3 pred. Osnovi ekonomije

8/3/2019 3 pred. Osnovi ekonomije

1/148

PREDUZEE KAO OSNOVNI EKONOMSKI SUBJEKT IEKONOMSKI PRINCIPI PRIVREIVANJA


2/148

Osnovni vidovi ekonomske aktivnosti suproizvodnja robe, pruanje usluga i obavljanjeprometa. Svaka od ovih aktivnosti zahtijeva

odreeni oblik organizovanja ljudi i sredstava.Samostalni ekonomski subjekt, odnosnoorganizacija u okviru kojeg se obavljaekonomska aktivnost naziva se preduzee.

Osim preduzea ekonomski subjektiprivreivanja su domainstvo idrava.

Preduzee kao osnovni ekonomski subjekt


3/148

Pojmovno odreenje preduzea povezano je sanastankom kapitalizma. Zbog razvoja kroz koje

je prolazilo ljudsko drutvo, a time i ekonomskamisao, shvatanje ovoga pojma nije bilo

jedinstveno. Danas je preduzee ekonomski subjekt koji

posluje u cilju ostvarivanja sopstvenih poslovnihinteresa i sa uvaavanjem principa ekonomskog

ponaanja.

Ono to je karakteristino za preduzee jenjegova trina orijentisanost. Aktivnost

preduzea zasniva se na realizaciji definisanih


4/148

Osnovne karakteristike preduzea su:

da se preduzee nalazi u grupi organizacionihsistema,

da se njegova aktivnost zasniva na ekonomskimprincipima privreivanja,

preduzetnika aktivnost upravljanja

poslovanjem preduzea, da se nalazi u interakciji (dinamici) sa poslovnim

okruenjem i

daje orijentisano ka budunosti


5/148

Preduzee je organizacioni oblikodnosnokonkretni privredni subjekt koji poslujui uprivredi ostvaruje odreene ekonomskerezultate, a time i ciljeve poslovanja. Preduzeepredstavlja odreeni skup resursa: kapitala,radne snage, znanja i fizikih resursa saosnovnim zadatkom ostvarivanje definisanihciljeva poslovanja.

Sloenostpreduzea kao sistema uslovljena jesloenou njegove strukture koja se sastoji odpodsistema koji najee predstavljaju poslovnefunkcije (finansije, marketing, prodaja, nabavaitd.).


6/148

l

Dinaminostpreduzea konkretizuje se njegovimfunkcionisanjem, jer ono svoje aktivnosti realizujesamo u dinamici, odnosno kretanju.

Preduzetnika aktivnostupravljanja preduzeemukljuuje rizik i kreativnu aktivnost u poslovanju,gdje se ideje manifestuju u vidu stvaranja, razvoja itransformacije organizacije. U savremenoj privredi

preduzetnika aktivnost nije vezana iskljuivo zajedno lice, njegovo iskustvo i sposobnost (kao udoba nastanka preduzea kada je jedno lice bilo ivlasnik i upravlja preduzea), ve se sve vie

primjenjuje timski rad.


7/148

Poslovno okruenje, u kojem se nalazipreduzee, je izuzetno turbulentno i preduzee

je jako optereeno brzim tempom promjena.

Kao dinamiki sistem preduzee sa okruenjempermanentno obavlja razmjenu materije,energije i informacija. Budui da je preduzee,kao ekonomski subjekt, upueno na trite,

neophodno je da ono uoi (primjeti) svepromjene koje se deavaju u okruenju i da nanjih adekvatno reaguje.


8/148

Orijentacijapreduzea ka budunostipredstavlja uslov opstanka preduzea. Uprocesu poslovanja nije samo dovoljno dapreduzee reaguje na promjene u okruenju,

ve da ih i stvara. Upravljanje promjenama morabiti ugraeno u strukturu preduzea. Stoga svevie do izraaja dolazi preduzetniki konceptposlovanja koji implementira inovativnost,kreativnost i sposobnost podnoenja rizika.

Stoga, preduzee ne smo to treba, ve i morada upravlja svojom budunou, da bi opstalo ujakoj trinoj konkurenciji.


9/148

Trinom privreivanju imanentna su tri oblikapreduzea:

individualno preduzee,

partnersko preduzee i akcionarsko preduzee ili korporacija


10/148

Individualno privatno preduzeeje najei iujedno najstariji oblik organizovanja. Nastaje ilinestaje, uglavnom voljom vlasnika. Vlasnik je taj koji

snosi odgovornost za cjelokupno poslovanje svogapreduzea. Upravo zbog toga to je on jedinigospodar u procesu donoenja poslovnih odlukanjegova volja kao upravljaa i rukovodioca jeneprikosnovena. Individualna preduzea suuglavnom mali privredni subjekti skromnog uticajana tritu koji raspolau malim finansijskimsredstvima. Najee su to porodina preduzea ijije vlasnik neko od lanova porodice.


11/148

Partnersko preduzee nastaje uglavnomdobrovoljnim povezivanjem individualnih vlasnikakoji se obavezuju da udrue rad, imovinu, talenat isi. Partnersko preduzee zapoinje ivot

udruivanjem lanova koji mogu biti kako fizikatako i pravna lica, a zavrava prestankompostojanja, povlaenjem, bankrotiranjem ili nekimdrugim uzrokom gubitka poslovne sposobnosti bilokoga od partnera. lanovi partnerskih preduzea

za obaveze preduzea prema treim licimaodgovaraju neogranieno cjelokupnom svojomimovinom, a ne samo svojim udjelom u njemu, to

je praksa mnogih trinih zemalja.


12/148

Profit izmeu lanova partnerskog preduzea injegova raspodjela predmet su meusobnogugovora o udruivanju. Drugim rijeima, partnerskapreduzea predstavljaju ortakluk dva ili vie lica koja

su suvlasnici u poslovanju i ostvarivanju profita. Popravilu, voenje partnerskog preduzea povjeravase jednom od partnera mada ima i suprotnihsluajeva.


13/148

Akcionarska drutva i na njima zasnovanapreduzea u savremenim trinim privredamapredstavljaju dominantan oblik poslovnogorganizovanja.

Korporacije su akcionarska drutva koja raspolaustalnim kapitalom, ogranienom odgovornou ikoncentracijom upravljanja. Korporacijom upravlja

skuptina akcionara koju ine svi vlasnici akcija.Ona bira i postavlja upravni odbor koji se brine oposlovanju korporacije. Korporacija je velikopreduzee ije se akcije (hartije od vrijednosti)

prodaju na berzi, kao organizovanom trituka itala.


14/148

U svim privredama postoji podjelapreduzea na javna i dravna.

Javna preduzea su ona preduzea koja

pruaju javne usluge ili proizvode javna dobra.Znai, za javna preduzea je bitna prirodadjelantnosti preduzea. U skoro svim zemljama

javna preduzea su: eljeznica, vodoprivreda,

komunalna infrastruktura, PTT, putna mrea.


15/148

Javna preduzea mogu biti u razliitimsvojinskim oblicima od privatne, dravne,drutvene do mjeovite svojine, kao i u

razliitim organizacionim oblicima(akcionarsko drutvo, drutvo sa ogranienomodgovornou itd.). Javna preduzea se zbogprirode svog djelovanja i znaaja koji imaju za

graane u svom poslovanju moraju pridravatiodreenih pravila, odnosno naela poslovanjakoja uspostavlja drava preko svojih organa

vlasti.


16/148

Dravna preduzea su preduzea koja senalaze u dravnoj svojini. Kao i za drugapreduzea (u drugim oblicima svojine) tako i

za dravna, bitno je da posluju po trinimkriterijima i po principu maksimizacije profita.Osnivanjem dravnih preduzea drava eli dapotpomogne razvoj odreenih regija to ima

za cilj podsticanje zapoljavanja ili razvojodreenih grana (kao turizma npr.).


17/148

Ekonomski principiprivreivanja Ekonomski principi (lat. principium -pravilo,

naelo) su odreena pravila ponaanjaekonomskih subjekata. Oni predstavljaju

odreene kriterijume uspjenosti proizvodnje iukazuju na ostvarivanje maksimalnih rezultatafunkcionisanja privrednog subjekta. U procesureprodukcije primjenom ekonomskih principa

stvaraju se uslovi za maksimalnu i racionalnuupotrebu osnovnih faktora proizvodnje.


18/148

Osnovni ekonomski princip glasi: saminimalnim ulaganjem (inputa) ostvaritimaksimalne rezultate (outpute).

