336 Soesterberg

HUIS TER HEIDE

BBABUREAUVOOR

BOUWHISTORIEEN

ARCHITECTUURGESCHIEDENISV.O.F.

CULTUURHISTORISCHE

INVENTARISATIE

MET

WAARDESTELLING

VLIEGBASISSOESTERBERG

Dolderseweg 34

VLIEGBASIS SOESTERBERG

DOLDERSEWEG 34

HUIS TER HEIDE

BUREAUVOOR

BOUWHISTORIEEN

ARCHITECTUURGESCHIEDENISV.O.F.

VLIEGBASIS SOESTERBERG

DOLDERSEWEG 34

HUIS TER HEIDE

CULTUURHISTORISCHE INVENTARISATIE

MET WAARDESTELLING

BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG

4

INHOUD

VOORWOORD 6

DOEL EN METHODE VAN HET ONDERZOEK 7

GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT 10

DUITSE PERIODE 14

NEDERLANDSE WEDEROPBOUW 16

KOUDE OORLOG 19

CONCLUSIE 21

Uitgangspunten voor behoud 21

Eerste fase 21

Tweede fase 22

Derde fase 22

Vierde fase 22

Bijzondere monumenten 22

ONDERDELEN 23

A. Museumcluster en herdenkingsplaats 24

B. Camp New Amsterdam 26

C. CNA-corridor 28

D. Verkeerstoren en CNA-rand 30

E. Middle East 32

F. Shelters Noord 34

G. Noord 36

H. Aanpalend (Far East) 38

I. Overige gebouwen 40

LANDELIJKE CONTEXT 41

AANBEVELINGEN 43

LITERATUUR 45


5

WAARDERINGSMATRIX CULTUURHISTORISCHE ELEMENTEN 47

Gebouwen 1 – 626 48

Gebouwen CNA A8 - A418 64

Overige objecten en structuren 70

AFBEELDINGEN 77

CATALOGUS GEBOUWEN EN STRUCTUREN 93

Gebouwen 1 - 626 94

Gebouwen CNA A8 - A418 108

Overige objecten en structuren 117

COLOFON 129

KAARTEN (CD-ROM)


6

VOORWOORD

De vliegbasis Soesterberg zal eind volgend jaar als operationele vliegbasis ophouden te bestaan. In dat kader is door het Ministerie van Defensie en de provincie Utrecht een ‘Intentieovereenkomst inzake de overdracht van de vliegbasis Soesterberg’ afgesloten. Voor de uitvoering daarvan is het Bestuurlijk Platform ‘Hart van de Heuvelrug’ in het leven geroepen. Dit platform heeft het Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurge-schiedenis (BBA) in Utrecht opdracht gegeven tot het maken van een cultuurhistori-sche inventarisatie met waardering van de bouwkundige objecten en structuren volgens de goedgekeurde offerte van 26 maart 2007.

Het doel van dit onderzoek is een concreet en gedetailleerd inzicht te verkrijgen in de aanwezigheid en de waardering van de bouwhistorisch waardevolle elementen op de vliegbasis. De archeologisch/historisch-geografische aspecten uit de periode van vóór de stichting van het vliegveld (1910) zijn buiten beschouwing gebleven. Deze aspecten worden behandeld in het rapport van bureau BAAC.

In dit rapport is de aandacht gericht op de nog aanwezige bouwkundige objecten en structuren in het circa 437 hectare grote gebied. De aanwezige objecten zijn zo volledig mogelijk getraceerd en beschreven en ook is speciale aandacht besteed aan de onder-linge samenhang tussen de objecten en hun historische gelaagdheid met de bedoeling om deze in hun cultuurhistorische context te plaatsen. Het betreft zowel de gebouwen uit de pioniersjaren, als ook van het Duitse, naoorlogse Nederlandse en Amerikaanse gebruik van deze vliegbasis ten tijde van de Koude Oorlog. Op het terrein bevinden zich geen rijksmonumenten.

De verslaglegging in dit rapport berust zowel op een analyse van de objecten zelf als op literatuuronderzoek en beperkt archiefonderzoek.1 Het onderzoek ter plaatse bestond uit visuele waarnemingen. Het veldwerk is op 27 april, 1 mei, 4 mei en 1 juni 2007 uitgevoerd door dr. ing. R. Stenvert en ir. A. Viersen. Beide zijn ook voor de samen-stelling van het rapport verantwoordelijk. Bij de totstandkoming gaat dank uit naar de heer B. van Wijnbergen van de Dienst Vastgoed Defensie Directie West, de heer mr. B. van Buchem van dezelfde directie, de heer Aoo B. Boom van kantoor Veiligheid van de Vliegbasis, drs. R.K.M. Blijdenstijn van de Provincie Utrecht en mevrouw drs. ing. C.M. de Haan en mr. drs. C. Schippers van Hart van de Heuvelrug. Speciale dank gaat ook uit naar de leden van de workshop cultuurhistorie vliegbasis Soesterberg, mr. R.H. Vossenbeld, drs. K. Volkers en drs. P. Nijhof.

Ronald StenvertAndré ViersenUtrecht, juni 2007

1 Helaas was het binnen de tijdsplanning niet mogelijk om toegang tot de bouwdossiers (23 stuks) van de gemeente Zeist te krijgen vanwege de gecompliceerde procedure. Essentiële informatie is elders verzameld.


7

DOEL EN METHODE VAN HET ONDERZOEK

Op 1 januari 2009 zal de vliegbasis Soesterberg zijn functie als zodanig verliezen. Een deel in de zuidwesthoek, bekend als Camp New Amsterdam (CNA) blijft militair ter-rein. Het gebied rond de vliegtuighangars wordt door de stichting Nationaal Militair Museum (NMM) herontwikkeld tot Defensiemuseum (hierna Museumcluster te noe-men). Het grootste gedeelte van het terrein zal aan de provincie Utrecht (Hart van de Heuvelrug; HvdH) overgedragen worden.

Om bij deze functionele wijzigingen op een verantwoorde wijze met de cultuurhis-torische waarden om te gaan, heeft de projectgroep Hart van de Heuvelrug aan BBA, Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis in Utrecht, de opdracht gege-ven tot het doen van een cultuurhistorische inventarisatie en waardering van de bouw-kundige objecten en structuren op de voormalige vliegbasis Soesterberg. Het doel van dit onderzoek is om tot een overzicht van de cultuurhistorische waarden te komen in de periode dat dit gebied als vliegveld dienst deed (1910-2007). Als bovengrens voor de cultuurhistorische waarden wordt het jaar 1994 aangehouden; het jaar waarin de Amerikanen de basis verlieten en het einde van de Koude Oorlog - vijf jaar na de val van de muur in 1989 - ook voor Soesterberg definitief zijn beslag kreeg.

In het rapport wordt ingegaan op de vraag welke elementen vanuit cultuurhistorisch perspectief minimaal bewaard moeten blijven om een beeld van de ontwikkeling van de basis weer te geven en welke elementen van belang zijn om dit beeld te versterken.

Na een korte geschiedenis in vogelvlucht wordt daartoe allereerst een onderscheid gemaakt in de vier belangrijkste ontwikkelingsfasen van de vliegbasis. Deze zijn per periode met de daarbij behorende representatieve elementen in kaart gebracht. De hierbij naar voren gekomen representatieve elementen zijn vervolgens voor het gehele terrein geïnventariseerd en gewaardeerd in de context van de ontwikkeling van het vliegveld.

Het resultaat is een waardering van objecten en ensembles met het accent op de vastgestelde vier dominante perioden. Deze waardering vormt één van de bouwstenen voor het vaststellen van de visie voor de toekomst van het vliegveld. Het resultaat daarvan is weergegeven in de waarderingstabel aan het einde van het rapport. De bij-behorende afbeeldingen worden (voor zover het om veiligheidsredenen mogelijk was deze te maken) gepresenteerd in een catalogus van gebouwen met bijschriften waarin de belangrijkste gegevens zijn opgenomen.

Ook is per deelgebied een overzicht gegeven van de aldaar gelegen cultuurhistorische waarden met een bijbehorende waardering en een voorzet voor een visie op de toekom-stige ontwikkelingen.

In de uiteindelijke, door andere partijen te ontwikkelen, totaalvisie op het behoud en hergebruik van de cultuurhistorisch waardevolle objecten en structuren zal echter rekening gehouden moeten worden met het feit dat ten gevolge van de intentieover-eenkomst het gehele terrein in handen komt van drie verschillende partijen (CNA, NMM, HvdH). Cultuurhistorische samenhangen en mogelijk divergerende ruimtelijke


8

ontwikkelingsscenario’s in de te onderscheiden gebieden dienen derhalve in een vroeg staduim onderkend te worden en waar mogelijk door betreffende partijen in gezamen-lijk overleg beschouwd en afgestemd te worden.

Voor het onderzoek wordt de begrenzing aangehouden zoals vastgesteld bij de inten-tieovereenkomst (afb. 5). Het meest oostelijke deel van het vliegveld is daar slechts ten dele bij betrokken. Het voormalige Luftpark met daarop latere dispersals in het gebied dat de Stompert heet, is inmiddels aan de landmacht overgedragen. Slechts twee dispersals met daartussen de spottershill vallen binnen de begrenzing van de intentie-overeenkomst. Ook de voormalige Pluimveestichting op de hoek van de Van Weerden Poelmanweg en de Amersfoortsestraat valt binnen deze begrenzing. Dit gebied is ech-ter leeg opgeleverd en kent geen gebouwresten, maar slechts landingslichten voor de start- en landingsbaan (afb. 10). Dit gebied ten oosten van de Van Weerden Poelman-weg komt slechts summier in dit rapport aan de orde.

In diepgang wordt een nader onderscheid gemaakt tussen het hele vliegveldterrein en de over te dragen delen. Dat houdt in dat de zoekruimte voor het te stichten Defen-siemuseum (NMM; Museumcluster) en het Camp New Amsterdam (CNA) een andere aandacht krijgt dan het resterende gebied (inclusief de CNA-corridor van ruim 130 meter breedte).

Aangezien de vliegbasis nog functioneert was het betreden en bezoeken van het terrein aan strikte veiligheidseisen onderhevig. Het veldwerk is onder begeleiding uitgevoerd en daardoor was het niet mogelijk om op eigen gelegenheid het terrein in detail te onderzoeken. Het begeleide veldwerk geschiedde op deskundige en plezierige wijze per dienstauto van onze begeleider en ‘gids’ B. van Wijnbergen, oud-medewerker van de BABOV, nu werkzaam Dienst Vastgoed Defensie Regio West. Van zijn kennis van de gebouwen en terrein is dankbaar gebruik gemaakt. Apart omheinde gebieden zoals het munitieterrein konden niet worden bezocht.

Op deze wijze werd het overgrote deel van het terrein bestreken en is het belang-rijkste gezien. Desalniettemin kon het veldwerk niet uitputtend zijn. Daardoor is het mogelijk dat enkele (kleine) objecten in het kader van dit onderzoek onopgemerkt zijn gebleven. Bij het vervolgtraject dient hiermee rekening te worden gehouden.

Vanwege de genoemde restricties zijn niet alle relatief recent opgetrokken kleine objecten, zoals personeelsschuilplaatsen en betonnen wachtpostjes, langs het hek en de binnenhekken, afzonderlijk in detail en per object in de beschouwing meegenomen.

Bepaalde gebouwen hadden vanouds bijzondere functies of hebben recent bijzondere (en geheime) functie gekregen, waardoor ze niet gefotografeerd mochten worden. De foto´s zijn ook zo genomen dat er geen materieel of personeel zichtbaar is.

Voor het archiefmateriaal en tekeningen golden eveneens veiligheidsrestricties waar naar eer en geweten mee om is gegaan. Om genoemde redenen is niet van alle gebou-wen bekend wat precies de functies zijn en/of zijn geweest en ontbreken de bijbe-horende afbeeldingen. Eveneens om redenen van veiligheid werd het niet opportuun gevonden om de onderzoekers een gedetailleerde plattegrond van het vliegveldterrein, inclusief legenda, ter beschikking te stellen. Daardoor kon slechts met minder dan


9

perfect basismateriaal gewerkt te worden. Dit probleem is opgelost door de cultuurhis-torisch belangrijke objecten en structuren in te tekenen op de Grootschalige Basiskaart zoals aangeleverd door de Provincie Utrecht.2 Dit bestand is op CD meegeleverd (in enkele bestandsformaten). Op deze tekening zijn ook de waarderingen van de objecten aangegeven in de volgende kleuren:

- *** absoluut te behouden (hemels)blauw- ** wenselijk om te behouden (herfst)groen- * van enige aanvullende waarde geel- ? geen waardering (rood)bruin- - nog te waarderen gebleekt groen (grijs)- o niet relevant roze- x gesloopt rood

2 Dit GBKN/DKK bestand van de vliegbasis Soesterberg (een vectorbestand op formaat dwg) komt overeen met vijf bij drie kilometer tussen de coördinaten 145.000 – 150.000 en 459.000 - 462.000. Dit bestand is via het programma met Coral-Draw X3, onder gebruikmaking van gedigitaliseerde tekeningen (bitmaps) aangevuld.


10

GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT

Vliegveld Soesterberg ligt in het centrale deel van de Utrechtse Heuvelrug op de over-gang van een stuwwal naar lager gelegen zandgronden. De veertig meter hoge Soester-berg, gelegen ten zuiden van de spoorlijn Utrecht-Amersfoort, gaat aan de zuidwest-zijde langzaam over van een bosgebied naar wat tot het begin van de twintigste eeuw nog een uitgestrekt heideveld was (afb. 1).

Dit heideveld werd in 1910 gehuurd om als vliegheide te dienen door de in 1902 door J.F. Verwey en B.E. Lugard gestichte N.V. Verwey en Lugard’s Automobiel-Maat-schappij uit Den Haag, die in dat jaar zijn activiteiten uitbreidde met een luchtvaartaf-deling: de Nederlandse Maatschappij voor Luchtvaart. Tegen de bosrand verrees een vliegkamp ingericht voor vliegdemonstraties met in het midden een ‘paddock’ voor de vliegtuigen, geflankeerd door toeschouwerplaatsen voor verschillende rangen.

Ten behoeve van de toeschouwers werd door de ‘Maatschappij voor Luchtvaart’ een 3,5 km lange tramlijn aangelegd die liep vanaf het station Den Dolder naar het vlieg-kamp. Deze lijn werd op 13 mei 1911 geopend, had geen geregelde dienst, en werd al in najaar 1911 opgeheven.3 Sporen van het tracé zijn niet bewaard gebleven. Na de eerste succesvolle demonstraties nam de belangstelling voor het aangeboden luchtvaartspek-takel dermate snel af dat de maatschappij in 1912 failliet ging.

Het failliete, eenvoudige vliegkamp, dat bestond uit een grote constructiehal en vier houten vliegtuigloodsen, werd in 1913 door de Staat gekocht ten behoeve van de op 1 juli in dat jaar gestichte ‘Luchtvaartafdeeling’ (LVA) van het Nederlandse leger. De landmachtkapitein der Genie, Hendrik Walaardt Sacré (1873-1949), werd de eerste commandant.

In 1914 begon men met de bouw van een permanent kampement dat in 1918 een aansluiting op de spoorlijn Utrecht-Amersfoort kreeg (en waarvan het tracé in het ter-rein nog vaag zichtbaar is). Het kamp zelf werd ten gevolge van de Eerste Wereldoor-log pas rond 1922 voltooid. In 1914 beschikte de LVA over slechts acht vliegtuigen, maar - onder meer door annexatie van vliegtuigen van strijdende partijen - waren er dat in 1918 al 126.

Kenmerkend in de eerste periode van het vliegveld was de grote openheid van vlieg-activiteiten. Ten behoeve van de toeschouwers verrees in 1913 aan de rand van de vliegheide het Theehuis Soesterdal (gesloopt 1940). Bij de viering van het tienjarig bestaan van de LVA in 1923 werd voor het hoofdgebouw een ‘Monument voor de gevallen kameraden’ geplaatst. Deze gedenknaald is later verplaatst, maar symboliseert het ‘hart’ van de Nederlandse militaire luchtvaart.

Tegen 1940 telde het vliegveld 26 hangars waarvan de meeste in hout waren uitge-voerd. Van de twee hangars uit 1928 resteert er nu nog één (gebouw 8; vroeger gebouw 2) en is daarmee in Nederland de oudste bewaard gebleven hangar. Uit de eerste peri-

3 Sluiter, J.W. e.a., Overzicht van de Nederlandse spoor- en tramwegbedrijven, Utrecht 2002 (derde druk), p. 73, p. 145.


11

ode bleven verder bewaard het deels houten ‘verbandgebouwtje’ uit 1910 (oorspron-kelijk kantoorgebouw en showroom van Verwey & Lugard; gebouw 45), een badhuis uit 1920 (gebouw 10) en mogelijk nog delen van het Theehuis Soesterdal in de Mess (gebouw 67) (afb. 7).

Op 11 april 1939 werd de LVA gemobiliseerd. Uit veiligheid werden de LVA-vlieg-afdelingen verspreid over meerdere vliegvelden. Uiteindelijk verlieten alle vliegeenhe-den Soesterberg om zoveel mogelijk op velden binnen de Vesting Holland te worden ondergebracht.

Na de capitulatie op 14 mei 1940 was Soesterberg het enige belangrijke Nederlandse vliegveld dat nagenoeg intact in Duitse handen viel. De stevige zandbodem maakte het vliegveld gunstig om bommenwerpers te huisvesten en daarom diende het als uit-valsbasis richting Engeland. In korte tijd werd de tot zandvlakte verworden vliegheide omgebouwd tot een moderne militaire vliegbasis waar tussen de drie en vijfduizend Duitsers werden gelegerd. De Fliegerhorst Soesterberg kreeg drie verharde start- en landingsbanen (in A-vorm), een Rollfeld in de vorm van een enorme rolbaanlus met daarin liggende vliegtuigopstelplaatsen, de Luftparken 1, 2 en 3. Ook werd een schijn-vliegveld op de Leusderheide aangelegd. Dit alles ten behoeve van de stationering van met name bommenwerpers (Heinkel 111, Dornier 217, Junkers 88). Ook eenmotorige dagjagers als de Messerschmitt 109 maakten gebruik van het vliegveld.

In de loop van 1942 werd het op de vliegbasis rustiger, maar tot september 1944 bleef de Luftwaffe aanwezig. Door geallieerde bombardementen van 8 maart, 15 augustus en 3 september 1944 werd de basis zwaar gehavend en vrijwel onbruikbaar (afb. 8). Op 9 april 1945 bliezen Duitse Sprengkommando’s veel op van wat nog overeind stond.

In de bossen rondom de Fliegerhorst verrezen drie Waldlager voor het onderbrengen van de manschappen. Waldlager I lag ten oosten van het vliegveld op het Soester Hoogt bij De Paltz, Waldlager II lag ten westen in Huis ter Heide en Waldlager III aan de noordzijde van de spoorlijn Utrecht-Amersfoort. Waldlager I werd na de oorlog geheel opgeruimd. Waldlager II werd hernoemd naar Hendrik Walaardt Sacré (1873-1949) de eerste commandant van de LVA. Het Waldlager III kreeg de naam Jessurunkamp.4

In mei 1945 werd Soesterberg door de Canadezen bevrijd, maar het vliegveld lag vrijwel geheel in puin. Van sloophout werd een provisorische hangar gebouwd. Ten behoeve van de nieuw op te bouwen Nederlandse luchtmacht werd in 1947 een Chef Luchtmachtstaf aangesteld. De door hem benoemde Militaire Commissie Luchtvaart-terreinen wees in 1948 de toekomstige militaire velden aan en stelde de grenzen vast. Soesterberg was één van de aangewezen vliegvelden en in 1951 was de basis weer operationeel.

In 1951 verscheen een landelijk luchtmacht-opbouwplan met daarin een voorstel tot oprichting van negen dagjagersquadrons, zes nachtjagersquadrons, zes tactische

4 Ook de feitelijk onjuiste naam Jesserun Kamp wordt wel gebezigd. De naamgever is Reinier Emil Jessurun (1904-1949), piloot in het KNIL die, ontsnapt aan de Japanners, samen met de geallieerden met een afdeling bommenwerpers van het KNIL tegen de Japanners streed en op 14 mei 1949 in een vliegtuigongeval om het leven kwam. Over de beide resterende Waldlager en het NS Kraftfahrkorps (Kamp Soesterberg) verschijnen afzonderlijke rapporten.


12

squadrons, een transportsquadron, twee verkenningsquadrons en vier squadrons lichte vliegtuigen.5 Erkenning van de Koninklijke Luchtmacht (KLu) als zelfstandig krijgs-machtonderdeel volgde op 11 maart 1953.

De wederopbouw van de vliegbasis Soesterberg kreeg vorm door het plaatsen van zeven grote hangars van het type T2 op een strip tussen de overgebleven oude gebou-wen en de noordwest-zuidoost gerichte landingsbaan (hiervan resteren nog zes han-gars). De toegang tot de inmiddels met hekken afgesloten en bewaakte vliegbasis lag aan de noordoostzijde (Verlengde Paltzerweg).

Op de Vliegbasis Soesterberg werd het 322 squadron met Spitfires en Gloster Mete-ors straaljagers gestationeerd. De Spitfires hadden tijdens de oorlog dienst gedaan in Groot-Brittannië en werden door Nederland gekocht. De twee Squadrons Gloster Meteors werden in 1958 vervangen door Hawker Hunters, die tot 1967 op Soesterberg gestationeerd waren. Toen ook deze verdwenen kwam er een eind aan de aanwezigheid van Nederlandse jachtvliegtuigen op Soesterberg. In 1968 werden door de Koninklijke Luchtmacht Alouette helikopters aangeschaft, die op Soesterberg werden gestationeerd en onderhouden. Eén van deze helikopters staat als gedenkteken op een pijler in een vijver voor gebouw 10.

Ten behoeve van de legering van de Amerikaanse luchtmacht (USAF) werd het aan de zuidwestzijde van de landingsbanen gelegen Duitse Luftpark als uitgangspunt genomen voor een uitbreiding. Aan de westzijde richting Dolderseweg werd het terrein vergroot en daar verrees in 1954 een aantal gebouwen rondom een centrale appelplaats. Dit Amerikaanse deel werd de basis voor het Amerikaans 32e Fighter Interceptor Squadron (FIS, de ‘Wolfhounds’). De basis ging Camp New Amsterdam (CNA) heten, genoemd naar de vroegere naam van New York. Het squadron werd onder Nederlands comman-do gesteld en was daarmee het enige Amerikaanse onderdeel in Europa dat niet direct onder Amerikaans bevel stond. Het CNA kreeg een eigen toegang aan de zijde van de Dolderseweg (nu hoofdingang). In 1960 werd het 32e FIS dat vloog met F100 Super Sabres uitgebreid met de F102 Delta Dagger waarvan er twee constant paraat moesten staan. Ten behoeve daarvan werd de Zulu-hal gebouwd (gebouw A36). In 1969 verving men Delta Daggers door de modernere F4 Phantom II. De naam van het squadron werd veranderd in 32e Tactical Fighter Squadron (TFS), dat was gericht op gronddoelen. In 1978 werden de Phantoms vervangen door de (iets bredere) F15 Eagles. De val van de muur in 1989 maakte een definitief einde aan de Koude Oorlog en maakte daarmee de Amerikaanse eenheid in Soesterberg overbodig. In 1994 verlieten de laatste Amerika-nen de basis.

