ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (19ος & 20ος ΑΙΩ.) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ

ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ

Ωδές : γενικά κάθε λυρικό ποίημα που διακρίνεται από μεγαλοπρέπεια ύφους

και που συνδυάζει τα προσωπικά συναισθήματα με γενικές σκέψεις. Ειδικά για

την ποίηση του Κάλβου χρησιμοποιείται για να αποδώσει το σύνολο του

ελληνόγλωσσου ποιητικού του έργου, που περιλαμβάνεται σε 2 εκδόσεις, τη

«Λύρα» (1824) και τα «Λυρικά» (1826).

Φιλελληνισμός: Ευρωπαϊκό κίνημα που είχε τις ρίζες του στις φιλελεύθερες

ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού.

Φιλελευθερισμός: Οι φιλελεύθερες ιδέες διασπάρθηκαν σε όλη την Ευρώπη με

την Γαλλική Επανάσταση και οδήγησαν στη δημιουργία κινημάτων για την

εθνική αποκατάσταση και την πολιτική αυτοδιάθεση των σκλαβωμένων και

καταπιεσμένων λαών.

Καρμποναρισμός: Επαναστατική, μυστική οργάνωση που ξεκίνησε στην

Ιταλία και απέκτησε ευρωπαϊκή εμβέλεια. Αγωνιζόταν για τα δημοκρατικά

ιδεώδη.

Ποιητής της Ιδέας: Το χαρακτηρισμό αυτό απέδωσαν ορισμένοι μελετητές

στον Κάλβο, θεωρώντας ότι η ποίησή του είναι νοητική, αντικειμενική και,

ενώ εφορμάτε από μια ιστορική συγκυρία, επικεντρώνεται σε ιδέες

μεταφυσικές και διαχρονικές. Ο απόλυτος αυτός ιδεαλισμός έχει κέντρο τον

εγκωμιασμό της Ελευθερίας και την ταύτισή της με την Αρετή.

Πατριωτικός/πολιτικός ποιητής: Οι μελετητές δυσκολεύονται να

χαρακτηρίσουν τον Κάλβο ποιητή πατριωτικό ή πολιτικό. Ορισμένοι θεωρούν

ότι η ποίησή του είναι στρατευμένη στην υπηρεσία της Επανάστασης και ότι

αυτό αφαιρεί από τα ποιήματα του την αισθησιακή αντίληψη της ζωής. Άλλοι

τον αντιμετωπίζουν ως παθιασμένο με την φιλοσοφία του Διαφωτισμού και τα

πολιτικά ιδεώδη του δημοκρατικού κινήματος της εποχής του, στοιχεία που

προσδίδουν στην ποίηση του ζωντάνια και δυναμισμό.

1

Πολύτροπος αρμονία: τον όρο χρησιμοποίησε ο ίδιος ο Κάλβος στην

Επισημείωσιν της πρώτης έκδοσης της «Λύρας», εξηγώντας το στιχουργικό

σύστημά του. Με την (αρχαιοελληνική και σύνθετη) έκφραση αυτή θέλησε να

αναδείξει το σύνθετο, πρωτεϊκό και αρμονικό ρυθμικό και εκφραστικό

αποτέλεσμα, που επεδίωκαν να επιτύχουν οι ωδές του. για το σκοπό αυτό

αρνήθηκε τη μουσικότητα εν γένει της λυρικής ποίησης και οργάνωσε τον

ρυθμό των ποιημάτων με βάση τον εσωτερικό ρυθμό του ιταλικού δραματικού

είδους.

Το Ποιητικό έργο του Κάλβου:

Ο Κάλβος είναι το δεύτερο μεγάλο όνομα της Επτανησιακής Σχολής μετά

το Σολωμό.

Επίσης δίγλωσσος, έγραψε διάφορα (λυρικά και δραματικά) ποιήματα στην

ιταλική.

Το ελληνόγλωσσο ποιητικό έργο του Κάλβου είναι περιορισμένο αλλά

ικανό να αναδείξει το υψηλό φρόνημα του ποιητή.

Το ποιητικό είδος που καλλιέργησε είναι οι ωδές, ποιήματά λυρικά που

διακρίνονται από τη μεγαλοπρέπεια του ύφους τους και το συνδυασμό των

προσωπικών συναισθημάτων του ποιητή με γενικές σκέψεις.

Το έργο του είναι γνωστό με το συνοπτικό όνομα Ωδές.

Αποτελείται από 20 ωδές, που γράφτηκαν στα νεανικά του χρόνια και

εκδόθηκαν σε δύο συλλογές, ενώσω ακόμα η Επανάσταση ήταν σε εξέλιξη:

1. η Λύρα (ωδή 1 – 10, συν μιας σύντομης έμμετρης επίκλησης του

ποιητή προς τις Μούσες), Γενεύη 1824,

2. τα Λυρικά (ωδή 11 – 20), Παρίσι 1826.