Kao ekonomski kriterijumi uspjenostiproizvodnjej najee se koriste, ekonomskiprincipi:

- produktivnost,- ekonominost

- i rentabilnost.


19/148

Produktivnost

Produktivnost (lat. productivitas- sposobnostproizvodnje, proizvodnost) je ekonomski princip kojiglasi: ostvariti maksimalnu. proizvodnju uzminimalne utroke radne snage.

Uz primjenu principa produktivnosti eli semaksimizirati uinak rada. U sutiniprincipproduktivnosti predstavlja zahtjevda se sa tomanjim troenjem radne snage ostvare to vei

rezultati proizvodnje. Kvantitativno produktivnost seizraava kao odnos izmeu koliine proizvoda kaoizlaza (outputa) i utroka radne snage kao ulaza(inputa). Ako produktivnost oznaimo sa (P), koliinuproizvoda sa (Q), a utroak radne snage sa (L),onda imamo kvantitativni izraz produktivnosti:


20/148

L

QP

Produktivnost moemo izraziti naturalno i

vrijednosno.Pri naturalnom izraavanju produktivnost je koliinaostvarene proizvodnje po jedinici radnog vremena ilikoliina radnog vremena neophodna za stvaranje

jedinice proizvoda.Vrijednosno produktivnost se izraava kao ukupanprihod po radniku, bruto dobit ili neto dobit po

radniku.


21/148

Ekonominost

Ekonominost(gr.oikonomia-upravljati kuom,voditi domainstvo) je ekonomski princip kojim seizraava zahtjev da se sa to manjim trokovima

proizvodnje (inputima), ostvari to vea vrijednostproizvodnje (outputi).

Kvantitativno ekonominost se izraava kao odnoskoliine proizvoda i trokova proizvodnje (utroaka

materijala, rada, sredstava za rad). Ako sa (E)oznaimo ekonominost, (V) vrijednost proizvodnje(obraunate po stalnim cijenama) i (T) trokoveproizvodnje (ukupni) onda se ekonominost

izraava kao:


22/148

ET

V

Najee se ekonominost izraava kao odnos

izmeu ukupnog prihoda i ukupnih trokova.


23/148

Rentabilnost

Rentabilnost (lat.rentabilitas-isplativost,unosnost, prihodovanje) je ekonomski principkoji zahtijeva da se uz to manje angaovanje

kapitala (sredstava) ostvari maksimalan profit.Rentabilnost predstavlja jedan od osnovnihprincipa gazdovanja. Rentabilnost - profitabilnostraste s poveanjem profita, a opada s porastom

uloenog kapitala (ili uloenih sredstava).


24/148

Kvantitativni izraz rentabilnosti predstavljaodnos izmeu ostvarenog profita ipredujmljenog kapitala, (odnosno angaovanih

sredstava). Ako sa (R) oznaimo rentabilnost,(Pf) profit i sa (K) predujmljeni kapital, onda serentabilnost izraava kao

K

PfR


25/148

Produktivnost rada, ekonominost poslovanja,trina situacija i mjere ekonomske politikeneposredno utiu na rentabilnost poslovanja.

Za utvrivanje rentabilnosti nije bitno kakav ikoliki je dobijeni proizvod, nego koliki je profitostvaren prodajom tog proizvoda. Zbog toga jeza ekonomski subjekt svejedno da li se profit

poveao poveanjem proizvodnje ilipoveanjem cijena.


26/148

Rentabilnost preduzea zavisi odekonominosti proizvodnje, kojom tei daminimizira trokove i trine uspjenosti koju

ostvaruje povoljnijim cijenama na tritu. Primjenom navedenih ekonomskih principa

ekonomski subjekt stvara uslove za opstanakna tritu i neprestano unapreuje kvalitetesvoga poslovanja kao pretpostavke za stabilanrazvoj.


27/148

PREDKAPITALISTIKINAIN PROIZVODNJE

P i d j bi j


28/148

Proizvodnja u prvobitnojzajednici Poeci nastanka ljudskog drutva datiraju prije tri

miliona godina.

ovjekovo izdvajanje iz ivotinjskog carstva jenjegova sposobnost da pravi orua, tj. da radi.

Prvobitna zajednica je prvi i najdui period uistoriji ovjeanstva.

Trajao je otprilike izmeu petsto i sedamsto

hiljada godina. To je razdoblje predistorije klasnog drutva. Dijeli se na period divljatva i period varvarstva.


29/148

Period divljatva odlikuje se sakupljanjem gotovihproizvoda u prirodi kao i najprimitivnijih oblikaproizvodnje pomou obinih orua za rad.

Dolazi do upotrebe vatre, kamene sjekire i

kamenog ekia, luka i strijele, a razvija se lov iribolov. Ekonomski ivot divljatva karakteriu osnovna

obiljeja kao to su:

-zajednika svojina prvobitnok kolektiva (horde);

- zajedniki rad koji je nisko produktivan, ausmjeren na prikupljanje prirodnih proizvoda, lov iribolov;

- jednaka raspodjela sredstava za ivot prema

svim lanovima zajednice.


30/148

ene su imale glavno mjesto u radnojdjelatnosti, one su sakupljale biljnu hranu,odravale vatru, obraivale zemljupomou

motike i tako obezbjeivale trajne izvoreegzistiranja, a lov, kojim su se bavili mukarci,imao je sporedni znaaj.

U tom periodu ena je bila na elu roda isrodstvo se raunalo po materinskoj liniji, pase zato ovaj period naziva matrijarhat.


31/148

Period varvarstvaodlikuje se time to lanovi zajednice veidio sredstava za ivot proizvode.

Dolazi do usavravanja proizvodnje kamenih orua(pronalazak rvnja) preslica i razboj, zapoinjepripitomljavanje divljih ivotinja i gajenje biljaka.

Dolazi do prve velike podjele rada na zamljoradnju istoarstvo. Pronalazi se plug i zaprena kola, a liju se i metalibakar, olovo, bronza itd. U proizvodnom procesu odluujuipoloaj preao je u ruke mukarca pa se period matrijarhatazamjenjuje patrijarhatom, jer tokom razvoja zamljoradnje istoarstva odluujuu ulogu ima muki rad.

Osamostaljuju pojedini zanati to dovodi do nastankazanatstva. U tom periodu poinje se sa topljenjem gvozdenerude i obradom gvoa, kojom prilikom je otpoelaproizvodnja alata, orua i oruja.


32/148

U periodu varvarstva temelj drutvenih odnosa ine rodovskaorganizacija drutva i brak parova.

Rod predstavlja grupu od nekoliko desetina lanova koji supovezani krvnim srodstvom. Nekoliko rodova ine bratstvo, anekoliko bratstava ine pleme.

Upravljaku strukturu u rodu ini starjeina i vojni poglavica. Oni su za sebe izdvajali i zadravali najplodnija zemljita. Vojne starjeine prisvajale su za sebe najvei dio ratnog plijena u

koji spadaju i ratni zarobljenici, koje su pretvarali u svoje robove dabi za njih kasnije radili. Zbog svega ovoga pojavljuje se imovinskanejednakost, nastaju bogati i siromani. Zapinje eksploatacija

ovjeka od strane ovjeka, a vladajua klasa uspostavlja posebanaparat za prinudu - dravu. Ovim je ljudsko drutvo izilo iz epohe varvarstva i prelo u epohu

civilizacije, koju ine klasne drutveno-ekonomske formacije, meukojim je prvo robovlasnitvo.


33/148

Robovlasnika proizvodnja

Raspadom prvobitne zajednice, pojavom vikaproizvoda i nastankom privatne svojine nastao jerobovlasniki poredak.

Realan uslov prelaska prvobitne zajednice u

robovlssniki nain proizvodnje bilo je odvajanjezanatstva od zemljoradnje i stoarstva, tj. druge velikedrutvene rada.

Ona je dovela do uveanja materijalnog bogatstva,

imovinske nejednakosti i raslojavanja ljudi na one kojise bave fizikim, proizvodnim radom i one koji sebave umnim radom.

Dvije osnovne klase u robovlasnikom drutvu su:robovlasnici-klasa eksploatatora i robovi-

eksploatisana klasa.


34/148

Robovlasniki nain proizvodnje materijalnih dobara zasniva se naprivatnoj svojini i drutvenoj podjeli rad u kojoj postoji eksploatacijaovjeka ovjekom i drava kao organ prinude i nasilja u rukamavladajue, robovlasnike, klase pomou koga se potlaena klasa,robovi, dre u pokornosti.