Sinds 1994 hebben andere onderdelen Defensie een onderkomen op CNA gevonden. Het noordelijke deel van het vliegveld is momenteel de basis van het 934-squadron van de Tactische Helikopter Groep (THGKLu) die hier hun Cougar en Chinook trans-porthelikopters hebben ondergebracht. Het op 3 juli 1968 op de vliegbasis geopende Militaire Luchtvaart Museum werd in 1980 verplaatst naar de gebouwen van de voor-

5 Een squadron omvat in het algemeen 12 tot 24 vliegtuigen.


13

malige Motortransportgroep van de Koninklijke Luchtmacht op het Kamp van Zeist. De bedoeling is evenwel om aan de Soesterkant tot een nieuw Defensiemuseum voor de gehele krijgsmacht te komen waarin ook het Militaire Luchtvaart Museum zal wor-den geïntegreerd. Dit op te richten Defensiemuseum6 dat 200.000 bezoekers per jaar verwacht, zal naar het zich laat aanzien in 2011 zijn deuren openen.

Tussen rijk en provincie is op 9 november 2006 een intentieovereenkomst inzake de overdracht van de vliegbasis Soesterberg getekend waarin staat dat ‘op 1 januari 2008 of op een datum zo spoedig mogelijk daarna’ (1 januari 2009) belangrijke delen van de vliegbasis door Defensie zullen worden afgestoten. Het Zeister deel (kamp CNA) zal voor verschillende functies bij Defensie in gebruik blijven.

6 Kamerbrief Besluit herinrichting museaal bestel van 10 juni 2006. De zes defensiemusea zullen worden onder-gebracht in één stichting: Nationaal Militair Museum (NMM). Deze stichting presenteert de Defensiecollectie in: het op te richten Defensiemuseum op de vliegbasis Soesterberg; het Marinemuseum in Den Helder, het Museum Bronbeek, het Mariniersmuseum in Rotterdam en het Marechausseemuseum in Buren.


14

DUITSE PERIODE

Hoewel de oorsprong van het vliegveld in 1910 is gelegen en er enkele gebouwen uit die tijd resteren, gaat de huidige structuur van het vliegveld in belangrijke mate terug op ingrijpende aanpassingen door de Duitsers.

Op 15 mei 1940 troffen de Duitsers een zandvlakte aan (‘Das ist kein Flugplatz, das ist ein Sahara’) met gebouwen aan de noordelijke rand. Voor de Duitsers was al vóór de invasie duidelijk dat Soesterberg na de capitulatie als vliegbasis een belangrijke rol zou gaan spelen bij de gevechtsvluchten richting Engeland. Alle Nederlandse vliegvel-den ressorteerden onder het in juni 1940 geformeerde Flughafen-bereichs-Kommando 2/III te Amsterdam-Schiphol. Schiphol was de Leithorst voor de meeste vliegvelden in Nederland. Fliegerhorst Soesterberg kreeg daarbij de naam Feldluftpark 5/III (Holland), Gruppe A. De bouw van vliegvelden ressorteerde onder het Luftgaukommando VI gevestigd te Münster (het Luftgaukommando Holland was vanuit Münster gevormd).

In de periode 1932-1940 werden in het Dritte Reich rond de tweehonderd Flieger-horsten aangelegd. Fliegerhorsten werden doorgaans gebouwd ten behoeve van één Fliegerdivision die minimaal bestond uit twee Kampfgeschwader (eskaders) die elk 120 vliegtuigen telde. Op hun beurt bestonden de Geschwader uit telkens vier Gruppen van dertig toestellen die op hun beurt weer nader waren onderverdeeld in drie Staffeln (escadrilles).

Ten behoeve van de Bauleitung van Fliegerhorst Soesterberg met een bezetting van circa dertig architecten en ingenieurs werden in eerste instantie kantoren ingericht in de villa’s Hertenlaan 3 te Den Dolder en Potterlaan 3 te Huis ter Heide, maar in april 1941 verhuisde de Bauleitung naar het veel grotere uit 1905 stammende Huis Ter Wege.7

Aangezien alle tekeningen en andere papieren in 1945 vernietigd zijn, is weinig bekend over de ontwerpers en uitvoerders van de aanleg van het vliegveld en de op enige afstand gelegen drie bijbehorende Waldlager met onderkomens voor de manschappen. Veel ontwerpen van de bunkers en ook van gebouwen in de Waldlager waren echter in feite standaard. Wel wordt melding gemaakt van de Berlijnse architect Hans Schiffers en Tiefbauarchitekt Paul Grünewald, maar die werden beide in 1941 tijdelijk aan de lokale Bauleitung toegevoegd ten behoeve van de bouw van het Wehrmachtsheim (later Officierscasino).8

De start- en landingsbanen werden in A-vorm aangelegd om onafhankelijk van de windrichting te kunnen vliegen. In Soesterberg betreft het een liggende A met de punt naar het oosten. Daartoe werden de bestaande start- en landingsbanen verlengd en voorzien van verharding. Dicht bij de landingsbanen kwamen Werften (onderhouds-werkplaatsen) en hangars. In de bossen aan de noordzijde van de hangars legde men een munitiedepot aan met aan de zuidrand daarvan een handwapenschietbaan. Aan de noordkant van dit deel kwam een opslagterrein voor bommen. Ook op het huidige ter-

7 Amersfoortscheweg 17 te Bosch en Duin. Zie: Blijdenstein, Roland, Zeist, Groei en bouw: Den Dolder en Bosch en Duin, Zeist 1984, p. 72-78.8 Gelegen aan de Kampweg te Soesterberg en inmiddels als rijksmonument beschermd.


15

rein van Den Engh werden kleine munitiebunkers gebouwd (inmiddels alle gesloopt).9

Aanvullend kwamen er rolbanen en opstelplaatsen voor vliegtuigen (Luftparken) die zoveel mogelijk verscholen in de bossen werden aangelegd. Deze waren voorzien van Splitterboxen in de vorm van een parkeerplaats (Aufstelplatz) omringd door aarden wallen of betonnen muren waar overheen een camouflagenet gespannen kon worden.

Begin juni 1940 begon de firma ‘De Geruisloze Weg’ uit Heemstede met de aan-leg van een startbaan. ‘Deze aanleg wordt op een snelle, effectieve manier gedaan, de grond werd iets afgegraven, daarna werd dat cunet [uitgegraven sleuf, RS] met een laag zand opgevuld, daarover werd grind uitgewalst. Vervolgens werden zakken cement over het geheel leeg gestrooid en daarna met zand en water vermengd. Na nog een keer walsen en de zaak was klaar. Na enige dagen drogen werd er een laag bitumen over aangebracht, het verhaal gaat dat ter camouflage, door deze bitumen gemalen hei werd gemengd en tenslotte werd de baan met groene verf afgewerkt! Een van de drie startbanen, de baan 13-31 [de baan langs de hangars, RS] wordt gemaakt van straatstenen evenals een aantal rolbanen’. Begin juli is tenminste één startbaan klaar. De vroegere vlieghei, die door de jaren heen was veranderd in een stuivende zandvlakte, werd voor het grootste deel bedekt met graszoden, die overal in de omge-ving zijn gevorderd. Om de groei van het gras te bevorderen zijn treinwagens vol mest aangevoerd, zelfs uit Friesland.10. De mest werd aangevoerd omdat het gebied binnen het Rollfeld geschikt gemaakt moest worden voor eigen voedselvoorziening, maar ook om camouflageredenen.

Vermoedelijk werden de startbanen die voor een groot deel uit een gestabiliseerd zandbed bestonden in het jaar daarop van zes centimeter beton voorzien. Het is echter ook mogelijk dat het overgrote deel van de betonverharding pas uit 1953 dateert.

Vooral aan de zuidzijde werden ten behoeve van de aanleg ook vele woningen gesloopt die te dicht bij de baan en met name de zuidelijke rolbaan gelegen waren.

Van de Duitse bebouwing resteert een flink aantal langs de rolvelden aangelegde drinkwater- en bluswaterkelders van een opvallend groot type . De gebouwen 137 en 139 zijn drinkwaterkelders en de gebouwen 141 tot en met 151 zijn bluswaterkelders. De bluswaterkelder (gebouw 148) is bijvoorbeeld door het later buiten gebruik stellen van de aanpalende rolbanen midden in het bos komen te liggen. Ook van oorsprong Duits is een tweetal bunkers en een door de Duitsers aangelegd tunneldeel. Dit laatste is, door sloop van de aangrenzende gebouwen kort na de oorlog als solitair element in het bos gelegen, recentelijk ongevormd tot vleermuisonderkomen. Aan de oostkant van de liggende A van de startbanen bevinden zich nog twee Duitse bunkers. Gebouw 44 is de vluchtleidingsbunker (waar in 1948 een kantine op is gebouwd). Bijzonder aan deze volgens een standaardontwerp ontworpen bunker is, dat deze toegankelijk is door middel van gemetselde toegangen. Daarachter bevindt zich gebouw 43, dat gebouwd is als telefoonbunker.

9 Viersen, A., Munitiebunkers, Duitse Luftwaffe, ’s-Gravenhage 2001.10 Herinnering aan de Dienstkring Soesterberg 1946-2001, p. 36-37.


16

NEDERLANDSE WEDEROPBOUW

Bij Defensie was de Genie voor de bouwzaken verantwoordelijk. Dit legeronderdeel onderging begin 1946 een reorganisatie tot een Inspectie der Genie en een Dienst der Genie. Laatstgenoemde onderdeel werd belast met de beheer- en onderhoudstaken. In 1952 werd hiervan de bouwdienst afgesplitst als Directie Gebouwen, Werken en Ter-reinen (DGW&T). Voor vliegvelden was echter op 1 januari 1946 een apart bureau opgericht: het Bureau Aanleg, Beheer en Onderhoud van Vliegvelden (BABOV). Dit bureau was onderverdeeld in een aantal dienstkringen, waaronder te Valkenburg, Ypen-burg, De Kooy en Soesterberg.11

De dienstkring Soesterberg van de BABOV bestond in eerste instantie uit de hoofd-opzichter Gallé (gedetacheerd door Ingenieursbureau Dwars, Hederik en Verheij), de bouwkundig opzichters Sangster, Zellenrath en Jansen en de medewerkers Torbijn en De Wit.12 In 1945 werd hangar nummer 18 (nu gebouw 8) door het militair gezag ingericht als kantoor annex werkplaats en magazijn. De BABOV vond zijn onder-komen in gebouw 2 van Kamp Walaardt Sacré en vanaf 1954 in de Merelhof (hoek Banningstraat/Oude Tempellaan). Ten behoeve van de uitvoering van de bouwwerken zelf verrees nabij de ingang Soesterzijde rond 1954 het gebouw 32 met bijbehorende opslagloodsen (afb. 11).

Over de ontwerpers van de naoorlogse gebouwen zelf valt weinig te zeggen, omdat de tekeningen, anders dan in de burgerwereld, niet ondertekend zijn door een architect. Dit met uitzondering van zes dienstgebouwen uit 1951 naar ontwerp van architect E.F. Groosman (1917-1999).13 Diverse andere tekeningen zijn ondertekend door Luitenant-Kolonels van de Genie: in 1947 door Lt. kol. G.C. Kools en van 1957-1967 door Lt. kol. F.M. Elkerbout. In 1951 is architect De Boer14 hoofd tekenkamer en in verband met de bouw van Camp New Amsterdam is in 1954 sprake van de Kolonel der genie C.J.J. Stoorvogel. Na 1969 is Majoor ing. A. Busker lange tijd hoofd van de dienstkring geweest.15 Een duidelijk overzicht van wie voor de vormgeving van de naoorlogse gebou-wen verantwoordelijk is ontbreekt en zou onderwerp voor nadere studie kunnen zijn.

In 1945 kwam de particuliere luchtvloot van ZKH Prins Bernhard met vijf man tech-nisch personeel naar Soesterberg. In 1947 waren de opruimingswerkzaamheden op en aan het vliegveld voltooid. Ook de vele bomkraters op het vliegveld werden voor een belangrijk deel gevuld. De resterende bomkraters zijn sindsdien eveneens gevuld, waardoor er op het terrein alleen in het bosgebied aan de noordzijde nog enkele bom-kraters zichtbaar zijn gebleven ten noordoosten van gebouw 267 (afb. 12).16

In 1948 werden de grenzen van het gebied vastgesteld. Vooral aan de zuidzijde

11 De BABOV is in 2001 opgegaan in de DGW&T (nu Dienst Vastgoed Defensie).12 Op Dienstkringniveau ontbreek enig archief. Het personeelsbestand fluctueerde in de loop der tijd nogal.13 Ontwerper van onder meer de Parkflat aan de Westzeedijk te Rotterdam (1955-’58).14 Waarschijnlijk gaat het hier om J.G. de Boer B.N.A., Paltzerweg 231, Den Dolder.15 Het boek Herinnering aan de Dienstkring Soesterberg 1946-2001 geeft hier geen nader inzicht in.16 In de praktijk bleek het onmogelijk om de bomkraters uitputtend te documenteren.


17

leidde dit tot aanpassingen, waarbij de Batenburglaan (nu Batenburgweg) werd omgelegd (afb. 2).

Belangrijk was vooral de plaatsing van zeven T2-hangars in 1947. Deze uit Engeland afkomstige semi-permanente staalconstructies werden als bouwpakketten vanuit de haven van Rotterdam aangevoerd en ter plaatse opgesteld. Ook op andere vliegvelden (Teuge, Deelen, Leeuwarden, Twente, Volkel, Gilze-Rijen en mogelijk Woensdrecht) zijn in die tijd T2-hangars geplaatst.17 In Engeland waren diverse typen hangars in gebruik, waaronder met gebogen daken (type J) en met sterkere helling (type B). Hier staat de letter T voor transportable en het nummer 2 voor een spanwijdte van 115 voet (met een lengte van 240 voet) en een dakhelling van 20 graden (afb. 6).18 De zeven han-gars van 35 maal 73 meter werden in een rij van vijf aan de noordzijde van de startbaan geplaatst. Achter de twee meest oostelijke plaatste men een tweede hangar. De hangars kregen de gebouwnummers 1 t/m 7 (hangar 4 is in 1998 gesloopt).

Ten behoeve van de dichtbij-verdediging van de vliegbasis werd een aantal tanks ingegraven.19 Twee daarvan lagen oostelijk van gebouw 8 en vier aan de noordzijde bij het huidige gebouw 120. De enige nog overgebleven ingegraven tank bevindt zich nabij het einde van de buiten gebruik gestelde noordzuidbaan (afb. 13).

Het eerste naoorlogse gebouw dat in baksteen werd opgetrokken en een duidelijke architectonische uitstraling heeft, was het zogeheten Gebouw Radio-Radar (gebouw 13) (afb. 14), dat gebouwd was ten behoeve van het in eigen beheer onderhouden van radio- en radarapparatuur. Het is daarmee het eerste Nederlandse gebouw dat specifiek ten behoeve van radar werd gebouwd. Al kort na oplevering van dit gebouw verhuisde deze functie echter naar Deelen.20 Nadien is het gebouw in gebruik geweest voor het Commando Luchtmachtopleidingen en momenteel dient het onder meer als onderko-men van de commandant van de basis.

Een goed overzicht van de eerste naoorlogse periode geeft de tekening van het ‘Vlieg-veld Soesterberg’ van 31 augustus 1950 (afb. 3). Zichtbaar zijn de drie verharde start- en landingsbanen (in A-vorm), waarvan de noordzuidbaan buiten gebruik is gesteld, de taxibanen met daarin liggende vliegtuigopstelplaatsen (V-vorm) en de drie Luftparken (met doosvormige Aufstelplätze). Het is niet geheel duidelijk of er ook een verlenging van de banen staat aangegeven, zowel aan de noordwestzijde, maar vooral aan de oost-zijde. De Veldmaarschalk Montgomeryweg, als verbinding van het dorp Soesterberg naar De Paltz, is in deze tekening onderbroken door een rood gekleurde startbaan.

Genoemde tekening staat aan het begin van de forse bouwcampagne die tussen 1950 en 1955 plaatsgreep. Gepland is dan al de pas in 1952 gebouwde verkeerstoren ten zuiden van de oostwestbaan. In 1952 is er ook sprake van de aanleg van drie open brandputten (waarvan er één ten noorden van gebouw 89 resteert).

Tussen 1947 en 1952 geschiedde de verkeersleiding elders. Ten behoeve van de opslag bouwde de firma Bredero in 1951 een aantal semi-permanente magazijngebouwen. Van

17 Ook op het terrein van Aviodome te Lelystad staat een T2-hangar afkomstig van het vliegveld Zestienhoven. Een volledige inventarisatie van alle vroeg naoorlogse Nederlandse hangars is nog niet beschikbaar.18 Het type T1 heeft dezelfde lengte, maar een spanwijdte van 95 voet en de T3 van 66 voet.19 In feite betreft het een pantserkoepel van een Crusadertank die op een Staghound T17E1 panserwagen was gemonteerd en daarna is ingegraven. 20 En later naar Rhenen (als Depot Electronisch Luchtmachtmaterieel DELM).


18

de vier gebouwde Brederoloodsen resteert er nog één (gebouw 24) (afb. 15). Uit 1951 dateert ook het plan voor de bouw van zes dienstgebouwen (type A, B, C, D, E, F) naar ontwerp van genoemde architect Groosman. Van deze zes gebouwen (gebouw 55 t/m 60) resteren nog de gebouwen 57 (schilderswerkplaats), 58 (metaalbewerkerplaats) en 60 (vroeger kledingmagazijn). Naast gebouwen voor de ondersteunende functies, waar-onder ook de al genoemde BABOV-bouwloods (gebouw 32) viel, werd ook gewerkt aan nieuwe voorzieningen ten behoeve van de gestationeerde straaljagers.

In 1953 is sprake van een bestek voor rol- en startbanen. Hoewel het bestek zelf ontbreekt, kan er van worden uitgegaan dat het gaat om de aanpassing van de beide in 1950 in gebruik genomen banen: de oostwestbaan en de ‘diagonale’ baan (van noord-west naar zuidoost). Belangrijk is ook dat hoogstwaarschijnlijk in die periode de acht-hoekige dispersals zijn aangelegd. Van deze dispersals liggen er veertien op ‘Far East’, die - op de dispersals ter weerszijden van spottershill na - aan de landmacht zijn over-gedragen. Daarnaast werden er twaalf aangelegd op Middle East (waarvan er één door de aanleg van een wal zijn oude vorm heeft verloren). Ook aan de noorden noord-westelijke zijde werden enkele dispersals aangelegd; vijf ten noorden van gebouw 13 en drie aan de noordwestrand. In hun huidige vorm resteren er nog twee ten noorden van gebouw 13.

Ten behoeve van de vliegdienst werd aan de oostzijde van de Duitse verkeerslei-dingbunker in 1954 een gebouw neergezet met een apart deel, waarin de briefingroom voor de vliegeniers was gelegen. Aan de zuidzijde van de baan verrezen in 1952 de verkeerstoren en op korte afstand daarvan de brandweerkazerne. De reden waarom de briefingroom aan de noordzijde en de verkeerstoren aan de zuidzijde van de baan werd geplaatst, is onduidelijk.

De vroeg naoorlogse bouwfase werd gecompleteerd met de bouw in 1951 van een Mess-gebouw (gebouw 67), in 1953 een hoofdgebouw (administratiegebouw; gebouw 89) en in 1954 een MT-garage (gebouw 130) en een sportgebouw (gebouw 120).


19

KOUDE OORLOG

Ten behoeve van de stationering van een squadron Amerikaanse straaljagers werd aan de zuidwestzijde een fors nieuwbouwproject gerealiseerd. Begin april 1954 begon de bouw die op 1 oktober 1954 gereed moest zijn voor het 512 squadron (later 32e Tacti-cal Fighter Squadron). De realisatie geschiedde onder leiding van kolonel Stoorvogel met assistentie van tweede luitenant Vroman. Ten westen naast het voormalige Duitse Luftpark verrees een campusachtige structuur met gebouwen gegroepeerd rondom een appelplaats voor de onderbrenging van de manschappen. Aan de zuidkant van de rol-baan kwam een hangar gereed (gebouw A16) met in de nabijheid een onderhoudsga-rage (gebouw A13) en een opslaggebouw (gebouw A18) (afb. 4). De gebouwen op het Amerikaanse gedeelte beginnen met de letter A.

De komst van de F102 Delta Dagger in 1960 zorgde voor de bouw van een nieuwe groep gebouwen, waaronder een enorme driebeukige onderhoudshangar (gebouw A33) en de Alarmhangar of Zulu-hal (gebouw A38). De bijbehorende raketopslagplaats (gebouw A39) is inmiddels afgebroken. Ten behoeve van de manschappen en hun familie verrezen onder meer in 1960 een sportgebouw (gebouw A38) en in 1963 een Highschool voor de USAF (later diverse malen uitgebreid).

Een derde bouwgolf voltrok zich kort na de Zesdaagse Oorlog van 1967 toen de kwetsbaarheid van onbeschermde vliegtuigen op de grond bleek en de USAF in 1969 overschakelde op de F4 Phantom II vliegtuigen. Ten behoeve hiervan werd het Amerikaanse commandocentrum verplaatst naar een in 1971 gereed gekomen bunker (gebouw A71), gelegen net noordelijk van gebouw A19.

Om de geluidsoverlast bij het proefdraaien van de nieuwe vliegtuigen te beperken, verrezen in 1970 twee hush houses gemaakt door de firma ASE uit Texas (gebouwen A66 en A91) waarvan alleen A91 nog staat. Het is daarmee het enige overgebleven hush house in Nederland. Dit opmerkelijke gebouw ziet er oppervlakkig uit als een hangar, maar heeft een lange ‘staart’ in de vorm van een metalen expansiebuis (augmenter tube) die overgaat in een deflector van gewapend beton waarbij het daarin aanwezige water zorgt voor de afkoeling van de hete uitlaatgassen.21

Belangrijk waren ook de bouw van uiteindelijk twee groepen Hardened Aircraft Shelters (HAS). Ze worden ook Theatre Air Base Vunerability shelters (TAB VEE’s) genoemd. In NAVO-verband zijn er drie generaties van gebouwd. De eerste generatie HAS had een binnenmaat van 48 voet (15,79 meter) breed en moest een 500-ponder bom kunnen weerstaan. De constructie bestaat uit een halve cirkelvorm gemaakt van golfplaat met een grote golf waarop een huid van gewapend beton werd aangebracht. Van deze eerste generatie zijn er in 1969 door de firma Nederhorst uit Gouda achttien te Soesterberg gebouwd op het huidige gebied van CNA. De later aangebrachte stalen deur aan de voorzijde heeft een V-vormige uitstulping. De deur kan in zijn geheel naar opzij geschoven worden. De shelters waren vooral geschikt voor de F102 Delta Dag-ger (spanwijdte 11,62 meter). Hoewel de in 1979 te Soesterberg in gebruik genomen

21 Air Force Logistics Command, Hush House Site Planning Bulletin, Oak Ridge 1987 (reprint 1993).


20

F15-eagle (met een spanwijdte van 13.05 meter) er net in paste, begon men in 1975 met de bouw van een nieuwe serie van zeventien Hardened Aircraft Shelters. Deze zijn van het model van de derde generatie volgens de NAVO-standaard met een grotere interne maat van 71 voet (21,58 meter). In 1977 waren deze gereed. De opening aan de voorzijde bestaat uit twee schuifdeuren van gewapend beton, versterkt met een stalen constructie aan de buitenzijde. Het openen van de deuren verloopt over een railsysteem. Aan de zijkant is een gepantserde personeelsingang en aan de achterzijde is een jet blast deflector.

