190
www.librosdelacorte.es Nº 7, año 5, otoño-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 LibrosdelaCorte.es Núm.7, Año 5, otoño-invierno, 2013, ISSN 1989-6425

4-6-PB.pdf

Embed Size (px)

Citation preview

www.librosdelacorte.es N 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425LibrosdelaCorte.esNm.7, Ao 5, otoo-invierno, 2013, ISSN 1989-6425 REVISTA LIBROSDELACORTE.ES N 7, ao 5. Otoo-Invierno. ISSN: 1989-6425 INSTITUTO UNIVERSITARIO LA CORTE EN EUROPA (IULCE-UAM) MADRID, 2013 REVISTA LIBROSDELACORTE.ES CONSEJO CIENTFICO Instituto Universitario La Corte en Europa (IULCE-UAM) Prof. Dr. Jos Martnez Milln, Director, Catedrtico de Historia Moderna, UAM Prof. Dr. Concepcin Camarero Bulln, Subdirectora, Catedrtica de Geografa Humana, UAM. Prof. Dr. Mariano de la Campa Gutirrez, Secretario, Profesor titular de Literatura espaola, UAM *** Prof.Dr.TomsAlbaladejoMayordomo,CatedrticodeTeoradelaLiteraturayLiteraturaComparada, UAM Prof. Dr. Pedro lvarez de Miranda, Catedrtico de Filologa espaola, UAM Prof. Dr. Antonio lvarez-Ossorio Alvario, Profesor Titular de Historia Moderna, UAM. Prof. Dr. Carlos de Ayala Martnez, Catedrtico de Historia Medieval, UAM Prof. Dr. Lorenzo Bartoli, Profesor de lingstica, lenguas modernas, UAM Prof. Dr. Agustn Bustamante Garca, Catedrtico de Historia del Arte, UAM Prof. Dr. Emilio Crespo Gemes, Catedrtico de Filologa clsica, UAM Prof. Dr. Amelia Fernndez Rodrguez, Titular de Teora de la Literatura y Literatura Comparada, UAM Prof. Dr. Teodosio Fernndez Rodrguez, Catedrtico de Literatura Dr. Santiago Fernndez Conti, Director, Servicio Biblioteca y Archivo de la UAM Prof. Dr. Jess Gmez Gmez, Catedrtico de Literatura Espaola, UAM Prof. Dr. Jos Luis Mora Garca, Profesor Titular de Historia del Pensamiento Espaol, UAM Prof. Dr. Fernando Maras Franco, Catedrtico de Historia del Arte, UAM Prof. Dr. Gloria Mora Rodrguez, Profesora de Historia Antigua, UAM Prof. Dr. Nicols Ortega Cantero, Catedrtico de Geografa, UAM Prof. Dr. Aurora Rabanal, Profesora titular de Historia del Arte, UAM Prof. Dr. Antonio Rey Hazas, Catedrtico de Literatura Espaola, UAM Prof. Dr. Manuel Rivero Rodrguez, Profesor titular de Historia Moderna, UAM Prof. Dr. Javier Rodrguez Pequeo, Titular de Teora de la Literatura y Literatura Comparada, UAM Prof. Dr. Florencio Sevilla Arroyo, Catedrtico de Literatura Espaola, UAM Prof. Dr. Jesusa Vega, Profesora titular de Historia de Arte, UAM EQUIPO EDITORIAL Director Prof. Dr. Manuel Rivero Rodrguez, UAM-IULCE (seccin Historia) Subdirector Prof. Dr. Jess Gmez, UAM-IULCE (seccin Literatura) Vocales Profa. Dr. Elena Alcal Donegani, UAM (seccin Historia del Arte y Cultura Visual) Profa. Dr. M Teresa Carrasco Lazareno, UAM (seccin Paleografa, Diplomtica y Numismtica) Profa. Dr. Amelia Fernndez, UAM-IULCE (seccin Comunicacin-Retrica-Oratoria) Prof. Dr. Jos Antonio Guilln Berrendero, UAM-IULCE (seccin Libros-Reseas) Dra. Mercedes Simal Lpez, MLG (seccin Arte, Patrimonio y Museologa) Secretaria de redaccin y responsable de diseo Raquel Salvado Bartolom, UC3M Librosdelacorte.es ISSN: 1989-6425 Redaccin, direccin e intercambios: Instituto Universitario La Corte en Europa (IULCE-UAM) Universidad Autnoma de Madrid, Facultad de Filosofa y Letras, Mdulo VI bis, despacho 111 C/ Francisco Toms y Valiente, 1 Ciudad Universitaria de Cantoblanco, 28049, Madrid, Espaa. Correo electrnico: [email protected] o [email protected] LISTADO REVISORES 2013 (Referees)

LoseditoresdelarevistaLibrosdelacorteagradecenatodoslosrevisoressus valiososcomentariosalosartculosdelarevista(Thanktoalltherefereeswho provide an essential comments on papers submitted). -Consolacin Baranda Leturio (Universidad Complutense de Madrid) -Santiago U. Snchez Jimnez (Universidad Autnoma de Madrid) -Jos Eloy Hortal Muoz (Universidad Rey Juan Carlos) -Porfirio Sanz Camaes (Universidad de Castilla-La Mancha) -Flix Labrador Arroyo (Universidad Rey Juan Carlos) -Miriam Galante Becerril (Universidad Autnoma de Madrid)-Inmaculada Arias de Saavedra (Universidad de Granada) -David Alonso Garca (Universidad Complutense) -Patricio Hidalgo Nuchera (Universidad Autnoma de Madrid) -Pavel Marek (Universidad de Bohemia del Sur) -Roberto Lpez Vela (Universidad de Cantabria) -Carlos lvarez Nogal (Universidad Carlos III)-Isabel Lpez Salazar (Universidad de vora) SUMARIO Revista Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013 ISSN: 1989-6425 ARTCULOS ANA ISABEL BUESCU Dimenso poltica e de poder da comida rgia e do corpo do Rei8 JOS MARTNEZ MILLNLa dinasta Habsburgo en la Historiografa Espaola de los siglos XIX y XX 33 CARLOS JAVIER CARLOS MORALES Endeudamiento dinstico y crisis financieras en tiempo de los Austrias: las suspensiones de pagos de 1557-162759 CRNICA La doble lealtad: entre el servicio al Rey y la obligacin a la Iglesia (siglos XVI-XVIII) MANUEL LPEZ FORJASCrnica129 DOSSIER La Paz de Utrecht (1713): reestructuracin del equilibrio poltico europeo y el nuevo orden constitucional espaol MANUEL RIVERO RODRGUEZCrnica147 JOS MANUEL DE BERNARDO ARES La actualidad de los tratados de Utrecht (1713-2013):Una nueva Espaa en el contexto de una nueva Europa151 CARMEN PREZ APARICIO La Guerra de Sucesin en el Reino de Valencia. Objetivos polticos, proyectos econmicos y reivindicaciones sociales153 DAVID GONZLEZ CRUZ Los discursos religiosos propagandsticos en la estrategia de la Guerra de Sucesin156 RESEAS JESS BRAVO LOZANO Desde Rosas a Gaceta. La costruzione della rotta spagnola del Mediterraneo occidentale nel secolo XVI159 ROBERTO MORALES ESTVEZ Portugal na Monarquia Hispnica. Dinmicas de integraao e conflito164 ROBERTO MORALES ESTVEZ Japn y Espaa: acercamiento y desencuentros /XVI y XVII)169 GERMN GAMERO IGEALes entourages princiers la fin du Moyen ge. Une aproche cuantitave173 JUAN IGNACIO PULIDO SERRANO Los banqueros y la crisis de la Monarqua Hispnica de 1640176 MANUEL AMADOR GONZLEZ FUERTESlites y poder en las monarquas ibricas. Del siglo XVII al primer liberalismo179 MARIA CRISTINA PASCERINI Una entildonna irrequieta. Giulia Gonzaga fra familiari e relazioni eterodosse181 NOVEDADES Novedades186 Librosdelacorte.es, n 7, ao 5Otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 EDITORIAL

Elaoquedejamosatrs,2013,noserrecordadonientrelosmejoresni entrelosmsfelicesquepodamoscelebrar.Estarinvariablementeunidoal recuerdo de una de las crisis ms profundas que nos ha tocado vivir, una crisis que desde la economa ha afectado a todos los rdenes de nuestra vida cotidiana y nos hanhechoperderderechosyconquistassocialesquecreamosintocables.Todo aquelloqueconformalaactualdepresinnohasurgidoahora,comoporensalmo, sinoqueeslamaduracindemalesquenacieronyarraigaronenlostiemposde bonanza. Ms all de protestar por la mala gestin de los recursos o los abusos que nos han conducido aqu, sin renunciar a la denuncia y la exigencia de reparacin del malcausado,hemosdecontemplarestepresenteinciertocomounaoportunidad paraelcambio,paramejorarlascosasycorregirelrumbo.Enestemomento,es nuestra obligacin aportar ideas, objetivos y metas que superar para lanzar nuestra miradamslejosdeloqueinmediatamentenosagobia.Lamejorfrmulapara superarestasituacinescontinuarnuestrotrabajo,mostrarnuestrosresultadosy animar a lectores, profesores y estudiantes a seguir adelante, mejorando da a da. Enestenmeropublicamostrestrabajosdeinvestigacinnovedosos,elprimero, del profesor Martnez Milln, con una exposicin muy detallada sobre el valor dado porloshistoriadoresespaolesyextranjerosaladinastadelosHabsburgoenla HistoriaNacionalespaola,lesigueunamplioydocumentadsimoestudiodel profesor de Carlos Morales que da la vuelta completamente a la interpretacin hasta ahora dominante de las finanzas de Felipe IV y por ltimo un incisivo estudio de la profesora Buescu. As mismo, se incluye un dossier sobre el tratado de Utrecht que recoge las principales aportaciones que se hicieron en el curso de verano celebrado elpasadomesdejulioenAlczardeSanJuan.Comoescostumbreennuestra publicacin,noshemospropuestodifundirlosresultadosdecursos,congresosy seminariosparadarlamayordifusinposiblealasreunionescientficas organizadasporelIULCE,sacndolasdelasaulasodelassalasdeconferencias paraquelleguenaunpblicoamplio,especializadoono,quepuedaconocerde primera mano las novedades y hallazgos de los mejores especialistas de cada rea. Portalmotivo,ofrecemosunreportajedelseminariodeoctubre,dedicadoalas dobleslealtadesperonoundossier(comoerahabitual)porquedeahoraen adelantelasponenciasdelosseminariosdeotoosepublicarnenformade volmenesmonogrficos.Asmismocompletanelnmerolasreseasdeaquellos libros que hemos considerado ms relevantes entre lo publicado en estos meses y lasnovedadesrecibidasennuestraredaccin.Sinms,lesdeseamosuna provechosa lectura y un feliz y prspero 2014. La direccin Librosdelacorte.es, n 7, ao 5 Otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 DIMENSO POLTICA E DE PODER DA COMIDA RGIA E DO CORPO DO REI Por Ana Isabel Buescu(FCSH-CHAM/UNL/UA) RESUMO Comer uma necessidade natural e fisiolgica de todos os homens, em todosostempos.Mastambmumaprticaculturalcomplexa,queconvoca no s a histria e a cultura material, mas tambm a antropologia, a sociologia, aetnologia,apsicologia,ahistriadearteeahistriadasideias.Numa sociedade to frgil como a dos nossos antepassados, o acto de comer era um lugarfundamentaldediferenciaoededistinosociaisesignificado poltico.Naverdade,amesadoreiconstituiuuminstrumentopolticoparaa monarquia,desdeasformasrelativamentesimplesdaIdadeMdiaatsua cada vez maior complexidade na poca Moderna. Nestequadro,etomandosobretudoporbasefonteshistricase documentais portuguesas dos sculos XV e XVI, este estudo analisar a mesa doreideacordocomasseguintesperspectivas:adimensopolticae simblicadacomidargia,osalimentosqueiammesadomonarca,o conjuntodosdiscursosdeadvertnciareligioso/moralistaemdico-acerca da comida rgia e dos excessos cortesos e a magnificncia e ostentao dos grandes banquetes em momentos cerimoniais importantes para a monarquia PALAVRAS-CHAVE:alimentaorgia,medicinagalnica,dimensopoltica, poder, corte. THE KINGS FOOD AND THE KINGS BODY. EATING AND POWER IN EARLY MODERN PORTUGAL ABSTRACT Eating is a natural and a physiological need for all men in all times. But it isalsoacomplexculturalaction,whicharisestheattentionofhistorians, anthropologists, sociologists, the literature and the arts. In a society like the one ofourancestors,foodwasafundamentalplaceofsocialdifferentiation, symbolicdistinctionandpoliticalmeaning.Thatiswhythekingstablewasan instrumentofpowertothemonarchy,sincetherelativelysimpleformsofthe high Middle Ages to the more complex ones in the Modern times. 8Librosdelacorte.es, n 7, ao 5 Otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Withinthisframework,andbasedmainlyuponPortuguese historicalanddocumentarysourcesoftheendoftheXVthandXVIthcentury, this paper will analyze the kings table under the following main points of view: the political and symbolic dimensions of the kings food, the goods and products that went to his table, the medical and moralistic discourses on the kings table andthemagnificenceandostentationofthegrandeating,inmomentsof ceremonialimportanceforthemonarchy.theauthorswantthesebookstobe read. We always take into the materiality of the text as the starting point, since the forms determine the meaning, the readers appropriation of the meaning. KEY WORDS: kings food, galenic medicine, political dimension, power, court. 9Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 DIMENSO POLTICA E DE PODER DA COMIDA RGIA E DO CORPO DO REI* Por Ana Isabel Buescu (FCSH-CHAM/UNL/UA) Comer, uma funo quotidiana, um acto cultural e simblico Comerumanecessidadenaturalefisiolgicadetodososhomens,em todos os tempos. Mas tambm uma prtica cultural complexa, que convoca no s a histria e a cultura material, mas tambm a antropologia1, a sociologia, a etnologia, apsicologia,ahistriadearteeahistriadasideias,perfilando-secomoum domnioderelevonahistoriografiacontempornea.Ancoradanatriplae fundamentalperspectivadaproduo,doconsumoedoquepodemos, genericamente,designarporgosto,ahistriadaalimentaotemdeintegrar-se, como h muito observou Roland Barthes, no horizonte de um quadro terico a que a complexidade do tema obriga: ela no , simplesmente, a histria do que se come, umacolecodeprodutossubmetidosaumaapreciaoestatsticaoudiettica, mas, ao mesmo tempo, [!] un systme de communication, un corps dimages, un protocole dusages, de situations et de conduites2. Nassociedadesquenosprecederam,nasquaisafronteiraentreafomea abundnciaeratofrgil,comereraumlugareumactodediferenciaosocial, distinosimblicaesignificadopoltico.Nascortesrgiasmedievaisemodernas, esta realidade tornava-se evidente de acordo com os seguintes pontos de vista, que abordaremosnestetexto:adimensopolticaesimblicadacomidargia,os alimentosqueiammesadomonarca,oconjuntodosdiscursosdeadvertncia religioso/moralista e mdico - acerca da comida rgia e dos excessos cortesos e a magnificnciaeostentaodosgrandesbanquetesemmomentoscerimoniais importantes para a monarquia. A comida do rei: uma dimenso poltica Quer isto dizer, desde logo, que o nosso ponto de vista o relativo a um meio socialbemdefinido,acortergia,numtempoenumespaotambmeles determinados,oPortugaldeQuinhentos.Talclarificaoimprescindveljque, pelaprprianaturezadotema,sdestaforma