Στην ιταλική έχει γράψει λυρικά ποιήματα και δράματα (Θηραμένης,

Δαναΐδες, Ιππίας)

3.1. Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΩΔΩΝ

2

3.1.1. Ο ΒΙΟΣ

1792 : γεννιέται στη Ζάκυνθο το, όπου και έζησε μέχρι δέκα χρονών. Ήταν

έξι χρόνια μεγαλύτερος του Σολωμού.Μητέρα αριστοκράτισσα, πατέρας

πληβείος.

1801-1802: Όταν χώρισαν οι γονείς του, ακολούθησε τον πατέρα του στην

Ιταλία (Λιβόρνο, Πίζα, Φλωρεντία), όπου έλαβε κυρίως ιταλική και

δευτερευόντως κλασική παιδεία.

1812 : Γνωρίζεται με το ζακυνθινής καταγωγής διάσημο Ιταλό ποιητή Ugo

Foscolo, στην υπηρεσία του οποίου εργάστηκε επί τετραετίας ως

γραμματέας του (1812-1816). Ταξίδεψε και με το Φώσκολο αλλά και

αργότερα μόνος του

1816-1820 : έζησε σε τρεις ευρωπαϊκές χώρες (Ελβετία, Αγγλία, Γαλλία)

1821 : Λόγω της συμμετοχής του στη μυστική οργάνωση των

Καρμπονάρων εξορίζεται από την Ιταλία και καταφεύγει στη Γενεύη, όπου

έμεινε έως το 1825. Πρόκειται για την εποχή που εμπνέεται και συνθέτει τις

περισσότερες ωδές.

1825-1826: μένει στο Παρίσι

Η Ελληνική Επανάσταση θέτει τέρμα στην πρόθεση του να γίνει Ιταλός

ποιητής και τον στρέφει στην ελληνική ποίηση.

1826 : επιστρέφει στα Επτάνησα. Στην Κέρκυρα εργάστηκε ως δάσκαλος

της γλώσσας, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, ενώ δίδαξε και στην

Ιόνιο Ακαδημία. Παράλληλα είχε και λόγια δραστηριότητα (άρθρα,

διαλέξεις, μεταφράσεις).

1852 : έφυγε για την Αγγλία, λόγω της γνωριμίας και του όψιμου γάμου του

με μια Αγγλίδα παιδαγωγό.

1865 εγκαταστάθηκε στην κωμόπολη Louth της βόρειας Αγγλίας, όπου

πέθανε το 1869.

3.1.2. ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ

ΤΩΝ ΩΔΩΝ

3

Παράγοντες που επέδρασαν στην διαμόρφωση της πνευματικής

συγκρότησης και της ποιητικής αντίληψης του Κάλβου:

1. Η γνωριμία του με τον Foscolo

2. Η επαφή του με τον ιταλικό νεοκλασικισμό, που συνδυάζεται με την

επίδραση των φιλελεύθερων ιδεών που διέσπειρε σε όλη την Ευρώπη η

Γαλλική Επανάσταση.

3. Οι απόηχοι των ιδεών του Διαφωτισμού εμψυχώνουν το μαχητικός και

ασυμβίβαστος Κάλβο, έναν Έλληνα αυτοδίδακτος λόγιος της διασποράς.

Ιδεολογικά και πνευματικά οι Ωδές απορρέουν και συντείνουν:

1. Στο ισχυρό την εποχή εκείνη ευρωπαϊκό φιλελληνικό κίνημα.

2. Βάσιμη θεωρείται η άποψη πως ο Κάλβος με τα ελληνικά του ποιήματα

απευθυνόταν στο ευρωπαϊκό κοινό που είχε ευαισθητοποιηθεί απέναντι

στον ελληνικό αγώνα. Απόδειξη

1. το γεγονός ότι στην α’ έκδοση της Λύρας επιτάσσεται πίνακας ελληνικών

λέξεων και φράσεων σε γαλλική μετάφραση

2. τον ίδιο χρόνο (1824) οι ωδές της Λύρας αποδόθηκαν στη γαλλική

γλώσσα ενώ

3. η α’ έκδοση των Λυρικών συνοδευόταν από γαλλική μετάφραση.

3. Παράλληλα η χρήση της νέας ελληνικής γλώσσας (άγνωστης στην

Ευρώπη) δείχνει την επιθυμία του Κάλβου να υπηρετήσει τόσο την πατρίδα

του, όσο και τις αναγεννημένες Μούσες.