Inmiddels was de start- en landingsbaan ook volgens NAVO-normen aangepast tot 3077 meter lengte en een breedte van 45 meter. Soesterberg kreeg daarmee de langste militaire startbaan van Nederland. Aan het begin en einde kwamen in 1975 rem-instal-laties. In die tijd zijn ook in de directe nabijheid van de baan twee verlaagde beton-bunkers aangebracht van waaruit men inkomende vliegtuigen in de gaten kon houden (Low-control, gebouwen 162 en 163).

In 1960 werden op het munitiegedeelte van het vliegveld diverse magazijnen aange-legd. Op het oostelijke gedeelte in de bestaande, door de Duitsers opgeworpen, omwal-lingen kwamen zeven magazijnen en een magazijn annex werkplaats en aan de ooste-lijke kant eveneens zeven magazijnen. Die laatste groep magazijnen is later vervangen door zeven gewapend betonnen magazijnen. Deze worden vanwege hun vorm iglo’s genoemd en zijn ook bij Main Operating Bases elders in Nederland en Europa in die vorm gebouwd (in Nederland te Leeuwarden, Twenthe, Volkel en Gilze-Rijen). Aan de noordkant hiervan verrezen rond 1975 nog eens acht van deze magazijnen.22

De laatste gebouwen voor de Amerikanen dateren uit het eind van de jaren zeventig van de 20ste eeuw. Daarna werd nog sporadisch nieuw gebouwd, maar wel constant bij- en aangebouwd en onderhoud gepleegd. De val van de muur in 1989, die het einde van de Koude Oorlog markeerde, maakte de Amerikaanse aanwezigheid in Soester-berg overbodig. Intrigerend is dat in 1992 nog een grote nieuwe Avionics-bunker werd gebouwd met wanden van twee keer één meter dikte en een spouw daartussen (gebouw A146) (afb. 9). De laatste Amerikanen verlieten de basis uiteindelijk in 1994. Het jaar daarop werden dertien gebouwen op CNA gesloopt, waarvan de meeste uit de begin-periode (1954), alsmede het gebouw van raketopslag (gebouw A39) en één van beide hush houses (gebouw A66).

Tenslotte werden eind 1996 op de vliegbasis Noord alle onderkomens van de POL (Petroleum, Oil and Lubricants) gesloopt om plaats te maken voor de nieuwe stal-linghangar (gebouw 298). Rond 2002 kwam daar een nieuwe radartoren en op CNA bouwde men in die tijd de nieuwe eetzaal ‘De Brik’ (afb. 16), waarvan de naamgeving, als verwijzing naar de eerste door de LVA gebruikte vliegtuigen, een uiting is van de gevoelde continuïteit van de bakermat van de Nederlandse luchtvaart.

22 In beide gevallen gaat het om ‘Eskimo-iglo’s’, die een mooi militair acroniem opleveren, waarbij Eskimo staat voor Explosive Safety Knowledge IMprovement Operation. Het is een verbetering van een uit 1928 daterend basistype dat in 1945 was verbeterd en opnieuw na een aantal testen vanaf 1971. Voor de liefhebber, met ook een uitweiding over HAS: Department of Defence, Approved Protective Construction (Version 2.0), Alexandria VA 2004, p. 22 e.v.


21

CONCLUSIE

In de ontwikkeling van de vliegbasis Soesterberg zijn vier hoofdfasen te onderschei-den. De eerste fase betreft de pionierfase van het terrein in de vooroorlogse periode, die begint in 1910 als plaats voor vliegshows en vanaf 1912 als militair vliegveld. Van deze periode rest een klein aantal bouwwerken, die echter gezien hun belang voor de Nederlandse luchtvaarthistorie en hun zeldzaamheid evenwel een grote cultuurhistori-sche waarde hebben.

De tweede periode heeft betrekking op het gebruik van het vliegveld door de Duitse bezetter. Deze bouwde het vliegveld uit tot een offensief vliegveld vanwaar bommen-werpers Engeland konden bombarderen. Door geallieerde bombardementen en door vernietigingen door de Duitsers zelf is een zeer groot deel van de bebouwing uit die periode verloren gegaan. Wat wel resteert is de structuur van het vliegveld met rolba-nen, opstelplaatsen, waterkelders etc. Ook de vluchtleidingsbunker, een telefoonbunker en een schuilplaats zijn bewaard gebleven.

De derde fase heeft betrekking op de Wederopbouwperiode toen het vliegveld werd ingericht ten behoeve van de Nederlandse luchtmacht. Bij het gebied rond de beoogde museumlocatie resten nog vele gebouwen waaronder de zes T2-hangars. Aan de zuid-zijde van de start- en landingsbanen resten hiervan nog de vluchtleidingstoren en de brandweerkazerne.

De laatste belangrijke periode van de vliegbasis is tot stand gebracht door de Ame-rikanen. In de zuidwesthoek werd de basis in 1954 uitgebreid met het Camp New Amsterdam. Na sloop in 1996 resteert daarvan nog maar een deel. In het oog springend zijn de Hardened Aircraft Shelters waarvan er in twee fasen in totaal 35 stuks zijn gebouwd. Ook zijn er diverse andere gebouwen uit de periode van de Koude Oorlog bewaard gebleven. Hoewel goed verscholen, zijn de in deze periode gebouwde grote schuilplaatsen voor personeel, die inclusief inrichting nog intact zijn, bijzonder te noe-men.

Uitgangspunten voor behoudUit alle hiervoor genoemde perioden resteren nog voldoende gebouwen om van elke periode een representatief beeld te geven. Een groot deel van de gebouwen bezit als object als zodanig geen bijzondere waarde, maar wel als onderdeel van de vliegbasis als geheel. Uitgangspunt voor behoud zou moeten zijn om van elke periode zoveel te behouden dat een representatief beeld kan worden gegeven van het functioneren van de basis in de betreffende periode.

Eerste faseUit de vooroorlogse periode van de vliegbasis Soesterberg resteren slechts vier gebou-wen (gebouw 8, 10, 45, 67). Hoewel het slechts een zeer klein deel van de bebouwing is, geven deze gebouwen toch een redelijk beeld van de vooroorlogse geschiedenis van wat bekend staat als de bakermat van de Nederlandse luchtvaart. Gezien met name het (historische) belang van deze objecten zouden deze alle behouden moeten blijven.


22

Inpassing van deze gebouwen in het te ontwikkelen concept voor het Defensiemuseum is gewenst.

Tweede faseUit de Duitse periode is de hoofdstructuur van de basis met vliegstrips en rolbanen belangrijk, alsmede de bunkers aan de oostzijde en de waterkelders verspreid over de vliegbasis.

Derde faseBelangrijk en representatief voor de Wederopbouwperiode is de strip met de zes T2-hangars, het ‘hoofdgebouw’ (gebouw 89), de dienstgebouwen (gebouw 57, 58 en 60, alsmede de MT-garage (gebouw 120). Buiten de beoogde museumlocatie zijn de gebou-wen Radio-Radar (gebouw 13) en de Brederoloods (gebouw 24) van groot belang.

Vierde faseVoor de Amerikaanse periode is de zuidwesthoek (Camp New Amsterdam) van belang, inclusief de Alarmhangar (gebouw A38), de grote onderhoudshangar (gebouw A33) en de shelters die naar aanleiding van de Zesdaagse Oorlog zijn gebouwd. Vooral de com-binatie van de eerste generatie shelters op Camp New Amsterdam en de derde generatie shelters tussen beide landingsbanen is voor Nederland en Europa uniek.

Bijzondere monumentenEen bijzonder element dat aan de Duitse bezetting doet herinneren is de fusilladeplaats met het daarbij behorende monument ter plaatse van de handwapenschietbaan. Gezien de historische waarde van deze plek is hieraan een zeer hoge monumentwaarde toe te kennen.

Nabij het Museumcluster bevinden zich de herdenkingsmonumenten van de Neder-landse Luchtmacht. Deze bezitten een grote symboolwaarde voor de luchtmacht en hebben op grond daarvan een hoge cultuurhistorische waarde.


23

ONDERDELEN

- *** absoluut te behouden (hemels)blauw- ** wenselijk om te behouden (herfst)groen- * van enige aanvullende waarde geel- ? geen waardering (rood)bruin- - nog te waarderen gebleekt groen (grijs)- o niet relevant roze- x gesloopt rood

A. Museumcluster en herdenkingsplaatsB. Camp New Amsterdam (CNA)C. CNA-corridorD. Verkeerstoren en CNA-randE. Middle East

F. Shelters NoordG. NoordH. Aanpalend (Far East)I. Overige gebouwen

Legenda met waardering bij de deelkaarten A t/m H


24

A. Museumcluster en herdenkingsplaats

Het Museumcluster omvat het gebied van het vooroorlogse vliegveld inclusief de her-denkingsplaats met links naastgelegen taxiveld voor vliegtuigen, de strip met hangars, met aan de westkant de nieuwe stallinghangar. Het oplopende gebied strekt zich aan de noordoostzijde uit tot aan de gebiedsgrens. Dit gebied, dat de zoekruimte voor het nieuwe Defensiemuseum (Nationaal Militair Museum) omvat, is tevens de bakermat van de Nederlandse militaire luchtvaart.

Huidige situatieHet terrein heeft een open uitstraling aan de oostzijde met de Duitse bunkers en een lineaire structuur met de hangars (inclusief de nieuwe hangar). Deze strook gebouwen, waaronder het oude hoofdgebouw, is in de Wederopbouwperiode tot stand gekomen. Daarachter lopen een lage en een hoge weg met daaraan gebouwen en nog ‘hoger’ tegen de gebiedsgrens enkele gebouwen met ondersteunende functies (dienstgebou-wen, garage, BABOV). De oudste delen van deze bebouwing wordt gevormd door de resten van de bebouwing van het vooroorlogse vliegveld.

Waardevolle gebouwen- Hangars (gebouwen 1, 2, 3, 5, 6, 7)- Oude hangar (gebouw 8)- Badhuis (gebouw 10)- BABOV (gebouw 32)


25

- Vliegdienst (gebouw 35)- Duitse telefoonbunker (gebouw 43)- Duitse verkeersleidingsbunker met kantine erop (gebouw 44)- Houten paviljoen (gebouw 45)- Schilderswerkplaats (gebouw 57)- Metaalwerkplaats (gebouw 58)- Kledingmagazijn (gebouw 60)- Mess met kelder (gebouw 67)- Oude hoofdgebouw (gebouw 89)- MT-garage (gebouw 130)- Duitse schuilplaats (gebouw 179)- Ondergrondse gang van verdwenen gebouwen

Objecten/structuren- Monument met appelplaats- Vijver voor gebouw 10- Gradiënt van heideveld naar bosgebied

WaardestellingHet oudste deel van het vliegveld herbergt een unieke combinatie van vooroorlogse, Duitse en naoorlogse gebouwen. Anders dan op andere delen van het vliegveld is de vroeg naoorlogse ontwikkeling met hangars, dienst- en administratiegebouwen de dra-ger van de ontwikkelingen. Resten van de Koude Oorlog-periode zijn nagenoeg niet aanwezig, omdat in die tijd het zwaartepunt naar CNA was verschoven.

Vooral de hangars en de vier vooroorlogse gebouwen verdienen een hoge waarde-ring en zijn van landelijk belang. Daarnaast is het weefsel van kleinere gebouwen ten behoeve van de ondersteunende taken van wezenlijk belang. Dat geldt ook voor het oude hoofdgebouw en de MT-garage. Belangrijk is vooral de structuur met de situering van badhuis, bunkers, hangars, briefingroom en monument die in feite de ontwikkeling van de vliegbasis in een notendop weergeeft.

VisieBij herontwikkeling zou vooral rekening gehouden dienen te worden met de luchtige, ruimtelijke opzet van het huidige terrein met de lichte gradiënt naar het noorden toe, doorsneden door een ‘lage’ en een ‘hoge’ weg met een sterke axialiteit parallel aan de start- en landingsbaan. Ook het ruimtelijke beeld van de hangarstrip, gezien vanaf het zuidwesten is van bijzondere waarde en dient gehandhaafd te blijven. Dat geldt ook voor de open structuur van de oostkant rond badhuis en gedenkteken. Met name het terrein rond het huidige gebouw 240, dat geen noemenswaardige architectonische kwa-liteiten bezit, zou plaats kunnen bieden aan mogelijke verdichtingen.

Uitgangspunt moet zijn het versterken van de historische gelaagdheid van het terrein, aangezien dit de enige plaats op het vliegveld is waar nagenoeg alle ontwikkelingsfasen van het terrein nog aanwezig zijn. Gezien het grote belang van de vooroorlogse bouw-werken voor de Nederlandse luchtvaarthistorie is het aan te bevelen om daar - waar mogelijk - de herkenbaarheid en de vooroorlogse structuur te versterken. Hierbij kan gedacht worden aan het herstellen van het uitzichtgebouw (gebouw 45).


26

B. Camp New Amsterdam

Het Camp New Amsterdam omvat het zuidwestelijke gebied van de vliegbasis en bestaat uit een deel dat in 1954 werd aangelegd ten behoeve van de huisvesting van het personeel van een squadron Amerikaanse straaljagers en een oostelijk aangrenzend gebied ter onderbrenging van het bijbehorende materieel. Het westelijke deel werd in 1954 nieuw in een ‘campusvorm’ om een centrale appelplaats ontwikkeld, het ooste-lijke deel is gebaseerd op de structuur van een oud Duits Luftpark waarvan de restanten van de rolbanen en Splitterboxen hergebruikt zijn. Aan de noordkant is een bestaande villa als officiersmess in gebruik genomen. De zone ten zuiden van de Towerroad is niet uitsluitend, maar wel overwegend een gevolg van verdere verdichting.

Dit gebied van CNA ter grootte van 63 hectare blijft bij Defensie in bezit, met uitzon-dering van een (te ontwikkelen) ecologische corridor, die naar de Provincie overgaat.

Huidige situatieHet CNA heeft nog een duidelijke scheiding in functionaliteit met personeelsfuncties in het oosten en materieelfuncties in het westen, alsmede ondersteunende functies in de zuidrand ten zuiden van de Towerroad. Van de campusopbouw is door de sloop van 1996 een belangrijk deel verloren gegaan. De shelters in het oostelijke deel zijn gegroepeerd op basis van een voormalig Duits Luftpark, waarvan nog enkele restanten zichtbaar zijn.


27

Waardevolle gebouwen- Kantine en keuken (gebouw A8-A9)- Garage (gebouw A13)- Hangar (gebouw A16)- Knooppunt verbindingen (gebouw A18)- Lesgebouw (gebouw A19)- Villa (gebouw A27)- Onderhoudshangar (gebouw A33)- Sportgebouw (gebouw A36)- High-school (gebouw A44)- Base Chapel (gebouw A63)- Commandobunker (gebouw A72)- Avionics-bunker (gebouw A146)- Alarmhangar (gebouw A38) deels- HAS-shelters A401, A402, A403, A404, A405, A406, A407, A408, A409, A410,

A411, A412, A143, A414, A415, A416, A417, A418

Objecten/structuren- Duitse Splitterboxen en rolbaan- Muren ter afscherming van de uitlaten van de straaljagers- Ingegraven Staghound MK III tank met koepel van Crusadertank

WaardestellingHet voormalig Amerikaanse deel van de vliegbasis vertegenwoordigt een bijzondere waarde als representant van de militaire ontwikkelingen in de Koude Oorlog. Mogelijk - afgezien van de vliegbasis Gilze-Rijen - is dit gebied uniek voor Nederland en daarom zeer behoudenswaardig. Dit geldt meer voor de structuur dan voor de gebouwen, omdat daarvan diverse in 1996 afgebroken zijn. Het overgebleven hush house, de shelters van de eerste generatie en de Zulu-hal vormen belangrijke resten uit de Koude Oorlog. Ook de grote hangar (gebouw A33,) en andere gebouwen (A8-9, A13, A19, A72) vormen nog belangrijke ijkpunten in deze voor Nederlandse begrippen unieke drager van de Koude Oorlog-architectuur. Ook de enige overgebleven ingegraven Staghound MK III tank met koepel van Crusadertank is van hoge waarde en ligt in de rand van dit gebied.23

VisieBij de ontwikkeling van het te behouden defensieterrein zou terdege rekening gehou-den moeten worden met de bestaande, als waardevol aangeduide, gebouwen en structu-ren. Deze zouden als uitgangspunt kunnen dienen voor nieuwe ontwikkelingen. In het noordoostelijke gebied zou, vanwege de ingegraven Staghound MK III tank met koepel van tank en het hush house en aangrenzende shelters een terughoudende aanpak op zijn plaats zijn. Een iets aangepaste gebiedsafbakening tussen Defensie en Provincie zal het behoud van de cultuurhistorische waarden ten goede komen.

23 Ook op Volkel zijn Staghoundstanks met Crusaderkoepel ingegraven: vier stuks waarvan er nog één over is (een andere is overgebracht naar het IJssellinie Museum te Olst). Maar de standaard was de Shermantank. Vriendelijke mededeling René Vossenbeld.


28

C. CNA-corridor

Door het gebied van Camp New Amsterdam is een ecologische corridor gepland ter breedte van circa 130 meter met daarin een fietspad. Dit deel is ten opzichte van de gebouwen een wat willekeurig gekozen strook geworden waarvan de grenzen door ten minste één belangwekkend gebouw loopt: de Zulu-hal.

Huidige situatieIn het gebied staan enkele shelters, de Zulu-hal en één gebouw uit (bijna) de eerste periode. Het gebied ten zuiden van de Towerroad is overwegend sterker verdicht.

Waardevolle gebouwenNoord van de Towerroad- Alarmhangar of Zulu-hal (gebouw A38), deels gelegen in CNA-corridor- Gebouw A25- Kantoor kerosinesdistributie (gebouw A98)- Gebouw A108- Gebouw A124- HAS shelters A402, A405 en A406Zuid van de Towerroad- Gebouw A53- Werkplaatshangar (gebouw A59)


29

- POL-gebouw (gebouw A75)- Opslagloods (gebouw A126)

Objecten/structuren- Duitse Splitterboxen en rolbaan- Muren ter afscherming van de uitlaten van de straaljagers

WaardestellingBijzonder in de ecologische strook is de Alarmhangar of Zulu-hal (gebouw A38) die in zijn soort in Nederland geen gelijke kent. De monumentale waarde hiervan is bijzonder hoog. Ook een hoge monumentale waarde is er voor de drie shelters van de eerste gene-ratie die in het gebied vallen. Door het huidige bijzondere gebruik, was het onmogelijk om de monumentale waarde van gebouw A25 te bepalen. De andere gebouwen in deze strook hebben een indifferente waarde.

VisieDe ecologische corridor waar een fietspad door zal gaan, zou tevens het startpunt kun-nen zijn van een fietsroute langs elementen van de Koude Oorlog met shelters en de Zulu-hal. Belangrijk is wel om een oplossing te vinden voor het feit dat de grens van de intentieverklaring door het belangrijkste gebouw in de strook, de Zulu-hal, loopt.


30

D. Verkeerstoren en CNA-rand

Door de aanleg van opstelplaatsen ter weerszijden van de rolbaan aan de zuidkant van de oostwest gerichte startbaan ontstond hier een strook waar in 1940 de resten van oude, civiele bebouwing is verdwenen. Dit gebied is in 1950 aangewezen om twee belangrijke functies te herbergen: de verkeerstoren en de brandweerkazerne. Het andere belangrijke restant is de ingegraven Staghound MK III tank met koepel van een Crusadertank, die nu net binnen het CNA-gebied ligt.

Huidige situatieDe strook is een overwegend open gebied met daarin relatief weinig gebouwen en structuren.

Waardevolle gebouwen- Verdiepte bunker; Low-control (gebouw 162)- Shelter eerste generatie (gebouw A410)- Brandweerkazerne (gebouw 84)- Verkeerstoren (gebouw 85)

Objecten/structuren- Fundamenten van een hush house (A66)- Ingegraven Staghound MK III tank met koepel van een Crusadertank (net binnen

CNA-gebied)


31

- Mogelijke resten zuidzijde derde Duitse baan

WaardestellingAan de rand van het CNA-terrein bevinden zich nog enkele gebouwen die kenmer-kend voor de Koude Oorlog zijn, waaronder het fundament van een hush house en een shelter. Op het CNA-gedeelte staan echter de beste voorbeelden. De verdiepte ‘verre-kijkerbunker’ (Low-control; gebouw 162) is opmerkelijk en waardevol. De brandweer-kazerne (gebouw 84) en de verkeerstoren (gebouw 85) zijn beide in de loop der tijd aangepast, maar hebben wel een hoge monumentale waarde.

VisieDe verkeerstoren en brandweerkazerne zouden moeten dienen als referentiepunten in de mogelijk te ontwikkelen strook bebouwing ten zuiden van de startbaan.


32

E. Middle East

De Middle East is het gebied ten oosten van de vliegbasis Noord tot aan de Van Weer-den Poelmanweg. Het gebied is door de Duitsers in 1940 aangelegd ten behoeve van opstelplaatsen voor vliegtuigen. Uit die tijd dateert ook een bluswaterkelder. Kort na 1953 is de landingsbaan verlengd en rond 1975 opnieuw.

Huidige situatieIn de jaren tachtig van de twintigste eeuw is er aan de noordrand een wal aangelegd en recentelijk is de verbinding met Far East afgesloten door middel van een wal.

Waardevolle gebouwen- Duiste bluswaterkelder (gebouw 143)

Objecten/structuren- Elf dispersals met verbindingspad, wallen en lichtkast met tegelpad

WaardestellingDe structuren van de Duitse aanleg met vroeg naoorlogse aanpassing zijn van hoge monumentale waarde. Behoud is van groot belang voor de herkenbaarheid van de structuur van het vliegveld. De banen en dispersals op Soesterberg zijn bijzonder van-wege het zogeheten redeployment-karakter. In geval van oorlog kon men dit deel en de Far East activeren. Het is van belang om deze structuur beleefbaar te houden.


33

VisieGezien de opzet van de gebouwen (bluswaterkelder en schuilplaatsen) en de rolbanen etc. is het voor het behoud van de cultuurhistorische waarden niet noodzakelijk dat de gebouwen en objecten een nieuwe bestemming krijgen.


34

F. Shelters Noord

Het gebied tussen de beide startbanen valt in feite uiteen in twee subgebieden; het gebied van de shelters zelf en het deel ten oosten van de noordelijke startbaan. Dat noordelijke gebied wordt bepaald door de verlenging van de baan rond 1953 en de opstelling van HAWK-luchtafweerraketten. Het andere gebied wordt gevormd door het terrein met zeventien shelters van de derde generatie, met in het midden een bunker. Van de Duitse derde baan is in dit gebied niets bewaard gebleven. Door het gebied loopt de verbindingsweg tussen de vliegbasis noord en zuid.

