ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÈÄÝÂÕÈÒ ÍÝÃÄ˯¯Ä

Гүйцэтгэсэн: ЭЗ- 305 С.Ангарагмаа, Д.

Болортуяа, О.Оюунсүрэн,

А.Энхцэцэг, Ц. Тамжид

Шалгасан: Доктор (Ph.D) Б. Дэнсмаа

2013.5.27

Монос дээд сургууль

1. Зорилго , зорилт 2. Флавонойд агуулсан ургамлын түүхий эд , ач

холбогдол3. Алирсын навч (vaccinium vitis)4. сапонин агуулсан ургамлын түүхий эд , ач

холбогдол5. Монгол хунчирын үндэс (astragali mongolici

radix)6. Aнтрацен агуулсан ургамлын түүхий эд ач

холбогдол7. Долгионтсон гишүүний үндэс (Rhei radix)

Агуулга

Зорилго

Биологийн идэвхит нэгдлүүд тэдгээрийн ач холбогдлыг тодорхойлох

Зорилт Биологийн идэвхит нэгдэл гэж юу вэ? Ôëàâîíîèä àãóóëñàí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýä, à÷ õîëáîãäîë Ñàïîíèí àãóóëñàí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýä, à÷ õîëáîгдол Àíòðàöåí àãóóëñàí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýä, à÷ õîëáîãäîë

Óðãàìàëä áèîëîãèéí èäýâõèò íýãäë¿¿ä ¿¿ñ÷ áèé áîëîõ,

õóðèìòëàãäàõàä öàã óóð, óðãàõ îð÷èí, õºðñíèé íºõöºë èõýýõýí

íºëººëíº. ¯¿íýýñ õàìààðàí ýìèéí óðãàìàëä àëêàëîèä, ôëàâîíîèä, ñàïîíèí

ã.ì áèîëîãèéí èäýâõèò íýãäë¿¿ä çàðèì óðãàìàëä èõýýð

àãóóëàãääàã áîë çàðèìä íü áàãà õýìæýýãýýð àãóóëàãäàõ ýñâýë

á¿ð àãóóëàãääàãã¿é áàéíà. Òóõàéí óðãàìëûí óðãàëòûí ÿíç á¿ðèéí

øàòàíä ÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.

БИОЛОГИЙН ИДЭВХИТ НЭГДЛҮҮД

Ôëàâîíîèä íü

óðãàìëûí á¿õ ýä ýðõòýíä ÷ºëººò áîëîí ãëèêîçèä õýëáýðýýð èõýâ÷ëýí ãàçðûí

äýýä õýñýãò ýëáýã àãóóëàãääàã. Ôëàâîíèä ãýäýã íü C6-C3-C6 ìîëåêóëààñ

òîãòñîí, 2 àðîìàòèê öàãèðàã á¿õèé áàéãàëèéí á¿ëýã òîìîîõîí ôåíîëò íýãäýë áºãººä

òýäãýýðèéí á¿òöèéí ¿íäñýí öºì íü ôëàâàí áóþó 2-ôåíèë-áåíç-γ-ïèðàí áàéäàã

Ôëàâîíîèä àãóóëñàí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýä, à÷ õîëáîãäîë

Флавонойдын ач холбогдол

Ургамалд :

óðãàìëûí ºñºëò, õºãæèë, ôîòîñèíòåç, èñýëäýí àíãèæðàõ ïðîöåññò îðîëöîõîîñ ãàäíà íàðíû ýíåðãèéã øèíãýýõ, óðãàìëûã õýò ÿãààí òóÿà áîëîí ýëäýâ áè÷èë áèåòýýñ õàìãààëàõ çýðýã ôèçèîëîãèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà.

Эмчилгээнд :

öºñ ÿëãàðàëòûã èõýñãýæ, ýëãèéã õîðã¿éæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëäàã áîë çàðèì íü öóñ òîãòîîõ, ¿ðýâñýë íàìäààõ, äàðàëò áóóðóóëàõ, ç¿ðõíèé õýìèéã ñàéæðóóëàõ, õàâàí õººõ, õîäîîä, Ẻðíèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, õàðøëûí ýñðýã, äàðõëàà äýìæèõ, õîðò õàâäðûí óðãàëòûã áàãàñãàõ èäýâõòýé áîëîõ íü òîãòîîãäæýý.