3.2. ΘΕΜΑΤΙΚΗ, ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΒΙΚΗ

ΠΟΙΗΣΗΣ

4

3.2.1. ΘΕΜΑΤΙΚΗ

Θεματική μήτρα του Κάλβου στάθηκε η Ελληνική Επανάσταση. Στις

περισσότερες ωδές περιγράφονται, εξυμνούνται ή και σχολιάζονται γεγονότα,

πρόσωπα καταστάσεις του εθνικού αγώνα στα χρόνια 1821-1826. Καθώς όμως

θεματοποιείται η ιστορική αυτή περιπέτεια, συνδέεται οργανικά:

1. Με τον ατομικό αγώνα του ποιητή να σπάσει τα δικά του προσωπικά

δεσμά , να υπερβεί τους δικούς του φόβους και ανησυχίες:

1. στην α’ ωδή, στον Φιλόπατρι εκφράζεται η αγάπη για την πατρίδα που

δε γνώρισε την καταπίεση των τυράννων,

2. στην γ’ ωδή Εις θάνατον γίνεται υπέρβαση του φόβου του θανάτου

3. στην ε’ ωδή Εις Μούσαν, καλούνται οι Μούσες να τον βοηθήσουν στον

αγώνα του να γράψει ποίηση ως μέσο άσκησης της δικαιοσύνης σε

βάρος της αδικίας των δυναστών.

4. Παρά τις συχνές εμφανίσεις στις ωδές του ποιητικού «εγώ», το οποίο

υπηρετεί ρητορικές κυρίως ανάγκες (έμφαση, άσκηση πειθούς στον

αναγνώστη), γενικά ο Κάλβος περιόρισε δραστικά τα ίχνη των

προσωπικών βιωμάτων του, προκειμένου να αναδείξει τον συλλογικό

αγώνα.

2. να εκφράσει την ιδεολογία του ως ποιητής. Η Επανάσταση ανάγεται σ’

ένα ευρύτερο πλαίσιο ιδεών:

1. Η αποτίναξη του τουρκικού ζυγού συνιστά μάχη γενικότερα εναντίον

ενός τυραννικού καθεστώτος.

2. Η κατάκτηση της ελευθερίας του ελληνικού έθνους θα σημαίνει την

υπερίσχυση του δικαίου επί της αδικίας, την επικράτηση της πολιτικής

και κοινωνικής αρετής επάνω στην τυφλή δύναμη της εξουσίας, την

επιβράβευση της παιδείας εις βάρος της βαρβαρότητας.

3. Η προσπάθεια εμψύχωσης των Αγωνιστών γίνεται μέσα από αναφορές

στην αρχαία μυθολογία, στους αρχαίους προγόνους, στο ένδοξο

5

αρχαιοελληνικό παρελθόν, στη φυσική ομορφιά του ελληνικού τοπίου,

στα ψυχικά χαρίσματα των κατοίκων του και στη χριστιανική λατρεία.

4. Αυτές οι αναφορές δείχνουν πως ο Κάλβος έγραψε τις ωδές εξ ονόματος

της εθνικής κοινότητας, την οποία προσπαθεί να εμψυχώσει και να

δοξάσει.

5. Οι καλβικές ωδές, ως αγωνιστικά και παραινετικά κείμενα,

αναπτύσσονται με ορισμένες θεματικές αντιθέσεις, με κυριότερη την

ελευθερία-τυραννία, που εκφράζεται μέσα από αντιθετικά ζεύγη: φως-

σκοτάδι, ομορφιά-βαρβαρότητα, ηρωισμός-αδράνεια, μνήμη-λησμονιά.

1. Κάλβος – «Ποιητής της Ιδέας»: έτσι τον αποκάλεσαν κάποιοι μελετητές,

οι οποίοι θεωρούν ότι έγραψε μια νοητική, αντικειμενική ποίηση,

που άντλησε την αφορμή της από την ιστορική συγκυρία της εποχής,

αλλά κατά βάθος επικεντρώνεται σε διαχρονικές, μεταφυσικές ιδέες

Κέντρο του απόλυτου αυτού ιδεαλισμού ο εγκωμιασμός της

Ελευθερίας και η ταύτιση της με την Αρετή.

2. .Θεωρήθηκε επίσης πως από τις Ωδές λείπει η αισθησιακή αντίληψη της

ζωής, είτε επειδή ο Κάλβος είναι πουριτανός, είτε επειδή ο ίδιος

υποβάθμισε τον αισθησιασμό του για να υπηρετήσει την Επανάσταση.

3. Κάποιοι άλλοι μελετητές υποστήριξαν πως ο παθιασμένος με τη φιλοσοφία

του Διαφωτισμού και τα πολιτικά ιδεώδη του δημοκρατικού κινήματος

του καιρού του Κάλβος, έγραψε μια κατά βάθος πολιτική ποίηση, όπου

διατηρούνται ίχνη του νεανικού δυναμισμού και της αισθησιακής

αντίληψης της ζωής.