Huidige situatieAan de noordzijde in het gebied van de verhoogde opstelling van de HAWK-luchtaf-weerraketten zijn enkele resten zichtbaar van drie verdwenen dispersals en een muni-tierolbaan die met de Duitse periode te maken hadden. Het gebied van de shelters zelf is sinds de bouw in 1975-’77 niet veel veranderd.

Waardevolle gebouwen- Zeventien shelters (gebouwen 610, 611, 612, 613, 614, 615, 616, 617, 618, 619,

620, 621, 622, 623, 624, 625, 626)- Wachthuisje Hertenlaan (gebouw 270)- Gebouw 306 (functie onbekend)- Geheime bunker 600 (nader onderzoek)- Personeelsschuilplaats (PS11 en een ongenummerd)


35

- Duitse bluswaterkelder (gebouw 150)

Objecten/structuren- HAWK-raketopstelplaats- Munitierolbaan naar Den Engh- Drie verwijderde ronde dispersals- Verhoogde opstelplaats voor de radar met wachtgebouwtje

WaardestellingHet ensemble van zeventien shelters van de derde generatie met centrale bunker is uniek voor Nederland en heeft een hoge monumentale waarde. De HAWK-raketopstel-plaats is als landschappelijk element waardevol.

VisieGezien het belang van de gebouwen in dit gebied is behoud van de shelters met bijbe-horende gebouwen noodzakelijk voor de cultuurhistorische waarden van het vliegveld. Het sheltergebied leent zich uitstekend om opgenomen te worden in een (ecologische) fietsroute die vanuit de CNA-corridor naar het munitieterrein (en vandaar richting Kamp Jessurun en Soest) zou kunnen gaan lopen. Vooral aan de oostzijde met de diver-se betonnen wachthuisjes langs het hek geeft het een goede indruk van het militaire landschap. De betonnen wachthuisjes zijn eveneens een uitvloeisel van een NAVO-programma naar aanleiding van de lessen geleerd uit de Zesdaagse Oorlog.


36

G. Noord

Het noordelijke deel van de vliegbasis is een groen gebied met daarin spaarzaam een aantal functies. Dit terrein werd door de Duitsers ingericht om hun munitie en bommen op te slaan en ook in een Luftpark noord-oost vliegtuigen te stallen. Binnen het groene gebied is een afzonderlijk omheind, en niet toegankelijk, munitiepark met daarin een aantal gewapend betonconstructies die iglo’s genoemd worden. Aan de zuidrand daar-van bevindt zich een Duitse handwapenschietbaan met tegen één van de kogelvangers een monument van een massa-executie in de Tweede Wereldoorlog. Tussen dat deel en het Museumcluster bevindt zich nog een zone met moderne kerosineopslag, een verhoging ten behoeve van een mobiele radar en een geheime ondergrondse bunker (mogelijk nog Duits; noordelijk van gebouw 89).

Huidige situatieHet gebied is in zijn huidige vorm wat onoverzichtelijk door de van kracht zijnde veiligheidinstructies, afrasteringen en ten dele dichte bebossing. Met name de HAWK-raketplatforms bij het Luftpark noordoost geven een fraai uitzicht over dat, meer open, deel van het terrein.

Waardevolle gebouwen- Radio-Radar (gebouw 13)- Bunker (gebouw 500)- Brederoloods (gebouw 24)


37

- Zenderbunker (gebouw 47)- Sportgebouw (gebouw 120)- Iglo’s (gebouw 75-78, 158-159, 194-195, 218-225)- Duitse bluswaterkelders (gebouwen 139, 148 en 149)

Objecten/structuren- HAWK-raketopstelplaats- Dispersals aan de noordzijde (circa 1980 weggehaald)- Opstalplaats radarwagen (hoogte 30 meter)- Rolbanen

WaardestellingIn het gebied zijn onoverzichtelijkheid en geheimzinnigheid met elkaar verbonden. Van hoge monumentale waarde is Gebouw Radio-Radar, het eerste naoorlogse gebouw op de vliegbasis. Ook de Brederoloods heeft als voorbeeld van semi-permanente bouw uit die tijd een bijzondere waarde. De monumentaliteit van de iglo’s uit de Koude Oorlog zijn vermoedelijk groot, maar dat dient nog nader onderzocht te worden.

VisieOverwegend aan de natuur teruggeven. Oplossing bedenken voor gebouw 13. Munitie-park openstellen en meenemen in een Koude Oorlog-route. Structuren kunnen zonder herbestemming hun cultuurhistorische waarde behouden door deze in zicht te laten en beleefbaar te houden.


38

H. Aanpalend (Far East)

De Far East is het gebied ten oosten van de Van Weerden Poelmanweg. Het gebied is door de Duitsers in 1940 aangelegd ten behoeve van een Luftpark. Uit die tijd dateren ook twee bluswaterkelders. Aan de noordrand bevinden zich nog resten van de vier Splitterboxen. Kort na 1953 zijn er dispersals aangelegd en op korte afstand aan de noordzijde verrees in 1951 een luchtwachttoren waarvan het fundament nog resteert. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw is de spottershill aangelegd tussen twee disepersals in.

Huidige situatieOp de spottershill na met aangrenzende dispersals en het (lege) terrein van voormalige Pluimveestichting is het resterende gebied van de Far East overgedragen aan de Land-macht.

Waardevolle gebouwen/objecten(binnen de grenzen van de intentieovereenkomst)- Twee dispersals- Spottershill

Waardevolle gebouwen/objecten(buiten de grenzen van de intentieovereenkomst)- Fundament Luchtwachttoren


39

- Twee bluswaterkelders (gebouw 141 en 142)- Restanten rolbaan- Twaalf dispersals- Vier ? resten van Splitterboxen

WaardestellingDe structuren van de Duitse aanleg met vroeg naoorlogse aanpassing zijn van lokaal-historische waarde en relatief minder waardevol dan vergelijkbare delen elders op de vliegbasis. Behoud is echter wel wenselijk en verwijdering van delen onwenselijk.

VisieDe resterende betonconstructies (betonbanen, dispersals) en de beide bluswaterkelders hebben een behoorlijke robuustheid. Het is aan te bevelen deze in zicht te laten en beleefbaar te houden.


40

I. Overige gebouwen

De onderstaande lijst van gebouwen zijn in het onderzoek in beschouwing genomen, maar bezitten slechts een geringe cultuurhistorische waarde.Behoud is niet noodzakelijk.

Gebouwen- 5c, 7a, 38, 39, 50, 51, 52, 53, 54, 59, 85a, 104a, 121, 164, 165, 170, 172, 174,

175, 181, 183, 184, 189, 196, 199, 202, 207, 210, 217, 229, 237, 238, 239, 240, 242, 248, 259, 263, 266, 267, 268, 269 en 274.

- A24, A46, A58, A59, A65, A70, A71, A75, A77, A82, A84, A88, A89, A98, A100, A104, A105, A124, A125, A126, A127, A129

Structuren- Sintelbaan, Taxiveld, Landingslichten


41

LANDELIJKE CONTEXT

Voor de plaatsing in landelijke context is gebruik gemaakt van de publicaties van Loeff en Kuipers en de notitie van Vossenbeld.24

Vooroorlogse vliegvelden zijn voor huidige begrippen eenvoudig van opzet met gras-banen en houten keten. Mede door subsidie ten behoeve van werkverschaffingsprojec-ten kwam een aantal vliegvelden tot stand op niet al te grote afstand van grotere steden. Voorbeelden zijn Welschap (bij Eindhoven; 1931), Hilversum (1938) en Leeuwarden (circa 1936). Ten behoeve van de burgerluchtvaart verrezen enkele stationsgebouwen, waarvan die te Welschap (1934), Ypenburg (1938) en Haamstede in Zeeland (1934) in meer of minder goede staat bewaard zijn gebleven. Ook is in Lelystad de vertrekhal van Schiphol uit 1928 (in de toestand van 1934) herbouwd. Van de andere, vaak tijdelijke onderkomens, uit de vooroorlogse periode is weinig bewaard gebleven.

Soesterberg als bakermat van de Nederlandse militaire luchtvaart is een begrip in Nederland. Uit de vooroorlogse periode resteert een viertal gebouwen. Dit zijn de enige overblijfselen van militaire luchtvaart van vóór 1940. Het betreft de badinrichting uit 1920 (gebouw 10), de hangar uit 1928 (gebouw 8) en het houten paviljoen uit 1912 (gebouw 45). Dit laatstgenoemde gebouw is in feite het oudste luchtvaartgebouw van de gehele luchtvaart in Nederland. De hangar uit 1928 is nu de oudste overgebleven hangar in Nederland met kenmerkend voor de tijd een langs gebouwd lessenaarsdak en een bovenlicht in een iets hellend vlak boven de deuren, die over de volle breedte openen. Ook delen van het gebouw 67 zijn vooroorlogs. De gedenknaald uit 1923 staat weliswaar niet meer op zijn oorspronkelijke plaats, maar is van grote symbolische waarde en daarom zeker behoudenswaardig.

Uit de periode van de Tweede Wereldoorlog resteert in Nederland aanzienlijk meer in de vorm van Fliegerhorste. Met name Deelen, Leeuwarden, Twente en Venlo zijn van militair-historische betekenis. Te Deelen zijn diverse gebouwen inmiddels beschermd als rijksmonument. In Soesterberg resteert vooral de structuur van de beide bewaard gebleven banen, met vluchtleiding- en telefoonbunker en een handvol blus- en drink-waterkelders (waarvan twee op Far East). Ook veel van de rolbaanstructuur is bewaard gebleven of als restant zichtbaar. Dat geldt ook voor de restanten van de Splitterboxen op Far East en op CNA (die later ten dele als fuel tank storage area in gebruik zijn genomen). De twee resterende Waldlager en het NSKK-kamp vallen buiten dit rap-port.25. Het belang van de Duitse periode in Soesterberg is dat het de drager vormt voor de vroeg naoorlogse ontwikkelingen.

24 Loeff, Karel, Quick scan Historische vliegveld-complexen (1910-1950) in Nederland, Laren 2000 en Kuipers, Marieke, ‘Luchthavens als cultureel erfgoed’, in: Kleijn, Erik (red.), Op weerstand gebouwd: Verdedigingslinies als militair erfgoed, Zwolle/Zeist 2004, p. 86-101. Vossenbeld, R., Waardebepaling vliegveld Soesterberg, s.l. 2005 (niet gepubliceerde notitie).25 Over Kamp Jesserun, Kamp Walaardt Sacré en Kamp van Soest (NSKK) is door BBA een bouwhistorische verkenning in voorbereiding.


42

De landelijke studies ten aanzien van waardevolle gebouwen voor de luchtvaarthistorie hebben zich beperkt tot 1950. Over de periode van de Wederopbouw bestaat geen stu-die. Uit de periode van 1950 tot 1980 is het referentiekader daarom nogal schetsmatig. Kuipers vermeldt bijvoorbeeld de verkeerstoren van Schiphol uit 1952. Van andere verkeerstorens uit die periode zijn we niet op de hoogte, maar wel weten we inmiddels dat die van Soesterberg uit hetzelfde jaar stamt. De verkeerstoren te Twente dateert uit 1941, maar is later diverse malen opgehoogd.26

Op dit moment weten we niet precies hoeveel hangars van het type T2 er kort na de oorlog in Nederland geplaatst zijn (er is sprake van dat het om negentien stuks gaat).

Het ensemble van zes van de oorspronkelijk zeven direct na de oorlog geplaatste grote T2-hangars te Soesterberg (hangar 1 tot en met 7) is evenwel uniek en daarom van groot belang. De meest oostelijke hangar (gebouw 7), waar ook de vliegtuigen van Prins Bernhard in stonden, verkeert nog in meest originele staat. Van de andere gebou-wen op de vliegbasis Noord (Soesterzijde) moet vooral Gebouw Radio-Radar (gebouw 13) genoemd worden. Van alle uit die periode stammende gebouwen heeft dit gebouw de meeste architectonische uitstraling.

Over het militaire erfgoed uit de Koude Oorlog zijn we eveneens nog slecht ingelicht.27 Een uitzondering wordt gevormd door de categorie van Luchtwachttorens waarover wel gepubliceerd is.28 De luchtwachttoren van Soesterberg bevond zich op de Stompert, op de hoogste plek in de omgeving (50,9 meter), waar in 1951 een ruim vier meter hoge toren werd geplaatst. De toren zelf is verdwenen, maar het fundament bestaat nog (afb. 17).29 Ook andere structuren uit de periode van begin jaren vijftig van de twintigste eeuw zijn belangrijk, zoals de dispersals van kort na 1953.

Bekend is dat er vliegtuigshelters zijn gebouwd op de vliegbases van Twente, Leeu-warden en Eindhoven (twaalf stuks). Deze hebben echter een hoekige vorm. De vorm van de shelters op Volkel is vooralsnog onbekend. Alleen op Gilze zouden eveneens half-cirkelvormige shelters van de derde generatie gebouwd zijn.

Naar het buitenland kijkend, kan gemeld worden dat English Heritage30 een studie heeft laten maken van vliegvelden en ook heeft gekeken naar erfgoed uit de Koude Oorlog. Het vliegveld van Upper Hayford gooit hoge ogen voor een Unesco-nomi-natie en ook Lakenheath, Alconbury en Bentwaters zijn in dit opzicht waardevol. Op Lakenheath bevinden zich vergelijkbare iglo’s als op Soesterberg (afb. 18). Bentwaters is ingericht als Cold War-museum en bevat onder meer een T2-hangar, igloo’s, HAS’s en een hush house.

26 Vriendelijke mededeling René Vossenbeld.27 De categorale studie Militaria in het kader van het Project Wederopbouw van de RACM is wel in voorberei-ding, maar nog niet verschenen. 28 Lochem-Van der Wel, Sandra van & Henk van Lochem, `Luchtwachttorens, militair erfgoed uit de Koude Oorlog’, Historisch-Geografisch Tijdschrift, 18(2000)3, p. 73-86 en Sakkers, Hans & Johan den Hollander, Lucht-wachttorens in Nederland: Industreel erfgoed uit de koude oorlog, Middelburg s.a.29 Met dank aan Sandra van Lochem die per mail een afbeelding opstuurde. De coördinaten zijn 149.741 bij 460.558.30 English Heritage, Historic Military Aviation Sites: Conservation management guidance, Swindon 2003.


43

AANBEVELINGEN

Soesterberg is de bakermat van de Nederlandse Militaire Luchtvaart. Dat feit zal versterking krijgen met de vestiging van het te ontwikkelen Defensiemuseum op het terrein van vliegveld Noord. Belangrijk zou zijn om bij de ontwikkelingen het open oostelijke gedeelte van dit gebied te handhaven, evenals het aanzicht op de hangars vanaf de zuidzijde.

Een andere deel van het terrein, het Camp New Amsterdam, zal bij Defensie in gebruik blijven. Op dit deel van het terrein ligt een aantal belangwekkende gebouwen en objec-ten uit de periode van de Koude Oorlog. De in de intentieovereenkomst vastgestelde begrenzing levert wat betreft deze gebouwen enkele problemen op. Zo ligt de ingegra-ven Staghound MK III tank met koepel van een Crusadertank in dit gebied, evenals het overgebleven hush house en loopt de grens tussen CNA en CNA-corridor dwars over de belangrijke Alarmhangar (Zulu-hal). Kleine grensaanpassingen of andere wijzigin-gen zijn in dit kader gewenst.

Aan de zuidrand gaat mogelijk vanuit de gemeente Soest een ontwikkeling plaatsvin-den. Indien dit een steenachtige ontwikkeling zal zijn, kunnen de aldaar gelegen ver-keerstoren en brandweerkazerne als referentiepunt dienen.

Het resterende deel van de vliegbasis dat in bezit van de provincie Utrecht komt, zal behoedzaam aan de natuur teruggegeven worden. Daarbij is het te overwegen om het beloop van één of enkele oude wegen herkenbaar te houden, bijvoorbeeld door het als fietspad terug te laten komen. Zo zou de oude verbinding tussen de Kampweg (via de Veldmaarschalk Montgomeryweg) naar de Soester Hoogt hersteld kunnen worden.

Tot de behoedzame teruggave aan de natuur zou - vanuit cultuurhistorisch standpunt - ook moeten behoren om alle stenige vlakken in de vorm van rolbanen, dispersals en andere zaken niet weg te halen. Deze objecten behoeven voor het behoud van de cul-tuurwaarden geen herbestemming, maar zouden beleefbaar gehouden moeten worden. In dat kader is het te overwegen de resten van de verdwenen derde landingsbaan van het Duitse vliegveld ook weer beleefbaar te maken.

Wat betreft de verdere gebouwen in het resterende gebied dat aan de Provincie overgaat, kan een onderscheid worden gemaakt tussen ‘militaire stoffering’ en grotere gebouwen. Met het eerste wordt bedoeld alle soorten en maten van personeelsschuilplaatsen en observatieonderkomens die aan de grens van het terrein maar ook bij binnengrenzen op het terrein geplaatst zijn. Zij dragen bij aan de herkenbaarheid van het verborgen landschap en versterken de geheimzinnigheid van het lang gesloten gebleven militaire terrein.

Voor de grotere gebouwen in het gebied zou het ambitieniveau voor inpassing in de toe-komstige ontwikkelingen hoog moeten zijn. Enkele gebouwen met een hoge cultuurhis-


44

torische waarde in het gebied liggen, gezien vanuit de huidige planning, ongunstig. Zo ligt het gebouw van Radio-Radar (gebouw 13) midden in een gebied dat aan de natuur terug gegeven zou moeten worden. Het gaat echter om het eerste naoorlogse gebouw met een hoge architectonische kwaliteit. Ook gebouw 24, de Brederoloods ligt in dat gebied. Het gaat hier om een bijzondere prefab-loods die eventueel ook verplaatst zou kan worden. Als derde gaat het om het sportgebouw (gebouw 120), dat enige kwaliteit bezit, maar gelegen is aan de rand van de natuurzone.

De resterende gebouwen en objecten zijn dermate robuust dat ze in een geleidelijke teruggave naar de natuur zouden passen. De denken valt aan een deel van de shelters en de iglo’s op het munitieterrein. Ook zouden mogelijkheden tot herbestemming zich kunnen aandienen.

Het zou aanbeveling verdienen om door het gebied naast een ecologische verbindings-zone ook een Koude Oorlog-zone met fietspad aan te leggen. Een zone die kan lopen van de CNA-corridor in het zuiden, via de shelters derde generatie, naar gebouw 13 en de iglo’s op het munitiepark. Op deze wijze kan vorm gegeven worden aan de beleving van een deel van het bijzondere, geheime landschap van de cultuurhistorisch belang-rijke, dan voormalige, vliegbasis Soesterberg.


45

LITERATUUR

Algemeen

- English Heritage, Historic Military Aviation Sites: Conservation management guidance, Swindon 2003.

- Kuipers, Marieke, ‘Luchthavens als cultureel erfgoed’, in: Kleijn, Erik (red.), Op weerstand gebouwd: Verdedigingslinies als militair erfgoed, Zwolle/Zeist 2004, p. 86-101.

- Loeff, Karel, Quick scan Historische vliegveld-complexen (1910-1950) in Neder-land, Laren 2000.

- Parklaan Landschapsarchitecten, Ont-Dekken, Den Bosch 2005. - Volkers, Kees, Geheim landschap: 200 jaar militairen op de Heuvelrug,

Utrecht 2006.- Vossenbeld, R.H., Het belang van Deelen: Een inventarisatie, s.l. 1996 (Neder-

landse Federatie voor Luchtvaartarcheologie).- Vossenbeld, R., Waardebepaling vliegveld Soesterberg, s.l. 2005 (niet gepubli-

ceerde notitie).

Constructie

- Beemt, F.H. van den, D. Boekema & K.K. Thijssens (red.), 300 jaar bouwen voor de landsverdediging, ’s-Gravenhage 1988.

- Duivendijk, A.J.P. e.a., Almanak: De geschiedenis van de Directie Zuid-Holland, Leiden 2001.

- Herinnering aan de Dienstkring Soesterberg 1946-2001, Soesterberg 2001.- World War II Hangars; Guide to Hangar Identification, s.l. 2002.

Achtergrond

- Blijdenstein, Roland, Zeist, Groei en bouw: Den Dolder en Bosch en Duin, Zeist 1984.

- Grimm, Peter, ‘Bommenwerpers op de Bakermat’, Onze Luchtmacht, (1989) februari, 2-5, (1989) april, 5-8.

- Lochem-Van der Wel, Sandra van & Henk van Lochem, `Luchtwachttorens, mili-tair erfgoed uit de Koude Oorlog’, Historisch-Geografisch Tijdschrift, 18(2000)3, p. 73-86.

- Neufert, Ernst, Bau-Entwurfslehre, Berlin 1938 (zesde druk).- Neufert, Ernst, Bauordnungslehre, Berlin 1943.- Sakkers, Hans & Johan den Hollander, Luchtwachttorens in Nederland: Indu-

streel erfgoed uit de koude oorlog, Middelburg s.a.- Schilders, Ed. (eindred.), Grote Historische Topografische Atlas , Tilburg 2005,


46

kaarten 427 Soesterberg, 446 Zeist.- Top, Dik, Soesterberg en omgeving in de oorlogstijd, Alphen aan den Rijn 1995.

Bronnen

- Gemeentearchief Soest- Dienst Vastgoed Defensie Directie West


47

WAARDERINGSMATRIX CULTUURHISTORISCHEELEMENTEN

Legenda:

A: Pioniersjaren 1910-1940B: Duitse Periode 1940-1945C: Wederopbouw Periode 1945-1955D: Koude Oorlog Periode 1955-1989

*** absoluut te behouden** wenselijk om te behouden* van enige aanvullende waarde

In de navolgende waarderingsmatrix zijn alle gebouwen en structuren van de vliegbasis opgenomen, uitgezonderd de objecten die daar uit cultuurhistorisch perspectief geen aanleiding gaven. Deze wel geïnventariseerde objecten zijn met hun gebouwnummer op een aparte lijst opgenomen (I. Overige gebouwen). Objecten die niet voorkomen op één van de in dit rapport opgenomen lijsten zijn om de een of andere reden niet geïnventariseerd. Het ontbreken van deze gebouwen op de lijst geeft geen indicatie ten aanzien van de cultuurhistorische waarde. Deze gebouwen moeten nog nader worden onderzocht.

48

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

1H

anga

r va

n he

t typ

e T

2.**

***

***

***

***

Mus

eum

clus

ter

Mus

eum

func

tieD

e ha

ngar

is e

en b

elan

grijk

on

derd

eel v

an d

e he

rbou

wpe

riod

e va

n he

t vl

iegv

eld

na W

O I

I.St

eden

bouw

kund

ig

bela

ngri

jke

situ

erin

g:

een

nieu

we

rugg

engr

aat

voor

het

voo

roor

logs

e ge

bouw

encl

uste

r. G

eldt

ook

vo

or d

e an

dere

T2’

s

***

Geb

ouw

2H

anga

r va

n he

t typ

e T

2.**

***

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

De

hang

ar is

een

bel

angr

ijk

onde

rdee

l van

de

herb

ouw

peri

ode

van

het

vlie

gvel

d na

WO

II.

***

Geb

ouw

3H

anga

r va

n he

t typ

e T

2.**

***

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

De

hang

ar is

een

bel

angr

ijk

onde

rdee

l van

de

herb

ouw

peri

ode

van

het

vlie

gvel

d na

WO

II.