" Texto da comunicao apresentada no VI Seminrio Internacional La corte en Europa - La cultura nobiliaria de corte en la Edad Moderna, UAM, 25 e 26 de Outubro de 2012. 1 Onde tem lugar de indiscutvel relevo a poderosa obra de Claude Lvi-Strauss, de que destacamos a trilogia Mythologiques 1 - Le Cru et le Cuit, 2 - Du Miel aux Cendres, 3 - LOrigine des Manires de Table, Paris, Plon, 1964-1968. 2 RolandBarthes :Pourunepsycho-sociologiedelalimentationcontemporaine,inCahiersdes Annales, 28, Pour une Histoire de lAlimentation, 1970, p. 309. 10Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 possveldistinguirprticastransversaisefundamentalmenteidnticasno conjuntodasociedade,daquelasqueeramexclusivasdosmeios aristocrticos,dacorteedorei,ouquepelomenosaadquiriamformas, manifestaesesignificadosprprios.Estefactotorna-seclaroquando, constatandooevidentesignificadosimblicoque,deumamaneiraououtra, envolve sempre o acto de comer, percebemos que no caso da realeza, como jfoireiteradamentesublinhadoporantroplogosehistoriadores,esse significado podia, no limite, incorporar uma dimenso litrgica e at sacral3. Numaafirmaoquevlidaparaomundomedievalemoderno, existiaumadimensopolticanaalimentaodorei.E,sobestepontode vista,nodiscursopolticoque,emprimeirolugar,devemosprocurar respostas para uma tal assero. Desde o Policraticus de Joo de Salisbria (c.1159),passandopeloaristotlico-tomistaDeRegiminePrincipum(c. 1287)deEgdioRomano,queexercerianotvelinflunciaaindanapoca Moderna,odiscursopolticoeespecificamenteatratadsticasobreoofcio rgiorepresentavaocorpopolticoimagemdocorponatural.Assim,de forma ideologicamente muito enraizada, a comunidade poltica era concebida erepresentadaimagemdocorpohumano,tornando-seindissolvelo vnculo entre a cabea, ou seja, o rei, e o corpo da repblica4. Tal concepo corporativaradicavanaideiapaulinadecorpusmysticum(Romanos,12, Corntios, I, 12) da Igreja, como foi sublinhado de forma fundadora por Ernst KantorowiczeporhistoriadorescomoGeorgesDubyouJoseAntonio Maravall, e exerceu grande influncia desde o sculo XIV at cerca do sculo

3 SergioBertelli:IlCorpodelRe.SacralitdelPoterenelEuropaMedievaleeModerna, Florena,PonteAlleGrazie,1990,pp.164-185;MarzioA.Romani:Regaliscoena:aspetti economiciesocialidelpastoprincipesco(ItaliasettentrionalesecoliXVI-XIX),in AlimentazioneeNutrizionesecc.XIII-XVIII.AttidellaVentottesimaSettimanadiStudido Istituto Internazionale di Storia Econmica F. Datini- Prato, 22-27 aprile 1996, dir. Simonetta Cavaciocchi, Florena, Le Monnier, 1997, p. 721. 4 Sobre a origem, transformaes e apropriaes do conceito de corpus mysticum na poca medieval, a obra de referncia continua a ser o estudo de Ernst Kantorowicz: The King's two Bodies.AStudyinMedievalPoliticalTheology(1957;ed.consultada:Losdoscuerposdel rey. Un estudio de teologa poltica medieval, Madrid, Alianza Editorial, 1985), especialmente cap.V,"Larealezapoliticentrica:corpusmysticum",pp.188-259.Paraomundohispnico, Jos Antonio Maravall: "La idea de cuerpo mistico en Espaa antes de Erasmo", Estudios de HistoriadelPensamientoEspaol,I,EdadMedia,3ed.,Madrid,EdicionesCultura Hispanica,1983,pp.179-199,eJosManuelNietoSoria:FundamentosIdeolgicosdel PoderRealenCastilla(SiglosXIII-XVI),Madrid,EdicionesdelaUniversidadComplutense, 1988,pp.90-99.ParaapocaModerna,PaulArchambault :"TheAnalogyofthe'Body'in RenaissancePoliticalLiterature",Bibliothqued'HumanismeetRenaissance,XXIX,1967, pp.21-53;Weber,HenriWeber :"L'analogiecorpshumain-corpssocialdanslapense politiqueduXVIesicle", Analogie et Connaissance,I Aspects Historiques,Paris, Maloine diteur,1980,pp.139-148;RalphGiesey :CrmonialetPuissanceSouveraine.France, XVe-XVIIesicles,espec.cap.I,Paris,ArmandColin,1987,pp.9-19;LeCorpscomme Mtaphoredansl'EspagnedesXVIeetXVIIesicles.DuCorpsMtaphoriqueaux MtaphoresCorporelles.ColloqueInternationalEtudesruniesetprsentesparAugustin Redondo,Paris,PublicationsdelaSorbonneNouvelle,1992,sobretudoIeIIPartes, "Aspectspolitiquesetsociaux",pp.9-139;Hespanha,AntnioManuelHespanhaengela Barreto Xavier : A representao da sociedade e do poder. Paradigmas polticos e tradies literrias,inHistriadePortugal,dir.JosMattoso,IVOAntigoRegime(1620-1807), coord.AntnioM.Hespanha,Lisboa,CrculodeLeitores,1993,pp.121-125;AnaIsabel Buescu: Imagens do Prncipe. Discurso Normativo e Representao, Lisboa, Cosmos, 1996, pp. 64-65 e pp. 387-409. 11Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 XVIInarepresentaoidealdasociedade,apesardarupturaocorridacom Maquiavel. O significado poltico da comida rgia integrava uma dimenso terica enormativa.Odiscursopolticomedievalemodernorepresentavaocorpo poltico imagem do corpo natural do rei, em que o monarca era a cabea e o resto dos membros o corpo da res publica. Esta concepo corporativa da sociedade tinha consequncias para o corpo e a alma do rei. A esta luz, e luz de uma relao indissolvel entre o corpo natural e o corpo mstico do rei,:assimcomoasuaeducaointelectualereligiosaeaaquisiodas virtudestinhamumsignificadopolticoevidente,tambmtodasasaces relativas ao seu corpo natural - como a manuteno da sua sade fsica e a suaalimentao,ambasalisintimamenteligadasnoquadrodaento dominante medicina galnica - comportavam uma dimenso poltica. No limite e em sntese, como observa Georges Vigarello, Lhistoire du corps du roi est bien aussi celle de ltat5. Outras ordens de discurso: a medicina e a astrologia Nestequadro,aindanecessrioatenderaumaquestodeoutra natureza,masigualmenteessencialcompreensodamatriaquenos ocupa, que tem a ver com duas outras ordens de discurso: o da medicina e o daastrologia,alisnapocaintimamenteligadas.Ateoriadosquatro humorescorporais-sangue,fleuma,blisamarelaeblisnegra,que procediam, respectivamente, do corao, crebro, fgado e bao - constituiu, desdeHipcrates(c.460-377a.C.)eGaleno(c.131-c.200),oprincipal fundamento da medicina e de explicao do funcionamento do corpo humano at ao sculo XVII. Cada um dos humores tinha diferentes caractersticas: o sangue era quente e hmido, a fleuma fria e hmida, a blis amarela, quente e seca, e a blis negra fria e seca. Do predomnio de um ou outro humor no organismo humano resultavam os diferentes tipos fisiolgicos: o sanguneo, o fleumtico,obiliosooucolricoeomelanclico.Considerava-sequetodas asdoenaseramcausadaspelaalteraodoequilbrioentreoshumores, sendoqueaalimentaodesempenhavaumafunoprimordialnesse equilbrioounafaltadele,eportantonasadeenadoena.Comose compreende,qualquerabordagemdasprticasalimentaresnaspocas medievalemoderna,equalquerquesejaopatamarsocialemquenos coloquemos, tem de ter presente este crucial quadro explicativo. Ora tal edifcio explicativo estava indissoluvelmente ligado astrologia, noquadrodaexplicaodominantedomundonatural.NosculoXVI vigoravaaindaaconcepodeumaunidadeessencialdanatureza.Uma mesma lei regulava o movimento dos planetas, o ciclo das estaes e o ciclo vegetativo das plantas, as relaes entre os elementos, o corpo do homem e

5 Georges Vigarello : Le corps du roi, in Histoire du Corps, dir. Alain Corbin, Jean-Jacques Courtine,GeorgesVigarello,1DelaRenaissanceauxLumires,dir.GeorgesVigarello, Paris, Seuil, 2005, p. 409. 12Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 osseushumores,numaunidadefundadapeloCosmos.Assim,nummundo quesobtantospontosdevistainauguraamodernidadecomoodo Renascimento,atradiomgicapersistia,eatemcertoscasosse acentuava,nummundosaturadodemagia6,atravsdeumconjuntode prticasemquesedestacavaaastrologia,nombitodessaconcepoda unidadeessencialdomicrocosmosedomacrocosmos.estaestreita ligao,eopoderexercidopelosastrosnomundonatural,eportanto tambmnafisiologiahumanaqueexplicaque,napoca,omdico/fsicodo rei fosse tambm astrlogo. A comida rgia: distino social, ostentao e poder Finalmente,numltimoemaisimediatamenteapreensvelevisvel discursoeraaindapolticooalimentodorei.Naverdade,nombitodos mecanismos de afirmao e de celebrao do poder da realeza que, entre o mundo medieval e o mundo moderno, foram ganhando protagonismo, a mesa ocupava um lugar preponderante e de privilgio, como foi, de forma pioneira, observadopelosocilogoNorbertElias.Dacomidaedamesadoreieram indissociveis a ostentao e o luxo, a fartura e a abastana, os rituais e as hierarquias,numaafirmaodadistino,singularidadeepoderque,no sendo dela exclusivos lembremos o caso da corte papal eram prprios da realeza7. Soestas,pois,asperspectivasquetemosdeterpresentesao reflectirsobreamesadoreinapocaqueconsideramos.Reflexoque, sendonecessrioinscrevernumaperspectivamaisvastaeimplicandoo cruzamento necessrio entre vrios saberes e campos de anlise, ser aqui vistasobumprismaparticularepreciso,queodosconsumos,em articulao com aspectos cerimoniais e da simblica alimentar. A mesa de D. Joo III (1502-57): carne, peixe, frutas e legumes Procurandointegr-losnumareflexomaisgeralsobreamesano quotidiano e nos cerimoniais da corte, este estudo procura evidenciar alguns dos padres de consumo alimentar na corte portuguesa do sculo XVI, com particular relevo para a corte de D. Joo III (1521-1557). Aproximemo-nos do nossoobjectosituando-nosnummomentoparticular,oPortugalde Quinhentos, e num lugar determinado, a corte de D. Joo III, recorrendo a um