Òîäîðõîéëîëò: Ñàëààëñàí øóëóóí èøòýé, ìºëõºº ¿íäýñëýã

èøòýé 30 ñì õ¿ðòýë ºíäºð óðãàäàã ìºíõ íîãîîí ñººãºíöºð . Íàâ÷ íü çóóâàí õýëáýðòýé, á¿òýí çàõòàé, ãºëãºð ãàäàðãóóòàé, íàâ÷íûõàà äîîä ãàäàðãóóä îëîí òîîíû îëîí ýñò áóë÷èðõàéò ¿ñòýé ¿íýðã¿é ãàøóóí амттай

Çîíõèëîí àãóóëàãäàõ áèîëîãèéí èäýâõèò íýãäýë: -èäýýëýã÷ áîäèñ (àðáóòèí) -âèòàìèí Ñ -ôëàâîíîèä -ñàïîíèí

ÀËÈÐÑÛÍ ÍÀÂ×(VACCINIUM VITIS)

¯éë÷èëãýý: Õàíèàä äàðàõ, Ẻðíèé ºâ÷èí àíàãààõ, øýýñ õººõ çîðèëãîîð õýðýãëýíэ.

Õýðýãëýõ õýìæýý: 10 ãðàìì íàâ÷èéã 200 ìë óñàíä õèéæ 15-30 ìèíóò 纺ëºí ãàë äýýð áóöàëãàæ õºð㺺ä ø¿¿íý. Õîîëíû õàëáàãààð ºäºðò 2-3 óäàà óóíà.

Õàäãàëàëò: Õóóðàé ñýð¿¿í ãàçàð õàäãàëíà. Óðãàìëûí ýì,áýëäìýë: Àíüñíû íàâ÷ 15 ãðàìì,

Àíüñíû íàâ÷ 100 ãðàììààð ñàâëàñàí

Сàïîíèí àãóóëñàí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýä, à÷ õîëáîãäîë

Ñàïîíèí íü óðãàìëûí ãàðàëòàé, ãàäàðãóóãèéí èäýâõòýé, öóñíû óëààí Ẻìèéã çàäëàõ ÷àäàëòàé, àçîòã¿é, ãëèêîçèä á¿òýöòýé íýãäýë þì. Ñàïîíèí íü øèíãýíèé ãàäàðãûí òàòàëöëûã áàãàñãàõ, ººхийг çàäëàõ ÷àíàðòàé. Óñàíä àìàðõàí óóñäàã, ñóëðóóëñàí ýòèëèéí áîëîí ìåòèëèéí ñïèðòýíä óóñíà, îðãàíèê óóñãàã÷èä óóñäàãã¿é ºíãºã¿é áîäèñ þì .

Àãëèêîíûã íü ñàïîãåíèí ãýõ áà øèíæ

÷àíàðààð íü :

òðèòåðïåí β-àìèðèí

òðèòåðïåí - ôðèäåëèíû

òðèòåðïåí - ëóïåîë

òðèòåðïåí α-àìèðèí

стеройд

тритерпент

Ñàïîíèí íü õ¿÷ëèéí áà ôåðìåíòèéí ãèäðîëèçä îðæ àãëèêîí áà ñàõàð

áîëæ çàäàðíà .

Ñòåðîèä á¿òýöòýé ñàïîãåíèí íü ç¿ðõíèé ãëèêîçèäòîé àäèë ñòåðèíû

á¿òýöòýé áàéäàã

Ñòåðîèä ñàïîíèíûã ñóäàñíû õàòóóðàë ºâ÷íèéã ýì÷ëýõýä

õýðýãëýäýã

Òðèòåðïåíèé ñàïîíèí íü õàéëàõ òîäîðõîé öýãã¿é, àìîðô áàéäàëòàéáîäèñ þì.