***

Geb

ouw

4M

oder

ne h

anga

r te

r pl

aats

e va

n ge

sloo

pte

hang

ar v

an h

et ty

pe T

2 (g

ebou

w 3

01).

--

Mus

eum

clus

ter

Het

geb

ouw

is m

oder

n en

is

daar

om n

iet g

ewaa

rdee

rd.

-

Geb

ouw

5H

anga

r va

n he

t typ

e T

2.**

***

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

De

hang

ar is

een

bel

angr

ijk

onde

rdee

l van

de

herb

ouw

peri

ode

van

het

vlie

gvel

d na

WO

II.

***

Geb

ouw

6H

anga

r va

n he

t typ

e T

2.**

***

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

De

hang

ar is

een

bel

angr

ijk

onde

rdee

l van

de

herb

ouw

peri

ode

van

het

vlie

gvel

d na

WO

II.

***

Geb

ou

wen

1 -

626

BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626

49

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

7H

anga

r va

n he

t typ

e T

2.**

***

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

De

hang

ar is

een

bel

angr

ijk

onde

rdee

l van

de

herb

ouw

peri

ode

van

het

vlie

gvel

d na

WO

II.

***

Geb

ouw

8H

anga

r ui

t 192

8,

aanb

ouw

kan

toor

ruim

te

1974

.D

ecor

atie

f ba

kste

enw

erk

en s

taal

skel

et.

***

***

**

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

Als

ond

erde

el v

an h

et

voor

oorl

ogse

vlie

gvel

d he

eft h

et g

ebou

w e

en

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde.

Wez

enlij

k vo

or h

et

beel

d va

n de

ont

wik

kelin

g va

n he

t bou

wty

pe

hang

ar. B

elan

grijk

als

he

rinn

erin

gsw

aard

e aa

n he

t beg

in v

an d

e m

ilita

ire

luch

tvaa

rt.

***

Geb

ouw

10

Voo

rmal

ig b

adhu

is,

mee

rder

e m

alen

ve

rbou

wd.

***

***

**

*M

useu

mcl

uste

rM

useu

mfu

nctie

Als

ond

erde

el v

an h

et

voor

oorl

ogse

vlie

gvel

d he

eft h

et g

ebou

w e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e al

s he

rinn

erin

g aa

n he

t be

gin

van

de m

ilita

ire

luch

tvaa

rt.

***

Geb

ouw

13

Rad

io-R

adar

, geb

ouw

d 19

47, t

hans

geb

ouw

co

mm

anda

nt.

***

***

**N

oord

, rel

atie

f ge

ïsol

eerd

ge

lege

n te

n op

zich

te v

an

de r

est v

an d

e be

bouw

ing.

Ond

er a

nder

e ka

ntoo

rV

anw

ege

de a

rchi

tect

uur

uit

de W

eder

opbo

uw-p

erio

de

heef

t het

geb

ouw

een

hog

e ar

chite

ctuu

rhis

tori

sche

w

aard

e. H

et g

ebou

w

mar

keer

t het

beg

in v

an h

et

gebr

uik

van

Ned

erla

ndse

ra

dar.

***


50

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

24

Bre

dero

lood

s,

opge

bouw

d in

sy

stee

mbo

uw m

et

een

stal

en s

kele

t en

beto

nnen

pre

fab-

wan

den

gepl

aats

t in

hout

en

stijl

en.

***

**N

oord

, rel

atie

f ge

ïsol

eerd

ge

lege

n te

n op

zich

te v

an

de r

est v

an d

e be

bouw

ing

Ver

plaa

tsen

en

gebr

uike

n al

s op

slag

ruim

te o

f ka

ntoo

rrui

mte

.

Van

uit o

ogpu

nt v

an

bouw

tech

niek

een

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

zeld

zaam

voo

rbee

ld

van

een

pref

ab lo

ods.

De

waa

rde

in h

et k

ader

van

de

ont

wik

kelin

g va

n de

vl

iegb

asis

is g

erin

ger.

**

Geb

ouw

32

Ond

erko

men

van

de

BA

BO

V, l

ater

Die

nst

Vas

tgoe

d D

efen

sie.

Ja

ren

50 2

0ste

eeu

w.

***

**

Mus

eum

clus

ter

Kan

toor

o.i.

d.A

ls o

nder

deel

van

het

ge

heel

beh

oude

nsw

aard

ig.

**

Geb

ouw

35

Vlie

gdie

nst

brie

fingr

oom

, geb

ouw

d 19

54.

***

**

Mus

eum

clus

ter

Kan

toor

o.i.

d.D

e ar

chite

ctuu

r va

n he

t ge

bouw

is n

iet b

ijzon

der.

Het

inte

rieu

r is

naa

r ve

rlui

dt g

aaf

bew

aard

ge

blev

en e

n is

een

go

ed v

oorb

eeld

van

een

br

iefin

groo

m o

p ee

n vl

iegb

asis

.

**

Geb

ouw

40

Mun

itieb

unke

r ui

t 197

5.?

?Sh

elte

rs N

oord

Kan

van

bel

ang

zijn

, nad

er

onde

rzoe

k is

noo

dzak

elijk

vo

orda

t een

oor

deel

kan

w

orde

n ge

geve

n.

?

Geb

ouw

43

Tele

foon

bunk

er u

it de

D

uits

e pe

riod

e.

***

***

Mus

eum

clus

ter

Ops

lag/

mus

eaal

Eén

van

de

wei

nige

re

stan

ten

uit d

e D

uits

e pe

riod

e di

e be

waa

rd z

ijn

gebl

even

, Was

bel

angr

ijk

voor

de

verb

indi

ngen

. Op

gron

d hi

erva

n ee

n ho

ge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***


51

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

44

Ver

keer

slei

ding

sbun

ker

met

late

r er

op g

ebou

wde

ka

ntin

e .

***

***

Mus

eum

clus

ter

Mus

eaal

Cen

tral

e ve

rkee

rsle

idin

g.

Eén

van

de

wei

nige

re

stan

ten

uit d

e D

uits

e pe

riod

e di

e be

waa

rd z

ijn

gebl

even

. Op

gron

d hi

erva

n ee

n ho

ge c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***

Geb

ouw

45

Hou

ten

pavi

ljoen

, oo

rspr

onke

lijk

voor

zien

va

n ee

n ui

tzic

htpl

atfo

rm.

De

oors

pron

kelij

ke

vers

chijn

ings

vorm

is

doo

r m

eerd

ere

verb

ouw

inge

n aa

nget

ast.

***

***

Mus

eum

clus

ter

Mus

eaal

als

uitk

ijkpu

ntO

udst

e on

derd

eel v

an d

e vl

iegb

asis

(en

als

oud

ste

gebo

uw v

an e

en v

liegv

eld

binn

en N

eder

land

) en

ge

tuig

e va

n de

oud

ste

gesc

hied

enis

van

het

vl

iegv

eld.

Op

gron

d hi

erva

n ee

n he

eft h

et g

ebou

w e

en

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Geb

ouw

47

Zen

derb

unke

r. D

e bu

nker

kan

nog

uit

de

Twee

de W

erel

door

log

stam

men

(be

zoek

was

ni

et m

ogel

ijk).

??

??

Noo

rdH

et p

and

kon

niet

wor

den

bezo

cht,

daar

om is

het

op

dit m

omen

t nie

t mog

elijk

ee

n w

aard

erin

g te

gev

en.

?

Geb

ouw

57

Schi

lder

swer

kpla

ats,

uit

1951

.

****

*M

useu

mcl

uste

rK

anto

or/w

erkp

laat

sH

et p

and

is e

en g

oed

voor

beel

d va

n ee

n di

enst

gebo

uw u

it de

W

eder

opbo

uwpe

riod

e en

maa

kt d

eel u

it va

n de

fa

cilit

aire

str

uctu

ur v

an d

e vl

iegb

asis

. Van

bel

ang

als

onde

rdee

l van

de

stru

ctuu

r va

n he

t mus

eum

clus

ter.

Op

gron

d hi

erva

n be

houd

ensw

aard

ig.

**


52

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

58

Met

aalw

erkp

laat

s, u

it 19

51.

****

*M

useu

mcl

uste

rK

anto

or/w

erkp

laat

sH

et p

and

is e

en g

oed

voor

beel

d va

n ee

n di

enst

gebo

uw u

it de

W

eder

opbo

uwpe

riod

e en

maa

kt d

eel u

it va

n de

fa

cilit

aire

str

uctu

ur v

an d

e vl

iegb

asis

. Van

bel

ang

als

onde

rdee

l van

de

stru

ctuu

r va

n he

t mus

eum

clus

ter.

Op

gron

d hi

erva

n be

houd

ensw

aard

ig.

**

Geb

ouw

60

Kle

ding

mag

azijn

, uit

1951

.

****

*M

useu

mcl

uste

rK

anto

or/w

erkp

laat

s.H

et p

and

is e

en g

oed

voor

beel

d va

n ee

n di

enst

gebo

uw u

it de

W

eder

opbo

uwpe

riod

e en

maa

kt d

eel u

it va

n de

fa

cilit

aire

str

uctu

ur v

an d

e vl

iegb

asis

. Van

bel

ang

als

onde

rdee

l van

de

stru

ctuu

r va

n he

t mus

eum

clus

ter.

Op

gron

d hi

erva

n be

houd

ensw

aard

ig.

**

Geb

ouw

67

Voo

rmal

ig m

essg

ebou

w

gebo

uwd

in 1

951,

met

m

ogel

ijk g

ebru

ikm

akin

g va

n ou

dere

kel

ders

(n

ader

ond

erzo

ek

wen

selij

k).

***?

***

*M

useu

mcl

uste

rK

anto

or/w

erkp

laat

s/m

usea

alH

et p

and

maa

kt

deel

uit

van

de b

asis

(m

essg

ebou

w)

en is

daa

rom

be

sche

rmen

swaa

rdig

. Het

ge

bouw

hee

ft m

ogel

ijk

oude

re k

elde

rs.

**


53

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

en 7

5-78

Mun

itiem

agaz

ijnen

***

***

Noo

rd

Mun

itiep

ark

Voo

r he

t beg

rip

van

het

gehe

el is

het

min

imaa

l no

odza

kelij

k om

een

sa

men

hang

end

deel

van

het

pa

rk in

sta

nd te

hou

den.

Het

is

voo

r he

t beh

oud

van

de

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

en

niet

noo

dzak

elijk

dat

het

ge

bouw

wor

dt h

erbe

stem

d.

Nie

t bez

ocht

. Bet

reft

een

st

anda

ardt

ype

dat m

eer

is to

egep

ast.

Het

geb

ruik

va

n m

uniti

eops

lagl

oods

en

vorm

t een

onm

isba

ar

onde

rdee

l van

de

basi

s.

De

gebo

uwen

vor

men

te

vens

een

dee

l van

de

gesc

hied

enis

van

de

Kou

de O

orlo

g. H

et g

ehee

l he

eft a

ls e

nsem

ble

een

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rder

ing.

Nad

er

onde

rzoe

k no

odza

kelij

k.

***

Geb

ouw

84

Bra

ndw

eerk

azer

ne

gebo

uwd

1952

-’53

.

****

***

*C

NA

-ran

dM

usea

alD

e br

andw

eerk

azer

ne h

eeft

al

s be

lang

rijk

fun

ctio

neel

on

derd

eel v

an d

e ba

sis

een

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde.

Het

is e

en r

edel

ijk

gaaf

bew

aard

voo

rbee

ld

van

Wed

erop

bouw

-ar

chite

ctuu

r. D

e re

latie

m

et d

e vo

orm

alig

e ve

rkee

rsto

ren

(geb

ouw

85)

ve

rste

rkt d

e w

aard

e.

***

Geb

ouw

85

Geb

ouw

d in

195

2,

nieu

we

koep

el in

19

63, u

itbre

idin

gen

en

wijz

igin

gen

in 1

966

en

1972

, wed

erom

nie

uwe

koep

el in

198

1.

***

***

***

CN

A-r

and

Mus

eaal

De

bran

dwee

rkaz

erne

hee

ft

als

bela

ngri

jk f

unct

ione

el

onde

rdee

l van

de

basi

s ee

n ho

ge c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e. D

e w

aard

e w

ordt

ver

ster

kt d

oor

de

sam

enha

ng m

et g

ebou

w 8

4.

***


54

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

86

Wer

kpla

ats,

jare

n 50

van

de

20s

te e

euw

, ver

leng

d in

197

1.

**

Mus

eum

clus

ter

Kan

toor

/wer

kpla

ats

Eni

gszi

ns v

an b

elan

g al

s vo

orbe

eld

van

een

wer

kpla

ats.

*

Geb

ouw

87

Tra

foru

imte

. Mog

elijk

ve

rbou

wde

Dui

tse

bunk

er.

?C

NA

-ran

dN

ader

ond

erzo

ek

nood

zake

lijk

voor

dat e

en

waa

rdes

telli

ng k

an w

orde

n ge

maa

kt.

?

Geb

ouw

89

Oud

hoo

fdge

bouw

, ge

bouw

d in

195

3,

gere

nove

erd

in 1

84 e

n 19

93.

****

**

Mus

eum

clus

ter

Kan

toor

/mus

eaal

Het

voo

rmal

ige

hoof

dgeb

ouw

is e

en

bela

ngri

jk o

nder

deel

van

de

his

tori

sche

str

uctu

ur

van

de b

asis

. Tev

ens

maa

kt h

et d

eel u

it va

n de

ste

denb

ouw

kund

ige

stru

ctuu

r va

n he

t m

useu

mcl

uste

r. H

et

gebo

uw h

eeft

een

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Geb

ouw

111

Hou

ten

afda

k,

zoge

noem

de

vers

perr

ingl

oods

voo

r op

slag

mat

eria

al.

**

Noo

rdV

an e

nig

bela

ng a

ls

onde

rdee

l van

de

tota

le

gesc

hied

enis

van

de

basi

s.

*

Geb

ouw

120

Gym

nast

iekl

okaa

l, ge

bouw

d 19

54.

****

Noo

rdH

et g

ebou

w is

be

houd

ensw

aard

ig

als

voor

beel

d va

n W

eder

opbo

uwar

chite

ctuu

r en

als

sam

enst

elle

nd

onde

rdee

l van

de

vlie

gbas

is

als

mili

tair

bed

rijf

.

*


55

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

130

Gar

age

gebo

uwd

in

1955

, ver

bouw

d in

19

56, g

eren

ovee

rd in

19

92, w

aarb

ij de

deu

ren

zijn

ver

vang

en.

***

***

**M

useu

mcl

uste

rO

psla

g/w

erkp

laat

sV

an h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e al

s on

derd

eel

van

het f

unct

ione

ren

van

de b

asis

. Hog

e ar

chite

ctuu

rhis

tori

sche

w

aard

e al

s vo

orbe

eld

van

Wed

erop

bouw

arch

itect

uur.

***

Geb

ouw

137

Dri

nkw

ater

keld

er,

gebo

uwd

in W

O I

I 24

0 m

3.

****

*M

useu

mcl

uste

rV

oor

de g

roep

wat

erke

lder

s ge

ldt d

at h

et b

ehou

d va

n ee

n aa

ntal

exe

mpl

aren

ess

entie

el

is (

incl

usie

f te

n m

inst

e 1

drin

kwat

erke

lder

), te

rwijl

he

t beh

oud

van

alle

kel

ders

w

ense

lijk

is.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.D

e fu

nctie

ref

eree

rt a

an

het g

ebru

ik v

an h

et g

ebie

d in

de

oorl

og: L

uftp

ark/

Lie

gepl

atz

(gel

dt o

ok v

oor

de a

nder

e ‘Z

iste

rnen

’).

***

Geb

ouw

139

Dri

nkw

ater

keld

er

gebo

uwd

in W

O I

I 12

0 m

3.

****

*N

oord

V

oor

de g

roep

wat

erke

lder

s ge

ldt d

at h

et b

ehou

d va

n ee

n aa

ntal

exe

mpl

aren

ess

entie

el

is (

incl

usie

f te

n m

inst

e 1

drin

kwat

erke

lder

), te

rwijl

he

t beh

oud

van

alle

kel

ders

w

ense

lijk

is.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

141

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*Fa

r E

ast

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***


56

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

142

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*Fa

r E

ast

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

143

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*M

iddl

e E

ast

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

144

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*V

erm

oede

lijk

hern

umm

erd

als

A28

(C

NA

-co

rrid

or)

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

145

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*V

erm

oede

lijk

hern

umm

erd

als

A29

(C

NA

)

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***


57

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

146

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*V

erm

oede

lijk

hern

umm

erd

als

A30

(C

NA

-ra

nd?)

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

147

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*N

oord

M

uniti

epar

kV

oor

de g

roep

wat

erke

lder

s ge

ldt d

at h

et b

ehou

d va

n ee

n aa

ntal

exe

mpl

aren

ess

entie

el

is (

incl

usie

f te

n m

inst

e 1

drin

kwat

erke

lder

), te

rwijl

he

t beh

oud

van

alle

kel

ders

w

ense

lijk

is.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

148

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*N

oord

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

149

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*N

oord

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***


58

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

150

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*Sh

elte

rs N

oord

Voo

r de

gro

ep w

ater

keld

ers

geld

t dat

het

beh

oud

van

een

aant

al e

xem

plar

en e

ssen

tieel

is

(in

clus

ief

ten

min

ste

1 dr

inkw

ater

keld

er),

terw

ijl

het b

ehou

d va

n al

le k

elde

rs

wen

selij

k is

.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

151

Blu

swat

erke

lder

, ge

bouw

d in

WO

II.

****

*M

useu

mcl

uste

rV

oor

de g

roep

wat

erke

lder

s ge

ldt d

at h

et b

ehou

d va

n ee

n aa

ntal

exe

mpl

aren

ess

entie

el

is (

incl

usie

f te

n m

inst

e 1

drin

kwat

erke

lder

), te

rwijl

he

t beh

oud

van

alle

kel

ders

w

ense

lijk

is.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

over

gebl

even

on

derd

eel u

it de

Dui

tse

pe

riod

e.

***

Geb

ouw

154

, 156

-159

Vijf

mag

azijn

en,

gebo

uwd

in 1

960.

***

***

Noo

rd

Mun

itiep

ark

Voo

r he

t beg

rip

van

het

gehe

el is

het

min

imaa

l no

odza

kelij

k om

een

sa

men

hang

end

deel

van

het

pa

rk in

sta

nd te

hou

den.

V

oor

het b

ehou

d va

n de

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rden

is

het

nie

t noo

dzak

elijk

da

t de

gebo

uwen

wor

den

herb

este

md.

Nie

t bez

ocht

. Bet

reft

een

st

anda

ardt

ype

dat m

eer

is to

egep

ast.

Het

geb

ruik

va

n m

uniti

eops

lagl

oods

en

vorm

t een

onm

isba

ar

onde

rdee

l van

de

basi

s.

De

gebo

uwen

vor

men

te

vens

een

dee

l van

de

gesc

hied

enis

van

de

Kou

de O

orlo

g. H

et g

ehee

l he

eft a

ls e

nsem

ble

een

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rder

ing.

Nad

er

onde

rzoe

k no

odza

kelij

k.

***

Geb

ouw

160

Mag

azijn

ann

ex

wer

kpla

ats.

??

?N

oord

M

uniti

epar

kH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?


59

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

162

Low

con

trol

bun

ker.

Waa

rsch

uwin

gsge

bouw

vo

or v

liegt

uige

n.

Gro

tend

eels

ond

er d

e gr

ond

gele

gen.

***

***

CN

A-r

and

Voo

r he

t beg

rip

is h

et b

ehou

d va

n 16

2 of

163

ess

entie

el,

het i

s ec

hter

ste

rk a

an te

be

vele

n be

ide

gebo

uwen

te

hand

have

n.H

et g

ebou

w le

ent z

ich

uits

teke

nd v

oor

een

bijz

onde

re f

unct

ie m

et e

en

crea

tief

herg

ebru

ik.

Zee

r ka

rakt

eris

tiek

onde

rdee

l van

het

mili

tair

e vl

iegv

eld.

Van

gro

ot

bela

ng v

oor

het b

egri

p va

n he

t fun

ctio

nere

n va

n he

t vl

iegv

eld.

Als

ond

erde

el

van

het ‘

vlie

gbed

rijf

” he

eft h

et g

ebou

w e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***

Geb

ouw

163

Low

con

trol

bun

ker.

Waa

rsch

uwin

gsge

bouw

vo

or v

liegt

uige

n.

Gro

tend

eels

ond

er d

e gr

ond

gele

gen.

***

***

Mid

dle

Eas

tV

oor

het b

egri

p is

het

beh

oud

van

162

of 1

63 e

ssen

tieel

, het

is

ech

ter

ster

k aa

n te

bev

elen

be

iden

te h

andh

aven

. Geb

ouw

le

ent z

ich

uits

teke

nd v

oor

een

bijz

onde

re f

unct

ie m

et e

en

crea

tief

herg

ebru

ik.

Zee

r ka

rakt

eris

tiek

onde

rdee

l van

het

mili

tair

e vl

iegv

eld.

Van

gro

ot

bela

ng v

oor

het b

egri

p va

n he

t fun

ctio

nere

n va

n he

t vl

iegv

eld

en d

aaro

m v

an

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Geb

ouw

179

Dui

tse

bunk

er. I

n ba

kste

en o

pget

rokk

en

schu

ilpla

ats

uit W

O

II. V

erm

oede

lijk

split

ters

iche

r.

***

***

Mus

eum

clus

ter

Als

één

van

de

laat

ste

rest

ante

n va

n de

Dui

tse

peri

ode

heef

t het

ge

bouw

een

pos

itiev

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

**


60

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

194

-195

Ops

lagr

uim

te,

uitg

evoe

rd in

gew

apen

d be

ton.

***

***

Noo

rd

Mun

itiep

ark

Voo

r he

t beg

rip

van

het

gehe

el is

het

min

imaa

l no

odza

kelij

k om

een

sa

men

hang

end

deel

van

het

pa

rk in

sta

nd te

hou

den.

V

oor

het b

ehou

d va

n de

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rden

is

het

nie

t noo

dzak

elijk

da

t de

gebo

uwen

wor

den

herb

este

md.

Nie

t bez

ocht

. Bet

reft

een

st

anda

ardt

ype

dat m

eer

is to

egep

ast.

Het

geb

ruik

va

n m

uniti

eops

lagl

oods

en

vorm

t een

onm

isba

ar

onde

rdee

l van

de

basi

s.

De

gebo

uwen

vor

men

te

vens

een

dee

l van

de

gesc

hied

enis

van

de

Kou

de

Oor

log.

Nad

er o

nder

zoek

no

odza

kelij

k H

et g

ehee

l he

eft a

ls e

nsem

ble

een

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rder

ing.

***

Geb

ouw

212

??

?N

oord

M

uniti

epar

kH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?

Geb

ouw

218

-225

Mun

itieo

psla

g.

Bet

onne

n ge

bouw

en

van

stan

daar

dopz

et v

oor

Am

erik

aans

e m

uniti

e-op

slag

. Nie

t bez

ocht

.

***

***

Noo

rd

Mun

itiep

ark

Voo

r he

t beg

rip

van

het

gehe

el is

het

min

imaa

l no

odza

kelij

k om

een

sa

men

hang

end

deel

van

het

pa

rk in

sta

nd te

hou

den.