6 FranciscoBethencourt:Ununiverssaturdemagie:LEuropeMridionale,inMagieet sorcellerie en Europe du Moyen Age nos jours, Paris, Armand Colin, 1994, pp. 159-194. 7 V.oconjuntodeestudosdeMartinAurell,N.Gauthier,C.Virlouvet,JacquesLeGoff, JeanneAllard,JooAlvesDias,eSimon,M.delCrmenSimnnasActasdoColquioLa SociabilitTableCommensalitetConvivialitTraverslesges,ActesduColloquede Rouen, 14-17 novembre 1990, Textes runis par Martin Aurell, Olivier Dumoulin et Franoise Thelamon, Rouen, Publications de l' Universit de Rouen, 1992, pp. 117-170, e ainda, numa reflexo integrada no conjunto dos mecanismos do poder ritual da monarquia, Carmelo Lisn Tolosana, La Imagen del Rey (Monarquia, Realeza y Poder Ritual en la Casa de los Austrias), Madrid, Espasa-Calpe, 1991. 13Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 conjunto de testemunhos que nos permitem lanar um olhar sobre aquilo que, deumaformagenrica,designamoscomoamesadoreirealidadeque, emvriosdosseuselementosestruturantes,podemosrastreardesdeos tempos medievais8. Comecemosporumapanormicasobreosprodutosqueaeram consumidos.Segundoumlivrodecozinhadoreirelativoaoanode1524,a carne era, de longe, o alimento mais comprado e consumido na corte joanina. Talfactonoconstituanovidade,econfirma,senecessriofosse,queo consumodecarneeraumelementodedistinoassociadonosaum maiorpodereconmicocomoaoprpriolugardoindivduonahierarquia social.SensivelmentedesdeosculoXInoOcidenteeuropeu,a diferenciao social dos alimentos dera um lugar de destaque ao consumo de carne,doravanteclaramenteumprivilgiosocial9.Aprpriatradioliterria acolhia,desdeaIdadeMdia,asdiferenassimblicas,sociaiseat espirituaisentreprticasalimentaresdiferenciadas.Tomandocomocampo deanliseociclodosromancesarturianos,AnitaGuerreau-Jalabert estabeleceparaapocamedieval,emtermosdasimblicaalimentar,uma tipologiacontrastivaentreoqueclassificade"tringuloalimentar cavaleiresco"-po,vinho,carne-eo"tringuloalimentareremtico", constitudopelopo,guaevegetais10.OmesmoconstataIriaGonalves paraocasoportugus,quandoassinalaaconstnciadosprodutosque integravam,naIdadeMdia,achamadacolheitargiaqueaspopulaes deviam pr disposio do rei itinerante e da sua corte: as carnes, o po e o vinho11.TambmmdicosedietistasdossculosXVIeXVII,erguendoum discurso de advertncia sanitria em torno das prticas alimentares de reis e senhores,nodeixavamdeassinalaradiferenadovalornutritivodos produtosconsumidos,sendoque,indiscutivelmente,olugarcimeiroentre

8 Para este aspecto, v. o estudo de Iria Gonalves: Mesa, com o Rei de Portugal (sculos XII-XIII), Revista da Faculdade de Letras. Histria,Porto,2srie,XIV,1997,pp.15-32.V. ainda o estudo pioneiro, em Portugal, de A.H. de Oliveira Marques: A mesa, in A sociedade medieval portuguesa. Aspectos de vida quotidiana, 4 ed., Lisboa, S da Costa, 1981 pp.7-22. Novaediocombeloaparatoiconogrfico,Lisboa,AEsferadosLivros,2010.Parauma visoglobaldamesadosmonarcasportuguesesentreossculosXIIIeXVIIInassuas diferentesperspectivas,v.AMesadosReisdePortugal.Ofcios,Consumos,Prticase Representaes(sculosXIII-XVIII),coord.AnaIsabelBuescueDavidFelismino, ApresentaodeMariaHelenadaCruzCoelho,Lisboa,CrculodeLeitores/Temase Debates, 2011. 9 MassimoMonatanari:Lafaimetlabondance.HistoiredelalimentationenEurope,Paris, Seuil, 1995, pp. 68-69. 10 Anita Guerreau-Jalabert : "Aliments symboliques et symbolique de la table dans les romans arthuriens(XII-XIIIsicles)",AnnalesE.S.C.,mai-juin1992,3,pp.561-594;idem,"Les nourritures comme figures symboliques dans les romans arthuriens", in La sociabilit table.., p. 37.Sergio Bertelli, op.cit., pp.164-167. A importncia dos romances medievais como fonte privilegiada para o conhecimento de ideias, prticas e cerimoniais alimentares e culinrios destacado,paraocasodaInglaterramedieval,porMadeleinePelnerCosman:Fabulous Feasts. Medieval Cookery and Ceremony, Nova Iorque, George Braziller, 1976. 11 IriaGonalves, Amesaitinerantedosnossosprimeirosreis ,inAMesadosReisde Portugal, j citado, p. 290. 14Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 estes era ocupado pelo po, vinho e carne12, que constituam o que se pode designar por ncleo do gosto, de acordo com expresso de Robert Fossier, desde a poca medieval13. Assim,deacordocomocitadolivrodecozinhade1524,acarnede vaca teve um lugar de absoluto destaque nos consumos da corte de D. Joo III,tendodadoentradanauchariargia,naqueleano,3200Kg;acarnede porcoeratambmmuitoapreciada,masoseuconsumofoientomuito menor, rondando ento os 500 Kg, alm do toucinho largamente utilizado nas cozinhaserefeiesrgias,abastecidasdegnerosumpoucoportodoo reino.EmJulhode1522,ojovemmonarcaordenavaaoalmoxarifede Lamegoacompradecentoevintepeasdemarrs(porco)ecinquenta peasdetoucinhonecessriosaosgastosdasuaucharia14.Emrelao carnedeporco,umaespecificaoparticulardeveserfeita,noquerespeita ao seu consumo no contexto da sociedade da poca. Na verdade, para alm doestritogostoculinrio,haviaaindaumaoutracrucialdimenso,de natureza bem diferente, que articulava razes de ordem religiosa e simblica no consumo ou na abstinncia da carne deste animal: comer carne de porco fazia parte habitual da dieta de qualquer cristo; abster-se ostensivamente do seu consumo era considerado prova de judasmo15 claro que, no contexto da corte, esta dimenso era atenuada; mas simbolicamente, no podia deixar de ter o seu peso. Nauchariargiaentraramtambmem1524ocarneiro,carneto apreciada em toda a cozinha mediterrnea16, que os mdicos louvavam pela suafcildigesto,aocontrriodacarnedevaca17,bemcomocaae galinhas.Noquerespeitacaa,acarnemaisconsumidanacorte portuguesanestapocafoiaperdiz18,quesurgiamesaquasesempre cozida-comosucediacomacarnedevaca-mashtambmuma expressiva referncia a pombos e coelhos, e at aos aristocrticos faises. A galinha era outro alimento habitual na alimentao da corte, surgindo quer emcozinhadosdocesquersalgados,assimcomoosovos,quese consumiamemquantidadesapreciveisnestasuaestadiaemvora,a

12 Jeanne Allard : "Le corps vu par les traits de dittique dans l'Espagne du Sicle d'Or", in LeCorpsdanslaSocitEspagnoledesXVIetXVIISicles,ColloqueInternational(5-8 octobre 1988), Etudes runies et prsentes par Augustin Redondo, Paris, Publications de la Sorbonne, 1990, pp. 96-97.13 Robert Fossier: Gente da Idade Mdia, Lisboa, Teorema, 2010, p. 91. 14 IAN/TT, CC, P. I, m. 28, doc. 29, de 1 de Julho de 1522. 15 Etambmdeislamismo,noquadrodoqualoconsumodecarnedeporcoobjectode idntico interdito alimentar. 16 Iria Gonalves, op.cit., p. 20. 17 JeanneAllard,op.cit.,pp.97-98.V.asconsideraessobreasvriascarneseasua digestibilidade no Pseudo-Aristteles, Segredo dos Segredos, traduo portuguesa, segundo um manuscrito indito do sc. XV, Introduo e notas de Artur Moreira de S, Lisboa, FLUL, 1960, p. 40. 18 Quepartilhava,nossculosXVeXVI,essacondiodeprivilgionamesaaristocrtica com o faiso. Massimo Montanari, op.cit., pp. 125-126. 15Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 cortedeD.JooIIIconsumiu,emapenas22dias,maisde113dziasde ovos nas mais variadas receitas, doces e salgadas19. Opeixeeraumcasobemdiferente.Associadoasituaesea momentos de maior frugalidade, o pescado, muito variado, raramente fresco, massobretudoseco,fumadoousalgado,eaindaomarisco,bivalvese moluscos,estavamtambmpresentesnamesadorei20.Noquadrodeuma inequvoca supremacia do consumo de carnes, peixes e mariscos surgiam de acordocomvriascondicionantes,comdestaqueparaasquedecorriamdo calendrio litrgico, que ao longo do ano determinava uma apertada grelha de muitos perodos de jejum e abstinncia. O abundante e variado consumo de carnes que caracterizava o padro dominante de consumo nas camadas superioresdasociedadequinhentista,erasquaseinterrompidopelos preceitosdeabstenoaqueaIgrejaobrigavatodososfiis21.Se considerarmosqueestasinterdiesreligiosaspodiamoscilarentoentre 140 e 160 dias por ano, percebemos que o peixe era bem importante, afinal, namesadorei22.Eeraaprpriacategoriadeinterditoqueacarretavae davasentidoaessaoutraadatransgresso.A2deAbrilde1539 SebastiodeVargasescreviaaD.JooIII,deMarrocos,sugerindoaorei queosriosdeMamora,LaracheeSalefossemfechados,impedindoos cristos de passarem a Mequinez para comerem carne, como o haviam feito, comgrandeescndalo,durantetodooperododaQuaresma23.Asesmolas rgiasaconventos,paraalmdoshabituaismoiosdetrigo,cevada,salou frutassecas,incluamcomfrequnciaopeixe,comosucedeu,porexemplo, em Fevereiro de 1550, quando a rainha D. Catarina ordenou que se dessem deesmolaaoMosteirodaAssunodeFaro20milheirosdesardinhas,10 dzias de pescadas frescas e 2 dzias de atuns24. E era peixe - no caso aqui evocado,obacalhau-umdosalimentosqueentravanasprisesparaas refeies dos presos25. Claroque,paraldosinterditoslitrgicos,existiamtambmoutras circunstnciasqueproporcionavamummaiorconsumodepeixenacorte, numasociedademarcadapelasdificuldadesnosabastecimentosque, embora mais agudas nos tempos medievais26, se mantinham no sculo XVI e serelacionavamcomoaprovisionamentoemfunoquerdapocadoano querdolugaremqueseencontravaacorte.Nodeixadesersignificativo constatarqueem1524,estandoacorteemvora,opeixemaisconsumido foiahumildesardinha,normalmenteausentedasmesasmaisabastadas27.

19 Maria Jos Azevedo Santos: Jantar e Cear Jantar e Cear na Corte de D. Joo III. Leitura, TranscrioeEstudodeDoisLivrosdaCozinhadoRei(1524e1532),ViladoConde- Coimbra, Cmara Municipal de Vila do Conde, CHSCC, 2002, p. 41. 20 Maria Helena da Cruz Coelho: D. Joo I. O que re-colheu Boa Memria, Lisboa, Crculo de Leitores, 2005, pp.149 e 196. 21 Maria Jos Azevedo Santos, op.cit., p. 42-43. 22 Massimo Montanari, op.cit., p. 109. 23 IAN/TT, CC, P. I, m.64, doc. 86 24 IAN/TT, CC, P. I, m. 83, doc. 96, alvar da rainha de 28 de Fevereiro de 1550. 25 IAN/TT, CC, P. I, m. 88, doc. 28, de 13 de Maio de 1552, para se entregarem 30 arrobas de bacalhau para provimento dos presos. 26 Iria Gonalves, op.cit., p.17. 27 Maria Jos Azevedo Santos, op.cit.,p. 44. 16Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Finalmente, tambm em relao ao peixe a dominante teoria dos humores da medicinagalnicasustentavaocarcterpouconutritivodaasua adequao aos jejuns a que a Igreja obrigava28 do peixe, a que se atribua umhumorfrioehmido,consideradonocivosade.Somltiplose variadosostestemunhosqueevidenciamareservadodiscursomdicoao consumo de peixe como sucedeu um dia mesa de D. Joo III a propsito do atum, discutindo-se qual o molho mais adequado a servir com to danoso pescado29.Nodia1deNovembrodesseano,evidenciandoaabsoluta preeminnciadascarnes,easuavariedadeeabundncianaalimentao aristocrtica30,oreiD.JooIIItevemesa,ceia,cercadedoisquilosde carne de vaca e um de lombo, duas perdizes, dois pombos e um coelho; mas no dia 19 do mesmo ms, dia de abstinncia, o cardeal D. Afonso, irmo do monarca, viu serem-lhe servidos, ao jantar e ceia, 6 linguados, 24 azevias, 12 salmonetes, 1 pargo, " congro e 4 santolas31. A convico que fica a de que o peixe era, por razes vrias, quase uma inevitabilidade que no concorria, em termos de predileco alimentar esignificadosimblico,entreaselites,comoconsumodacarne.Emcarta escritapeloseupunhoa3deFevereirode1544eenviadaaMargaridade Mendona, camareira-mor da princesa das Astrias, D. Maria (1527-1545), D. Catarinaordenavadeformaexplcita,entreoutrasrecomendaese assuntos domsticos, que a camareira vigiasse de mais perto a alimentao dafilha,pautadaporexcessosquepreocupavamarainha,emqueacarne tinhaumlugardestacado:[!]dizenque[aprincesa]comecarnequatro vezesaodia,istonopodeserporquantomallhefazeporquobemlhe est ser magra, deveis recordar-lho32.J na segunda metade do sculo XVI, oembaixadordeVenezanacorteespanholaobservavaacompleio delicadadeFilipeII,quesealimentavahabitualmentedemanjares substanciaise,depreende-se,consideradosnutritivoseadequados manutenodasade,nocomiendonipescadonifruta,ninadaparecido queengendremaloshumores33.Overdadeiroenobrealimentoera,sem dvida, a carne. Nacortejoaninaeratambmmuitoapreciadooutropratomuito difundidonagastronomiaeuropeiadesdeosculoXIII34 -ospastiseas empadas(empanadasemcastelhanooupastelloemitaliano)feitasquerde