Osim klase robova i klase robovlasnika postoje i drugi drutveni

slojevi kao to su: seljaci, zanatlije, trgovci a u antikom Rimu iproleteri, koji ive od pomoi drutva. to se tie proizvodnje preovlaivao je naturalni tip proizvodnje

krupnih robovlasnikih gazdinstava i sitna robna proizvodnjazasnovana na privatnoj svojin - seljka i zanatlija.

U poljoprivredi i zanatstvu usled primjene gvozdenih orua dolazido vika proizvoda. Taj viak proizvoda putem razmjene zanatlije suprodavale.

Odvajanjem trgovine od zanatstva i pojavom trgovaca, ljudi kojiobavljaju trgovinu, nastaje trea velika drutvena podjela rada.


35/148

Robovlasniki nain proizvodnje bio je takav gdje jeklasa robovlasnika ekonomski i politiki vladala nadklasom obespravljenih robova.

U robovlasnikom drutveno ekonomskom poretkuosnovne grane proizvodnje bile su poljoprivreda izanatstvo.

Zanatlije su nauili da izrauju i koriste i kovaki mjeh,grnarski toak, runa kolica (s jednim tokom),zaprena kola, runi mlin i vodenicu, koja predstavljanajsavrenije orue za rad u vrijeme robovlasnitva.

Robovlasnici su se bavili umnim radom, a fiziki radje dodjeljivan robovima.

Iz redova robovlasnika potiu uveni umjetnici, filozofi,naunici, pjesnici kulturni i politiki radnici starog

svijeta.


36/148

Osnovne protivrjenosti robovlasnikog nainaproizvodnje su:

- suprotnost izmeu umnog i fizikog rada, - suprotnost izmeu grada i sela, -suprotnost izmeu krupne proizvodnje

robovlasnika i sitne proizvodnje seljaka i zanatlija. Kada su se ove suprotnosti toliko zaotrile i

iscrpljena svaka mogunost daljeg postojanja

dolo je do nestanka robovlasnitva sa svjetskescene. Rimska imperija bila je neprestano ugroavana od

upada varvarskih plemena (germanskih islovenskih) koji su je pljakali.


37/148

Feudalna proizvodnja

Prilikom osvajanja i naseljavanja rimske imperijeosvojenu zemlju vojskovoe i najkrupnijizemljoposjednici, koji su sebe proglaavali za kraljevedodjeljivali su zemlju svojim najbliim saradnicima.

Na taj nain dodijeljena zemlja zvala se feud a osobekoje su ga dobile feudalci. Otuda i naziv za tajporedak feudalizam.

Feudalizam je trea po redu drutveno-ekonomskaformacija.

U Zapadnoj Evropi feudalizam je ponikao naruevinama rimske robovlasnike drave krajempetog i poetkom estog vijeka nove ere i trajao svedo buroaskih revolucija u XVII i XVIII stoljeu.


38/148

Za Istonu Evropu je karakteristino da je prelaz kafeudalnom nainu proizvodnje izvren neposredno izprvobitne zajednice, preskakanjem robovlasnitva.

Bit feudalnog drutveno-ekonomskog ureenja ini krupnafeudalna svojina na zemlju i zavisnost seljaka-kmetova od

feudalaca. Feudalci su vlasnici zemlje, a time i sredstava za proizvodnju,

dok su kmetovi vlasnici kue i okunice sa sitnim sredstvimaza proizvodnju. Kmet je duan da feudalcu stvara viakproizvoda u obliku feudalne rente koja se ispoljava kroz triistorijska oblika:

- radna renta ili kuluk, - naturalna renta

- novana renta.


39/148

Znai, ekonomski zakon feudalizma ogleda se u tome tokmetovi proizvode viak proizvoda u obliku feudalnezemljine rente, a putem eksploatacije prisvajaju je feudalci.

Trgovci i zanatlije bili su prevashodno stonovnici gradova,dok su feudalci ivjeli u svojim zamkovima na selu. Zanatlije

su se organizovale u cehove (esnafe) a trgovci u gilde. Cehovi (esnafi) su profesionalna udruenja gradskih zanatlija

radi zatite njihovih odreenih interesa. Znaajna dostignua u periodu feudalnog poretka su:

pronalazak none preslice, ureaj za valjanje prediva,poboljanje procesa topljenja i obrade metala, pronalazakbaruta, primitivnih strugova, builica i drugih maina, teotkrie asovnika, hartije i tamparije ija masovna upotrebaje napravila pravi bum i oznaila revoluciju u razvoju drutva.


40/148

Gilde su trgovaka udruenja koja su nastala kao pandancehovskoj organizaciji zanatstva.

Cehovi su svojim organizovanjem uspostavili zanatskuproizvodnju i trgovinu zanatskim proizvodima. Gilde su paknastojale da svu trgovinu uzmu pod svoje okrilje i tako

zagospodare zanatskom proizvodnjom. Borba izmeu esnafa i gildi bila je u stvari borba izmeu

starog i novog, starog feudalnog ureenja koje nestaje inovog kapitalistikog drutva koje se raa u krilu feudalizma.

Zanatlije su nastojale da proizvodnju stisnu u uske feudalneokvire, a trgovina je zagospodarila zanatskom proizvodnjom iproizvod je povela putem ostvarenja to veeg profita.


41/148

ROBNA PROIZVODNJA


42/148

Naturalna i robna proizvodnja

Budui da je krajnja svrha svake proizvodnjepotronja, istorijski posmatrano razlikujemodva oblika drutvene proizvodnje ili dva tipa

privrede: naturalna proizvodnja i

robna proizvodnja


43/148

Naturalna proizvodnja

Naturalna proizvodnja je takav oblik privreivanjau kome proizvedena dobra direktno prisvaja i troisam proizvoa ili drugi lanovi zajednice kojojpripada.

Istorijski posmatrano, ovo je prvi oblik proizvodnjekoji je dominirao sve do pojave kapitalizma. On jedominantan u predkapitalistikom nainuproizvodnje koja je svojstvena rodovskoj zajednici,robovlasnikoj latifundiji, feudalnom gazdinstvu i

srednjevjekovnoj zadruzi. Od tada, pa do danas, ovo je sporadian oblik

privreivanja, koji je evidentan u okviru sitnihseljakih gazdinstava.


44/148

Razmjena proizvedenih dobara uglavnom nepostoji, a ako je i ima ona predstavljapojedinane sluajeve.

Osnovne karakteristike naturalnog oblikaproizvodnje: nizak stepen razvoja proizvodnih faktora,

odsustvo podjele rada,

nerazvijene potrebe, skromne proizvodne mogunosti i ograniena potronja.


45/148

Robna proizvodnja

Robna proizvodnja ili robna privreda ili trinaprivreda je takav oblik privreivanja u komese ekonomske veze izmeu proizvodnje i

potronje uspostavljaju posredstvom trita,odnosno razmjenom jednog proizvoda zadrugi ili kupoprodajom proizvoda pomounovca.

Ovdje ne postoji direktna veza izmeuproizvodnje i potronje, ve se povezivanjevri preko razmjene.


46/148

Osnovne karakteristike ovog oblika privreivanjasu : sistem privreivanja je kompleksniji i razvijeniji, proizvodnja se organizuje zbog realizovanja

proizvoda na tritu, nastaje u uslovima razvijene drutvene podjele rada,uz snanu potrebu za specijalizacijom,

priozvoai su specijalizovani za proizvodnjuodreenih proizvoda,

nastaje u uslovima razvijenih faktora proizvodnje iviih proizvodno - tehnolokih mogunosti drutva, produktivnost je vea i proizvoai predstavljaju samostalne privredne

subjekte.

Uslovi nastanka robne


47/148

Uslovi nastanka robne

proizvodnje

Uslovi koji su bili potrebni za nastanak robneproizvodnje su:

razvoj drutvene podjele rada,

pojava vika proizvoda za trite, nastanak privatne svojine.


48/148

Sa istorijskog aspekta gledano, robna proizvodnja u svomrudimentarnom (elementarnom) obliku nastala je jo prijesedam hiljada godina.

U periodu raspada prvobitne zajednice stvaraju se uslovi zapojavu robne proizvodnje.

U prelaznom periodu od prvobitne zajednice u klasnorobovlasniko drutvo dolazi do razmjene vikova proizvoda Razvojem zanatstva i trgovine (II i III velika drutvena

podjela rada) robna proizvodnja se iri u periodurobovlasnitva i feudalizma, ali ipak u sjeni preovlaujuenaturalne proizvodnje.