6

3.2.2. ΓΛΩΣΣΑ

Γλώσσα: Ο Κάλβος έχει διαμορφώσει ένα προσωπικό γλωσσικό ποιητικό

ιδίωμα:

1. μορφολογικά η γλώσσα της καλβικής ποίησης είναι η καθαρεύουσα,

εμπλουτισμένη με αρχαϊστικούς και δημώδεις τύπους: αποτέλεσμα μίξης

και σύνθεσης γλωσσικών στοιχείων από τα αρχαία ελληνικά, τα

θρησκευτικά κείμενα, τη λόγια της εποχής και τη δημώδη, και με

ιδιωματικά στοιχεία. Κορμός του λεξιλογίου του είναι οι αρχαιοελληνικές

λέξεις.

2. Επίσης, υπάρχουν ορισμένοι ιταλισμοί και σολοικισμοί, ενώ δεν

τηρούνται οι γραμματικοί κανόνες, γεγονός που φανερώνει τη γλωσσική

ανομοιομορφία της καλβικής ποίησης.

Η χρησιμοποίηση λόγιας γλώσσας οφείλεται :

1. στην μακρόχρονη απουσία του από την Ελλάδα και την ελλιπή γνώση της

ομιλουμένης. Διδάχτηκε την ελληνική, κυρίως μέσα από γραπτές πηγές,

ενόσω ζούσε σε ξενόγλωσσο περιβάλλον ενώ η παιδεία του υπήρξε

ιταλική και κλασική Η ελληνική γλωσσική συνείδηση του Κάλβου

διαμορφώθηκε εντέλει υπό την επήρεια της λόγιας και όχι της

ομιλούμενης.

2. στην επίδραση του νεοκλασικιστικού προτύπου, των γλωσσικών απόψεων

του Foscolo, που θεωρούσε ότι η ποιητική γλώσσα πρέπει να είναι λόγια,

τεχνητή και πλουτισμένη με αρχαϊστικά στοιχεία αλλά και με υλικό

αντλημένο από την ομιλούμενη.

3. Μη ασφαλές το συμπέρασμα ότι έχει επηρεαστεί από Κοραή ή Κοδρικά

Το γεγονός ότι ο Κάλβος δεν υιοθέτησε τη δημοτική, όπως οι υπόλοιποι

Επτανήσιοι ποιητές, στάθηκε αφορμή επικρίσεων.

Αυτή όμως η ανυπότακτη και ανεπανάληπτη γλώσσα, είναι οργανικό

στοιχείο των Ωδών και καθορίζει την αισθητική τους.

7

3.2.3. ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ

Το κύριο διακριτικό της ποίησης του Κάλβου είναι η σύζευξη των δύο

κυριάρχων αισθητικών ρευμάτων του καιρού του, του νεοκλασικισμού και

του ρομαντισμού. Οι μελετητές του έργου του δεν έχουν καταλήξει αν

πλησιάζει περισσότερο τη μία ή την άλλη κατεύθυνση:

1. Ο Δημαράς και ο Πολίτης συμφωνούν ότι τα εξωτερικά στοιχεία είναι

νεοκλασικιστικά, αλλά η συναισθηματική και ψυχική κατάσταση που

εκφράζεται είναι ρομαντική.

2. Ο Τζιόβας θεωρεί ότι τα περισσότερα στοιχεία του έργου φανερώνουν

επίδραση του νεοκλασικισμού.

3. Ο Διαλησμάς περιγράφει αναλυτικότερα ποια είναι νεοκλασικιστικά και

ποια ρομαντικά:

νεοκλασικιστικά : το ύφος, ο σοβαρός και υψηλός τόνος, η

ισορροπημένη αρχιτεκτονική, τα σχήματα λόγου, η εικονοπλασία, ο

ιδιότυπος ιδεαλισμός, η τοποθέτηση της Τέχνης στην ανώτερη βαθμίδα

της κλίμακας αξιών, οι αντιλήψεις για την παιδευτική της αξία και τον

διδακτικό της χαρακτήρα,

ρομαντικά : η μελαγχολική διάθεση, η δραματική ένταση, τα οράματα,

η εμφάνιση του ποιητικού εγώ.

Πως ερμηνεύεται η εκφραστική τόλμη που παρατηρείται στις «Ωδές»;

1. Ορισμένα σημεία των Ωδών χαρακτηρίζονται από μια σπάνια εκφραστική

τόλμη, για την οποία οι μελετητές δεν έχουν καταλήξει αν είναι

αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής του ποιητή ή αν προέκυψε από

πνευματικές και λογοτεχνικές επιδράσεις.