28 Montanarinotaqueosprimeirossculosdocristianismotenderamaexcluiropeixedo regimequaresmal,esapartirdossculosIX-Xindiscutvelalicitudedoseuconsumo durante os dias de abstinncia. Op.cit., pp. 110-111. 29 DitosPortuguesesDignosdeMemria.HistriantimadosculoXVI,ed.anotadae comentada por Jos Hermano Saraiva, 3 ed., Lisboa, Europa-Amrica, 1997, dito n 876, pp. 320-321. 30 Iria Gonalves, Mesa, com o Rei de Portugal!, p. 21. 31 Maria Jos Azevedo Santos, Jantar e Cear!p. 47. 32 CartasdarainhaD.Catarina.1544,publicadasporAntnioFranciscoBarata,Archivo Historico Portuguez, I, Lisboa, 1903, p. 196. V. ainda Ana Isabel Buescu, Catarina de ustria (1507-1578),InfantadeTordesilhas,rainhadePortugal,Lisboa,AEsferadosLivros,2007, pp. 280-281. 33 Cit. por Jeanne Allard, op. cit., p. 99. 34 Comdiversosnomescomopastello,pastero,empanada,crosta,altocreas,eoutros. Massimo Montanari, op.cit., pp. 94-96. 17Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 peixe35 quer de carne, ou ainda de lampreia. O chamado Livro de Cozinha de D. Maria, que pertenceu princesa portuguesa, neta de D. Manuel36, que em 1565casoucomoprncipeAlexandreFarnese,integravriasreceitasda tradioculinriadacorteportuguesa,permitindoumolharmaisprximo sobreasiguariasqueeramconfeccionadase,at,averiguarorientaese inclinaesdosgostosculinrios,algunsdelesjbemantigos.Lugar destacadonestelivrodereceitasocupamtambm,reflectindoolugarque tinhamnosconsumosdacorteportuguesa,osmanjaresdeovoseos manjaresdeleite,ondeencontramosiguariascomooclebremanjar-branco, de j longa tradio na cozinha europeia37, uma das mais apreciadas sobremesas na poca mas com variantes salgadas, feitas com peitos de frango ou at peixe - pastis de leite, beilhs38 de arroz e tigeladas. Emsentidocontrrio,nohvirtualmentelegumesnamesadorei,o que no era uma excepo. Para o caso ingls, por exemplo, P. W. Hamond constata a quase total ausncia de legumes nas mesas rgias em Inglaterra nofinaldaIdadeMdia39.Legumesefrutasnotinhamumidnticopeso social. As frutas, apesar de certa reserva por parte de alguns mdicos, eram parteintegrantedadietaaristocrtica,sendoconsumidasfrescas,secasou em conserva. As frutas consideradas mais nobres e adequadas mesa de reisesenhoreseramasfrutasfrescas;edeentreestas,osfrutos provenientesdervorespssegos,mas,cerejas,peras,nsperas, citrinosnumarelaoquetinhatambmsimbolicamenteavercomasua posio fsica na escala da criao, a meio caminho entre o cu e a terra; o contrriodebolbos,tubrculoserazesenterradosnosoloque,ocupando umlugarinferiornessaescala,eramconsideradosadequadosaquem ocupava,tambm,asposiesmaisbaixasnaescalasocial40 eporissoo seuconsumoconsideradoprpriodascamadasinferioresdasociedade duranteaIdadeMdia-veja-seacontrovrsiaemtornodasvirtudese malefciosdacebolaouocasodoalho,indissociavelmenteligadovilania, aindaemtemposdoQuijote41.Talnoinvalidaquesobreoconsumode frutaspendesseumageralreservaprovenientedadietticaantiga,fixada peloprprioGaleno,quetoleravaemcondiesprecisas,masno incentivava o seu consumo42. Legumes e hortalias no eram, portanto, apreciados por reis e nobres eencontravam-sedeumaformageralausentesdasuamesa43.Segundo Jean-Louis Flandrin, foi sensivelmente a partir do sculo XVI que os legumes

35 Maria Jos Azevedo Santos, op.cit., pp. 45-46. 36 Filha do infante D. Duarte ( 1540), irmo de D. Joo III, e de D. Isabel (1576), irm de D. Teodsio (1563), 5 duque de Bragana. 37 Massimo Montanari, op.cit., pp. 93-94. 38 Ou belh, espcie de filh feita de abbora doce, farinha e vrios condimentos.39 P.W. Hammond: Food and feast in Medieval England, Phoenix Mill, Alan Sutton, 1996, pp. 132-142. 40 Massimo Montanari, op.cit., pp. 120 e 124-125; Robert Fossier, op.cit., p. 86. 41 Pedro Plasencia: A la mesa con don Quijote y Sancho, Punto de Lectura, 2005, pp. 66-72 e 75-77. 42 Madeleine Ferrires: Histoire des peurs alimentaires. Du Moyen ge laube du XXe sicle, Paris, Seuil, 2002, pp. 313-314. 43 Iria Gonalves, op.cit., p. 23. Pedro Plasencia, op. cit., pp. 176-179.18Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 se foram tornando um elemento de distino, ganhando progressiva, embora lenta,visibilidadeefavornasmesasmaisrequintadasesocialmentemais elevadas44,eumaconsequentemaisevidenteediversificadavisibilidade iconogrfica designadamente na pintura europeia. No sculo XVI o discurso de adequao alimentar integrava um forte carizsocial,emqueosprpriosmdicosedietistasseenvolveram, dissertandosobrecomidasboasparavilosesenhores.Naverdade,como sublinhaMassimoMontanari,aestruturasocialengendravadiscursos socialmentedistintivoseescrupulosamentecodificados,querfossesobrea formadevestir,deestar,querdecomer,nosemtermosdeatitudese comportamentos,mastambmnoquerespeitavaaosprpriosalimentos consumidos45. Almdeque,comojtivemosocasiodeevocar,existiaaindauma razodeordemsanitriaque,nombitodaentodominantemedicina galnica,associavaaessesprodutos,emparticularalgunslegumese vegetais,mastambmalgumasfrutas,umainterferncianegativanos humoresenaqualidadedosangue46;ou,ainda,aconvico,tambmela enraizada na sociedade medieval, que vira nascer e difundir-se a cultura do hortoeumaimportantefarmacologiaherborstica47 dequealgunslegumes, ervas e frutas eram sobretudo teis na confeco de mezinhas para tratar as maisvariadasafeces,febresedoenas.Umamanh,doisfsicosdeD. JooIIIdiscutiamemgrandeporfiaqualamelhordietaparaumdoente acometido por febres, se alface cozida se ma assada; da acesa discusso deuJoodeS,oNegro,bobodorei,contaaomonarcaque,curioso, mandouchamarosmdicospara,nasuapresena,decidiremsobrea questo48. As conservas Uma outra referncia tem ainda de ser feita. Numa sociedade em que eratodifciloacessoaalimentosfrescos,eascondiessanitriasmuito precrias,aartedasconservasfoi,desdeaAntiguidade,umdosprincipais camposdaculinria.TambmemPortugalhvariadostestemunhosdo consumodeconservassalgadasedoces.Quantoaestasltimas,houve umamudanasignificativaquando,naprimeirametadedosculoXV,a cana-de-acar,trazidadaSiclia,foiplantadacomsucessonailhada Madeira, em pleno Atlntico, por iniciativa do Infante D. Henrique.

44 Jean-LouisFlandrin:Pourunehistoiredugot,inLaCuisineetlaTable.5000ansde Gastronomie,nespecialdeLHistoire,85,1986,p.13;BrunoLaurioux:AIdadeMdia Mesa, Lisboa, Europa-Amrica, 1992, pp. 51-52. 45 Massimo Montanari, op.cit., pp. 115-127. 46 Jeanne Allard, op. cit., pp. 98-99. 47 MassimoMontanari,op.cit.,pp.206-213.V.ainda,MagdalenaKzluk:Senourriretse soigner: jardine t mdecine pratique aux XVIe et XVIIe sicles, Seizime Sicle, 8, 2012, pp. 209-225. 48 Ditos Portugueses!, dito n 1059, p. 380. 19Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Na segunda metade do sculo, o acar era exportado em importante escalaparaCastela,FlandreseInglaterra,ondeoprimeirocarregamento chegouaoportodeBristol,em1456.Oacartornou-semuitoabundante em Portugal e era intensivamente utilizado em sobremesas, doaria e at em pratos salgados. Era oferecido como esmola a mosteiros49, usado como meio depagamentoelargamenteconsumidopelascasasdeD.JooIIIedeD. Catarina.EmFevereirode1533,oreiordenavaporalvarqueoalmoxarife doFunchal,nailhadaMadeira,entregasseaoguarda-reposte380arrobas deacarbranco,10derefinado,150arrobasdeconservasemais160 arrobasdeacarbrancoe40derefinadoparaaCasadaRainha50. Naturalmente, tratando-se de um produto muito valorizado, tambm o acar, easconservasdocesfaziamparteintegrantedasociabilidadealimentar entre as elites. A rainha oferecia com frequncia doces e outras conservas ao seu irmo Carlos V, quando este estava em Espanha, como por exemplo os 30 mil ris de marmeladas que a rainha encomendou ao mosteiro de Santos em 1528 para mandar para Castela51, e D. Joo III usava-o como presente de distino,comoquandoordenavaaocontadordailhadaMadeiraparase terem prontas 5 arrobas de acar para mandar para Veneza52. O po e o vinho: uma centralidade alimentar e simblica Mastemosaindadefalardopo.Opoeraabasetradicionalda alimentao.Cronicamentedeficitrionoreinodesdeapocamedieval,o trigo,consideradoocerealporexcelncia,eramuitasvezesinsuficiente, tendodeserimportadodeoutrasparagens(Castela,Frana,Inglaterra, Alemanha,Itlia!),insuficinciaessapontuadaporgravescrises cerealferasbastantefrequentes.Nasclassesmaisbaixaseramuitasvezes substitudo,sobretudonocampo,pelacastanhaouabolota53.Comoh muitas dcadas observou Marc Bloch a propsito do po branco e do po negro, A travers les sicles, point de critre de classe plus net que celui-l; na verdade, o po branco era, na antiga sociedade, como sublinhava tambm FernandBraudel,uneraret,unluxe54.Claroest,opoestavapresente com fartura na mesa do rei; mas era sempre po branco, confeccionado com o cereal nobre, a farinha refinada de trigo, virtualmente ausente da mesa das classesmaisbaixas,emquesurgiamisturadocomoutroscereais,comoa cevada, o centeio ou o milho paino, anterior ao cereal vindo mais tarde da Amrica55.Assim,longedeserosinalouosmbolodealgumaigualdade

49 IAN/TT, CC, P. I, m. 53, doc. 69, alvar de 3 de Agosto de 1534 para se dar 5 arrobas de acar branco de esmola ao Mosteiro de Santa Clara da cidade de Beja.50 IAN/TT, CC, P. I, m. 50, doc. 88, alvar de 29 de Fevereiro de 1533. 51 IAN/TT, CC, P. I, m. 41, doc. 51. 52 IAN/TT, CC, P. I, m. 90, doc. 141 (cpia). 53 Maria Jos Palla: Comer e beber em Portugal no fim da Idade Mdia (Textos e imagens), in A palavra e a imagem. Ensaios sobre Gil Vicente e a pintura quinhentista, Lisboa, Estampa, 1996, pp.244-245. 54 FernandBraudel :Civilisationmatrielle,EconomieetCapitalismeXVe-XVIIIesicle,I Les Structures du Quotidien, Paris, Armand Colin, 1979. V. cap. 2, Le pain de chaque jour, I, p. 110. 55 A. H. de Oliveira Marques, op.cit. pp. 15-16. 20Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 alimentarouproximidadesocial,oposublinhavaasdiferenassociais56. Masopoera,tambm,smbolodediferenciaosocial,almdeprimeira espcieeucarsticanoCristianismo.Estaduplacondioconferia-lheum lugar nico na sociedade europeia de ento. ainda necessrio evocar o lugar do vinho na mesa do rei, na corte e na sociedade em geral. O vinho era uma das mais importantes produes da EuropadoSul,eoseuvalorsocialeeconmicoinquestionvelparaas populaes,tambmemPortugal.Ovinhoeraumapresenanoquotidiano daspopulaes,comoevidenciaasingularrecolhaannimadefinaisdo sculo XVI que so os j citados Ditos Portugueses dignos de memria, e os perodos de falta e carestia de vinho acarretavam, com frequncia, situaes detensosocial,dequeomaisextraordinriotestemunholiterrio quinhentistaportugusosingularprantovicentinodeMariaPardado dramaturgoGilVicente57.Acrescequeemvirtudedoprprioprocessode expansomartimaemquePortugalestavaencontravaenvolvido,ovinho tinhaumlugardedestaquenarefernciaaosmantimentosque, obrigatoriamenteosnavegantesegentedomarlevavamnosnaviospois, comodizFernodeOliveiranaArtedaGuerranoMar,ovinhodavafora fsica aos homens, to necessria para as duras lides do mar 58. Evidentemente que em questes to sensveis como as medidas e os pesos, de to grande variao de regio para regio e de pas para pas, os poderestiveremtendnciaainterferir,procurandoumapadronizaodas medidas. Assim, no reinado de D. Sebastio, em Janeiro de 1575, verificou-se importante reforma das unidades de volume ao adaptar-se para todos os lquidos (azeite ou vinho) o sistema de unidades que se encontrava definido OrdenaesManuelinas,utilizando-seosistemadedistribuioaos concelhos de cpias dos padres reais59. Presente,pois,noquotidianodasociedadeemgeral,tinhalugar destacadoemfestasecelebraespblicascolectivasdamonarquia,como sucedeuem1521,a20ou21deJaneiro60 emLisboa,capitaldoreino,por ocasio da solene entrada rgia do rei D. Manuel com a sua terceira mulher, D.Leonordeustria,dequepossumosumadescrioexcepcionaldo cronistaGasparCorreia.Aorganizaodagrandiosaentradadosreisde Portugal esteve a cargo do governo da cidade de Lisboa. de crer que muito dasuaconcepo,poriniciativargia,seficasseadeveraGilVicente(c.