Tako da tek u kapitalizmu robna proizvodnja postajedominantni oblik privreivanja potiskujui ili potpuno ukidajuiostatke naturalne proizvodnje.


49/148

U dosadanjem istorijskom razvoju robnaproizvodnja prolazi kroz tri faze razvoja:

prosta robna proizvodnja,

kapitalistika robna proizvodnja i socijalistika robna proizvodnja.


50/148

Prosta sitnarobna proizvodnja predstavlja prviistorijski oblik robne proizvodnje. U procesuobavljanja proste robne proizvodnje robuproizvodi neposredno sam vlasnik proizvodnihsredstava, a to su samostalne zanatlije isamostalni poljoprivrednici. Proizvodnja sezasniva na alatu i runom radu u malimserijama. Ovaj oblik robne proizvodnje nikada ini u jednom ekonomskom sistemu nije biodominantan, ve sporadian (neregularan)oblik privreivanja.


51/148

Kapitalistikarobna proizvodnja je vladajui oblik proizvodnjekoji je karakteristian za kapitalizam kao drutveno-ekonomski sistem.

Atribut kapitalistika se koristi da bi se ukazalo na proizvodnjukoja je zasnovana na privatnom kapitalu.

Poinje se razvijati u XVI vijeku u zapadnoj Evropi, a kasnije iostalim dijelovima svijeta. Ovu robnu proizvodnju karakterie postojanje privatne svojine

nad sredstvima za proizvodnju, ali i injenica da vlasnici samine rade, ve iznajmljuju tuu radnu snagu. Proizvoaipredstavljaju najamne radnike koji za svoj rad kod kapitalistedobijaju najamninu (platu). Ta sredstva koriste za kupovinurobe neophodne za podmirenje potreba za ivot radnika injegove porodice.


52/148

Socijalistika robna proizvodnja je oblik robneproizvodnje koji je karakteristian za socijalizam.

Osnovne karakteristike su: drutvena svojina nad sredstvima za proizvodnju i

rezultatima rada pri emu se, navodno, likvidirakapitalistika eksploatacija,

osnovni cilj proizvodnje je zadovoljavanje stalnorastuih potreba drutva i pojedinca,

planski karakter privrede, kontrolisano (od strane drave) trite i raspodjela prema radu.


53/148

Trite i konkurencija


54/148

Pojam i vrste trita

Ponuda i tranja su dvije rijei koje ekonomistinajee koriste.

Ponuda i tranja u meusobnom usklaivanjuodredjuju cijene razliitih dobara i usluga. Trinecijene predstavljaju signale na osnovu kojih se vriefikasna alokacija oskudnih resursa.

Pod tritem se podrazumijeva ukupnost odnosa

ponude i tranje robe koji se uz pomo cijenaodvijaju u nekom vremenskom periodu i naodreenom ekonomskom prostoru.

54


55/148

Trite je mehanizam "nevidljive ruke (A. Smith)preko koga se vri povezivanje privrednih subjekata.

Sastavni elementi trita su:tranja, ponaanjekupca, ponuda i ponaanje prodavca.

Trita se mogu podijeliti na:

a) Trita roba i usluga

b) Trita faktora proizvodnje (zemljite, rad i kapital)

c) Trita novca, hartija od vrijednosti i drugihfinansijskih instrumenata

55


56/148

Sa aspekta prostora trite se dijeli na:lokalno, regionalno,nacionalno,svjetsko.

Lokalno trite obuhvata jedan manji geografski

prostor Nacionalno je dominantno u okviru jedne

nacionalne ekonomije Regionalno trite predstavlja dava ili vie

nacionalnih trita koja su meusobno povezana Svjetsko trite predstavlja sveukupnost odnosaponude i tranje na globalnom, svjetskom nivou.

56


57/148

Funkcije trita

Trite u ekonomskom sistemu obavlja razliitefunkcije. Od njega zavise ponuda, tranja, cijene,ekonomski rezultati preduzea, potroai i dr.

Glavne funkcije trita su: informativna

alokativna

distributivnu selektivna

57


58/148

Informativna funkcija

Informativna funkcija trita sastoji se u tome datrite prua jednu optu informaciju o stanjuponude i tranje kako bi dolo do povezivanjarobnih proizvoaa i ekonomski sistem skladno i

ureeno djelovao. Za nesmetano obavljanje svojeosnovne djelatnosti neophodno je da preduzeaizvre nabavku potrebnog reprodukcionogmaterijala.

Sve bitne informacije o mogunostima nabavkeneophodne robe dobijaju se putem trita, prekotrine cijene kao opteg odnosa izmeu ponude itranje.

58


59/148

Alokativna funkcija

Alokativna funkcija trita vri uticaj trita narazmjetaj (alokaciju) faktora proizvodnje. Ovufunkciju trite obavlja usklaivanjem ponude itranje. Preko alokativne funkcije trite na

adekvatan nain vri izbor ta e i koliko pojedinapreduzea proizvoditi.

59


60/148

Distributivna funkcija

Distributivna funkcija trita odnosi se na raspodjeludrutvenog proizvoda na privredne subjekte i pojedinceshodno njihovim rezultatima u razmjeni. Koliina nekogproizvoda realizovanog na tritu pomnoena sa

cijenom tog proizvoda predstavlja ukupan prihodpreduzea koje je realizovalo dati proizvod. Veliinaukupnog prihoda tog preduzea pokazuje koliko jeuee tog preduzea u ukupnom drutvenom

proizvodu, odnosno nacionalnom dohotku. Zavisno odkretanja cijene, da li se ona poveava ili smanjuje,odreuje se i uee preduzea u drutvenomproizvodu

60


61/148

Selektivna funkcija

Selektivna funkcija trita manifestuje se putemkonkurencije kroz odabir (selekciju) privrednihsubjekata na uspjene i neuspjene.

U svojoj poslovnoj politici pojedina preduzea usistemu odluivanja donose adekvatne odluke ta ikako proizvoditi, imaju adekvatan proizvodniprogram, svoje proizvode realizuju na tritu podovoljno visokim cijenama i u procesu poslovanjaprisvajaju odgovarajui profit.

61


62/148

Trine institucije

Trine institucije omoguuju povezivanje ponude itranje, odnosno prodavaa i kupaca. U privrednomsistemu postoji mnotvo razliitih trinih institucija.

Posmatrano sa stanovita prostora i vremena javnoorganizovana trita na kojima se koncentriu ponuda itranja su:

berze

aukcijske kue, sajmovi i izlobe,

veletrgovine.

62


63/148

63

U modernoj privredi berzesu najznaajnije trineinstitucije. Berze su dobro organizovana i tehnikioblikovana mjesta na kojima se trguje razliitomtipiziranom robom i uslugama, po unaprijed

utvrenim pravilima. Berze se u odnosu na predmet trgovanja mogu

podijliti na:

efektne, robne i

mjeovite.


64/148

Robne ili produktne berze su organizovana tritagdje se vri kupoprodaja velikih koliina robe. Da biodreeni proizvod mogao biti berzanska roba onmora biti zamjenljiv (fungibilan), zbog toga to robe

ne moraju da fiziki budu na mjestu trgovine. Robne berze mogu biti opte i specijalizovane. Na

optim berzama trguje se razliitim vrstama robe, ana specijalizovanim se trguje samo sa odreenimproizvodom ili grupom proizvoda.

64


65/148

65

Berzanski poslovi mogu biti: promptni - koji se izvravaju "odmah",

danom zakljuivanja,

terminski - koji se izvravaju sa 15-im umjesecu ili sa poslednjim danom u mjesecukao rokom izvrenja i

arbitrani - koji predstavljaju paralelne

poslove na vie berzi, gdje se zarada javljakao razlika u cijeni.


66/148

Aukcijesu posebna trita na kojima se putemnadmetanja vri javna prodaja razliite robe iproizvoda. Predmet aukcijskog tragovanja sunestandardizovani proizvodi za kojima postoji

tranja. Razliite su vrste aukcija:

aukcija rijetkih i dragocijenih predmeta (umjetnikipredmeti, skupocjene ivotinje - trkai konji i dr.),

aukcija sirovina ne standardnog kvaliteta (vuna,koa, drvo, aj, duvan, krzno i dr.),

aukcija proizvoda koji su lako kvarljivi (svjei

proizvodi voa, povra, cvijea, robe i dr.).