Òðèòåðïåíèé ñàïîíèí íü óðãàìëûí àéìàãò èõýýõýí òàðõñàí áàéäàã

áà ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, ñóäàñíû õàíàíä õîëåñòåðèí õóðèìòëàãäàõ ºâ÷íèé

¿åä õýðýãëýäýã. Ñàïîíèí àãóóëñàí óðãàìëûí ýì íü ã¿éëñýí áóë÷èðõàéí

ø¿¿ðëèéã íýìýãä¿¿ëýí öýðèéã øèíãýëýõ òóë àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷íèé ¿åä

ºðãºí õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé áàéäàг .

ÌÎÍÃÎË ÕÓÍ×ÈÐÛÍ ¯ÍÄÝÑ(ASTRAGALI MONGOLICI RADIX)

Òîäîðõîéëîëò: 30-60 ñì ºíäºð óðãàäàã ãîëëîñîí ¿íäýñòýé, õàð öàãààí õîëèëäñîí ¿ñýðõýã îëîí èøòýé îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë уðò á¿ä¿¿âòýð ¿íäñ¿¿ä íýã äîðîîñ áàãöàëæ óðãàñàí áîð ºíãèéí íèìãýí õàëüñààð á¿ðõýãäñýí, öàéâàð øàðãàë өнгөтэй , ñîäîí ¿íýðã¿é ÷èõýðëýã амттай

Õýðýãëýãäýõ õýñýã: ¯íäýñ 9 ä¿ãýýð ñàðûí ýõýýð óõàí àâ÷ õýðýãëýíý.Çîíõèëîí àãóóëàãäàõ áèîëîãèéí èäýâõèò íýãäýë:-ôëàâîíîèä (ôîðìîíîíåòèí, àñòðàèçîôëàâîí, èçîëèêóèðèòèãåíèí)- Сàïîíèí (àñòðàãàëîçèä, ñîÿñàïîíèí)- Пîëèñàõàðèä-Òîñíû õ¿÷ë¿¿ä¯éë÷èëãýý: Ç¿ðõíèé ãàðàëòàé õàâàí áóóðóóëàõ, äàðàëò áóóðóóëàõ, áèå èéí òàìèð òýíõýý äýýøë¿¿ëýõ, ç¿ðõ äýëñýõ, àìüñãàë äàâõöàõûã ýì÷ëýõýä õýðýãëýíý.Õýðýãëýõ õýìæýý: 10 ãðàìì ¿íäýñíèé íóíòàãèéã 200 ìë óñàíä áóöàëãààä ø¿¿æ ºäºðò 3 õóâààæ óóíà.Õàäãàëàëò: Õóóðàé ñýð¿¿í ãàçàð áèò¿¿ ñàâàíä õàäãàëíà.

Àíòðàöåí àãóóëñàí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýä, à÷ õîëáîãäîë

Àíòðàöåíû óëàìæëàëóóä íü ÷ºëººò áîëîí àíòðàãëèêîçèä áàéäëààð áàéãàëü äýýð ýëáýã òîõèîëääîã. Õèíîí áóþó ¿íýðò íýãäýë á¿õèé àãëèêîíòîé ãëèêîçèä íýãäýë þì.

Хиноны цагираги

йн тооноос хамаарч

áåíçîõèíîí

ôåíàíòðåíõèíîí

àíòðàõèíîí

íàôòîõèíîí,

Àíòðàöåíû óëàìæëàëóóä øàð, óëààí, óëààí øàð ºíãºòýé òàëñò áîäèñ þì. Óðãàìëûí øèíý

áýëòãýñýí ò¿¿õèé ýäýä àãóóëàãäàõ àíòðàöåíû óëàìæëàë

àíãèæèðñàí õýëáýðòýé áàéõ áà õàòààõ ÿâöàä èñýëäýëòèéí óëìààñ ÷ºëººò áîëîí

àíòðàãëèêîçèä ãýñýí 2 õýëáýðèéã íýãýí çýðýã àãóóëäàã. Óðãàìëûí ò¿¿õèé ýäýýñ àíòðàöåíû óëàìæëàëûã ÿëãàí àâàõ äàà óóñàõ ÷àíàðûã

íü àøèãëàí óñ, ýòèëèéí áîëîí ìåòèëèéí ñïèðò, óñ-ñïèðòèéí õîëèìîãîîð

õàíäëàí àâíà.