56 Ibidem. 57 MariaJosPalla:Aencenaodacomida.Smbolos,rituaisetradiesnoteatrodeGil Vicente, Lisboa, Faculdade de Cincias Sociais e Humanas, Instituto de Estudos Medievais, 2010.58 Ferno de Oliveira: Arte da guerra no mar, Coimbra, Joo lvares, 1555. 59 OestudodeLusSeabra(UniversidadedeAveiro)de2002referequeameiacanada deveriateracapacidadede0,7litros,masoexemplaremcausatemumacapacidadede 0,865litros.Nestecaso,aespessuradasparedesfoireduzida,atravsdaremoodo bronze no interior, de forma a aumentar a sua capacidade e a aproxim-la da capacidade do almudedacidadedaGuarda.Existemnomesmomuseuvriasoutrasmedidaspara volumes secos. 60 AnselmoBraamcampFreire:VidaeObradeGilVicenteTrovadoreMestredaBalana, Lisboa, Edio da Revista Ocidente, 1944, p. 132. 21Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 1465-c.1536),quedesdeojlongnquoanode1502,aquandodo nascimento do prncipe D. Joo, fazia com inteiro agrado da corte os autos a el-rei. Por carta rgia de 29 de Novembro de 1520, o monarca pedia que em tudo o que dissesse respeito s festas em preparao para a entrada dos reis nacidade,aCmaradeLisboaouvisseeseguisseasindicaesdeGil Vicente. E Gil Vicente, para receber D. Manuel e D. Leonor, mas tambm os nobresdacorteportuguesaeacomitivademuitosfidalgoscastelhanose flamengosquevinhamnosquitodarainha,concebeuumarepresentao que,conciliandoosagradoeoprofano,acitaoclssica,traosdeum imaginrio popular e urbano e o exotismo de longnquas paragens, celebrava o rei D. Manuel e o seu poder. Tambmovinhoteveoseuprotagonismonestegrandiosoe diversificadocerimonialcolectivo.Deentreavastaencenaoteatralento concebida,emestreitaarticulaocomquadrosvivosostableauxvivants de que fala Roy Strong - os muitos cadafalsos ento construdos, compondo umcenrioefmeroqueimaginamosextraordinrio,numcadafalsoonde estavamostanoeiros,eraovinhoquetinhatotalprotagonismo.Duas grandesconstruescomaformadefigurasfemininasmetidasemgrandes tinas at cintura lanavam dos peitos trgidos e nus abundante vinho tinto e branco,quecaanoutrastinaspertodocho;juntodelasmuitasescudelas de pau encontravam-se disposio de quantos queriam e eram muitos beberdiscrio,paragrandesatisfaodetodos,etambmdos estrangeiros, que houveram muito prazer por ser vinho61. Em 1537, ocorreu um dos casamentos aristocrticos mais importantes do reinado de D. Joo III quando, depois de longas negociaes, D. Duarte, duquedeGuimares,irmomaisnovodorei,casoucomD.Isabel,irmdo duque de Bragana, D. Teodsio. As festas ocorridas em Vila Viosa foram, como seria de esperar, de grande fausto e solenidade. Das vrias descries doacontecimentohumaquedumaparticularatenoaovinhocomo elemento integrante das celebraes. Assim, de acordo com descrio coeva destasgrandesfestas,"Auiamaisduascazasgrandesdemuitospotes,e talhas grandes de mui bons vinhos da terra, e assi de Borba os milhores, que se acharo para darem a todo o genero de gente comum, e auia outra caza chea de piparotes, e quartos, e alguns potes de vinhos brancos, e uermelhos mui excelentes [fl. 112v], e mui cheirosos dos lugares do Rejno, donde elles so mais gauados e, assim de Madrigal e, de outras partes da Madeira, e de outras partes de Castella, e muitas maluasias da Jlha da Madeira, e isto pera fidalgose,pessoashonrradas"62.Paraldasquantidadesquepodemos imaginar, patente a diferenciao social nos destinatrios dos vrios vinhos a consumir naquela rgia celebrao: uns para a gente comum, outros para fidalgos, e pessoas honradas. Numa refeio rgia, era funo do copeiro-mor servir de beber ao rei, provando a bebida antes do monarca. Esta era tambm, como se sabe, uma tradioqueseperdianamemriadostempos,fundadanotemor,sempre

61 GasparCorreia:CrnicasdeD.ManueledeD.JooIII(at1533),Leitura,Introduo, notas e ndice por Jos Pereira da Costa, Lisboa, Academia das Cincias, 1992, p.130. 62 BNP, Res. Cod. 1544. Informao que devemos a Joana Torres, a quem agradecemos. 22Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 presentenospalciosdereis,imperadores,papasegrandessenhores,do envenenamentopelapeonha.Oepisdioseguinteilustrabemesta realidade,quetemdestavezagua,enoovinhocomoprotagonista. EstandoumdiaD.JooIII,pelahoradasesta,nascasasdarainhaD. Catarina,pediugua;serviram-nadeumbarrilqueantescontiveravinagre rosado, que o pajem, Francisco de S de Meneses, provou da salva antes de omonarcabeber;aolevaraguabocaoreiestranhou-lheosabor, apressando-se o jovem pajem a beb-la toda de um trago, perante a evidente perturbaodomonarca,quepormomentosacreditouquepudesseestar envenenada, exclamando: Que me destes nesta gua, que me matastes?63. AcrermosnostestemunhosprximosdeJoodeBarros,deAntnio Lus ou do capelo e pregador Francisco de Monon, D. Joo III e os infantes seusirmosnobebiamvinho64,apesardeesteserparteintegrantedas refeiesdereisedenobres,sendooseuconsumomoderado recomendado,comovimos,pelosprpriosmdicosedietistas,easua presena na mesa rgia sinal de fartura e poder. Em 1531 ocorreram na casa do embaixador de D. Joo III em Bruxelas, Pedro de Mascarenhas, faustosos banquetesoferecidosparacelebraronascimentodotoansiadofilhovaro dosreisdePortugal,oinfanteD.Manueldestinado,comotodososoutros filhos de D. Joo III e de D. Catarina, a morrer prematuramente65. De acordo comotestemunhodohumanistaAndrdeResende,queassistiuem Bruxelassfestividadesoferecidaspeloembaixadorportugus,eescreveu um poema latino acerca da efemride e descrevendo as festas sucederam-se mesa do imperador Carlos V, convidado de honra do embaixador, alm de delicadosmanjaresdemuitascarneseaves,umaimpressionantelistade vinhos,brancosetintos,dasmaisvariadasproveninciasomoscatelde AlccerdoSaleumtintoclarodaregiodeLisboa,vinhosdeTarragonae dasBaleares,umagrandevariedadededelicadosnctaresdeItlia,da Grcia e do Reno, na Alemanha66. Noplanodosimblico-religioso,comoopo,ovinhotinhaumlugar especialeniconasociedadecrist,porquerepresentavaosanguede Cristo. Po e vinho eram, pois, uma presena obrigatria na mesa do rei, que setornava,assim,umamensadominiamesadosenhor,estabelecendo umaclaraanalogiacomamesaeucarstica.Masacontrario,ovinhoera tambmconsideradocomotendo,potencialmente,umadimenso desreguladoraouatdiablica,talcomotofrequentementesurgiana

63 Ditos Portugueses!, dito n 946. 64 Francisco de Monon, op.cit., cap. XXXIV, fol. 103; cap. XXXVIII, fol. 119, onde se relata o mesmo. 65 Quinto filho de D. Joo III e de D. Catarina, nascido a 1 de Novembro de 1531, no Alvito, foimuitodesejadopoisdatadoseunascimentoseravivasuairmMaria(n.1527),o infante D. Manuel chegou a ser jurado herdeiro do trono em vora, em 1535; de constituio dbil,veioamorrerantesdecompletarosseisanosdeidade,a14deAbrilde1537,em vora.AnaIsabelBuescu:D.JooIII(1502-1557),2edio,Lisboa,TemaseDebates, 2008, pp. 197-202. 66 Andr de Resende: Genethliacon, publicado em ed. bilingue (latim e ingls) por John R. C. Martyn, On Court Life, Berna/ Frankfurt/ Nova Iorque/ Paris, Peter Lang, 1990, pp. 81-83. 23Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 iconografia medieval e moderna67, e associado, como o excesso alimentar agula-,luxriaeaopecadodasensualidade.NosculoXVIomeirinho FranciscodoCasal,jidoso,afirmavagastarodinheirocobrados mulheressolteirasemvinho,justificando-se:Comoestedinheirode luxria, no o gasto seno no melhor vinho, porque o pai da luxria, e eu de idade que j me no temo dela68. Novos produtos Falvamos h pouco do acar, introduzindo uma matria que tem de servistanoquadrodasgrandestransformaesocorridasnaculinriae gastronomiaeuropeias,nombitomaisvastodoprocessodeexpanso europeia nos sculos XV e XVI. Produtos j conhecidos no Velho Continente mas raros, como a pimenta, o cravo-da-ndia e outras especiarias, tornaram-se comuns, e novos produtos, animais, objectos e outros sinais de diferentes civilizaesforam-setornandofamiliaresaosEuropeus.Nodispondode espao para desenvolver este ponto, no podia, contudo, deixar de referi-lo. Tomate,chocolate,batata,anansoreidosfrutoscomasuacoroa-o peru,etantasoutrasplantasefrutosprovenientesdoOrienteedas Amricas, traduziam importantes mudanas no que se comia na Europa69. Esseprocessoeravisvel,deformapotenciada,nacorte,ondeas novidadeseoexotismosetornavam,tambmeles,sinaisdepodere ostentao. Em 1565, num dos magnficos banquetes oferecidos pela rainha D.CatarinaemLisboanodesaparecidopaodaRibeira,aosnobres enviadosporMargaridadeParmaaLisboa,porocasiodocasamentode suasobrinhaD.Maria,netadeD.Manuel,comAlexandreFarnese,futuro duquedeParma,aosomdesuavemsicaevozescristalinasque acompanharamodesenrolardobanquete,asabundantssimascarnesque vierammesavinhammiraculosamentedosmaisdistantespontosdo imprio,eaguaservidadizia-seprovenientederiosdemuitaspartesdo mundodoIndoaoGanges,denascenteselagosdefricaedasia,do prprioTibreromano,simbolizandoaimensidodaspossessesedos domnios imperiais do reino de Portugal...70