2. Ο ίδιος ο ποιητής είχε αναφερθεί στην έκφρασή του στην Επισημείωσιν,

ένα κείμενο που περιλαμβάνεται στην 1η έκδοση της Λύρας (1824). Εκεί ο

ποιητής χρησιμοποίησε τον αρχαιοελληνικής καταβολής όρο «πολύτροπος

8

αρμονία», θέλοντας έτσι να εκφράσει συνδυαστικά το σύνθετο, το

πρωτεϊκό και το αρμονικό ρυθμικό και εκφραστικό αποτέλεσμα.

3. Γαραντούδης : Στις Ωδές, η «πολύτροπος αρμονία» στηρίζεται στην

άρνηση της μουσικότητας εν γένει της λυρικής ποίησης και στην οργάνωση

του ρυθμού των Ωδών με βάση τον εσωτερικό ρυθμό του ιταλικού

δραματικού είδους. Από τον εσωτερικό δραματικό ρυθμό των Ωδών

απορρέουν , αναπτύσσουν έναν εσωτερικό ρυθμό, με αποτέλεσμα να

παρατηρούνται :

1. άρνηση της ομοιοκαταληξίας,

2. απόκλιση ανάμεσα στο μέτρο, τη γλώσσα και το νόημα.

3. Επομένως, ο Κάλβος μετέρχεται ρυθμικούς τρόπους της ιταλικής

δραματικής ποίησης της εποχής του.

4. Γαραντούδης : πραγματεύεται νεοκλασικά ως επί το πλείστον θέματα, και

μερικά ρομαντικά, με τους ρυθμικούς, όμως, τρόπους της δραματικής

ποίησης της εποχής του. Στην ιδιότυπη σχέση επιφάνειας και βάθους, τα

στοιχεία των οποίων έχουν διαφορετική προέλευση, και στην εντελώς

ιδιόρρυθμη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στο ιταλικής προέλευσης

μετρικό σύστημα και το ελληνικής προέλευσης γλωσσικό-νοηματικό

σύστημα των Ωδών, οφείλεται η διαδεδομένη εντύπωση ότι η μετρική τους

εμπεριέχει, δυνάμει, όλες τις τολμηρές δυνατότητες του ελεύθερου στίχου.

5. Ελύτης – η καλβική μετρική ήταν προάγγελος του ελεύθερου στίχου της

ποιητικής γενιάς του 1930.

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ ( συνοπτικό) : Ιδιαίτερο στοιχείο της τεχνοτροπίας του

Κάλβου είναι η σύζευξη του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού. Οι

μελετητές του Κάλβου (Δημαράς, Πολίτης, Γαραντούδης) τείνουν στην άποψη

ότι έχει δανειστεί εξωτερικά στοιχεία του νεοκλασικισμού (Διαλησμάς: ύφος,

ισορροπημένη αρχιτεκτονική, σχήματα λόγου, εικονοπλαστική ικανότητα,

ιδιότυπος ιδεαλισμός, η αναγνώριση της υψηλής αξίας της Τέχνης και της

παιδευτικής της αξίας), αλλά τα συναισθηματικά και ψυχικά στοιχεία

(μελαγχολική διάθεση, δραματική ένταση, οράματα, εμφάνιση του ποιητικού

εγώ) είναι ρομαντικά.

9

Αναλυτικά ο κάθε μελετητής:

Δημαράς – ερμήνευσε τις Ωδές ως μίξη εσωτερικών στοιχείων του

ιταλικού νεοκλασικισμού και του εκφραστικού κλίματος του ευρωπαϊκού

προρομαντισμού, υποστηρίζοντας ότι πίσω από τη νεοκλασικιστική

επιφάνεια των Ωδών λανθάνει η συναισθηματική και ψυχρή ροπή προς το

ρομαντισμό, ορισμένα ίχνη της οποίας φτάνουν μέχρι την επιφάνεια.

Πολίτης – «όλος αυτός ο φαινομενικός κλασικισμός είναι ένα εξωτερικό

ντύμα μονάχα, κάτω από το οποίο κινείται η ανήσυχη ψυχή ενός γνήσιου

ρομαντικού».

Τζιόβας – ενέταξε τις Ωδές, με διεξοδική τεκμηρίωση, στη σφαίρα

επιρροής του ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού.

Διαλησμάς – συνόψισε τα στοιχεία νεοκλασικισμού (παρομοίωση,

μετωνυμία, εικονοπλαστική ικανότητα, ιδιότυπος ιδεαλισμός, κλασικά

αιτήματα για την τέχνη, τέχνη: παιδευτική αφία + διδακτικός χαρακτήρας).