66


67/148

Sajampredstavlja posebnu trinu institucijugdje se na odreenom mjestu i u odreenovrijeme susreu prodavci i kupci da bi se

upoznali sa odreenim proizvodima. Prodaja seobavlja na bazi izloenih eksponata (uzoraka) ito zakljuivanjem kupoprodajnog ugovora. Utoku trajanja sajma nije dozvoljena prodaja

eksponata kao ni njihovo iznoenje. Osnovni cilj sajmova je da izlagaima prui

mogunost da predstave i prikau svojeproizvode.

67


68/148

Izlobe su takve trine institucije koje slue zaprezentaciju proizvoda i usluga sa ciljem da seprikae napredak u jednoj ili vie grana privrede iliponude odreenog preduzea. Razlikuju se odsajmova po tome to nisu periodine manifestacije

ve se odravaju po potrebi. Na izlobi se obavlja zakljuivanje kupoprodajnih

ugovora, a nema razlike izmeu posjetilaca ikupaca. Izlobe mogu biti svjetske i nacionalne.

Svjetske izlobe su one iji je cilj prikazivanjemeunarodne privrede, a nacionalne ako je njihovcilj prikazivanje dostignua samo jedne nacionalneprivrede.

68

K k ij


69/148

Konkurencija

Konkurencija (takmienje, nadmetanje) je sastavnielement robne privrede. Odvija se izmeu uesnikau ponudi tako da svaki od uesnika eli da uvrstipostojee i da se proiri na raun drugog trinog

uesnika. Sredstva kojima se poslovni subjektinajee slue kako bi bili konkurentni na tritu su:

snienje cijena proizvoda,

poveanje kvaliteta proizvoda, racionalizacija i smanjenje trokova proizvodnje,

nova tehnoloka rjeenja, i dr.

69


70/148

Konkurencija moe biti:

lojalna i

nelojalna.

Lojalna konkurencijaje takav oblik konkurencije koja sekree u okvirima svojih realnih trinih mogunosti. Ciljjoj je da ekonomskim mjerama nakodi i uniti svojekonkurente.

Sredstva lojalne konkurencije su:

sniavanje cijena robe,

poveanje kvaliteta proizvoda,

razvoj tehnologije proizvodnje,

irenje potronje i dr.

70


71/148

Nelojalna konkurencijaje takav oblik konkurencijekada uesnik u ponudi koristi sredstva koja su izvanokvira njegovih realnih mogunosti. Cilj joj je danakodi i eliminie konkurente. Njena sredstva suraznovrsna i uglavnom neekonomska:

upotreba damping cijena, tj. plasman robe ispodsopstvene cijene kotanja,

reklamiranje onih kvaliteta robe koji uopte nepostoje,

neosnovano obezvrijeen]e robe,

bojkot robe i t. si.

71


72/148

Na savremenom tritu postoje: potpunakonkurencija, nepotpuna konkurencija,monopolska konkurencija i drugi oblicikonkurencije.

72


73/148

ELASTINOSTPONUDE I TRANJE

P d


74/148

Ponuda

Ponuda je odreena koliina robe i usluga koja se nudina prodaju kupcima u odreeno vrijeme, na odreenomtritu (geografskom podruju) i po odreenim cijenama.

U skladu sa vremenskom dimenzijom ponuda moe biti:

dnevna, nedjeljna, mjesena, godinja, trajna,povremena, sezonska itd. U odnosu na trite ponuda moe biti: lokalna,

regionalna, nacionalna, svjetska.

Takoe, ponuda moe biti opta, posebna, pojedinana,

odnosno ponuda svih vrsta roba, ponuda jedne vrsterobe i ponuda jednog preduzea ili proizvoaa.


75/148

Faktori od kojih zavisi obim i struktura ponude su brojni iraznovrsni, a najznaajniji su:

cijena robe,

trokovi proizvodnje, platena sposobnost kupaca, obim i struktura

proizvodnje,

pristupanost i veliina trita, navike, ukus i pretenzije stanovnitva.


76/148

Dakle, u uslovima robne proizvodnje porast cijena moeda stimulira porast proizvodnje i poveanje obimaponude, dok pad cijena moe prouzrokovati ogranienje(smanjenje) obima ukupne ponude. Proizvoai e po

veim cijenama ostvariti veu zaradu, jer su realizovali(prodali ) vee koliine proizvoda.

Tranja


77/148

Tranja

Tranja predstavlja odreenu koliinu robe koja e bitikupljena uz odreenu cijenu, na odreenom tritu i uodreeno vrijeme. Dakle, tranja se zasniva na zahtijevimaljudi za robom i uslugama koje se temelje na realnim

kupovnim mogunostima. Ove mogunosti odreuju plateno sposobnu tranju. Za

razliku od plateno sposobne tranje postoji i efektivnatranja koja predstavlja koliinu robe i usluga koji e

potroai stvarno kupiti u granicama svojih mogunosti. U odnosu na vrijeme tranja moe biti: dnevna, nedeljna ,

mjesena, godinja. U odnosu na trite tranja moe bitilokalna, regionalna, nacionalna i svijetska. Moemorazlikovati tranju sredstava za proizvodnju i tranju

77

Tranja


78/148

Tranja

Ako tranja jedne robe izaziva tranju druge robe tadagovorimo o izvedenoj tranji. Ili, ako se istoveremeno javljazahtijev za kupovinom dviju ili vie roba onda se radi opovezanoj tranji.

Ako se postojea tranja iz nekog razloga odgodi ondagovorimo o odgoenoj tranji. Ako se u nekom buduemperiodu predvia i oekuje da e tranja biti efektivna ondase radi o potencijalnoj tranji. Postoje mnogobrojni faktori

koji utiu na nivo tranje, ali osnovni faktor tranje je cijenana tritu.

Ako cijena neke robe raste, tranja za tom robom eopadati i obrnuto, ako cijena neke robe opada, tranja zatom robom e da raste, pod uslovom da se ostali faktori ne

78

Koncept elastinosti


79/148

Koncept elastinosti

Elastinostje mjera osjetljivosti jednevarijable na drugu.

to je vea elastinost, to je i osjetljivost vea.

79

Cjenovna elastinost


80/148

Cjenovna elastinost

Razlikujemo:Cjenovnu elastinost tranje

Cjenovnu elastinost ponude

P

Q

EP

%

%

80

Cjenovna elastinost ponude


81/148


Cjenovna elastinost ponude je

postotna promjena ponuene koliine krozpostotna promjena cijene.

P

cijenepromjenaPostotna

QtraenepromjenaPostotnaES

81



82/148


Cjenovna elastinost ponude mjeri zakoliko postotaka e se promijeniti ponuena

koliina nekog proizvoda i usluge kada se

njegova cijena promjeni za 1%.

82

Cjenovna elastinost tranje


83/148

Cjenovna elastinosttranje83

Cjenovna elastinost tranjejepostotna promjena traene koliinekroz postotna promjena cijene.

P

cijenepromjenaPostotna

QtraenepromjenaPostotnaEd

Cjenovna elastinost tranje


84/148

Cjenovna elastinost tranje84

Cjenovna elastinost tranje mjeri kolikaje promjena traene koliine nekog

proizvoda

i usluge kada se njegova cijena promjeni

za 1%.

emu slui koeficijent elastinosti


85/148

emu slui koeficijent elastinosti85

Cjenovna elastinost ponude i potranjedaje nam kvantificiranu veliinu promjene

ponuene i traene koliine na promjenu

cijene za 1%.

Koeficijent elastinosti


86/148

Koeficijent elastinosti86

Ponuda i potranja su elastine ako jepostotna promjena koliine vea od

postotne promjene cijene.

E > 1

Koeficijent elastinosti


87/148


Ponuda i tranja su neelastine akoje postotna promjena koliine manjaod postotne promjene cijene

E


88/148


Ponuda i tranja imaju jedininuelastinostakopostotna promjena

koliine odgovara postotnoj

promjeni cijene

E =1

Elastina ponuda i potranja


89/148

Elastina ponuda i potranja89

Elastina ponuda znai da je postotnapromjena ponuene koliine vea od

postotne promjene cijene

Elastina tranja znai da je postotna

promjena traene koliine vea od

postotne promjene cijene

Neelastina ponuda i potranja


90/148

Neelastina ponuda i potranja90

Neelastina ponuda znai da je postotnapromjena ponuene koliine u odnosu na

postotnu promjenu cijene manja

Neelastina tranja znai da je postotna

promjena traene koliine u odnosu

na postotnu promjenu cijene manja

Izraunavanje elastinosti


91/148

Izraunavanje elastinosti91

:

2/)()( 21 QQ

QES

2/)()( 21 PP

P

:

2/)()( 21 QQ

QEd

2/)()( 21 PP

P

Skraeni oblik izraunavanja


92/148

elastinosti92

)(

)(

)(

)(

21

21

12

12

QQ

PP

xPP

QQ

E

Savreno elastina kriva


93/148

Savreno elastina kriva93

Kada je kriva horizontalna, kaemoda jesavreno elastina.