67 Martine Vasselin : Des fastes de Bacchus aux beuveries flamandes : liconographie du vin de la fin du XVe sicle la fin du XVIIe sicle , Nouvelle Revue du XVIe Sicle, 17/2, 1999, pp. 219-251. Montanari nota como s aps uma prolongada controvrsia, po e vinho foram elevadospelocristianismocondiodealimentossagrados,emrupturacomatradio judaicamasemcertosentidoreafirmandoeprolongandooprestgiodequegozaram, tambm com o azeite, na civilizao romana. Op.cit., pp 31-32. 68 DitosPortugueses!,diton493,p.177.Estaarticulaosurgedeformaainda absolutamenteexplcitanumtextodeconselhoeadvertnciasobreoofcioderei,jdo sculo XVII: Doze Lembras do Anonymo pera ElRey nosso sor,provavelmente dedicado a Filipe III, BA, cod. 51-I-72, fol.4-4v. 69 V. Isabel Drumond Braga: A Amrica mesa do rei, A mesa dos reis de Portugal!, pp. 336-349;idem,SaboresdoBrasilemPortugal.Descobriretransformarnovosalimentos (sculos XVI-XXI), So Paulo, Senac, 2010. 70 GiuseppeBertini:TheMarriageofAlessandroFarneseandD.MariadePortugalin1565: CourtLifeinLisbonandParma,inCulturalLinksBetweenPortugalandItalyinthe Renaissance, ed. K. J. P. Lowe, Oxford, OUP, 2000, pp. 54 e 52.24Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Quotidianos alimentares Abordemos agora de forma breve a estrutura do quotidiano alimentar. As principais refeies do dia eram o jantar, tomado pelo meio-dia e a ceia, a refeio da noite, no que afinal a corte no diferia de uma prtica geralmente observada em todas as classes sociais. As parcas referncias a uma terceira refeio,oalmoo,parecemindiciartratar-sedeumarefeiodecarcter secundrio,nonecessariamenteassociadaaumadeterminadahorado dia71, embora por vezes seja claro que se refere ao actual pequeno-almoo, ouprimeiro-almoo,comotambmdesignado.Estacentralidade,no quotidianoalimentar,deduasrefeiesprincipaismaisclaraaindana lnguacastelhanaalmdacomidaedacena,odesayuno,primeirae leve refeio do dia, tomada pela manh, tinha como finalidade, literalmente, cortar o jejum, o que diz bem da escassa importncia que lhe era atribuda. Haviaaindaamerenda,ocasionale,emprincpio,leverefeiodatarde, maisfrequente,comopodemoscompreender,nosmeiosabastados crnicaseoutrasfontesreferem,asmerendasdereiserainhas,ocasio sobretudo associada a momentos de cio ou de lazer, a visitas realizadas e a recebimentos, mas tambm ao despacho: conhecida a visual descrio que Damio de Gis faz das merendas de D. Manuel que, estando em Lisboa, de quandoemvezdavaoseupasseiodebarco,acompanhadodemsicos, fidalgosealgumoficialseucomqueiadespachando;ameiodatarde aportavaaocaisdeSantosoVelhoondeDuarteForeiro,cavaleirodasua casa, lhe mandava trazer de merendar de muitas fruitas verdes, conservas, & cousas de acar, vinho, & gua [!]72. Fartura e ostentao na mesa rgia No era, pois, o nmero de refeies que diferia da mesa do rei para a dos seus sbditos. O que diferia, sim, e o que singularizava a mesa do rei de todasasoutraseraaostentaodaabundncia,efeitosimblicodetanto relevonumasociedadedetantasemltiplascarncias,que permanentemente oscilava entre a abundncia e a misria. Na Idade Mdia, comoobservaMassimoMontanari,umdifusosentimentodeinseguranae de medo perante a carncia alimentar favorecia atitudes e, at, reaces por vezesviolentaseincontrolveisperanteacomida:chipoteva,mangiava molto,inmodoquasirapace:lostiledialimentazionedigranparte dellaristocraziaeraimprontatoaquestomodello;peressa,mangiaremolto eraunverostatus-symbol73.Assim,nestasociedadefrgil,emqueo

71 SalvadorDiasArnaut:AArtedeComer!SalvadorDiasArnaut,AArtedeComerem Portugal na Idade Mdia (Introduo a O Livro de Cozinha da Infanta D. Maria de Portugal), Lisboa, IN-CM, 1986, pp. 55-60. Nova edio na Colares Editora, 2000. O Livro de Cozinha daInfantaD.Mariafoipublicadonomesmoanode1986comPrlogo,Leitura,Notasaos Textos, Glossrio e ndices por Giacinto Manuppella, Lisboa, IN-CM. Traduo para francs deMariaJosPalla,LivredeCuisinedelInfanteMariaduPortugalfemmedAlexandre Farnse, Lisboa, IEM/FCSH, 2008; Bruno Laurioux, op. cit., pp.87-88. 72 Damio de Gis: Crnica do Felicssimo Rei D. Manuel, P. IV, cap. 84, p. 225. 73 Massimo Montanari: Alimentazione e cultura nel Medioevo, 2 ed., Roma, Laterza, 1992 (1 ed. 1988), p. 91. 25Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 espectrodafomepermanentementeassomava74,omodelodominantena aristocracia era comer muito, por vezes demais. Desta forma, a mesa do rei deviaserfarta,porqueatravsdessafartura,mastambmatravsdasua encenao e ritualizao se evidenciava o seu poder75. Comfrequnciaosmonarcasviamsuceder-semesauma quantidadeextraordinriadepratosnosseusjantareseceias,muitosdos quaisregressavam,semsertocados,scozinhasmaisdoqueoactode comer,opoderdoreimostrava-senocerimonialquerodeavaarefeio, neste sentido convertida, como observa Lisn Tolosana,emverdadeiroacto ritual76. O espao do privilgio social e do poder poltico opunha-se, com uma ostentao cada vez mais vincada, ao mundo da fome e do medo77. Braudel observacomooverdadeiroluxoerefinamentodamesanoOcidente definitivamentefirmadonossculosXVeXVIfoinoentantorelativamente tardio,emcomparaocomoutrascivilizaesdoVelhoMundo,comoo casodaChina,ondeosbanquetesdeaparatoeramumamuitoantiga tradio78. Umdosmaisextraordinriosmomentosdegrandesfestase banquetes neste perodo em Portugal ocorreu em 1490 quando Afonso, filho eherdeirodeD.JooIIcasoucomIsabel,filhaprimognitadosreis Catlicos.Aspormenorizadasevisuaisdescriesdodascerimniase banquetesdesenroladosnacidadedevorapelocronistaGarciade Resendepermitemavaliaroinvestimentodacoroaportuguesanesse matrimnio, o custo e a ostentao das festas, a extraordinria quantidade de todos os gneros de carnes e frutas, a sofisticada e encenada apresentao dospratosperanteamesargia,atotalausnciadepeixe.Masseas crnicasnosajudamavisualizaressesmomentoscerimoniais,infelizmente, comalgumasexcepesnopossumosemPortugaliconografiaoupintura relativa a banquetes cerimoniais no que diz respeito ao sculo XVI. Por isso, temos de os imaginar/representar atravs de alguns objectos pertencentes casarealquesubsistem,algunsusadosemmomentoscerimoniaisda monarquia na poca. Aostentaoia-setornandoosinaldistintivoeoprincipalmotivoda mesadegrandesedepoderosos;cadavezmaislongedeconstituirum lugardecoesosocial,elaeraagoraumespaodeseparaoede excluso o banquete, nos sculos XV e XVI promoviauma mesa para ser

74 IriaGonalves:Entreaabundnciaeamisria:asprticasalimentaresdaIdadeMdia Portuguesa,inEstudosMedievais.QuotidianoMedieval:Imaginrio,Representaoe Prticas,coord.AmliaAguiarAndradeeJosCustdioVieiradaSilva,Lisboa,Livros Horizonte, 2004, pp. 42-65 75 Roy Strong: Feast: a History of Grand Eating, Londres, J. Cape, 2002. 76 CarmeloLisnTolosana:LaImagendelRey(Monarquia,RealezayPoderRitualenla CasadelosAustrias),Madrid,Espasa-Calpe,1991,p.130.Sobreosmecanismosde conservaoetransmissodamemriasocial,nasuaarticulaocomascerimnias comemorativaseprticascorporais,emqueasperformanceseosmomentosrituaistm um lugar central, v. Paul Connerton: Como as Sociedades Recordam, Oeiras, Celta Editora, 1993 (1 ed. inglesa 1989). 77 Massimo Montanari , La faim et labondance!, pp. 129-130.78 Fernand Braudel, op.cit., I, pp.157-159.26Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 olhada,naabundncia,naqualidadedospratos,nasmodalidadesde apresentao,nasprpriasinvenescnicasqueaacompanhavam,em suma, na teatralizao da mesa. O mundo da corte e os excessos alimentares: discursos de advertncia Maseraprecisamenteperanteestamesafarta,abundantee ostentatriaqueorei,comoadvertiamtelogosemoralistasdesdeapoca medieval,deviacultivaratemperana,virtudetantasvezesausentedos meioscortesos.Naverdade,agula,pecadocapital,eracomfrequncia consideradaumvcioprpriodacortee,talvez,afinal,deformano totalmenteinfundada:poisnoeramafarturaeoscorrelatosexcessos alimentares tantas vezes um sinal de distino social, um verdadeiro statussymbolaristocrtico,pararetomarmosostermosdeMontanari?79 Nopor acaso, duas das obras centrais do discurso anti-ulico nos sculos XV e XVI, acelebradaDeCurialiumMiseriisEpistola deAeneasSilvioPiccolomini (1473) e o no menos conhecido Menosprecio de Corte y Alabanza de Aldea de Antonio de Guevara (1539), do um lugar de singular relevo aos excessos alimentaresdacorte,fazendoperfilaragulacomoumvcioprpriodeum quotidiano corteso recheado de lugares sombrios e de prticas funestas80. Numoutroplano,agulaeraaindaassociada,maisdoquequalquer outroexcesso,luxriaeaopecadodasensualidade,comosucediade forma absolutamente clara na Summa Theologica de S. Toms de Aquino81, realidadequedesdeaIdadeMdiaaIgreja,atravsdeumaabundante literaturadecarctermoralizante,seesforavapordenunciar82;emsuma,o queestavaemcausaeraavelharelaoentresexoecomida,oquenos permitecompreendermelhorosvriossentidospossveisdainvocaodos mritos da fome e da frugalidade da tradio monstica83. Aliteraturanormativarelativaformaodoprncipeconcedia particulardestaqueaocontrolodaspaixesetemperana,devendoo

79 Massimo Montanari, Alimentazione e cultura!, p. 91. 80 DeCurialiumMiseriisEpistola,cap."Delossentidosdelgustar:yoler":Tractadodela Miseria de los Cortesanos, que escrivio el Papa Pio, ante que fuesse Summo Pontfice, a un cavallero amigo suyo Coimbra, Joo de Barreira, 1563; Antonio de Guevara: Menosprecio de Corte y Alabanza de Aldea (1539), cap.XVI, ed. de Asuncin Rallo Gruss, Madrid, Ediciones Ctedra, 1984, pp.241-250. A crtica aos banquetes e seus excessos e os condicionamentos - servido, competio, falta de liberdade - e cdigos da "comida cortes" e, na generalidade, a preocupao pela comida so aspectos recorrentes no s no Menosprecio... ou no Aviso de Privados y Doctrina de cortesanos (1539) (cap. VII, cap. XVIII) como no conjunto da obra guevariana. V. Rallo Gruss, Asuncin, op.cit., p.173, nota 6. 81 Madeleine Pelner Cosman, op.cit, pp. 109-110, e ainda pp.116-123, com sugestivo dossier iconogrfico82 MireilleVincent-Cassy :Lagulacurialeoulesdbordementsdesbanquetsaudbutdu rgne de Charles VI, in La Sociabilit Table!, pp. 91-102; Jacques Le Goff :Saint Louis table: entre commensalit royale et humilit alimentaire, in ibidem, pp. 133-144; Maria del CrmenSimn,Elcuidadodelcuerpodelaspersonasreales:delosmdicosalos cocineros en el real alczar, in Le Corps dans la Socit Espagnole!, pp. 113-122. 83 Massimo Montanari, Alimentazione e cultura!, pp. 90-92. 27Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 prncipeaprenderaevitartodososexcessos,nomeadamentenacomida84. SetomarmoscomoexemplooLibroPrimerodelEspejodelPrincipe Christiano (1544), da autoria de Francisco de Monon, capelo e pregador de D.JooIII,obradestinadaeducaodoprncipeherdeiro,D.Joo(n. 1537)eumadasgrandesobrasdapedagogiaaristocrticadosculoXVI publicadasemPortugal85,facilmenteconstatamosaparticularateno conferida virtude da temperana, e a importncia de um discurso regulador edeadvertnciaemtornodamesadoprncipe.OLibro Primero!preceituavaqueoprncipenodeviacomerantesdomeio-dia,e no devia fazer mais de duas refeies (o que no se aplicava enquanto era criana,faseemqueeraconvenientecomervriasvezespordia).Asua mesa devia ser farta, mas dentro de limites que a sobriedade e a conteno impunham, e as "cenas" mais leves do que as "comidas"86. Era dado, naturalmente, um lugar de relevo ao vinho, ao qual dedicava quatro longos captulos, em que o exemplo dos clssicos se entrelaava com adosreiscoevos,enunciavam-seosdanos,fsicos,comparticularnfase para gota, e morais, perturbando o uso da razo, retirando ao rei gravidade e autoridade,levando-oafazergestosincompatveiscomsuqualidadey estado, e at, levando ao cometimento de sentenas injustas, como sucedeu umdiacomFilipedaMacednia,estandoumpoucotomadopelovinho, contraumapobremulher(fol.113);ovinhopodetambmretirarla mansedumbreypiedadaoshomens,tornando-osmaiscruis.Maso destaquemaior,pelapenadestetelogodeD.JooIII,vai,semnovidade, para o pecado da luxria e de todos los vicios carnales, e at a esterilidade, decorrentesdoseuconsumoexcessivo;massublinhavam-setambmas suas propriedades, a primeira das quais era o facto de o vinho juntamente es manjar y bevida, lo que en pocas cosas se halla junta esta virtud, ou porque esfuera la virtud natural e quente, auxilia na cura de muitas doenas cuja causa seja um humor frio, o que se relaciona directamente com ento vigente teoriadoshumores;finalmente,eestabelecia-seumminuciosoelencodas regrasqueoprncipedeveriaobservarsebebessevinho.Entreosseus efeitosnefastos,edadaaposiosocialefuturasfunesdodestinatrio, sublinhavam-separticularmenteosperigosdodescobrirdesegredosque deveriamsermantidossigilosos,afaltadeprudncia,dediscrionas palavrasenosactos,absolutamentenecessriosaoprncipeeaoexerccio dopoder.Deondeseconcluaque,decorrendotantosmalesedanosdo consumo excessivo do vinho, o prncipe devia beb-lo com moderao87.