V

oor

het b

ehou

d va

n de

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rden

is

het

nie

t noo

dzak

elijk

da

t de

gebo

uwen

wor

den

herb

este

md.

Nie

t bez

ocht

. Bet

reft

een

st

anda

ardt

ype

dat m

eer

is to

egep

ast.

Het

geb

ruik

va

n m

uniti

eops

lagl

oods

en

vorm

t een

onm

isba

ar

onde

rdee

l van

de

basi

s.

De

gebo

uwen

vor

men

te

vens

een

dee

l van

de

gesc

hied

enis

van

de

Kou

de

Oor

log.

Nad

er o

nder

zoek

no

odza

kelij

k. H

et g

ehee

l he

eft a

ls e

nsem

ble

een

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rder

ing.

***


61

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

241

??

Shel

ters

Noo

rdH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?

Geb

ouw

243

-246

Ker

osin

e-op

lag.

-**

*N

oord

Te r

ecen

t om

te k

unne

n w

aard

eren

.-

Geb

ouw

247

Les

gebo

uw u

it ci

rca

1990

.

??

Shel

ters

Noo

rdH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?

Geb

ouw

250

In 1

988

gebo

uwde

bu

nker

.

??

Shel

ters

Noo

rdH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?

Geb

ouw

252

-256

-**

*N

oord

Geb

ouw

260

maa

kt o

ok d

eel

uit v

an d

eze

groe

p.Te

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en-

Geb

ouw

257

Am

erik

aans

e w

erkp

laat

s ui

t ca.

198

0. E

envo

udig

ba

kste

nen

gebo

uw

****

*N

oord

M

uniti

epar

kO

psla

grui

mte

/kan

toor

/w

erkp

laat

sA

ls o

nder

deel

van

he

t mun

itiep

ark

beho

uden

swaa

rdig

.

*

Geb

ouw

258

??

Shel

ters

Noo

rdH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?

Geb

ouw

260

_**

*N

oord

Maa

kt d

eel u

it va

n 25

2-25

6.Te

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en.

-

Geb

ouw

261

-262

??

Shel

ters

Noo

rdH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?


62

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

264

-265

??

Shel

ters

Noo

rdH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit

mom

ent n

iet m

ogel

ijk e

en

waa

rder

ing

te g

even

.

?

Geb

ouw

279

Luc

htm

arke

ring

slei

ding

. M

oder

n ge

bouw

.

-M

useu

mcl

uste

rTe

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en.

-

Geb

ouw

298

Mod

erne

han

gar.

-M

useu

mcl

uste

rTe

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en.

-

Geb

ouw

300

Was

- en

spu

itpla

ats

gebo

uwd

omst

reek

s 20

00.

-M

useu

mcl

uste

rTe

rec

ent o

m in

de

waa

rder

ing

mee

te k

unne

n ne

men

.

-

Geb

ouw

303

Loo

ds v

an d

e Z

wee

fvlie

gclu

b.

-N

oord

Te r

ecen

t om

in d

e w

aard

erin

g m

ee te

kun

nen

nem

en.

-

Geb

ouw

306

??

Shel

ters

Het

pan

d is

nie

t bez

ocht

, da

arom

is h

et o

p di

t m

omen

t nie

t mog

elijk

een

w

aard

erin

g te

gev

en.

?

Geb

ouw

500

Geb

ouw

d in

197

5.

Bet

onne

n (b

unke

r?)

gebo

uw, v

erm

oede

lijk

voor

com

mun

icat

ie.

***

***

Noo

rdG

ezie

n de

fun

ctio

nele

po

sitie

bin

nen

de s

truc

tuur

va

n de

bas

is v

an g

root

be

lang

, ech

ter

niet

bez

ocht

, da

arom

gee

n w

aard

erin

g.

Nad

er o

nder

zoek

is

nood

zake

lijk.

?


63

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR H

ER

GE

BR

UIK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

600

Bun

ker

gehe

im.

***

***

Shel

ters

Noo

rdW

aars

chijn

lijk

com

man

do-

of v

erbi

ndin

gsbu

nker

. N

ader

ond

erzo

ek

nood

zake

lijk.

Gez

ien

het

bela

ng a

ls c

entr

aal p

unt

van

het s

helte

rcom

plex

en

de

sam

enha

ng m

et d

e sh

elte

rs h

eeft

het

geb

ouw

ee

n ho

ge c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e. N

ader

ond

erzo

ek is

no

odza

kelij

k om

het

bel

ang

defin

itief

vas

t te

stel

len.

***

Geb

ouw

en 6

10-6

26H

AS

shel

ters

van

be

ton,

geb

ouw

d te

r be

sche

rmin

g va

n vl

iegt

uige

n.

***

***

Shel

ters

Noo

rdH

et g

ehel

e cl

uste

r va

n sh

elte

rs m

et r

olba

nen

is

beho

uden

swaa

rdig

. Voo

r ee

n go

ed b

egri

p is

het

ess

entie

el

om in

iede

r ge

val e

en d

eel

te b

ehou

den.

Hie

rbij

moe

t de

str

uctu

ur v

an h

et g

ehee

l he

rken

baar

blij

ven.

Aan

te

bev

elen

is o

m v

oor

een

deel

van

het

com

plex

een

m

usea

le f

unct

ie te

vin

den

als

onde

rdee

l van

de

gesc

hied

enis

van

de

Kou

de

Oor

log.

Voo

r he

t beh

oud

van

de c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

en

is h

et n

iet n

oodz

akel

ijk

dat d

e ge

bouw

en w

orde

n he

rbes

tem

d.

De

gebo

uwen

zijn

gaa

f be

waa

rde

voor

beel

den

van

vlie

gtui

gshe

lters

van

de

der

de g

ener

atie

en

zijn

ze

ldza

am. G

ezie

n hu

n be

lang

in d

e on

twik

kelin

g va

n de

vlie

gbas

is

Soes

terb

erg

en d

e N

AV

O

hebb

en d

e sh

elte

rs e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e

***


64

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

A8-

A9

Kan

tine

en k

euke

n m

et

eetz

aal.

Geb

ouw

d in

195

4,

aanp

assi

ngen

in 1

969

en

1976

. Pan

d is

red

elijk

gaa

f be

waa

rd g

eble

ven.

****

***

***

***

*C

NA

Kan

toor

o.i.

d.O

nder

deel

van

het

ca

mpu

sged

eelte

van

CN

A,

van

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde

als

een

van

de w

eini

ge

rest

ante

n ui

t de

eers

te f

ase

van

het o

orsp

ronk

elijk

e C

NA

.

**

Geb

ouw

A13

Gar

age

wer

kpla

ats.

E

envo

udig

bak

sten

en

gebo

uw d

at in

twee

fas

en

naar

het

zui

den

toe

is

uitg

ebre

id.

***

CN

AG

arag

e/op

slag

.B

ehou

dens

waa

rdig

als

on

derd

eel v

an d

e A

mer

ikaa

nse

peri

ode

van

de b

asis

.

*

Geb

ouw

A16

Han

gar,

than

s in

geb

ruik

bi

j de

BSB

, geb

ouw

d in

19

54, v

erbo

uwd

1976

.

??

?C

NA

Pand

is n

iet b

ezoc

ht, d

aaro

m

is h

et o

p di

t mom

ent n

iet

mog

elijk

een

waa

rder

ing

te

geve

n.

?

Geb

ouw

A18

Kno

oppu

nt v

erbi

ndin

gen.

***

CN

AH

et g

ebou

w m

aakt

dee

l uit

van

de e

erst

e fa

se v

an C

NA

en

heef

t al

s zo

dani

g en

ige

waa

rde.

*

Geb

ouw

A19

Hoo

fdge

bouw

voo

r de

A

mer

ikaa

nse

luch

tmac

ht.

***

*C

NA

Kan

toor

o.i.

d.A

ls o

nder

deel

van

het

fu

nctio

nere

n va

n de

bas

is

heef

t het

geb

ouw

een

pos

itiev

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

**

Geb

ouw

A25

In g

ebru

ik b

ij de

BSB

.?

?C

NA

-cor

rido

rPa

nd is

nie

t bez

ocht

, daa

rom

is

het

op

dit m

omen

t nie

t m

ogel

ijk e

en w

aard

erin

g te

ge

ven.

?

Geb

ouw

A27

Vill

a in

geb

ruik

als

of

ficie

rsm

ess

en

hote

lfun

ctie

. Ont

wer

p ar

chite

ct J

oh. A

. Wen

tink

omst

reek

s 19

35.

***

**C

NA

Kan

toor

/res

taur

atie

ve

func

tie/w

onen

.D

e vo

orm

alig

e of

ficie

rsm

ess

heef

t als

voo

rbee

ld v

an

herg

ebru

ik v

an b

urge

rhui

zen

op d

e lu

chtm

acht

basi

s ee

n po

sitie

ve m

onum

entw

aard

e.

**

Geb

ou

wen

CN

A A

8 -

A41

8

BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418

65

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

A28

-A30

Blu

swat

ervi

jver

s.

(Hoo

gstw

aars

chijn

lijk

de h

ernu

mm

erde

Dui

tse

blus

wat

erke

lder

s 14

4-14

6.)

***

*C

NA

(A

28

in C

NA

-co

rrid

or; A

30

verm

oede

lijk

in

CN

A-r

and)

Beh

oude

nsw

aard

ig a

ls

hist

oris

ch-f

unct

ione

el

onde

rdee

l van

de

basi

s.

*

Geb

ouw

A33

Gro

te h

anga

r ui

t 196

1 te

n be

hoev

e va

n on

derh

oud.

E

xter

ieur

is g

aaf

bew

aard

ge

blev

en.

***

***

CN

AO

psla

g/w

erkp

laat

sD

e ga

af b

ewaa

rd g

eble

ven

hal

is e

en g

oed

voor

beel

d va

n di

t ty

pe h

al e

n is

een

bel

angr

ijk

onde

rdee

l van

de

Am

erik

aans

e aa

nwez

ighe

id o

p So

este

rber

g;

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Geb

ouw

A36

Spor

tgeb

ouw

uit

1960

.**

**C

NA

Ops

lag/

wer

kpla

ats

Het

spo

rtge

bouw

beh

oort

bi

j de

twee

de f

ase

van

CN

A e

n he

eft e

en p

ositi

eve

mon

umen

twaa

rde.

**

Geb

ouw

A38

Zog

enoe

mde

Zul

u-ha

l. A

larm

hal v

anw

aar

vlie

gtui

gen

binn

en d

rie

min

uten

moe

sten

ops

tijge

n.

Geb

ouw

d in

196

0.

Ext

erie

ur is

gaa

f be

waa

rd

gebl

even

.

***

***

CN

A (

shel

ters

) en

clu

ster

C

NA

-cor

rido

r

Ops

lag/

wer

kpla

ats

Zee

r be

lang

rijk

ond

erde

el in

de

ontw

ikke

lings

gesc

hied

enis

van

he

t vlie

gvel

d. U

niek

geb

ouw

da

t de

tijd

van

de K

oude

O

orlo

g ze

er g

oed

illus

tree

rt.

Op

gron

d va

n de

ze a

spec

ten

heef

t het

geb

ouw

een

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Geb

ouw

A44

Voo

rmal

ige

Hig

hsch

ool u

it de

Am

erik

aans

e pe

riod

e.

****

*C

NA

Kan

toor

o.i.

d.A

ls o

nder

deel

van

het

fu

nctio

nere

n va

n C

NA

hee

ft

het g

ebou

w e

en p

ositi

eve

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e

**

Geb

ouw

A53

??

CN

A-c

orri

dor

Het

pan

d is

nie

t bez

ocht

, da

arom

is h

et o

p di

t mom

ent

niet

mog

elijk

een

waa

rder

ing

te

geve

n.

?


66

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

A63

Kap

el v

an d

e ba

sis.

E

envo

udig

rec

htho

ekig

ge

bouw

uit

1968

.

****

CN

AH

et e

envo

udig

e ge

bouw

is g

aaf

bew

aard

geb

leve

n en

hee

ft

een

func

tione

le w

aard

e al

s on

derd

eel v

an d

e ba

sis.

**

Geb

ouw

A66

Fund

amen

t hus

h ho

use.

****

*C

NA

-ran

dV

oor

het b

ehou

d va

n de

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rden

is h

et n

iet

nood

zake

lijk

dat d

e ge

bouw

en w

orde

n he

rbes

tem

d.

Het

hus

h ho

use

is v

an g

root

be

lang

als

ond

erde

el v

an

het t

echn

isch

ond

erho

ud

aan

de s

traa

ljage

rs. D

it ty

pe

gebo

uw is

rel

atie

f ze

ldza

am.

Om

dat v

an d

it ge

bouw

alle

en

het f

unda

men

t bew

aard

is

gebl

even

en

A91

nog

inta

ct is

he

eft h

et r

esta

nt e

en p

ositi

eve

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e

**

Geb

ouw

A68

-A69

Bet

onne

n op

stel

plaa

ts v

oor

tank

wag

ens

nabi

j ker

osin

e-op

slag

.

***

***

CN

A (

A59

in

CN

A-c

orri

dor)

Mus

eale

fun

ctie

De

besc

herm

de o

pste

lpla

ats

mar

keer

t een

dee

l van

het

de

nken

tijd

ens

de K

oude

O

orlo

g ov

er h

et f

unct

ione

ren

van

de v

liegb

asis

. De

func

tie is

en

igsz

ins

verg

elijk

baar

met

de

shel

ters

.

***

Geb

ouw

A72

Com

man

dobu

nker

van

de

Am

erik

anen

uit

1971

. M

ogel

ijk b

evat

het

geb

ouw

ee

n ou

dere

ker

n en

hee

ft

het j

aart

al 1

971

betr

ekki

ng

op w

ijzig

inge

n. N

ader

on

derz

oek

gew

enst

.

***

***

CN

A (

mog

elijk

ev

enee

ns C

NA

sh

elte

rs)

Mus

eale

fun

ctie

/opl

ag.

Voo

r he

t beh

oud

van

de c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

en is

het

nie

t no

odza

kelij

k da

t de

gebo

uwen

wor

den

herb

este

md.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

onde

rdee

l van

de

Am

erik

aans

e pe

riod

e en

als

vo

orbe

eld

van

een

com

man

do-

bunk

er. V

erm

oede

lijk

sam

enha

ng m

et s

helte

rs. O

bjec

t za

l nad

er o

nder

zoch

t moe

ten

wor

den

om c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e de

finiti

ef v

ast t

e st

elle

n.

***


67

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

A80

Bun

ker

voor

het

afs

telle

n va

n de

rak

ette

n va

n de

st

raal

jage

rs.

??

CN

AH

et p

and

is n

iet b

ezoc

ht,

daar

om is

het

op

dit m

omen

t ni

et m

ogel

ijk e

en w

aard

erin

g te

ge

ven.

?

Geb

ouw

A91

Hus

h ho

use

met

ge

luid

dem

peri

nsta

llatie

. G

ebou

wd

1969

. Hal

op

gebo

uwd

met

st

aalc

onst

ruct

ie. A

an

acht

erzi

jde

uitb

ouw

ten

beho

eve

van

uitla

atga

ssen

.

***

***

CN

A (

shel

ters

)M

usea

le f

unct

ie/o

psla

gV

an g

root

bel

ang

als

onde

rdee

l va

n he

t tec

hnis

ch o

nder

houd

aa

n de

str

aalja

gers

. Dit

type

ge

bouw

is e

rg z

eldz

aam

. H

et is

het

eni

ge h

ush

hous

e in

Ned

erla

nd, e

n he

eft o

p A

mer

ikaa

nse

spec

ifica

ties

geën

te k

enm

erke

n.

***

Geb

ouw

A10

1R

echt

bank

ten

beho

eve

van

de A

mer

ikan

en

gebo

uwd

omst

reek

s 19

90.

Uitb

reid

ing

in a

ansl

uite

nde

stijl

om

stre

eks

2005

.

***

*C

NA

Kan

toor

o.i.

d.V

an g

root

bel

ang

als

voor

beel

d va

n de

gro

te m

ate

van

onaf

hank

elijk

heid

van

de

Am

erik

anen

op

de b

asis

en

het

door

hen

zelf

uitv

oere

n va

n de

re

chts

praa

k. D

e afl

eesb

aarh

eid

erva

n is

ech

ter

geri

ng. A

ls

obje

ct v

an g

erin

ge w

aard

e.

*

Geb

ouw

A10

8?

?C

NA

-cor

rido

r (s

helte

rs)

Het

pan

d is

nie

t bez

ocht

, da

arom

is h

et o

p di

t mom

ent

niet

mog

elijk

een

waa

rder

ing

te

geve

n.

?

Geb

ouw

A11

5G

arag

e, g

ebou

wd

in la

atst

e de

cenn

ium

20s

te e

euw

.

--

CN

ATe

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en.

-

Geb

ouw

A11

6K

anto

or.

--

CN

ATe

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en.

-


68

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

A11

7V

erbi

ndin

gskn

oopp

unt

van

de b

asis

. Ges

lote

n ui

tgev

oerd

, bet

onne

n ge

bouw

.

??

CN

AV

erbi

ndin

gen

zijn

een

be

lang

rijk

asp

ect b

ij ee

n vl

iegb

asis

. Als

bel

angr

ijk

onde

rdee

l hie

rvan

hee

ft

het v

erm

oede

lijk

een

hoge

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

M

oet n

ader

wor

den

onde

rzoc

ht.

?

Geb

ouw

A11

8K

anto

orge

bouw

met

sc

huilp

laat

s.

***

*C

NA

Kan

toor

o.i.

d.D

e sc

huilp

laat

s on

der

het

gebo

uw h

eeft

als

ond

erde

el v

an

de K

oude

Oor

log

een

posi

tieve

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

**

Geb

ouw

A12

0K

eros

ine-

opsl

ag.

-C

NA

Te r

ecen

t om

te k

unne

n w

aard

eren

.-

Geb

ouw

A14

2Po

l-tr

uck

shel

ter.

Bet

onne

n co

nstr

uctie

ter

besc

herm

ing

van

truc

ks

***

***

CN

AO

psla

gPo

sitie

ve c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e al

s vo

orbe

eld

van

een

schu

ilcon

stru

ctie

voo

r tr

ucks

en

als

onde

rdee

l van

de

basi

s.

**

Geb

ouw

A14

4H

oofd

gebo

uw v

an d

e A

mer

ikan

en.

--

CN

ATe

rec

ent o

m te

kun

nen

waa

rder

en.

-

Geb

ouw

A14

6A

vion

icsb

unke

r, ge

bouw

d in

199

2. G

rote

ges

lote

n bu

nker

waa

rvan

de

wan

den

in g

ewap

end

beto

n zi

jn u

itgev

oerd

. D

e bu

iteng

evel

s be

staa

n ui

t tw

ee m

aal é

én m

eter

ge

wap

end

beto

n m

et e

en

spou

w.

***

***

CN

AM

usea

le, b

ijzon

dere

fu

nctie

/ops

lag.

Geb

ouw

le

ent z

ich

goed

voo

r cr

eatie

f he

rgeb

ruik

. Kan

fu

nger

en a

ls m

usea

al

docu

men

t van

de

Kou

de

Oor

log.

Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

bijz

onde

r ge

bouw

, w

aarv

an v

oor

zove

r be

kend

ge

en v

erge

lijkb

are

voor

beel

den

in N

eder

land

zijn

aan

te tr

effe

n.

Nad

er o

nder

zoek

naa

r ex

acte

fu

nctie

is w

ense

lijk.

***


69

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G

WA

AR

DE

RIN

G

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Geb

ouw

A40

1-41

8H

AS

shel

ters

van

bet

on

gebo

uwd

ter

besc

herm

ing

van

vlie

gtui

gen.

Nad

erha

nd

zijn

voo

r de

she

lters

be

tonn

en m

uren

gep

laat

st

om d

e he

te u

itlaa

tgas

sen

op te

van

gen

en d

aard

oor

bosb

rand

te v

oork

omen

.

***

***

CN

A (

shel

ters

) nr

s. 4

02, 4

05

en 4

06 in

C

NA

-cor

rido

r.

Voo

r he

t beg

rip

van

het f

unct

ione

ren

is b

ehou

d va

n ee

n sa

men

hang

end

deel

va

n sh

elte

rs (

incl

usie

f vo

orge

plaa

tste

muu

r)

nood

zake

lijk.

Dit

deel

za

l in

iede

r ge

val r

ond

de Z

ulu-

hal m

oete

n zi

jn

gele

gen.

Een

mus

eale

fu

nctie

voo

r éé

n of

m

eerd

ere

shel

ters

is

aanb

evel

ings

waa

rdig

al

s on

derd

eel v

an d

e he

rinn

erin

g aa

n de

K

oude

Oor

log.

Beh

oud

van

het g

ehel

e co

mpl

ex

is z

eer

wen

selij

k.

Voo

r he

t beh

oud

van

de c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

en is

het

nie

t no

odza

kelij

k da

t de

gebo

uwen

wor

den

herb

este

md.

De

gebo

uwen

van

de

eers

te

gene

ratie

she

lters

zijn

gaa

f be

waa

rde

voor

beel

den

van

vlie

gtui

gshe

lters

en

zijn

re

delij

k ze

ldza

am. G

ezie

n hu

n be

lang

in d

e on

twik

kelin

g va

n de

vlie

gbas

is S

oest

erbe

rg e

n de

N

AV

O h

ebbe

n de

she

lters

een

ho

ge c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***


70

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Luc

htva

artm

onum

ent

Bes

taat

uit

vers

chill

ende

on

derd

elen

.

***

***

***

***

***

Mus

eum

clus

ter

Hog

e he

rinn

erin

gsw

aard

e al

s m

onum

ent v

an d

e N

eder

land

se L

ucht

mac

ht

en h

eeft

daa

rom

een

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Fus

illad

epla

ats

Mon

umen

t voo

r ge

fusi

lleer

de

verz

etss

trijd

ers.

***

***

Noo

rd (

aan

oost

zijd

e va

n de

sch

ietb

aan)

Hog

e he

rinn

erin

gsw

aard

e al

s m

onum

ent

voor

gef

usill

eerd

e ve

rzet

sstr

ijder

s en

he

eft d

aaro

m e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***

Schi

etba

anSc

hiet

baan

voo

r ha

ndvu

urw

apen

s da

tere

nd

uit W

O I

I, b

esta

ande

uit

aard

wer

ken

met

een

hog

e ba

kste

enm

uur

met

twee

op

enin

gen.

Aan

de

zuid

zijd

e zi

jn s

pore

n zi

chtb

aar,

die

erop

du

iden

dat

die

zijd

e m

et h

out

was

bek

leed

. Aan

de

oost

zijd

e ee

n la

ge m

uur

deel

uitm

aken

d va

n he

t oos

telij

ke d

eel v

an d

e sc

hiet

baan

.

***

***

Noo

rdH

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e al

s ee

n va

n de

la

atst

e D

uits

e on

derd

elen

va

n de

bas

is

***

Ove

rig

e o

bje

cten

en

str

uct

ure

n

BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN

71

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

AP

S sc

huilp

laat

sen

Dri

e gr

oeps

schu

ilpla

atse

n ui

t 19

87. H

et g

ebou

w h

eeft

nog

een

vo

lledi

g in

tact

inte

rieu

r.