Αισθητικά και ιδεολογικά ρεύματα που επηρέασαν έντονα το έργο του

Κάλβου:

1. ο νεοκλασικισμός,

2. ο ρομαντισμός,

3. ο φιλελευθερισμός και ο φιλελληνισμός

10

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

1. Ανδρέας Κάλβος (1792 – 1869)

«Ο ωκεανός» (75)

Πολίτης (σ. 152) - 20 ωδές η μοναδική του προσφορά στη νεοελληνική

ποίηση. Ποιήματα αγωνιστικά και παραινετικά, γράφτηκαν εξ ονόματος της

εθνικής κοινότητας την οποία προσπαθεί να εμψυχώσεις, να μνημειώσει και να

δοξάσει. Στο κλίμα του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού.

ΘΕΜΑ: η Ελληνική Επανάσταση.

ΜΕΤΡΙΚΗ: ιδιότυπη, 4 7σύλλαβοι και ένας καταληκτικός 5σύλλαβος. Σχήμα

κλασικότροπο, ωστόσο βάση δημοτικός 15σύλλαβος σπασμένος στα δύο.

ΓΛΩΣΣΑ: κράμα δημοτικής και αρχαΐζουσας. Εφαρμόζει ποιητικές και

αισθητικές θεωρίες των Ιταλών κλασικιστών, κυρίως του δασκάλου του, του

Φόσκολου.

Βάση : λαλουμένη που εμπλουτίζεται με αρχαϊκές εκφράζεις και σπάνιες

λέξεις. Δημοτικές λέξεις που παραμορφώνονται με αρχαιότροπες

καταλήξεις.

Αρνητικά : Ζει 20 χρόνια μακριά από την Ελλάδα, αποκομμένος από

την παράδοση (δημοτική και φαναριώτικη).

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ:

Κλασικιστικές φόρμες και σχήματα.

Υψωμένος τόνος - γνήσιος ρομαντικός πυρήνας

βαθύτατη αντινομία: ο φαινομενικός κλασικισμός μόνο εξωτερικό

ντύμα, κάτω από το οποίο κινείται η ανήσυχη ψυχή ενός γνήσιου

ρομαντικού.

Σε αυτές ακριβώς τις λίγες στιγμές ποιητικής ευφορίας, "ποιητικά κενά"

κατά τους κριτικούς, βρίσκεται η αληθινή φυσιογνωμία και λυρική

τόλμη του ποιητή.

11

Δραστηριότητα 1 : Πρόθεση των ωδών ήταν να διακηρυχτεί το πατριωτικό και

πολιτικό ιδεώδες της εθνικής αποκατάστασης των Ελλήνων. Μπορεί να

λειτουργήσει αυτός ο υψηλόφωνος τόνος της καλβικής ποίησης σήμερα;

Απάντηση: Μεν θεματικά ανεπίκαιρη ποίηση, αλλά συνεχίζει να γοητεύει

χάρη στη συναισθηματική οικειότητα που προκαλεί η αίσθηση ενός

αυτοεξόριστου ανάμεσά μας. Ο Κάλβος αρνήθηκε (όπως θα αρνιόταν και

σήμερα) μια ελληνική πραγματικότητα εντελώς ξένη προς το δικό του ιδανικό

της ελληνικότητας, ένα όραμα του οποίου υπήρξε υμνητής και απολογητής. Ο

ιδεατός ελληνισμός μιας ανύπαρκτης πατρίδας στάθηκε για τον ποιητή ο

ποιητικός, ηθικός, πολιτικός και εθνικός παράδεισός του. Εξόριστος εκείνος,

εξόριστοι κι εμείς, ατενίζουμε με θάμβος αυτόν τον παράδεισο.

Δραστηριότητα 2: Εντοπίστε ομοιότητες και διαφορές μεταξύ Κάλβου -

Σολωμού σε βίο και έργο:

Ομοιότητες : ο στόχος και η θεματική (στόχοι της Ελληνικής

Επανάστασης). Πρόθεση να απευθυνθούν στους τότε μορφωμένους

Ευρωπαίους, προκειμένου να διαδώσουν τα αιτήματα του αγώνα της

Επανάστασης. Ομοιότητα και στο ύφος που χαρακτηρίζεται από υπερβολή

(επίδραση ευρωπαϊκού ρομαντισμού).

Διαφορές :

1. Γλώσσα

Σολωμός: υπέρμαχος της ομιλούμενης ελληνικής

Κάλβος: έγραψε με βάση τη καθαρεύουσα, λόγια γλώσσα

2. Διαφορά στον βίο:

Σολωμός: αριστοκρατικής καταγωγής

Κάλβος: ταπεινής καταγωγής.