Àíòðàöåíû óëàìæëàëûí íýãäýë àãóóëñàí

óðãàìëûã àðüñíû ºâ÷íèéã

ýì÷ëýõ, òóóëãàõ, Ẻð õàìãààëàõàä õýðýãëýæ

èðæýý. Ýíý óëàìæëàëûí íýãäýë

àãóóëñàí Ãèø¿¿íèé ¿íäýñ íü ãýäýñíèé ã¿ðâýëçýõ

õºäºë㺺íèéã èõýñãýõ

¿éëäýëòýé áàéäàã .

Òîäîðõîéëîëò: Õºíäèé ãîëòîé ýãö áîñîî 2 ì õ¿ðýõ¿éö ºíäºð

èøòýé, õàðüöàíãóé òîì ¿íäýñëýã èø á¿õèé îëîí íàñò ºâñлөг ургамал. Áººðºíõèé áàãàíàëàã, õºíäëºí ç¿ñýãäñýí õýñýã íü ãîëîîñîî òàë á¿ð òèéø öàöàðñàí çóðààñóóäòàé õýä õýäýí öàãèðàãòàé, 3-7 ñì óðò, 3-10 ñì ãîë÷òîé õ¿ðýí øàð, øàðàâòàð, óëáàð øàð өнгөтэй ºâºðìºö ýõ¿¿í үнэртэй аргуун амттай ургамал .

Õýðýãëýãäýõ õýñýã: Öýâýðëýæ õàòààñàí ãàçðûí äîîä õýñýã гèø¿¿íèé ¿íäñèéã õàâàð 4-5 äóãààð ñàð, íàìàð 9-10 äóãààð ñàðä óðãàëò çîãññîí òàéâàí áàéõ ¿åä íü ò¿¿æ áýëòãýíý.

ÄÎËÃÈÎÍÒÑÎÍ ÃÈد¯ÍÈÉ ¯ÍÄÝÑ(RHEI RADIX)

àãóóëàãäàõ áèîëîãèéí èäýâõèò íýãäýë: - àíòðàöåí (ðåèí, ðåèí-ýìîäèí) -ôëàâîíîèä -Àíòðàõèíîí ¯éë÷èëãýý: Öóñàí ñóóëãà, ãýäýñíèé õèæèã, õèé õààãäàæ ãýäýñ ä¿¿ðýõ,ãýäýñ õ¿÷òýé áàçëàí ºâäºõ, ºòãºí õàòàõàä õýðýãëýíý. Õýðýãëýõ õýìæýý: 2/1 öàéíû õàëáàãûã 1 àÿãà óñàíä

áóöàëãàæ óóíà. Õàäãàëàëò: Íàðíû ãýðëýýñ õàìãààëàí áèò¿¿ ñàâàíä

õàäãàëíà. Óëàìæëàëò ýì: Ãèø¿¿íý-3, Àãëèã-4, Øèìøèí-6, Øèæèä-6 Æóìç-5 Óðãàìëûí ýì: Ðåóí 0.5 ã-ûí øàõìàë

1 . Ургамал.М , Магсар.Д , Сангидорж.Б “Ургамал судлал” УБ, 2003 он 237-238 2 . Энхжаргал.Д , Баясгалан.Б, Пүрэвсүрэн.С “ Эмийн ургамал судлал “ УБ, 2004он 207-

2083. Дагвацэрэн .Б, Наранцэцэг. Г,

Хишигжаргал.Л, Зина.С, Оюун.З, Батчимэг.Ө “ургамал эмийн зохистой хэрэглээний гарын авлага” УБ, 2005 он 70-75 , 138-150

Ашигласан хэвлэлийн жагсаалт

дүгнэлт

Манай багынхан энэ удаа “биологийн идэвхит нэгдэл” сэдвийн

хүрээнд хичээл бэлдлээ үүнээс дүгнэхэд биологийн идэвхит нэгдэл

нь ургамлын хамгийн хэрэгцээт бодис бөгөөд хүмүүс бид ургамлаас

хэрэгцээт зүйлээ бүрэн дүүрэн хүртэхийн тулд ургамлын түүхий эдийн

хөгжлийн үе шатыг мэдэж , түүж бэлтгэх хугацааг зөв баримталан ,

чанартай сайн түүхий эд бэлтгэх нь чухал гэдгийг ойлгож авсан юм.