***

***

CN

A

(teg

enov

er

A10

5,

tege

nove

r A41

2 en

nab

ij 62

0)

Naa

st b

ehou

d va

n he

t ge

bouw

is h

et z

eer

wen

selij

k om

het

in

teri

eur

even

eens

te

beho

uden

. Zou

ges

chik

t ku

nnen

zijn

voo

r m

useu

mfu

nctie

.

Hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

voor

beel

d va

n ee

n gr

oeps

schu

ilpla

ats

uit h

et e

ind

van

de

20st

e ee

uw e

n al

s fu

nctio

neel

ond

erde

el

van

de b

asis

. Van

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

als

onde

rdee

l van

de

Kou

de O

orlo

g.

***

Obs

erva

tiep

oste

nB

eton

nen

pref

ab

obse

rvat

iepo

sten

uit

het l

aats

te

dece

nniu

m v

an d

e 20

ste

eeuw

ve

rspr

eid

over

de

gehe

le b

asis

.

****

*B

asis

De

obse

rvat

iepo

sten

m

aken

dee

l uit

van

de m

ilita

ire

stru

ctuu

r va

n he

t ter

rein

en

zijn

ge

tuig

en v

an d

e K

oude

O

orlo

g. W

ense

lijk

is

om a

lle te

bew

aren

, m

aar

in ie

der

geva

l zo

u ee

n de

el b

ewaa

rd

moe

ten

blijv

en. D

e po

sten

mak

en d

at d

e co

ntou

ren

van

het

terr

ein

herk

enba

ar

blijv

en a

ls m

ilita

ir

land

scha

p.

De

obse

rvat

iepo

sten

gev

en

een

goed

bee

ld v

an h

et

mili

tair

e ka

rakt

er v

an h

et

terr

ein

en g

etui

gen

van

de

Kou

de O

orlo

g. H

ierd

oor

hebb

en z

e ee

n po

sitie

ve

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

**


72

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

PS

pers

onee

lssc

huilp

laat

sen

Mee

rder

e pe

rson

eels

-sc

huilp

laat

sen.

Tw

ee ty

pen

van

beto

nnen

per

sone

els-

schu

ilpla

atse

n ui

t de

peri

ode

van

de K

oude

Oor

log.

De

schu

ilpla

atse

n be

vind

en z

ich

vers

prei

d ov

er d

e ge

hele

bas

is.

****

*B

asis

De

schu

ilpla

atse

n zi

jn e

en b

elan

grijk

on

derd

eel v

anui

t de

Kou

de O

orlo

g. D

aaro

m

is h

et w

ezen

lijk

voor

het

her

kenb

aar

houd

en v

an d

e K

oude

O

orlo

g om

in ie

der

geva

l een

dee

l van

de

sch

uilp

laat

sen

te b

ehou

den.

Het

is

aanb

evel

ings

waa

rdig

om

alle

sch

uilp

laat

sen

te b

ehou

den.

De

schu

ilpla

atse

n ve

rste

rken

de

herk

enba

arhe

id v

an

het m

ilita

ire

kara

kter

va

n he

t lan

dsch

ap.

Her

gebr

uik

als

vlee

rmu

izen

verb

lijfp

laat

s is

een

op

tie v

oor

herg

ebru

ik.

De

twee

ver

schi

llend

e ty

pen

schu

ilpla

atse

n zi

jn e

en z

eer

herk

enba

ar

en w

ezen

lijk

onde

rdee

l ui

t de

peri

ode

van

de

Kou

de O

orlo

g. H

et

vers

chijn

sel v

an d

e pe

rson

eels

schu

ilpla

atse

n he

eft d

aaro

m e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***


73

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Tan

kIn

gegr

aven

Sta

ghou

nd

pant

serw

agen

MK

III

(p

ants

erw

agen

met

de

koep

el

van

een

Cru

sade

rtan

k)

Waa

rsch

ijnlij

k is

de

pant

serw

agen

gep

laat

st in

ee

n be

tonn

en o

mhu

lling

. V

oor

de n

abijv

erde

digi

ng v

an

vlie

gvel

den

zijn

om

stre

eks

1955

43

pan

tser

wag

ens

inge

grav

en

en a

ls b

unke

r he

rgeb

ruik

t. T

hans

res

ten

hier

van

alle

en n

og

het e

xem

plaa

r in

Soe

ster

berg

en

enk

ele

exem

plar

en b

ij V

liegb

asis

Vol

kel.

***

***

CN

A (

oost

elijk

va

n A

411

en

A41

2)

Het

obj

ect h

eeft

po

tent

ie o

m b

inne

n he

t ka

der

van

de m

usea

le

ontw

ikke

ling

te w

orde

n he

rgeb

ruik

t.

Tank

s al

s bu

nker

zijn

na

WO

II

toeg

epas

t bi

j vlie

gvel

den

voor

na

bijv

erde

digi

ng. O

ok

voor

and

ere

perm

anen

te

verd

edig

ings

wer

ken

wer

den

tank

s in

gegr

aven

. V

aak

wer

den

hier

voor

Sh

erm

anta

nks

toeg

epas

t. H

et to

epas

sen

van

een

Stag

houn

d pa

ntse

rwag

en

is z

eldz

aam

. Als

vo

orbe

eld

van

deze

on

twik

kelin

g en

gez

ien

de

zeld

zaam

heid

van

dit

type

pa

ntse

rwag

en is

een

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

van

toep

assi

ng.

***

Rol

bane

n in

clu

ster

Noo

rdIn

bet

on u

itgev

oerd

e ro

lban

en

in h

et n

oord

elijk

e de

el v

an

het t

erre

in m

et d

e re

sten

van

op

stel

plaa

tsen

. Ond

uide

lijk

is

in h

oeve

rre

het o

orsp

ronk

elijk

e be

ton

nog

aanw

ezig

is. D

e m

eest

e op

stel

plaa

tsen

zijn

na

de

oorl

og g

ewijz

igd.

Res

ten

van

oors

pron

kelij

ke o

mw

allin

gen

gehe

el a

an d

e no

ordz

ijde

zijn

be

houd

en g

eble

ven.

Str

uctu

ur

grot

ende

els

onge

wijz

igd.

***

***

***

***

Noo

rdD

e ro

lban

en k

unne

n zo

nder

her

best

emm

ing

hun

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e be

houd

en.

Eve

ntue

el n

a de

oo

rlog

op

de b

anen

aa

ngeb

rach

t asf

alt

is v

an g

erin

ge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e en

beh

oeft

nie

t be

houd

en te

blij

ven.

De

voor

mal

ige

Dui

tse

rolb

anen

heb

ben

in h

oge

mat

e de

nao

orlo

gse

stru

ctuu

r va

n he

t vlie

gvel

d be

paal

d en

zijn

teve

ns

het r

esta

nt v

an d

e D

uits

e fa

se. D

uits

e ro

lban

en m

et

een

herg

ebru

ik v

an n

a de

oo

rlog

zijn

zee

r ze

ldza

am.

Des

tijds

de

eers

te r

olba

nen

in N

eder

land

. Daa

rom

is

een

hoge

cul

tuur

hist

oris

che

waa

rde

van

toep

assi

ng.

***


74

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Rol

bane

n M

iddl

e E

ast

Voo

rmal

ige

Dui

tse

rolb

anen

in

clus

ter

Mid

dle

Eas

t. In

bet

on

uitg

evoe

rde

rolb

anen

in h

et

noor

delij

ke d

eel v

an h

et te

rrei

n m

et r

este

n va

n op

stel

plaa

tsen

. O

ndui

delij

k is

in h

oeve

rre

het

oors

pron

kelij

ke b

eton

nog

aa

nwez

ig is

. De

opst

elpl

aats

en

zijn

na

de o

orlo

g ge

wijz

igd.

N

a de

oor

log

zijn

nie

uwe

opst

elpl

aats

en a

ange

legd

. Dez

e op

stel

plaa

tsen

zijn

ond

erlin

g ve

rbon

den

door

mid

del v

an

een

dien

stw

eg. S

truc

tuur

gr

oten

deel

s on

gew

ijzig

d.

***

***

***

***

Mid

dle

Eas

tD

e ro

lban

en k

unne

n zo

nder

her

best

emm

ing

hun

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e be

houd

en.

Eve

ntue

el n

a de

oo

rlog

op

de b

anen

aa

ngeb

rach

t asf

alt

is v

an g

erin

ge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e en

beh

oeft

nie

t be

houd

en te

blij

ven.

De

voor

mal

ige

Dui

tse

rolb

anen

heb

ben

in h

oge

mat

e de

nao

orlo

gse

stru

ctuu

r va

n he

t vlie

gvel

d be

paal

d en

zijn

teve

ns

het r

esta

nt v

an d

e D

uits

e fa

se. D

uits

e ro

lban

en m

et

een

herg

ebru

ik v

an n

a de

oo

rlog

zijn

zee

r ze

ldza

am.

Daa

rom

is e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e va

n to

epas

sing

.

***

Rol

bane

n F

ar E

ast

Voo

rmal

ige

Dui

tse

rolb

anen

in

Far

Eas

t. In

bet

on u

itgev

oerd

e ro

lban

en in

het

noo

rdel

ijke

deel

va

n he

t ter

rein

met

res

ten

van

opst

elpl

aats

en. O

ndui

delij

k is

in

hoe

verr

e he

t oor

spro

nkel

ijke

beto

n no

g aa

nwez

ig is

. De

opst

elpl

aats

en z

ijn n

a de

oor

log

gew

ijzig

d. S

truc

tuur

gro

tend

eels

on

gew

ijzig

d.

***

***

***

***

Far

Eas

tD

e ro

lban

en k

unne

n zo

nder

her

best

emm

ing

hun

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e be

houd

en.

Eve

ntue

el n

a de

oo

rlog

op

de b

anen

aa

ngeb

rach

t asf

alt

is v

an g

erin

ge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e en

beh

oeft

nie

t be

houd

en te

blij

ven.

De

voor

mal

ige

Dui

tse

rolb

anen

heb

ben

in h

oge

mat

e de

nao

orlo

gse

stru

ctuu

r va

n he

t vlie

gvel

d be

paal

d en

zijn

teve

ns

het r

esta

nt v

an d

e D

uits

e fa

se. D

uits

e ro

lban

en m

et

een

herg

ebru

ik v

an n

a de

oo

rlog

zijn

zee

r ze

ldza

am.

Daa

rom

is e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e va

n to

epas

sing

.

***


75

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Rol

bane

n in

clu

ster

She

lter

s N

oord

In b

eton

uitg

evoe

rde

rolb

anen

in

het

clu

ster

She

lters

Noo

rd.

Aan

gele

gd b

ij de

bou

w v

an d

e sh

elte

rs.

***

***

***

***

Shel

ters

Noo

rdD

e ro

lban

en k

unne

n zo

nder

her

best

emm

ing

hun

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e be

houd

en.

Eve

ntue

el la

ter

op d

e ba

nen

aang

ebra

cht

asfa

lt is

van

ger

inge

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

en b

ehoe

ft n

iet

beho

uden

te b

lijve

n.

De

rolb

anen

zijn

bep

alen

d vo

or d

e st

ruct

uur

van

het

shel

terg

ebie

d. G

ezie

n he

t gro

te b

elan

g va

n de

sh

elte

rs v

oor

de p

erio

de

van

de K

oude

Oor

log

en

daar

mee

ook

de

stru

ctuu

r va

n he

t ter

rein

heb

ben

de r

olba

nen

is e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e va

n to

epas

sing

.

***

Rol

bane

n in

clu

ster

CN

A

shel

ters

Rol

bane

n in

clu

ster

She

lters

. In

beto

n ui

tgev

oerd

e ro

lban

en in

he

t she

lterg

ebie

d. A

ange

legd

bij

de b

ouw

van

de

shel

ters

.

***

***

****

CN

A, C

NA

-co

rrid

or, C

NA

-ra

nd.

De

rolb

anen

kun

nen

zond

er h

erbe

stem

min

g hu

n cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde

beho

uden

. E

vent

ueel

late

r op

de

bane

n aa

ngeb

rach

t as

falt

is v

an g

erin

ge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e en

beh

oeft

nie

t be

houd

en te

blij

ven.

De

rolb

anen

zijn

bep

alen

d vo

or d

e st

ruct

uur

van

het

shel

terg

ebie

d. G

ezie

n he

t gro

te b

elan

g va

n de

sh

elte

rs v

oor

de p

erio

de

van

de K

oude

Oor

log

en

daar

mee

ook

de

stru

ctuu

r va

n he

t ter

rein

heb

ben

de r

olba

nen

is e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e va

n to

epas

sing

.

***

HA

WK

-rak

etop

stel

plaa

tsen

Twee

ops

telp

laat

sen

(1. a

an

het e

ind

van

de n

oord

wes

t-zu

idoo

stba

an, 2

. in

het

noor

delij

ke L

uftp

ark)

voo

r lu

chtd

oelr

aket

ten

gebo

uwd

vana

f he

t mid

den

van

de ja

ren

60 v

an d

e 20

ste

eeuw

. Bes

taan

ui

t een

op

een

heuv

el g

epla

atst

pl

atfo

rm d

at d

oor

mid

del v

an

een

helli

ngba

an to

egan

kelij

k is

.

***

***

Noo

rdD

e va

n ee

n be

stra

ting

voor

zien

e he

uvel

s ku

nnen

zon

der

herb

este

mm

ing

hun

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e be

houd

en. D

e he

uvel

s vo

rmen

teve

ns

een

plaa

ts v

anw

aar

de s

truc

tuur

van

het

om

ligge

nde

terr

ein

goed

zic

htba

ar is

.

De

opst

elpl

aats

en g

even

ee

n go

ed b

eeld

van

de

luch

tdoe

lver

dedi

ging

in

de

peri

ode

na d

e Tw

eede

Wer

eldo

orlo

g en

zi

jn d

aarm

ee e

en g

oed

herk

enba

ar o

nder

deel

va

n de

ges

chie

deni

s va

n de

Kou

de O

orlo

g. D

e he

uvel

s he

bben

een

hog

e cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

***


76

WA

AR

DE

RIN

G

OB

JEC

TE

N

STR

UC

TU

RE

N

INT

RIN

SIE

KE

EN

UN

ICIT

EIT

S -W

AA

RD

E

BE

TE

KE

NIS

VO

OR D

E

PER

IOD

E

A

B

C

D

ON

DE

RD

EE

L V

AN

E

EN

CL

UST

ER O

F R

EL

AT

IE O

MG

EV

ING

MO

GE

LIJ

KH

ED

EN

VO

OR

HE

RG

EB

RU

IK

ON

DE

RB

OU

WIN

G W

AA

RD

ER

ING

EIN

D-

WA

AR

DE

RIN

G

Rad

arop

stel

plaa

tsD

e on

geve

er 3

0 m

eter

hog

e he

uvel

bev

at d

e op

stel

plaa

ts

voor

een

mob

iele

rad

ar.

***

***

Noo

rdD

e op

stel

plaa

ts k

an

zond

er h

erbe

stem

min

g zi

jn c

ultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e be

houd

en

De

opst

elpl

aats

is

esse

ntie

el o

nder

deel

van

he

t vlie

gbed

rijf

ten

tijde

va

n de

Kou

de O

orlo

g en

he

eft d

aarm

ee e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***

Spot

ters

hill

Uitk

ijkpo

st v

oor

vlie

gtui

gspo

tters

.

**

Far

Eas

tA

ls b

eeld

van

hoe

het

pu

blie

k na

ar d

e ba

sis

keek

be

houd

ensw

aard

ig.

*

Bom

krat

ers

Bom

krat

ers

uit d

e Tw

eede

W

erel

door

log

***

Noo

rd (

één

aang

etro

ffen

no

ordw

este

lijk

van

267)

V

erm

oede

lijk

zijn

er

nog

mee

rder

e aa

nwez

ig o

p de

ba

sis.

Als

her

inne

ring

aan

de

bom

bard

emen

ten

van

de G

ealli

eerd

en h

ebbe

n de

nog

aan

wez

ige

bom

krat

ers

een

posi

tieve

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

**

Star

t- e

n la

ndin

gsba

nen

Twee

nog

aan

wez

ige

land

ings

bane

n: d

e no

ordw

est-

zuid

oost

baan

en

de n

a de

oor

log

verl

engd

e oo

st-w

estb

aan.

***

***

***

***

Bas

isA

ls m

eest

bel

angr

ijke

onde

rdee

l van

het

vl

iegv

eld

van

hoge

cu

ltuur

hist

oris

che

waa

rde.

***

Der

de s

tart

- en

land

ings

baan

Res

ten

van

de n

a W

O I

I op

geru

imde

noo

rd-z

uidb

aan.

A

an d

e zu

idzi

jde

nog

herk

enba

re r

este

n va

n de

baa

n

***

***

CN

A-r

and,

Sh

elte

rs N

oord

Stru

ctuu

r ka

n bi

j he

rbes

tem

min

g va

n he

t ter

rein

wor

den

vers

terk

t.

De

rest

ante

n m

aken

dee

l ui

t van

de

door

de

Dui

tser

s aa

ngel

egde

str

uctu

ur

van

het v

liegv

eld

en

hebb

en d

aaro

m e

en h

oge

cultu

urhi

stor

isch

e w

aard

e.

***



77

AFBEELDINGEN


78

Afb. 1 De Soesterberg en omgeving op de historische topografische kaart van 1902. Het gebied werd in 1910 in gebruik genomen als vliegheide en zou de bakermat worden van de Nederlandse militaire luchtvaart. (Uit: Grote Historische topografische Atlas, Utrecht, schaal 1:25.000; Detail van Blad No. 427; Verkend in 1885; Herdrukt in 1902)


79

Afb. 2 Situatiekaart van de begrenzing van het vliegveld aan de zuidzijde uit 1948. In verband met uitbreiding moest de Batenburglaan (nu Batenburgweg) worden verlegd. (Herkomst: BWT Gemeente Soest, 1948)


80

Afb

. 3 S

itua

tiek

aart

van

‘V

lieg

veld

Soe

ster

berg

’ va

n 31

aug

ustu

s 19

50. Z

icht

baar

zijn

de

drie

ver

hard

e st

art-

en

land

ings

bane

n (i

n A

-vor

m),

waa

rvan

de

noor

d-zu

idba

an b

uite

n ge

brui

k is

ges

teld

, de

tax

iban

en m

et d

aari

n lig

gend

e op

stel

plaa

tsen

voo

r de

vli

egtu

igen

(V

-vor

m)

en d

e dr

ie L

uftp

arke

n (m

et d

oosv

orm

ige

Auf

stel

plät

ze).

Het

is n

iet g

ehee

l dui

delij

k of

er

ook

een

verl

engi

ng v

an d

e ba

nen

staa

t aan

gege

ven,

zow

el a

an d

e no

ordw

estz

ijde,

maa

r vo

oral

aan

de

oost

zijd

e.

De

Vel

dmaa

rsch

alk

Mon

tgom

eryw

eg, a

ls v

erbi

ndin

g va

n he

t dor

p So

este

rber

g na

ar D

e Pa

ltz,

is in

dez

e te

keni

ng o

nder

brok

en d

oor e

en r

ood

gekl

eurd

e st

artb

aan.

(H

erko

mst

: Die

nst V

astg

oed

Def

ensi

e D

irec

tie

Wes

t)


81

Afb

. 4 S

itua

tiek

aart

van

het

‘Am

erik

aans

Kam

p So

este

rber

g’ u

it 19

54 m

et e

en c

ampu

sach

tige

str

uctu

ur m

et g

ebou

wen

voo

r de

hui

sves

ting

van

de

man

scha

p-pe

n, g

egro

epee

rd r

ond

een

appe

lpla

ats.

De

kaar

t is

verv

aard

igd

door

het

Bur

eau

Aan

leg,

Beh

eer

en O

nder

houd

van

Vli

egve

lden

(B

AB

OV

). (

Her

kom

st: D

iens

t V

astg

oed

Def

ensi

e D

irec

tie

Wes

t)


82

Afb

. 5

Stru

ctuu

r- e

n on

twik

keli

ngsp

lan

VL

B S

oest

erbe

rg,

2006

. B

lauw

gea

rcee

rd i

s de

zoe

krui

mte

voo

r he

t m

useu

mkw

arti

er e

n ge

el i

ngek

leur

d is

het

te

beho

uden

geb

ied

Cam

p N

ew A

mst

erda

m. D

e ka

art

geef

t de

beg

renz

ing

wee

r va

n he

t on

derz

oeks

gebi

ed, d

ie i

s va

stge

stel

d bi

j de

int

enti

eove

reen

kom

st o

p 9

nove

mbe

r 20

06. (

Her

kom

st: D

iens

t Vas

tgoe

d D

efen

sie

Dir

ecti

e W

est)


83

Afb

. 6

Doo

rsne

de e

n de

tail

s va

n ee

n ha

ngar

van

het

typ

e T

2. H

ierv

an z

ijn e

r ze

ven

gebo

uwd

in 1

947.

De

lett

er T

sta

at v

oor

tran

spor

tabl

e en

het

num

mer

2

voor

een

spa

nwijd

te v

an 1

15 v

oet (

met

een

leng

te v

an 2

40 v

oet)

en

een

dakh

elli

ng v

an 2

0 gr

aden

. (H

erko

mst

: Wor

ld W

ar I

I H

anga

rs;

Gui

de to

Han

gar

Iden

-ti

ficat

ion,

s.l.

200

2)


84

Afb. 7 Vliegveld Soesterberg in de jaren dertig van de twintigste eeuw. Achter het complex is de Soester Hoogt zichtbaar. (Herkomst: Geheim landschap, 200 jaar militairen op de Heuvelrug, p. 82)


85

Afb. 8 RAF-luchtfoto van Fliegerhorst Soesterberg, genomen op 17 april 1945. Het noorden ligt links. Overal zijn inslagplekken van bommen zichtbaar. Duidelijk herkenbaar zijn de drie door de Duitsers aangelegde verharde landingsbanen. In de bossen daar omheen zijn de Luftparken, de verdekte opstelplaatsen voor Duitse vliegtuigen. (Herkomst: Geheim landschap, 200 jaar militairen op de Heuvelrug, p. 118)


86

Afb. 9 De Avionics-bunker (gebouw A146) in aanbouw in 1992. (Herkomst: Herinnering aan de Dienst-kring Soesterberg 1946-2001, Soesterberg 2001)

Afb. 10 Lichtmasten voor de start- en landingsbaan bij de voormalige Pluimveestichting op de hoek van de Van Weerden Poelmanweg en de Amersfoortsestraat.


87

Afb. 11 Gebouw 32a is een halfopen houtloods ten westen van gebouw 32 (BABOV-gebouw).

Afb. 12 Bomkrater in het bosgebied ten noordoosten van gebouw 267.


88

Afb. 13 De enige nog overgebleven ingegraven tank bevindt zich nabij het einde van de buiten gebruik gestelde noord-zuidbaan. Het betreft een Staghound MK III tank met de koepel van een Crusadertank.


89

Afb. 14 Het Gebouw Radio-Radar (gebouw 13).

Afb. 15 Het enige gehandhaafde semi-permanente magazijngebouw, een Bredero-loods (gebouw 24) , waarvan er vier ten behoeve van opslag zijn gebouwd.