Koliina enormno reaguje na postotnu

promjenu cijene (E = ).

S l ti k i


94/148

Savreno elastina kriva

Koliina (Q)

C

ijena(P)

Savrenoelastinakriva

94

Savreno neelastina


95/148

Savreno neelastina95

Kada je kriva vertikalna, kaemoda jesavreno neelastina.

Koliina uopte ne reaguje na postotnu

promjenu cijene (E = 0).

Savreno neelastina kriva


96/148

Savreno neelastina kriva

C

ijena(P)

Koliina (Q)

Savreno

neelastinakriva

Elastinost ponude


97/148

Elastinost ponude

Ep>1 E

p=1

Ep


98/148

Elastinost ponude

Ep=0

Ep1

E p =

C

Q

Elastinost tranje


99/148

Elastinost tranje

Et>1

Et=

1

Et


100/148

Elastinost tranje

E

t=

0

Et>1Et=

1Et


101/148

Izuzeci od zakona tranje

1. Veblenov efekat (snobovski efekat, ekskluzivnerobe)- smanjenje tranje za robom ija se cijenasmanjuje

2. Gifenov paradoks(inferiorne robe, hljeb)-poveanje tranje za robom ija se cijenapoveava

3. pekulativna oekivanja(psiholoki efekat) - rasttranje ako cijena raste (recimo zbog inflacije), jerse oekuje nastavak rasta cijene i smanjenje

tranje, ako cijena pada, jer se oekuje dalji padcijene


102/148

Novac

Pojam i nastanak novca


103/148

Pojam i nastanak novca

Novac je svojevrsna roba koja ima ulogu univerzalnogekvivalenta i u kojem je sadrana vrijednost svih drugihroba. Kaoi svaka druga roba novac podlijee ponudi i

tranji i ima vrijednost u procesu razmjene.

Razliiti oblici razmjene roba predstavljaju procesnastanka novca. Nastanak novca bio je objektivnouslovljen potrebama razmjene. Obina trampa robe zarobu postala je vrlo sloen proces razmjene, zbog toga

to se irio proces robne proizvodnje u kome je vei brojpojedinanih preduzetnika proizvodio vei broj razliitihdobara. Tekoe u razmjeni prevaziene su otkriem ipojavom novca.

103


104/148

Pojavio se novac kao specifina roba za koju su svi uprocesu razmjene spremni da ustupe svoje proizvode,pomou kojeg e kupiti, odnosno nabaviti sve to im jepotrebno. Kao roba koja ima ulogu sveopteg

ekvivalenta, novac se pojavio na prelazu iz prvobitnezajednice u robovlasniko drutvo, otprilike prije desethiljada godina.

U poetku kao novac najee je uzimana stoka zbog

njene lake pokretljivosti i velike potrebe za njom, tako dasu je ljudi rado prihvatili kao opte sredstvo razmjene iza nju davali svoje vikove dobara koja su imali naraspolaganju.

104


105/148

U nekim drugim drutvima novac su predstavljaliodreeni predmeti od metala, najee od bakra i drugihvrsta korisnih proizvoda. Tako su stari Sloveni, kaosredstvo razmjene, koristili platno (pa otuda i potie rije

platiti), dok su Kinezi u poetku za ove svrhe koristilinoeve, a kasnije metalne prstenove.

Funkcije novca


106/148

Funkcije novca

Robe su se na tritu razmjenjivale i prije nego to supostale novac, jer su imale i drugu vrstu upotrebe, bilo uproizvodnji ili potronji. Zbog svojih dobrih karakteristikaneke od roba su se izdvojile kao univerzalno sredstvo

razmjene. Dosta dug vremenski period zlato je svojimnajboljim osobinama ispunjavalo sve karakteristike robekoje su bile neophodne da bi svi uesnici u razmjenieljeli imati takvu robu. Osim uloge novca zlato je sluiloi u druge svrhe, npr. kao nakit.


107/148

Najznaajnije funkcije novca su:1. mjera vrijednosti,

2. sredstvo prometa,

3. novac kao blagoi

4. novac kao svjetski novac

Novac kao mjera vrijednosti


108/148

Novac kao mjera vrijednosti

Novac kao mjera vrijednosti izraava vrijednost svihostalih roba. Meutim, robe su smjerljive, odnosnouporedive jedna sa drugom i bez prisustva novca. Toznai da se vrijednost jedne robe moe izraziti drugom

robom koja nije novac, tj. moe se izvriti neposrednarazmjena robe, odnosno trampa.

Budui da je novac zagospodario razmjenom on je ufunkciji mjere vrijednosti, jer izraava veliinu vrijednostineke robe koliinom novane mase, recimo zlata. Znai,u funkciji mjere vrijednosti novac svojim razliitimkoliinama izraava vrijednosti razliitih roba. Tako npr.

1 gr zlatan = 10 $

0,1 gr zlata = 1 $

Novac u funkciji sredstvat


109/148

prometa Novac u funkciji sredstva prometa predstavlja jednu od

njegovih osnovnih funkcija. Proces razmjene koji imaoblik trampe, bez prisustva novca, gdje se razmjenjuju

jedna vrsta robe za drugu, odnosno jedna upotrebna

vrijednost za drugu, moe se prosto prikazati kao niz:Roba-Roba.

R-R

Proces razmjene roba u uslovima postojanja novca

zamjenjuje trampu. Razmjena se tada obavljaposredstvom novca koji se javlja kao posrednik urazmjeni to se moe prikazati sledeim nizom: Roba-Novac-Roba.

R-N-R


110/148

Imalac robe na tritu prodaje svoju robu (R) i za njudobije odreeni iznos novca (N). Za tu sumu novca onna tritu kupi neku drugu robu (R) koja mu je potrebna.Ovaj proces preobraavanja oblika robe u novac, a

potom novca opet u robu, naziva se metarmofoya robe. Proces kretanja, odnosno prometa novca iz ruke u ruku

razliitih vlasnika zovemo novani opticaj. Novac ufunkciji sredstva razmjene unaprijedio je i olakaoproces razmjene.

Novac kao blago


111/148

o ac ao b ago

U prethodnom izlaganju o funkciji novca kao sredstva prometakonstatovali smo da novac u procesu razmjene stalno prelaziiz ruke u ruku, tj. novac se nalazi u stalnom opticaju. Isto takosmo utvrdili da svaka prodaja robe ne mora odmah i na istommjestu biti praena kupovinom neke druge robe.

Dakle, imalac robe u razmjeni, koji je prodao svoju robu, nemora odmah izvriti kupovinu druge robe ili pak ne zacjelokupni iznos novca koji je dobio prodajom svoje robe.

Ukoliko do toga doe onda se izvjesna koliina novca nalazivan opticaja, tj. novac se tezaurie. Upravo s toga novac vrifunkciju obrazovanja blaga i to tako to se povlai iz opticaja,odnosno tezaurie se.

Tada izlazi iz opticaja, tezaurie se i postaje vrijednost koja se neoploava. Za novac se u svakom momentu mogu nabaviti svedruge robe i ba zbog toga on je pogodan da bude zgrnut kaoblago.

Novac kao svjetski novac


112/148

j

Robe se realizuju i van granica jedne drave, pa je potrebnoizvriti plaanja izmeu drava koje imaju razliite monete(novac koji cirkulie u jednoj dravi).

Novac koji cirkulie u jednoj dravi razlikuje se od novca u

drugim dravama po nazivu (monetarnom imenu), obliku isastavnim dijelovima monete, znakovima vrijednosti i si.

Da bi novac postao svjetski novac "on mora skinuti svojenacionalno ruho", tj. nacionalne oblike mjerila cijene, monete,sitnog novca i znaka vrijednosti, poslije ega slui samo kaoopta roba, osnosno utvreni standard kojim se izraavavrijednost svih ostalih roba.