3. Ανεκδοτολογικό χαρακτήρα η διαπίστωση πολλών ότι δεν γνώριζαν ο

ένας τον άλλον, παρόλο που ζούσαν στην ίδια πόλη επί 24 χρόνια. Το

πιθανότερο να υπήρχε τυπική γνωριμία χωρίς την πνευματική επαφή.

12

Δραστηριότητα 3: Να διαπιστώσετε τη γλωσσική σύνθεση στοιχείων α/ε,

λόγιας και δημώδους γλώσσας. Να καταγράψετε τις λέξεις (αρχαίες κυρίως)

και μυθολογικές αναφορές που χρήζουν λεξιλογικής ή πραγματολογικής

ερμηνείας:

Δραστηριότητα 4: Με ποιο τρόπο γίνεται, στον Ωκεανό, η μετάβαση της

επαναστατημένης Ελλάδας από το χάος μιας γενικής κοσμογονίας στην

επαναστατική ηρωογονία της εποχής, διακρίνοντας τις τις τρεις ενότητες στις

χωρίζεται η ωδή και διατυπώνοντας με συντομία το θέμα κάθε ενότητας:

Απάντηση:

α' στροφή: επιγραμματική αναγγελία θέματος: η ιστορία της σκλαβωμένης

Ελλάδας.

στ. β-ιβ': α' ενότητα -- νύχτα δουλείας = κοσμογονική κατάσταση νεκρικής

νύχτας. => τη νύχτα διαδέχεται η αυγή που αναζωογονεί την οικουμένη (ο

φυσικός χρόνος της κοσμογονίας)

στ. ιγ': β' ενότητα -- μεταβαίνουμε στον ιστορικό χρόνο της σκλαβιάς

(συμβολική νύχτα ελληνικής φυλής), λυτρωτική παρέμβαση της θεϊκής

Ελευθερίας στον Ωκεανό να επιφέρει αναγέννηση στον χώρο του Αιγαίου -

Επανάσταση.

στ. λ-λ: γ' ενότητα -- ευχές και προτροπές στους επαναστατημένους νησιώτες

που με τη βοήθεια του Θεού κατορθώνουν τις ναυτικές νίκες του 1822.

Παρατήρηση : ολοφάνερη εκφραστική διάκριση σε 2 μέρη: α) εικονιστικό (2

πρώτες ενότητες) β) ρητορικό (3η ενότητα).

13

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Τα σημαντικότερα γεγονότα του βίου και οι ιδεολογικές και πνευματικές

συνθήκες που προσδιόρισαν τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της ποίησης του

Κάλβου.

Ο Ανδρέας Κάλβος γεννήθηκε το 1792 στη Ζάκυνθο, όπου και έμεινε για

10 χρόνια. Έπειτα το χωρισμό των γονιών του, ακολούθησε τον πατέρα του

σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, κυρίως της Ιταλίας (Λιβόρνο, Πίζα,

Φλωρεντία), όπου έλαβε μόρφωση κυρίως ιταλική και δευτερευόντως

κλασική. Οι μετακινήσεις του συνεχίστηκαν ως γραμματέας του ποιητή

Ugo Foscolo (1812 – 1816) και αργότερα μόνος του, οικειοθελώς αρχικά

(1816 – 1820, αναγκαστικά έπειτα, λόγω της συμμετοχής του στο κίνημα

των Καρμπονάρων. Κατέφυγε σταδιακά στη Γενεύη (1821-1825), στη

Γαλλία (1825 – 1826), μέχρι που επέστρεψε στην Κέρκυρα (1826 – 1852),

όπου δίδαξε κυρίως στην Ιόνιο Ακαδημία. Μετά το γάμο του με μια

Αγγλίδα παιδαγωγό εγκαταστάθηκε στην Αγγλία ως και το τέλος της ζωής

του (1869).

Η ιδεολογία του ποιητή ουσιαστικά διαμορφώθηκε κατά την παραμονή του

στην Ιταλία. Εκεί μυήθηκε στις ιδέες του φιλελευθερισμού, που διέσπειρε η

Γαλλική Επανάσταση. Η διαμόρφωση φιλελεύθερου πνεύματος συνέβαλε

στην ενίσχυση του πατριωτικού, φιλελληνικού του αισθήματος, καθώς και

στην συμμετοχή του στον καρμποναρισμό.

14

Τα βασικά γνωρίσματα της θεματικής, της γλώσσα και της τεχνοτροπίας

της ποίησης του Κάλβου.

Θεματική: η Ελληνική Επανάσταση, τα βασικά πρόσωπα και τα γεγονότα της.

Η Επανάσταση, ωστόσο, ανάγεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ιδεών και

νοείται ως αντίσταση σε ένα τυραννικό καθεστώς και την υπερίσχυση του

δίκαιου επί της αδικίας, της κοινωνικής και πολιτικής αρετής πάνω στη

τυφλή δύναμη της εξουσίας, την παιδείας πάνω στην βαρβαρότητα.