90

Afb. 16 Eetzaal De Birk is in 2002 gebouwd op Camp New Amsterdam. De naam verwijst naar de eerste door de LVA gebruikte vliegtuigen.


91

Afb. 17 Fundament van de gesloopte ruim vier meter hoge luchtwachttoren op de Stompert. Deze heuvel is met 50,9 meter de hoogste plek in de omgeving. De toren was hier in 1951 geplaatst.


92

Afb. 18 Iglo’s op vliegbasis Lakenheath. Vergelijkbare iglo’s bevinden zich op Soesterberg. (Herkomst foto: internet)


93

CATALOGUS GEBOUWEN EN STRUCTUREN

In het onderstaande wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste cultuurhistorisch waardevolle gebouwen en structuren. Dit geschiedt in de vorm van een afbeelding en een beknopt onderschrift met daarin de belangrijkste gegevens. Niet van alle gebou-wen zijn afbeeldingen, doorgaans omdat ze op ontoegankelijke delen van de vliegbasis lagen of omdat ze om andere redenen niet gefotografeerd mochten worden.

- Gebouwen 1 - 626- Gebouwen CNA - Structuren


94

GEBOUWEN 1 - 626

Gebouw 1, 2, 3, 5, 6 en 7Zes hangars van het type T2 van 115 voet (35 meter) bij 240 voet (73 meter) in de vorm van uit Engeland afkom-stige semi-permanente staalconstructies. De hangars werden in 1947 geplaatst en hebben allemaal in de jaren 1974-’76 aanpassingen aan de schuifdeuren ondergaan. In 1991 volgden herstellingen (nieuwe dakbedekking etc.). Gebouw 7 met een in 1996 vervangen schuifdeur heeft nog de oude dakbedekking en verkeert nog in de meest originele staat.


95

Gebouw 8Hangar uit 1928 (vroeger gebouw 2). Gebouw met baksteenmuren en een staalskeletconstructie. Met name de vensters aan de oostzijde met betonlateien in schoon werk en stalen ramen, zijn samen met de baksteendetaillering karakteristiek voor de expressionistische stijl uit die tijd. De staalconstructie werd geleverd door De Vries-Robbé uit Gorinchem. De dakplaten van bimsbeton werden geleverd door hun dochteronderneming Arkeldal. De vormge-ving is vergelijkbaar met een hangar uit circa 1937 te Bergen (NH) (bron: Kuipers, 95). Herbouwwerkzaamheden in 1947 onder leiding van Lt. kol. G.C. Kools. Verbouwing aan de westzijde 1974. Toen zijn ook de schuifdeuren vervangen door muren en werd het schuine daklicht aan die zijde afgedekt. Aanpassingen volgden in 1989-’90.

Gebouw 10Badinrichting uit 1920. Gebouwd als ‘Reinigingslokaal’ met inwendig veel doucheruimten. Het is een bakstenen gebouw met een laag, met pannen gedekt schilddak en een risaliet waarin het inwendige ingangsportaal is opge-nomen. Bij de verbouwing tot polikliniek in 1956 zijn de vensters naar onderen verlengd. Verbouwing volgde in 1963. In 1997 ingericht tot Basis Informatie Centrum.


96

Gebouw 13Gebouw Radio-Radar. Gebouwd in 1947 als radio-radarwerkplaats voor de toen relatief nieuwe techniek van de radar. Robuust bakstenen gebouw met uitgesproken architectonische details en fraaie open trap nabij de entree. Verbouwing in 1957, renovatie in 1986. Momenteel gebouw van de commandant van de basis.

Gebouw 24Semi-permanente opslagloods. De laatste van oorspronkelijk vier opslagloodsen uit 1951. De loodsen werden gebouwd door de Utrechtse firma Bredero en worden daarom ook Brederoloods genoemd. Inwendig een con-structie van stalen spanten met daartussen bimsbetonplaten. De staalconstructie heeft aan de buitenzijde een afdeklat.


97

Gebouw 32 en 32aOnderkomen van de BABOV (later Dienst Vastgoed Defensie). Gedeeltelijk onderkelderd gebouw uit circa 1952. Inwendig een constructie met gelamineerd houten spanten. Revisie in 1957, uitbreiding 1972, verbouwing 1990. Gebouw 32a is een karakteristieke halfopen houtloods.

Gebouw 35Gebouw voor de Vliegdienst. Gebouwd in 1954 onder leiding van Kol. C.J.J. Stoorvogel. Tweebeukig gebouw met een tussenlid. In het zuidelijke deel bevindt zicht het kantoorgedeelte en aan de noordzijde een briefingroom.


98

Gebouw 40 (geen afb.)Ammo Storage (munitiebunker) op het gebied van Shelters Noord uit 1975.

Gebouw 43Door opgebrachte grond gecamoufleerde Duitse telefoonbunker uit circa 1941. Bunker met een vak van 1,00 tot 1,50 meter dik gewapend beton. In 1952 en 1957 aangepast en in 1992 gerenoveerd.

Gebouw 44Door opgebrachte grond gecamoufleerde Duitse verkeersleidingsbunker met ingangstunnel en stalen deuren. Dikte 2,00 meter gewapend beton. In 1958 is een kantine op de bunker toegevoegd, waarschijnlijk naar ontwerp van de toegevoegd ingenieur A.J. Prins. Renovatie 1984.


99

Gebouw 45Houten paviljoen op vierkant grondplan. Gebouwd in 1912 als kantoorgebouw en showroom, en oorspronkelijk voorzien van een uitzichtplatform. Later in gebruik als Rode Kruisgebouwtje en in 1950 tot dienstwoning omge-bouwd.

Gebouw 47 (geen afb.)Zenderbunker en radio-ontvanger. Mogelijk oorspronkelijk nog Duits gezien een opmeting uit 1947.

Gebouwen 57, 58 en 60Drie resterende van oorspronkelijk zes dienstgebouwen op het vliegveld (respectievelijk schilderswerkplaats, metaalwerkplaats en kledingmagazijn). Gebouwd in 1951 naar ontwerp van architect E.F. Groosman. Oorspron-kelijk gemetseld, later gepleisterd, met geprefabriceerde goot. Verbouwingen in 1992-’93.


100

Gebouw 67Gedeeltelijk onderkelderd gebouw, waarvan de kelder mogelijk nog een rest is van het in 1940 gesloopte theehuis Soesterdal. In 1951 gebouwd als mess, werkplaatsgebouw en magazijnen. Eetgebouw voor officieren en overig personeel. Inwendig gelamineerd-houten spanten. Verbeteringen 1970, renovatie keuken 1983, voorzieningen 1993.

Gebouwen 75-78 (geen afb.)Munitiemagazijnen in het munitiepark, gebouwd circa 1960.


101

Gebouw 85Verkeerstoren, gebouw van vier bouwlagen en koepel met omgang. Gebouwd in 1952 en in 1963van nieuwe koepel voorzien. Deze koepel is in 1981 door de huidige vervangen. Nachtverblijf werd in 1966 aangebouwd.

Gebouw 84 Brandweerkazerne, L-vormig gebouw met bovengelegen dienstruimten en aangebouwde werkplaats. Gebouwd in 1952-’53 en verbouwd in 1986.


102

Gebouw 86Bakstenen dienstgebouw uit circa 1955, verlengd in 1971.

Gebouw 87 (geen afb.)Traforuimte. Mogelijk een verbouwde Duitse bunker, verbouwd in 1963.

Gebouw 89Hoofdgebouw, eenlaags gebouw in baksteen met naar voren springende ingangspartij. Gebouwd ten behoeve van de administratie van de vliegbasis in 1952-’53. Karakteristiek gebouw uit de Wederopbouwperiode. Renovatie in 1984 en 1993.

Gebouw 111 (geen afb.)Eenvoudige, als tijdelijk bedoelde, houten loods uit 1954 voor de opslag van versperringsmateriaal.

Gebouw 120Sportgebouw met kleedruimten uit 1954. Inwendig gelamineerd houten spanten. Uitbreiding in 1967 en renovatie 1980.


103

Gebouw 130MT-garage, langwerpig gebouw uit 1954, aangepast in 1956. Constructie met gelamineerde houten spanten (Nemaho-spanten). Renovatie en nieuwe deuren in 1992. Karakteristiek gebouw uit de wederopbouwperiode.

Gebouw 137 en 139Twee Duitse drinkwaterkelders uitgevoerd in baksteen en met overwelfd reservoir (120 en 240 m3).


104

Gebouw 141-151Elf Duitse bluswaterkelders uitgevoerd in baksteen met overwelfd reservoir (60-120 m3 ). De locatie van kelder 147 is onbekend, de kelders 144-146 zijn vermoedelijk hernummerd tot A28-A30.

Gebouw 154, 156-159 (geen afb.)Vijf resterende van oorspronkelijk zeven munitiemagazijnen in het munitiepark. In metselwerk gebouwd in 1960.

Gebouw 160 (geen afb.)Magazijn annex werkplaats in het munitiepark. In metselwerk gebouwd in 1961.

Gebouw 162-163Low-control, bunkers met observatiekoepel langs de start- en landingsbaan ter controle op het landingsgestel van binnenkomende vliegtuigen.

Gebouw 179 (geen afb.)Duitse bunker. Niet toegankelijk.


105

Ondergrondse verbindingsgangNabij gebouw 179, bakstenen opbouw behorende bij een ondergrondse gang waarvan beide flankerende gebouwen verdwenen zijn. Ingericht als vleermuisonderkomen.

Gebouw 194-195 (geen afb.)Twee gewapend betonnen opslagruimten in het munitiepark uit 1975 ten behoeve van de Amerikanen

Gebouw 212 (geen afb.)Munitiemagazijn in het munitiepark uit circa 1975.

Gebouw 218-225 (geen afb.)Acht gewapend betonnen opslagbunkers in het munitiepark uit circa 1975. Vanwege hun vorm iglo’s genoemd.

Gebouw 241 (geen afb.)Bunker ? in het gebied van de Shelters Noord uit circa 1975.

Gebouw 243-246 (geen afb.)Kerosine opslag recent.

Gebouw 247 (geen afb.)Lesgebouw uit circa 1990.

Gebouw 250, 258 en 306 (geen afb.)Drie bunkers in het gebied van de shelters noord uit 1988.

Gebouw 252-256, 260 (geen afb.)Kerosine-opslag, recent.


106

Gebouw 257Werkplaats aan de noordelijke ingang van het munitiepark, gebouwd ten behoeve van de Amerikanen in circa 1980.

Gebouw 261-262, 264-265 (geen afb.)Kleine langwerpige gebouwtjes in het deel van shelters noord.

Gebouw 279 (geen afb.)Luchtmarkeringsleiding, recent.

Gebouw 298 (geen afb.)Hangar ten behoeve van helikopters, recent.

Gebouw 300 (geen afb.)Nieuwe was- en spuitplaats tegen hangar 3 uit circa 2000.

Gebouw 301 (geen afb.)Was- en corrosiehangar, gebouwd in 1999 na sloop van T2-hangar (gebouw 4) in 1998.

Gebouw 303Tijdelijke loods van de zweefvliegclub.


107

Gebouw 500 (geen afb.)Verbindingsbunker, gebouwd in 1975.

Gebouw 600 (geen afb.)Centrale bunker van de Shelters Noord, gebouwd circa 1975.

Gebouw 610-626Zeventien Hardened Aircraft Shelters van de derde generatie, gebouwd in 1975-’77. Constructie van een halve cirkelvorm, gemaakt van golfplaat met een grote golf, waarop een huid van gewapend beton is aangebracht. Inwendige maat van 71 voet (21,58 meter). Twee schuifdeuren van gewapend beton, versterkt met een stalen con-structie aan de buitenzijde.


108

GEBOUWEN CNA A8 - A418

Gebouw A8-A9Keuken en kantine met eetzaal behorend tot de eerste opzet van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1954. Deel uitmakend van een campusvormig complex, gerealiseerd onder leiding van kol. C.J.J. Stoorvogel en uitgevoerd door Bredero’s Bouwbedrijf (werk 5407). In 1969 kwam er een verbinding tussen beide gebouwen. Aanpassingen in 1976 en 1982.

Gebouw A13Onderhoudsgarage met werkplaatsgebouw behorend tot de eerste opzet van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1955. Uitbreidingen in 1960, 1971 en 1978; renovatie in 1990.

Gebouw A16 (geen afb.)Hangar behorende tot de eerste opzet van het Amerikaans kamp, gebouwd in 1954. Gerealiseerd onder leiding van kol. G.J.J. Stoorvogel. Verbouwing 1977, geconcentreerd onderhoud 1990, verbouwing 1992. Nu in gebruik bij de Bijzondere Eenheid Marechaussee.


109

Gebouw A18Garage behorend tot de eerste opzet van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1954. In 1978 gedeeltelijk verbouwd tot knooppunt verbindingen. Verbouwing 1990.

Gebouw A19Lesgebouw, behorend tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd circa 1958. Na aanbouw van een bunker in 1971 ingericht tot hoofdgebouw van de Amerikanen. Uitbreidingen in 1998 en 1991.

Gebouw A25 (geen afb.)Gebouw behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd circa 1958. Nu in gebruik bij de Bijzondere Eenheid Marechaussee.


110

Gebouw A27Villa uit circa 1935 naar ontwerp van Joh. A. Wentink (1904-1992). Bij de uitbreiding van het terrein van de vlieg-basis in 1954 binnen de grenzen daarvan komen te liggen. In 1960 onder leiding van Lt.kol. T. van Strien verbouwd tot officiersmess plus hotelfunctie. Uitbreiding in 1970 en aanpassing 1992.

Gebouw A28-A30 (geen afb.)Bluswatervijvers, hoogstwaarschijnlijk de hernummerde Duitse bluswaterkelders 144-146.

Gebouw A33Grote onderhoudshangar behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1961. Lang-gerekte hal met staalconstructie met drie grote velden en twee tussenspanten. De deuren kunnen in delen naar opzij weggeschoven worden. Momenteel in gebruik als opslag van het Militair Luchtvaart Museum.


111

Gebouw A36 (geen afb.)Sportgebouw behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1960. Staalconstructies berekend door J.G.B. Krabbendam, beton- en staalconstructeur te Zeist.

Gebouw A38Alarmhangar behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1960. Ook Zulu-hal genoemd. Brede hal voor het onderbrengen van twee straaljagers die 24 uur, 7 dagen per week paraat stonden om binnen drie minuten in de lucht te kunnen zijn. De hangar heeft deuren aan beide zijden en aan de noordzijde een controleruimte met opschrift Zulu, alsmede een aanbouw met ruimte voor de parate bemanning.

Gebouw A44 (geen afb.)Highschool ten behoeve van de kinderen van de Amerikaanse manschappen. Eerste fase uit 1963 en sindsdien diverse malen uitgebreid. Nu in gebruik bij de Bijzondere Eenheid Marechaussee.

Gebouw A53 (geen afb.)Gebouw uit circa 1965.


112

Gebouw A63Base Chapel gebouwd in 1968 onder leiding van Lt.kol. F.M. Elkerbout bestaande uit een grote kerkzaal met glas-in-lood versieringen en lagere aanbouw met dienstruimten.

Gebouw A66Fundament van een gesloopt hush house gebouwd in 1970. Zichtbaar is nog de betonnen vloer waarop de staalcon-structie stond en de betonnen deflector aan het einde van de verdwenen augmenter tube.

Gebouw A68-A69 (geen afb.)Betonnen opstelplaatsen voor tankwagens, gebouw in 1967.

Gebouw A72 (geen afb.)Bunker gebouwd in 1971 als Amerikaanse commandobunker als onderdeel van de bouw van de eerste generatie shelters. De bunker heeft 30-40 cm dik gewapend beton.

Gebouw A80 (geen afb.)Bunker voor afstellen raketten van de straaljagers


113

Gebouw A91Hush house, gebouwd in 1970. Hangarvormige staalconstructie met zijdelings wegschuifbare deuren voor het tes-ten van straaljagers. De hete uitlaatgassen van de straaljager kwamen terecht in een augmenter tube die overgaat in een deflector van gewapend beton waarbij het daarin aanwezige water zorgt voor de afkoeling.


114

Gebouw A101Nieuwbouw ten behoeve van de Amerikanen uit circa 1990 die er onder meer hun rechtbank in onder hadden gebracht. Om- en aanbouw 2005.

Gebouw A108 (geen afb.)Klein gebouwtje nabij het gesloopte gebouw van de raketopslag (gebouw A39).

Gebouw A115-A116 (geen afb.)Garage en kantoor BTO, gebouwd in de jaren 90 van de 20ste eeuw.

Gebouw A117Verbindingsknooppunt basis, eenlaags (deels onderkelderd) gebouw uit circa 1980.


115

Gebouw A118Deels onderkelderd gebouw met zadeldak uit circa 1980.

Gebouw A120 (geen afb.)Kerosine-opslag, recent.

Gebouw A142 (geen afb.)Pol-truck shelter voor het onderbrengen van een tankwagen uit circa 1980.

Gebouw A144Hoofdgebouw Amerikanen, gebouwd rond 1985.


116

Gebouw A146Avionics bunker. Grote bunker gebouwd in 1992, bestaande uit 1 meter dik beton, een spouw en opnieuw 1 meter dik beton. De toegangen zijn voorzien van dikke stalen deuren. Het gebouw is nooit in functie geweest en wacht op herbestemming.

Gebouw A401-418Achttien Hardened Aircraft Shelters (HAS) van de eerste generatie, gebouwd in 1969. Constructie van een halve cirkelvorm gemaakt van golfplaat met een grote golf, waarop een huid van gewapend beton is aangebracht. Inwen-dige maat van 48 voet (15,79 meter). De later aangebrachte stalen wanden aan de voorzijde hebben een V-vormige uitstulping en de deur kan in zijn geheel naar opzij geschoven worden.


117

OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN

LuchtvaartmonumentAppelplaats met monumenten, waarvan het luchtvaartmonument uit 1923 dateert. Kort na de Tweede Wereld-oorlog werd het monument van elders op het terrein naar hier verplaatst. Links ernaast staat een - eveneens her-plaatste - gedenksteen in de vorm van een zwerfkei met opschrift 1913-1938.

FusilladeplaatsMonument voor gefusilleerde verzetsstrijders, gelegen aan de oostzijde van de kogelvanger van de schietbaan.


118

SchietbaanSchietbaan voor handvuurwapens daterend uit de Tweede Wereldoorlog, bestaande uit aardwerken met een hoge baksteenmuur met twee openingen. Aan de zuidzijde zijn sporen zichtbaar, die erop duiden dat die zijde met hout was bekleed.

Restant radartorenIn het bosgebied in noord, ten westen van de toegangsweg tot het munitiepark, het fundament van een radiozender in de vorm van vier blokken gewapend beton die als fundament gediend hebben.


119

Ingegraven tankIngegraven tank bestaande uit de koepel van een Crusadertank gemonteerd op een Staghound pantserwagen en geplaatst in een betonnen omhulling.

APS schuilplaatsenOp de basis zijn in 1987 een aantal groepsschuilplaatsen gebouwd van een groter type waar gedurende enkele weken geschuild kon worden. De afbeeldingen zijn van de APS4 ten westen van gebouw A105.


120

PS personeelsschuilplaatsenOp diverse plaatsen op de basis bevinden zich kleinere personeelschuilplaatsen, waarvan er een aantal in 1991 zijn gebouwd.


121

ObservatiepostenLangs de grenzen van de basis en ook langs afgegrensde delen binnen de basis bevinden zich diverse uit prefab-elementen opgebouwde observatieonderkomens, waarvan er 22 in 1991 zijn geplaatst.


122

Rolbanen in cluster NoordIn beton uitgevoerde rolbanen in het noordelijke deel van het terrein met de resten van opstelplaatsen. Onduidelijk is in hoeverre het oorspronkelijke beton nog aanwezig is. De meeste opstelplaatsen zijn na de oorlog gewijzigd. De achtkantige betonnen opstelplaatsen heten dispersals. Resten van oudere Duitse opstelplaatsen zijn weggehaald. Dat geldt ook voor de V-vormige opstelplaatsen langs de rolbaan waarvan de aftekening nog op de foto zichtbaar is.


123

Rolbanen Middle EastOp Middle East wordt de rolbaan geflankeerd door een aantal dispersals in de vorm van achthoekige betonnen opstel-plaatsen. Voor de bevoorrading zijn de dispersals onderling verbonden door middel van een smalle dienstweg.

Rolbanen Far EastDispersal ter linker zijde van de spottershill en een deel van de, aan de Landmacht overgedragen, rolbanen.


124

Rolbanen in cluster Shelters NoordAan de oostkant van het einde van de noordoost-zuidwest startbaan bevinden zich nog sporen van een opgebroken en van een nog bestaande munitierolbaan die leidde naar een gebied waar zich nu de nieuwbouw van Den Engh bevindt.


125

Rolbanen in cluster CNA sheltersTer plaatse van de CNA shelters is gebruik gemaakt van de rolbanen van het Duitse oostelijke Luftpark. Aan deze cirkelvormige structuur liggen nog een aantal vierkante betonnen elementen die restanten zijn van Duitse Split-terboxen. Deze zijn later in gebruik genomen voor de stalling van kerosinetrucks. In het gebied bevinden zich ook nog enkele geluidswallen, bestaande uit stalen profielplaten gevuld met gestabiliseerd zand.


126

SpottershillAan de oostzijde van de Van Weerden Poelmanweg is in de jaren 80 van de 20ste eeuw tussen twee dispersals een verhoging aangebracht die als spottershill dient.

BomkratersVan de bomkraters uit de Tweede Wereldoorlog is er nog een binnen het terrein aangetroffen, ten westen van gebouw 267.


127

HAWK-raketopstelplaatsenAan de westzijde van de noordwest-zuidoostbaan en in het noordelijke Luftpark bevinden zich nog twee kunst-matige verhogingen ten behoeve van het plaatsen van HAWK-raketopstelplaatsen.


128

Mobiele radaropstelling (geen afb.)Ten noorden van gebouw 289 bevindt zich een kunstmatig opgeworpen heuvel waar, indien nodig, een mobiele radar opgesteld kan worden.

Start- en landingsbanenTwee nog aanwezige landingsbanen: de noordwest-zuidoostbaan en de na de oorlog verlengde oost-westbaan.

Derde start- en landingsbaan (geen afb.)Van de derde baan zijn mogelijk enkel nog aan het zuidelijke uiteinde, in de buurt van de fundamenten van gebouw A66, nog resten aanwezig.


129

© Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voor-afgaande schriftelijke toestemming van de auteurs.

COLOFON

Vliegbasis SoesterbergDolderseweg 34, Huis ter HeideCultuurhistorische inventarisatie met waardestelling

Auteur: Dr. ing. R Stenvert en Ir. A. Viersen

Datum: juni 2007

Opdrachtgever: Bestuurlijk Platform ‘Hart van de Heuvelrug’

Redactie: K.M. Veenland-Heineman en J. Meijman

Vormgeving: A. Slegers

Uitvoering: BBA, Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis v.o.f.

Julianaweg 1 3525 VA Utrecht tel. 030 263 02 70, fax 030 263 01 81, e-mail. [email protected] website. www.bouwhistorienederland.nl

Omslag: De koepel van een Crusadertank, geplaatst op een ingegraven Staghound MK III tank op Camp New Amsterdam. Foto mei 2007.

Documents

336 Soesterberg