113/148

U savremenom svijetu kao svjetski novac, odnosno kaoopta mjera vrijednosti slui amariki dolar, a meusobnaplaanja obavljaju se u devizama. Devize su sva stranasredstva plaanja. Devizni kurs je odnos stvarne koliinestranog novca koji se moe u jednoj dravi dobiti za jednu

utvrenu koliinu domaeg novca. Utvreni odnos vrijednosti novca jedne drave prema

vrijednosti novca druge drave naziva se paritet novca.Budui da postoji mogunost utvrivanja pariteta novca,onda postoji i mogunost njegove konvertibilnosti, tj.zamjenljivosti jedne vrste novca za drugu, priemu jeparitet novca osnova konvertibilnosti.

Konvertibilnost omoguava savladavanje prepreka kojeproistiu iz razliitosti novca u pojedinim dravama i

doprinosi meunarodnoj razmjeni roba

Metalni i papirni novac


114/148

p p

U poetku je zlato funkcionisalo kao novac i to uprirodnom obliku, tj. u komadima razliitog oblika iteine. Budui da je to oteavalo proces razmjene, jer sesvakodnevno morala ispitivati teina i kvalitet komadazlata, bilo je potrebno izvriti odreenu standardizaciju

kako bi novana roba dobila jedinstveni oblik i teinu. Tako je dolo do pojave kovanog novca. Komadi zlata ili

srebra koji su u prometu sluili kao novac, kovani su, uskladu sa propisima koje je donosila drava, u komadekoji su imali utvreni oblik, teinu i kvalitet.


115/148

Zlato nije jedini materijal od kojeg se novac moe napraviti,ve to mogu biti materijali i mnogo manje vrijednosti, pa ipapir. Mnogo je razloga koji su vremenom uslovili pojavupapirnog novca.Osnovni razlozi su, uglavnom, ekonomskeprirode. Naime, trebalo je angaovati velike ljudske imaterijalne resurse za proizvodnju dovoljne koliine zlata, ijaje jedina namjena da poslui kao sredstvo prometa.

30-ih godina X X vijeka zlato je prestalo da bude novac inastupio je perid papirnog vaenja novca, koji je i danas u

upotrebi. Prelazak na papirno vaenje novca podrazumijevaoje postojanje jakog garanta koji je mogla biti samo drava.Drava je odredila samo jednu banku iji je nazivcentralna,narodna, emisiona koja moe da odredi koliinu novcapotrebnog za opticaj na teritoriji jedne drave.

iralni novac


116/148

iralni (virmanski, knjini, raunski) novac su ukupnapotraivanja na iro i tekuim raunima to ih vodebanke za svoje komitente (imaoce rauna).

Depozitni ili knjini novac predstavlja knjienje

deponvanja gotovog novca u knjige banke u koristdeponenta (miaoca).

Tako iralni novac krui pomou prenosnih ekova,odnosno virmana, a on je potpuno zamjenljiv za gotov

novac, pa svako ko raspolae iralnim novcem moe gau cijelosti podignuti sa iro rauna u papirnom novcuodnosno gotovini.


117/148

Prema tome iralni novac je svako potraivanje po vienjukoje je raspoloivo na zahtjev imaoca, a evidentirano je naraunima stanovnitva i preduzea kod banaka.

Posjedovanjem iralnog novca omoguuje se obavljanje

platnog prometa bez isplate gotovine, odnosno kovanog ipapirnog novca.

Imalac iralnog novca, odnosno nalogodavac izda nalogbanci kod koje posjeduje raun da iz tih sredstava plati

sumu novca zakupovinu odreene robe ili prenese novacna raun treem licu, tako da banka jednostavnimpreknjiavanjem s jednog rauna na drugi obavlja posaoplaanja.

Promjene vrijednosti novca


118/148

j j

Inflacijaje obiljeje savremenih trita ineefikasno organizovanih privreda.

Inflacija (lat. inflatio -nadimanje) je joojava u

privredi do koje dolazi uslijed poveanjamase novca u odnosu na masu robe.

Posledice inflacije su:

1. rast cijena i

2. obezvriieivanie novca.


119/148

Deflacijaje pojava suprotna od inflacije. To je pojavakoja dovodi do opteg pada cijena roba i usluga. Procesdeflacije dovodi do porasta vrijednosti novca i njegovekupovne moi.

Deflacija kao pojava javlja se veoma rijetko i imanegativan uticaj na privredu, jer dovodi do smanjenja ukorienju kapaciteta, destimulacije proizvodnje zbogniskih cijena i do pojave nezaposlenosti.


120/148

Devalvacija i revalvacija Pojava koja najee nastaje kao posledica inflacije

naziva se devalvacija.

Devalvacija je mjera kojom odreena drava zakonski

smanjuje vrijednost svoje novane jedinice u odnosu nazlato i druge novane jedinice.

Revalvacijaje zakonsko poveanje vrijednosti domaenovane jedinice u odnosu na zlato ili druge novane

jedinice. Sprovodi se onda kada je domaa valuta podcijenjena u

odnosu na druge valute dui vremenski period.

Trgovanje novcem


121/148

g j

Novac neprekidno prelazi nacionalne granice,taka da razmjena valute,odnosno zamjena

jedne valute za drugu,-cvijeta. Svjetskodevizno trite je, danas, telefonska ikompjuterska mrea koja radi neprekidno 24sata.

irom svijeta oko bilion deviza promjeni

vlasnika u toku jednog dana.

"Pranje" novca


122/148

j

Pranje" novca je proces kojim se "prljavi" novac kao prihodod kriminala pomjera kroz finansijski sistem na nain kojimse prikriva njegovo pravo porijeklo, a na kraju se pojavljujekao da potie iz legalnih izvora.

U tom procesu indentifikuju se tri faze: (1) oslobaanje od gotovine steene nezakonitim

aktivnostima i njeno transforfmisanjie u negotovinskasredstva (plasiranje),

(2) raskidanje veza izmeu novca i kriminala, topodrazumjeva sprovoenje veeg broja transakcija urelativno kratkom vremenskom periodu (presvlaenje);

(3) oprani novac se vraa u cirkulaciju i integrie u legalnu

ekonomiku i finansijski sistem (repatrijacija ili integracija).


123/148

Danas razlikujemo gotovinu ili efektivni novac( u oblikumetalnog ili papirnog novca koji emituje centralna bankaneke drave) te depozitni (bankarski ili knjini) novackoje se pojavljuje u obliku depozita ( ulog novca u

banku), ekova i potraivanja na raunima u bankama. Bankarski novac nema materijalni oblik, ali se (na

zahtijev vlasnika) moe pretvarati u gotovinu imaterijalizovati.

U naem vremenu (2007) iri se (pomou kompjutersketehnologije) elektronski prenos novcas jednoga na drugibankarski raun, to vodi formiranju digitalnog ilielektronskog novca.


124/148

Razvija se finansijski telematiki servis i tzv. kunobankarstvo, tj. praenje svojih rauna u banci i plaanjesvojih dugova pomou kopjuterskih komunikacija izmeugraana ili preduzea, s jedne, te banaka, s druge strane.

U platnom prometu i na tritu novca pojavljuju se(pogotovo u vrijeme restriktivne monetarne politike) raznisupstituti novcau obliku bonova, mjenica, ekova, dravnihobveznica i ostalih vrijednosnih papira.

Oni obavljaju prometnu i platenu funckiju novca i takonadoknauju manjak transakcionog novca.


125/148

U platnom prometu i na tritu novca pojavljuju se(pogotovo u vrijeme restriktivne monetarne politike)razni supstituti novcau obliku bonova, mjenica, ekova,dravnih obveznica i ostalih vrijednosnih papira.

Oni obavljaju prometnu i platenu funckiju novca i tako

nadoknauju manjak transakcionog novca.


126/148

TROKOVI

Trokovi


127/148

Teorija trokova prouava trokove i njihovuticaj na uspjeh poslovanja preduzea

ta je potrebno definisati Pojam i vrste trokova

Mjesta i nosioci trokova

Zavisnost trokova o promjeni iskoritenja kapaciteta

127

Pojam (i vrste) trokova


128/148

Trokovi novani izraz utroaka elemenataradnog procesa, umnoak utroaka sa cijenamaelemenata radnog procesa

Trokovi vrijednosno izraeni utrocielemenata radnog procesa i usluga + porezi idoprinosi nezavisni o poslovnom rezultatu

128


129/148

Utroak = naturalni izraz utroenih elemenata rada(sati rada, sati koritenja maina, kws, l vode ...)

Izdatak = smanjenje novanih sredstava iz blagajneili iro rauna preduzea

Rashod= utroci i izdaci koji nisu uzrokovaniostvarivanjem poslovnog uinka (kazne, penali,manjkovi, izdaci za finansiranje, NV prodane robe ...)