84 Ana Isabel Buescu, op. cit., pp. 122-124. 85 Francisco de Monon: Libro Primero del Espejo del Principe Christiano, que trata como se hadecriarunPrincipeoniogenerososdesdesutiernaniezctodoslosExercicios& virtudesqueleconvienenhastaservaronperfecto.Contienemuysingularesdoctrinas morales y apazibles, Lisboa, Lus Rodrigues, 1544 (2 ed., aumentada, 1571). 86 A comida, tomada pelo meio-dia, era a refeio principal, correspondendo ao jantar que surge nas fontes portuguesas; e a cena a refeio da noite, a ceia em portugus. 87 FranciscodeMonon,LibroPrimero...,cap.XXXVI,fols.108-11,ecap.XXXVIIaXXXIX, fols.112-122v., fol. 115. Como apontamento curioso, o autor contempla algumas referncias aosqueconsideravaserementoosmelhoresvinhosportugueses:osvinhosdaCaparica, Ribatejo, Lamego e Vinhais (Bragana) e ainda a malvasia, trazida da ilha da Madeira. 28Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Masaalimentaoregradanorespeitavaapenasaquisioda virtudedatemperanaeaocontrolodepulses,mastambm,edeforma central, ao corpo fsico e manuteno da sade do prncipe. Esta dimenso eraobjectodeumcaptuloemque,tambmcomextremopormenor,se estabeleciamasregrasaobservarnaalimentaodoprncipepara conservaodasuasade88:Emsuma,otratadodeFranciscodeMonon, em pleno sculo XVI, evidenciava como a alimentao do prncipe, longe de dizer respeito mera satisfao de uma necessidade elementar e quotidiana, constituaummotivocentraldasuaeducao,articulandoumadimenso moral, poltica e sanitria, em que a advertncia contra excessos e interditos tinha um importante lugar. Nestediscursoreguladoredeadvertnciacontraodesregramento alimentar na corte em causa estava, e sempre com grande relevo, o consumo de vinho que, como assinalmos, revestia uma dupla e contraditria condio simblica: a de vinho mstico, eucarstico, o sangue de Cristo oferecido aos fiispelatransubstanciao,mastambmadebebidadesreguladorada temperana. Assim, ao vinho, no contexto da corte, associavam-se dois tipos dediscursos,duasvozesdissonantesmasligadasaquefaziadelea bebida por excelncia, presente na mesa rgia e consumida com largueza e abundnciaporreisesenhores89;eessaoutravoz,quealertavaparaos perigosdoseuconsumodesregradoqueotornava,indiscutivelmente,o emblemamaiordadesregulaodatemperana.JoreiAfonsoXde Castela, nas Siete Partidas, concedia uma ateno particular ao consumo de vinho pelo prncipe90; e o tambm pseudo-aristotlico Segredo dos Segredos, delargussimadifusoeuropeia,emversesvrias,atpocaModerna, advertiacontraosexcessosdovinho,naquelaque,porventura,umadas maisexpressivasedetalhadasdiatribescontraoseuconsumoexcessivo: tomadoemgrandesquantidades,entreoutrasconsequncias,ovinho obscurenta o entendimento, embarga o siso e torva o crebro e enfraquenta avirtudenaturalegeraesquecimento[!];mas,deformaabsolutamente original,recomendava-setambmaoreique,emocasiesdeterminadas, mandassebeberosseusprivadossemrestries,abstendo-seeledeo ingerir,porqueentopodersmuitossegredosentendereouvir[!]o vinhopodiaser,tambm,uminstrumentodirectodepoderdoprpriorei91. Estareiteradaadvertnciacontraoabusodovinhonosignificavaque, consumidocommoderao,ediludoemgua,comoeraalisprtica corrente e recomendada, o vinho no fosse objecto de louvores por parte dos prprios mdicos92.

88 Ibidem,cap.XXIV,fols.66v-70que,apesardottuloapresentado,"delcuydadoqueenla vidaordinariayenlospasatiposyrecreacionessehadetenerdelasaluddelprincipe", acaba por incidir quase exclusivamente na questo da alimentao, e nas nove regras para manter a sade do prncipe.89 Iria Gonalves, op.cit., p. 18 e nota 10. 90 V.asconsideraesrelativasaoseuconsumopeloprncipenasPartidasdeAfonsoX,o Sbio:LasSietePartidasdelReyDonAlfonsoElSabio,cotejadasconvarioscodices antiguos por la Real Academia de la Historia, 3 T., Madrid, Imprenta Real, 1807, Partida II, tt. V, lei II, pp.25-26 e tt. VII, lei VI, pp.48-49.91 Pseudo-Aristteles, op.cit.,, p. 42 e p. 17, respectivamente. 92 Jeanne Allard, op. cit., pp. 97. 29Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Anooquefica,noseuconjunto,adequeacortenoeravista comoumespaodesobriedadeoudefrugalidadealimentar,masumlugar ondeafarturapermitiaeproporcionavaoexcessoquefacilmentepodia originaraenfermidadeouovcio,justificando,afinal,oolharcrticoque moralistas,telogosoumdicoslanavamsobreaalimentaodereis, prncipesegrandessenhores.Mdicosefsicosfaziamalisradicarnos excessos de mesa um conjunto de doenas que Lobera de vila, mdico de Carlos V e autor daquele que considerado o primeiro tratado de diettica da pocaModerna,oVanquetedeNoblesCaballeros,publicadopelaprimeira vezem1530,classificavademodosignificativo,numoutrotextomaistardio de sua autoria, como enfermedades cortesanas 93. OstratadosdomdicodeCarlosVconsistiam,fundamentalmente, numdiscursodeadvertnciaederegulaoalimentardestinadoao imperadoreaosnobresque,pelasuacondiosocial,eramosprincipais protagonistas da dimenso sombria, a um tempo moral e sanitria, da fartura alimentar.Discursoqueevidenciavaaabsolutapreeminnciadeuma medicinacentradanateoriadoshumores,comconsequnciasdirectasno tipodealimentaoadequadaacadaindivduo,deformaamanteroua recuperarasade.A30deJulhode1544,estandoD.JooIIIemvora,o fsicoAntnioMaldonadoescreviaaosecretrioPerodeAlcovaCarneiro, aconselhandoqueseoreitivessealgumencendimentodeclera,deveria alimentar-se de ceias leves e mantimentos frios como frangos, e abster-se demuitoexerccioedemontarmuitasvezesacavalo;estasadvertncias tornavam-se mais incisivas quanto aos cuidados a ter com a alimentao do frgilprncipeD.Joo,herdeirodotrono:osmantimentoseaviandado prncipe deviam ser leves, de modo a que no se encienda la colera e altere o sangre [sic]94. Embora parcos, h alguns testemunhos dispersos aos gostos, predileceseatexcessosalimentaresdomonarcaportugus.D.JooIII comia bem, e com apetite - era mesmo, de acordo com testemunho annimo, desenfreadocomasmesaseasdigestesressentiam-se95.Em1557, pouco antes de morrer, j muito debilitado, o monarca comia em excesso, na opiniodoembaixadorcastelhanoSanchodeCrdoba,comoreferiaem cartaenviadaprincesaD.JoanadePortugal96,nodispensandoquatro refeies dirias; merenda, o menos que ingeria era queijo fresco e frutas, evidenciandoumapredilecoespecialporbebidaseguasenfriadas97. Eracapazdecomerquatrofrangoseumatortabemadubadadecarnee

93 Libro de las Quatro Enfermedades Cortesanas!., publicada em 1544. Ibidem, p. 100.94 IAN/TT, CC, P. I, m.75, doc. 43. 95 BNP, cod. 10761, fol. 12. 96 AprincesaD.Joana(1535-1573),filhadoimperadorCarlosVedeIsabeldePortugal, casouem1552comoprncipeD.Joo,filhodeD.JooIIIedeD.Catarina,herdeirodo trono portugus. Depois da morte do prncipe e de ter dado luz D. Sebastio, regressou a Castela em Maio de 1554, onde exerceu a regncia na ausncia de seu irmo Filipe, ento rei consorte em Inglaterra. Nunca mais voltou a Portugal. 97 CartadeSanchodeCrdobaprincesaD.Joana,de14deJunhode1557,cit.por AlfonsoDanvilayBurguero,DonCristobaldeMoura,PrimerMarqusdeCastelRodrigo (1538-1613), Madrid, Real Academia de la Historia, 1900, p. 63. 30Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 porcimanatasfrescasaparadasdocoalhodoleite,tudocommuidoce melao98. A mesa do rei, um espao ritual Oactodecomer,actofsicoporexcelncia,peladimensoritualque tinha no caso da realeza, revestia um significado simblico profundo, no caso do rei litrgico e at sacral99. O manual litrgico que pertenceu princesa D. MariadePortugal,princesadeParma,descobertoemNpolese recentementepublicado100,umimportanteeinditotestemunhodas cerimnias da capela real no reinado de D. Joo III, numa poca em que em PortugalnoexistiaaindaumRegimentosistematizandoosritose cerimnias a observados, pela primeira vez institudo por Filipe II, em 1592. Nele est bem patente, entre muitos outros, com destaque para a msica da capela,esteaspectoquequeremosaquirelevar:abnodamesadorei, precedendoarefeio,nasvriassituaesqueseapresentavamemdia de missa pontifical ou de missa ordinria, quando o rei comia acompanhado darainha,emdiadejejumepeixereflectiaessadimensosacralque envolviaamesadomonarca,actoque,porventuracomopoucosoutrosde entre os cerimoniais rgios, se situava nesse espao que unia o sagrado e o profano,religando,atravsdapalavraedogestodooficiante,opoderda monarquiaaopoderdodivino101.Enoeraamesadoreitambmuma mensa domini, como o altar do Senhor? Numoutroplano,ocerimonialquerodeavaoreimesareflectia tambmaimportnciadahierarquiadamesa,consideradadesdeaIdade Mdiacomoumdosmaisrelevantesdavidanacorte,sujeitoauma regulaoritualeacdigoscadavezmaisprecisosemboratalprocesso fosse,naturalmente,umprocessodelentainculcao102.Poroutrolado,na perspectiva mais geral de uma "civilizao dos costumes", a mesa constitua, naspocasmedievalemoderna,comoNorbertEliasobservoudeforma pioneira,umdos"espelhos"privilegiadosdacivilidadeedaaquisiodas boasmaneiras,comosetornaevidentecomodestaquequegestose comportamentosaobservarnomomentodasrefeiesassumiamno conjunto da literatura de civilidade103. No mbito da casa real, esta realidade

98 BNP, cod. 10761, fol. 72v. Sobre o conhecido apetite de D. Joo III, v. Ditos Portugueses!, dito n 412, p. 155. 99 Sergio Bertelli, pp. 164-185. 100Jos Maria Pedrosa Cardoso: Cerimonial da Capela Real. Um manual litrgico de D. Maria de Portugal (1538-1577) Princesa de Parma, Lisboa, IN-CM/FCG, 2008. 101 Ibidem, pp. 124-126. 102 V.,porexemplo,paraadifcildifusodousodacolheredogarfoindividuaisapartirdo sculoXVI,FernandBraudel,op.cit.,I,pp.173-174.EmInglaterra,porexemplo,oseuuso s se generaliza cerca de 1750. 103 Norbert Elias: La Civilisation des Moeurs, Paris, Calman Lvy, 1973 (1 ed. alem 1939), pp.88essepp.121-183;PhilippeAris:L'enfantetlaviefamilialesousl'AncienRgime, Paris,Seuil,1973(1ed.1960),pp.275-282;DanielaRomagnoli:"Cortesianellacitt:un modellocomplesso.Notesull'eticamedievaledellebuonemaniere",inLaCittelaCorte. Buone e Cattive Maniere tra Medioevo ed Et Moderna, a cura di Daniela Romagnoli, con un saggio introduttivo di Jacques Le Goff, Milo, Angelo Guerini, 1991, pp.47-48 e pp.59-61 (trad. francesa, com alteraes, La Ville et la Cour. Des bonnes et des mauvaises manires Paris, 31Ana Isabel Buescu Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 implicava,nosbastidores,umaorganizaocadavezmaiscomplexa,dos cargos,funcionriosecriadagemqueasseguravamosserviosligados mesa,cozinhaeuchariargiascopeiros,trinchantes,cozinheiros, pasteleiros, confeiteiros, para no falar dos moos de cozinha e outros ofcios menores. Nos aposentos em que tinham lugar as refeies, eram as artes de mesa,atravsdapresenaedousodeobjectosdegranderiquezae aparato104, o ritmo processional da apresentao dos manjares, que revestia, com frequncia, aspectos de verdadeira arte efmera, a ritualizao precisa dos gestos de todos os protagonistas, que mostravam o fausto da refeio do rei. A mesa do rei e a cultura de corte Concluindo,aalimentaorgiaumcampodeestudos definitivamenteinterdisciplinar,implicandoocruzamentododiscursopoltico ecultural,daculinriaedagastronomia,comaliteratura,aantropologia,a histriadaarteeamedicina.Semdvida,umfascinanteterritrioparao historiador,comumlugarespecficoecomplexonoquadrodoestudoda cultura nobilirquica de corte na Europa Moderna. Recibido:6/5/2013 Aprobado:11/10/2013