ο αντιθετικό δίπολο ελευθερία-τυραννία δηλώνεται και μέσα από επιμέρους

αντιθετικά ζεύγη, όπως φως-σκότος, ομορφιά-βαρβαρότητα, ηρωισμός-

αδράνεια, μνήμη-λησμονιά, κ.α.

Παράλληλα, η θεματική του συνδέεται με τον ατομικό του αγώνα να

υπερβεί τις δικές του δεσμεύσεις και, έτσι, μέσα από την προβολή του

ποιητικού εγώ, το οποίο, όμως, πάντα υποτάσσει στο συλλογικό αγώνα.

Γλώσσα: Ο μόνος Επτανήσιος ποιητής που, λόγω της μακράς απουσίας του

από την Ελλάδα και της απόκτησης ευρωπαϊκής (ιταλικής κυρίως) και

κλασικής παιδείας, δεν υιοθέτησε τη δημοτική. Αντίθετα, χρησιμοποιεί μια

καθαρεύουσα, την οποία εμπλουτίζει με τύπους και στοιχεία, που προέρχονται

από την αρχαία ελληνική, τη λόγια γλώσσα, τα θρησκευτικά κείμενα, αλλά και

τη δημώδη, ακόμη και την ιδιωματική γλώσσα. Ενδεχομένως ακολουθεί τη

θεωρία του Foscolo, ότι η γλώσσα της ποίησης πρέπει να είναι λόγια, τεχνητή,

με στοιχεία αρχαϊστικά, αλλά και από την ομιλουμένη.

Τεχνοτροπία: Το κύριο χαρακτηριστικό της ποίησης του Κάλβου είναι η

εξισορρόπηση του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού. Οι μελετητές

(Δημαράς, Πολίτης) συγκλίνουν στην άποψη ότι τα εξωτερικά στοιχεία είναι

νεοκλασικιστικά, το περιεχόμενο και η διάθεση, όμως είναι ρομαντικά.

1) Νεοκλασικιστικά στοιχεία: το ύφος, ο σοβαρός και υψηλός τόνος, η

ισορροπημένη αρχιτεκτονική (προοίμιο, κύριο μέρος, επίλογος), τα

σχήματα λόγου (παρομοίωση, μετωνυμία), η εικονοπλαστική ικανότητα,

15

ο ιδιότυπος ιδεαλισμός, η παραδοχή των κλασικών αιτημάτων για την

Τέχνη, η τοποθέτησή της στην ανώτερη βαθμίδα της κλίμακας αξιών, οι

αντιλήψεις για την παιδευτική αξία και τον παιδαγωγικό χαρακτήρα της.

2) Ρομαντικά στοιχεία: μελαγχολική διάθεση δραματική ένταση,

οραματικές καταστάσεις, η εμφάνιση του ποιητικού «εγώ».

Πρόσωπα που συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της πνευματικής

συγκρότησης του Κάλβου;

1. ο Ιταλός ποιητής Ugo Foscolo : Εκπρόσωπος του νεοκλασικισμού,

έδωσε στον Κάλβο τα πρώτα λογοτεχνικά ερεθίσματα. Η διασημότητά

του προσέφερε στο νεαρό γραμματέα Κάλβο την ευκαιρία να ταξιδέψει

σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και να γνωρίσει την κουλτούρα τους.

2. οι Καρμπονάροι: Ο Κάλβος ήταν ενεργό μέλος της παράνομης

οργάνωσης, γεγονός που αποδεικνύεται με την εντολή εξορίας του από

την Ιταλία. Από την οργάνωση των Καρμπονάρων ο Κάλβος μυήθηκε

στην έννοια του φιλελευθερισμού, που διέδιδε η Γαλλική Επανάσταση

περί εθνικής αποκαταστάσεως και πολιτικής αυτοδιάθεσης των

σκλαβωμένων και καταπιεσμένων λαών.

3. οι Έλληνες του εξωτερικού και οι φιλέλληνες: Κατά τη διάρκεια

παραμονής του στην Ευρώπη ο Κάλβος ήρθε σε επαφή με Έλληνες του

εξωτερικού, που ανυπομονούσαν για την εθνική επανάσταση και με

Ευρωπαίους που συνεπικουρούσαν για την ευόδωση του Αγώνα. Η

επαφή του με το κίνημα του φιλελληνισμού τόνισε το εθνικό του

αίσθημα και τον ώθησε στο να γράψει ποιήματα στην μητρική του

γλώσσα, προκειμένου για την εμψύχωση των αγωνιζόμενων

συμπατριωτών του.

16