Gubitak = gubitak predmeta rada (u tokuproizvodnje, uskladitenja, transporta), gubitak kaonegativni poslovni rezultat

129

Odnos izdataka i trokova


130/148

Troak prethodi izdatku (utroak npr elek. energije, araun se plaa kasnije ...) Troak i izdatak nastaju istovremeno (plaanje

usluge u trenutku izvrenja) Troak slijedi izdatak (izdatak za OSA, a troak kod

obrauna amortizacije, premije osiguranja plaa seunaprijed, a naknadno se obraunava troak ...)

Izdaci i trokovi koji nisu povezani Postoji troak ali ne i izdatak (na poklon OSA, Am se

obraunava...) Postoji izdatak ali ne i troak (kupovina dionica,

odobrenje kredita ...)

130

Vrste trokova


131/148

Kriteriji podjele: Po porijeklu

Po poslovnim funkcijama

Po nainu obuhvatanja po uincima Po zavisnosti o promjenama iskoritenosti

kapaciteta

Po koliini uinaka

131

Trokovi po porijeklu


132/148

Trokovi materijala(sirovine, materijel,energija, rez dijelovi, SI ...)

Trokovi usluga (transportne, usluge naizradi proizvoda, zakupnine, premije

osiguranja ...) Amortizacija Bruto plate Porezi i doprinosi nezavisni o poslovnom

reultatu (doprinosi na bruto plate, doprinosikomorama ...)

132

Trokovi po poslovnim funkcijama


133/148

Trokovi upravljanja Trokovi nabave Trokovi proizvodnje Trokovi prodaje (podjelatr istraivanja

trita, reklame i propagande, servisiranja) Trokovi finansijske funkcije Trokovi raunovodstva Trokovi opte i kadrovske funkcije ...

133

Trokovi po nainu obuhvatanja pouincima


134/148

uincima

Neposredni (izravni) trokovi - mogue ih jepratiti neposredno po uincima koji ih uzrokuju

Opti (indirektni, reijski) trokovi nemogue ih

je obuhvatiti (pratiti) po uincima, odnose se navie vrsta uinaka pa se posredno rasporeujupo uincima

134

Trokovi po zavisnosti o promjenamaiskorienosti kapaciteta


135/148

iskorienosti kapaciteta

Stalni (fiksni) trokovi promjena iskoritenjakapaciteta ne utie na ove trokove, nemijenjaju se promjenom veliine kapaciteta

Promjenjivi (varijabilni) tokovi mijenjaju sepromjenom iskoritenosti kapaciteta

135

Trokovi po koliini uinaka


136/148

Ukupni i prosjenitrokovi Ukupni = svi trokovi u odreenom vremenu, aodnose se na sve uinke

Prosjeni =troak po jedinici uinka

Dopunski, prosjeni dopunski i graninitrokovi Dopunski = trokovi dopunske koliine uinaka

Prosjeni dopunski = dopunski troak po jedinici

dopunske koliine uinaka Graniki = troak posljednje jedince uinka

136


137/148

UKUPNI TROKOVI

Ukupni, fiksni i varijabilni

0,00

50,00

100,00

150,00

200,00

250,00

300,00

350,00

1 10 20 30 40 50 60 70 80 90

PROIZVODNJA (Q ILI Y)

TIS.KUNAT

ROKOV

UT (TC)VT (VC)

FT (FC)

137

Ostale vrste trokova-Oportunitetnitrokovi


138/148

U ekonomskoj teoriji, pored navedenih, postoje i druge podjeletrokova. U tom smislu se objanjava i razlika izmeu stvarno postojeih

trokova i tzv. oportunitetnih trokova. Stvarni trokovi su takvi trokovi koji su u odreenim transakcijama

stvarno nastali i koje preduzee plaa treim licima ( npr. kupljeni

materijal, sirovine, energija, najamnine radnicima). Dakle, stvarni (eksplicitni) trokovi obuhvataju sve novane izdatke

preduzea u vezi nabavke u datoj proizvodnji utroenih proizvodnihfaktora (sredstava za rad, materijala i radne snage).

Stvarni trokovi su sastavni dio ukupnih trokova preduzea.Meutim, ukupni trokovi obuhvataju osim stvarnih (eksplicitnih)

trokova i izvjesne neizdatke ili oportunitetne (implicitne) trokovekoji se moraju uzeti u obzir. Oportunitetni trokovi (implicitni, alternativni) predstavljaju

neizdatke mjerene izgubljenom vrijednou najboljealternativne aktivnosti koju smo mogli obaviti (istim resursima), anismo obavili.

138

Oportunitetni trokovi


139/148

Uvijek izbor jednoga znai istovremeno odricanje od drugoga. Oportunitetni troak upotrebe 1$ za kupovinu dnevnih novina, znai gubitak

mogunosti da isti iznos sredstava, upotrebimo za kupovinu jutarnje kafe. Ili ako, oportunitetni troak izrazimo u vremenu, recimo, tri sata potroena

za uenje ekonomije je vrijeme koje ne moemo koristiti za istovremeniodlazak u kino.

Znai, oportunitetni troak za sticanje jedne robe jednak je izgubljenojvrijednosti druge robe.

Dakle, to su trokovi koji nastaju zbog injenice da raspoloiva sredstvanisu upotrebljena u nekoj drugoj, alternativnoj djelatnosti.

Prilikom donoenja odluka o nainu upotrebe raspoloivih sredstavamenadment preduzea mora uzeti u obzir kakav bi bio poslovni rezultatako bi se prihvatila neka od alternativnih mogunosti (opcija).

Procjena alternativnih mogunosti nije mogua bez koritenja (uvaavanja)oportunitetnih trokova.

139

PRAG RENTABILNOSTI


140/148

Javlja se jo pod nazivima:Break Even AnalysisCost Volume Profit

Grafikon rentabilnosti

Mrtva taka korisnostiTaka pokria

Predstavlja metodoloki postupak utvrivanjatake pokria u kojoj se prihodi i rashodiizjednaavaju, a koja dijeli zonu dobitka odzone gubitka

140

Varijabilni trokovi (VT)


141/148

j ( )

VT su svi oni trokovi koji se u ukupnom iznosumijenjaju u proporciji s promjenom stepenakorienja kapaciteta (materijal izrade,pogonska energija, plate sezonaca,

stimulacije.)

VT ostaju neizmijenjeni po jedinici uinka

141

Fiksni trokovi (FT)


142/148

nastaju i tada, kada nema aktivnosti uposlovnom sistemu (amortizacija, komunalnanaknada, lanarina, osnovna plata stalnozaposlenih.)

FT po jedinici uinka relativno se smanjuju sporastom stepena korienja kapaciteta

Break Even Analysis metoda omoguavaprikaz uticaja fiksnih trokova na taku pokria

142


143/148

TR = P x Q (ukupan prihod)

TC = TFC + AVC x Q (ukupni trokovi)

TR = TC (pretpostavka izjednaenja TR i TC)

TFC

Q= --------- (koliina kod koje su TR = TC)P - AVC

143


144/148

Prag rentabilnostiTFC

Q= ---------

P AVC

P-AVC = doprinos po jedinici iznad takepokria (dio prodajne cijene za

pokrie fiksnih trokova iostvarenje profita)

144


145/148

Uz pretpostavku ostvarenja odreenogprofitakako procijeniti koliinu za

ostvarenje profita ()

TFC - Q= ---------

P AVC

145

Prag rentabilnostitaka pokria -


146/148

p

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100 % Stepen korienja kapaciteta (%IK)

Prihodi/Trokovi u 000 000

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Prihodiprodaje

Ukupni

trokovi

Fiksni

trokovi

Taka

pokria

Zona

gubitka

Zona dobitka

Oportunitetni

trokovi

146

Taka pokria (TP)


147/148

Sjecite ukupnih prihoda i ukupnih trokova u kojimaje rezultat poslovanja jednak nuli

Prijelaz iz zone gubitka u zonu dobitka

TP nam prua informaciju o tome koji je % IK (koliinaprodaje) potrebno dostii da bi se mogli pokriti svi VT iFT

147

emu slui Prag rentabilnosti


148/148

Instrument planiranja i kontrole rezultataposlovanja

Informaciona osnovica za (prvenstveno)kratkorono, ali i za strateko odluivanjemenadmenta

Omoguava sagledavanje trenutnog odnosaoekivanih i/ili ostvarenih prihoda, trokova i

148

Documents

3 pred. Osnovi ekonomije