Fayard, 1995); Claudine Marenco :, Manires de Table, Modles de Moeurs, 17e-20e sicle, Cachan,EditionsdelENS,1992;BanquetsetManiresdeTableauMoyenAge,Actesdu ColloqueduCentreUniversitairedEtudesetdeRecherchesMdivalesdAix,Aix-en-Provence, 1996. 104 Paraestapoca,v.MariadoCarmoRebellodeAndrade:Artesdemesaecerimoniais rgios na corte do sculo XVI. Uma viagem atravs de obras de arte da ourivesaria nacional, A Mesa dos reis de Portugal!, pp.134-147. 32Librosdelacorte.es, n 7, ao 5 Otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 LA DINASTA HABSBURGO EN LA HISTORIOGRAFIA ESPAOLA DE LOS SIGLOS XIX Y XX Por Jos Martnez Milln(UAM/IULCE) RESUMEN Enesteartculoseexponenlasdiversasinterpretacionesrealizadasporla historiografa espaola e internacional del significado de la Casa de Austria en la construccin de una Historia nacional espaola. Aborda no solo su inclusin enlamemoriaylasidentidadesnacionalessinoquetambinanalizala contribucindeloshispanistas.Porltimoseponederelieveelpapel fundamentaldelaCorteparaunainterpretacinadecuadadelossiglosXVIy XVII. PALABRASCLAVE:MonarquaHispnica,CasadeHabsburgo,Casade Austria, Corte espaola, historiografa, hispanistas. THE HASBURG DINASTY IN THE SPANISH HISTORIOGRAPHY OF THE NINETEEN AND TWENTY CENTURIES ABSTRACT Inthispaperareexposedthevariousinterpretationsandmeanings asignedtotheHouseofAustriaintheconstructionofaSpanishnational history.HereareexposedtheSpanishandinternationalhistoriographyabout this item. It addresses inclusion not only in memory and national identities, but alsoanalyzesthecontributionofhispanistscholars.Finallyhighlightsthe fundamentalroleoftheCourtforaproperinterpretationofthesixteenthand seventeenth centuries. KEY WORDS: Monarchy, House of Habsburg, House of Austria, Spanish Court, Historiography, Hispanists. 33Jos Martnez Milln Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 LA DINASTA HABSBURGO EN LA HISTORIOGRAFIA ESPAOLA DE LOS SIGLOS XIX Y XX Por Jos Martnez Milln (UAM/IULCE) A pesar de que la Monarqua hispana alcanz su mximo esplendor durante el perodo en que los monarcas de la Casa de Austria reinaron (siglos XVI y XVII), la dinastaHabsburgonohagozadodeunavaloracinbenvolaenlahistoriografa espaola de los siglos XIX y XX. No resultan fciles de explicar las causas de esta sorprendenteinterpretacin,sibienesprecisotenerencuentaquedichadinasta constituyelamduladelaevolucinhistricadelaMonarquahispanahastaque staseconstituycomonacin.Estoocurrien1808,cuandolosejrcitos napolenicosinvadieronlapennsulaIbrica.Fueentoncescuandoapareciun nuevosentimientosinprecedentesenlosdistintospueblosdeEspaa,quese organizaronenJuntasSupremas,esdecir,soberanas,ycomotalesdeclararonla guerraaFrancia1.SehabaproducidolaquiebradelaMonarquatradicional, constituidaenelsigloXVI,ydeellofueronconscienteslospropioscoetneosal suceso.Elsentimientonacional,surgidodesdeentonces,yanuncaabandonla conciencia de los espaoles, al contrario, fue acelerado por el movimiento romntico, que se esforz en articular un pasado comn2. EnestasprimerashistoriasdeEspaa,ladinastadelosHabsburgosala muy mal parada. Efectivamente, la preocupacin que se inici en Europa durante el sigloXVIIIentornoalcarcternacionalimpliclanecesidaddeconocerlapropia historia3. Los hombres de letras espaoles eran plenamente conscientes del atraso cientfico y de la mala imagen que los extranjeros tenan de Espaa. En su intento

1 ManuelMORENOALONSO,Elsentimientonacionalistaenlahistoriografaespaoladelsiglo XIX.Nation et Nationalits en EspagneXIXe-XXe. Paris 1985, p. 71. Miguel ARTOLA, La Espaa de Fernando VII.Madrid 1968 (Historia de Espaa R. Menndez Pidal, vol. 26). 2 HansJURETSCHKE,Origendoctrinalygnesisdelromanticismoespaol(Madrid1954).ID,La recepcindelaculturaycienciaalemanaeEspaadurantelapocaromntica.Estudios romnticos.(Valladolid1975)63-120.VicenteLLORENS,LiberalesyRomnticos.Unaemigracin espaolaenInglaterra(1823-1834).Madrid1968,passim.LeandroROMEROTOBAR,Panorama crticodelromanticismoespaol.Madrid1994,pp.93ss.JuanGARCAMERCADAL,Historiadel RomanticismoenEspaa.Barcelona1943,pp.110-111.LosartculosqueBlhescribisobreel temasepuedenencontrarenelvolumen,VindicacionesdeCaldernydelteatroantiguoespaol contra los afrancesados en literatura. Cdiz 1820. 3 Jos A. MARAVALL, Mentalidad burguesa e idea de Historia. Revista de Occidente 107 (1972), pp. 250-286.AntonioMESTRESANCHS,LahistoriografaespaolaenelsigloXVIII.CarlosIIIysu Siglo.Madrid.UniversidadComplutensedeMadrid1990,I,pp.21-60.Sobrelaaparicindela Historia de la literatura en el siglo XVIII, vase, Joaqun ALVAREZ BARRIENTOS y Antonio MESTRE SANCHS, La nueva mentalidad cientfica, en: Vctor GARCIA DE LA CONCHA (dir.), Historia de la literaturaespaola.SigloXVIII(I).Madrid.EspasaCalpe1995,pp.108-111.FranoisLOPEZ,CommentlEspagneclaireinventaleSicledOr,en:AlbertoGILNOVALES(edit.),Hommage desHispanistesFranaisesN.Salomon.Barcelona.Laiapp.515-527.IgnacioURZAINQUI,El conceptodehistorialiterariaenelsigloXVIII.HomenajealvaroGalmsdeFuentes.Madrid. Gredos 1987, III, pp. 565-589. 34Jos Martnez Milln Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 dereformarlasociedadeinnovarlaculturaencontraronlaoposicindelos tradicionalistas que despreciaban todo vestigio de pensamiento innovador4. El siglo XVIII fue considerado en Europa como la poca de la civilizacin del progreso y la libertad de pensamiento; ahora bien, lo opuesto a las luces y a la razn era la fe, es decir,lareligin.LaMonarquahispanadelosHabsburgohabaconstruidosu grandeza en la defensa de la religin, hasta el punto de que lleg a ser conocida (en elsigloXVII)comolaMonarquaCatlica,inclusoasentensusreinosaltribunal del Santo Oficio de la Inquisicin, que para los ilustrados representaba el paradigma del atraso cultural y de la intransigencia ideolgica. Para el incipiente nacionalismo quesurgienelsigloXVIIInohabadudadequelaconfesincatlicay,por consiguiente, la dinasta de los Austria, que haba contribuido a implantarlo en todos sus reinos, haban sido los causantes de la decadencia espaola5. Losejemplosresultannumerosos,valgarecordaraJuanPabloForner (personaje que est lejos de cualquier sospecha antiespaola), quien se preguntaba silateologaylamoralcatlicashabansidounobstculoparaeldesarrollodela cienciaenEspaa6.Porsuparte,PrezBayer(1711-1794)dirigiunmemoriala Carlos III, Por la libertad de la literatura espaola, asegurndole que, tras 1635, solo sehabanpublicadolibrosdereliginyvidadesantosenEspaa,desuerteque parece que desde aquella hora se cortaron enteramente las fuerzas y nervios de la literatura espaola7. El abate Marchena predicaba la renovacin de rgimen poltico, queestabavinculadoestrechamenteconlareligin:Unsolomedioosqueda, Espaoles, para destruir el despotismo religioso, este es la convocatoria de vuestras cortes. No perdis un momento, sea Cortes, Cortes, el clamor universal8; mientras queManuelJosQuintana(1772-1857)atribualadecadenciadeEspaaala religin,cuyaprcticahabaprovocadolaausenciadeindustria9.Eranideasmuy semejanteslasquedefendiSempereyGuarinos(1754-1830)10,paraquienla causadeladecadenciaestuvoenelmalgobiernodelacasadeAustria;escierto que no tena una visin pesimista de toda la dinasta Habsburgo, pues ensalzaba a

4 OlgaQUIROZMARTNEZ,LaintroduccindelafilosofamodernaenEspaa:eleclecticismo espaoldelossiglosXVIIyXVIII.Mxico1949.FranciscoSNCHEZ-BLANCO,Lamentalidad ilustrada. Madrid 1999. Juan PREZ MAGALLN, Construyendo la Modernidad: la cultura espaola en tiempos de los novatores. Madrid 2002. 5 Sobreeltema,meremitoalacoleccindeartculosde:AntonioMESTRESANCHS,Apologay crticadeEspaaenelsigloXVIII.Madrid2003.ManuelMORENOALONSO,Elsentimiento nacionalista en la historiografa espaola del siglo XIX, en: Nation et nationalits en Espagne/Nacin y nacionalidades en Espaa. Paris 1985, pp. 63-97. 6 Franois LPEZ, Juan Pablo Forner y la crisis de la conciencia espaola en el siglo XVIII. Junta de CastillayLen1997,pp.384-387.JosA.MARAVALL,Elsentimientodenacinduranteelsiglo XVIII: la obra de Forner. Revista La Torre (1967). 7 FranciscoPREZBAYER,Porlalibertaddelaliteraturaespaola.Alicante1991(edicindeA. Mestre Sanchs). Jos C. MAINER, La invencin de la literatura espaola, en: Jos M. ENGUITA y Jos C. MAINER (eds.): Literaturas regionales en Espaa. Historia y crtica. Zaragoza 1994, p. 27. 8 Citadoen,MarcelinoMENNDEZPELAYO,estudiocrtico-biogrficoalasObrasliterariasdeD. JosMarchena.Sevilla1896,II,p.XLI.AbateMARCHENA:ObraenProsa.Madrid1985,pp.159-164, A la nacin espaola. 9 Manuel J. QUINTANA, Obras completas. Madrid 1852, pp. 35-39 (BAE, vol. 19).Albert DEROZIER, Manuel Josef Quintana et la naissance du libralisme en Espagne. Paris 1968. 10 Jos SEMPERE Y GUARINOS, Considrations sur les causes de la grandeur et de la dcadence de la Monarchie espagnole. Paris 1826, p. 29. Jacques R. AYMES, Espaoles en Pars en la poca Romntica, 1808-1848. Madrid. Alianza 2008, pp. 146-147. 35Jos Martnez Milln Librosdelacorte.es, n 7, ao 5, otoo-invierno, 2013. ISSN 1989-6425 Carlos V y sobre todo a Felipe II, pero no dudaba de que el declive haba venido por el mal gobierno de Felipe III (y sucesores), quien haba sido un rey tan religioso, que lehaballevadoadesatenderlascuestioneseconmicasdenunciadas reiteradamente por los arbitristas. LAVALORACINDELACASADEAUSTRIADURANTEELSIGLOXIX(1812-1875): LA FALTA DE LIBERTAD. El siglo XIX en Espaa constituy un enfrentamiento persistente entre el afn secularizadordelliberalismoemergenteylaautoridadjerrquicadelaiglesia catlica.Lanacinylalibertadfueronloselementosdelpensamientoliberalylos queconstruyeronlaevolucinhistrica11.Durante1843a1854gobernelpartido moderado, que tuvo una idea centralista del Estado, por lo que su gran obsesin fue implantarunaadministracineficaz,racionalycentralizadora,quenosiempre consigui12; no obstante, este objetivo constituy el eje de interpretacin histrica de las Historias Generales de Espaa13, quese escribieron durante este perodo y que suplantaron a la vieja Historia de Espaa del padre Juan de Mariana (vigente desde elsigloXVII).TaltipodeHistoriasconstituyeronunaespeciedeBiblia secularizada14 enlaqueseinstruyeronlasclasesmediasyenlasqueaprendan cules eran los factores esenciales sobre los que se construa la nacin y el nuevo Estado: la soberana nacional, la unidad legislativa y poltica, la unidad religiosa y la identidadnacional.Espaaeralanacinquesesituabaporencimadela multiplicidadregionalodeladiversidadlingsticaycultual.Lahistorianacional deba de asimilar en una misma unidad poltica y social toda una amplia dispersin de costumbres, intereses y aspiraciones15. a)Contra la dinasta Habsburgo. Para la nueva sociedad, la libertad poltica e ideolgica constituan los valores esencialesdelnuevoEstadoyladinastaHabsburgolashabasuprimidodesdeel momento en que lleg al trono hispano: la rev