44-Rudhaadigana01-23082015.pdf

श्रीः

तिङन्तप्रतिया४४ – रुधातिगणीः

२३.०८.२०१५vyoma-samskrta-pathashala

[email protected]

Sowmya Krishnapur for Vyoma-samskrta-pathashala, ©2014

http://www.sanskritfromhome.in/

िनातिगणस्य पनुरावि तनम ् िनतिकृञ्भ्य उीः उप्रत्यय ेपर ेगणुीः – पातिकीः

असयंोगपवू त-उकारान्तम ् अङ्गम ्◦ हलािौ तपति – गणुीः◦ अजािौ तपति – गणुीः+अवािशेीः◦ हलािौ अतपति – हरे्लतक,् वमयोीः वा उलोपीः◦ अजािौ अतपति – यण ् (इको यणति)


िनातिगणस्य पनुरावि तनम ् सयंोगपवू त-उकारान्तम ् अङ्गम ्◦ हलािौ तपति – गणुीः◦ अजािौ तपति – गणुीः+अवािशेीः◦ हलािौ अतपति – न तकतिि ्◦ अजािौ अतपति – यण ् (इको यणति)


िनातिगणस्य पनुरावि तनम ् कृधािीुः◦ तपत्स ुप्रत्ययषे ुगणु ेकृि े‘करु’ इति अङ्गम ्◦ अतपत्स ुप्रत्ययषे ुगणु े‘अि उि ् साव तधािकेु’ इत्यतु्व े‘कुरु’ इति अङ्गम ्

◦ हलािौ तपति – गणुीः◦ अजािौ तपति – गणुीः+अवािशेीः◦ हलािौ अतपति – हरे्लतक,् व-म-य पर ेतनत्यम उ्लोपीः◦ अजािौ अतपति – यण ् (इको यणति)


रुधातिगणीः सप्तमीः गणीः रुु॒तध िँ॑र ्आवरण े– पिृीँ सम्पके पितवशंतिीः धािवीः


तवकरणीः रुधातियीः श्नम ् (३.१.७८) रुधातियीः ५.३, श्नम ् १.१ अनवुतृतीः – कि ततर ७.१, साव तधािकेु ७.१ अतधकारीः – प्रत्ययीः १.१, परीः १.१, आद्यिुातीः १.१, धािोीः ५.१

सतू्रार् तीः – रुधातियीः धाियुीः परीः आद्यिुातीः श्नम-्प्रत्ययीः स्याि ् कत्र तर् ेसाव तधािकेु पर।े

तवशषेीः – तमत्त्वसामर्थ्ा ति ्अन्त्याििीः परीः श्नम ् उिाहरणम –् तिि ्ति -> ति न[श्नम]् ि ्ति


तवकरण ेपर ेकाय तम ् श्नान्नलोपीः (६.४.२३) श्नाि ् ५.१, न ६.१ (र्लप्ततवितिकीः), लोपीः १.१ अतधकारीः – अङ्गस्य ६.१, अतसद्धवित्रािाि ् सतू्रार् तीः – श्नमीः परस्य नस्य लोपीः स्याि।् उिाहरणम –् तिइन्ीँु॒ िरप्तौ -> इन् ि् -> इ न न् ् ि

-> इनध ् ि िु॒ञ्जोँ आमितन े-> िन्ज ् ति -> ि न न्ज ् ति -> िनज ् ति


तवकरणसतहिातन अङ्गातनिकारान्तातन

तवि ् -> तवनि ् तरि ् -> तरनि ् िन्ि ् -> िनन्ि ् -> िनि ् पिृ ् -> पनृि ्

जकारान्तातन यजु ् -> यनुज ् िन्ज ् -> िनन्ज ् -> िनज ् िजु ् -> िनुज ् अन्ज ् -> अनन्ज ् -> अनज ् तवज ् -> तवनज ् वजृ ् -> वनृज ्


तवकरणसतहिातन अङ्गातनिकारान्तम ्

कृि ् -> कृनि ्िकारान्तातन

तिि ्-> तिनि ् तिि ्-> तिनि ् ििु ्-> िनुि ् छृि ्-> छृनि ् ििृ ्-> िनृि ् तिि ्-> तिनि ् तवि ्-> तवनि ् उन्द ् -> उनन्द ् -> उनि ्


तवकरणसतहिातन अङ्गातनिकारान्तम ्

कृि ् -> कृनि ्िकारान्तातन

तिि ्-> तिनि ् तिि ्-> तिनि ् ििु ्-> िनुि ् छृि ्-> छृनि ् ििृ ्-> िनृि ् तिि ्-> तिनि ् तवि ्-> तवनि ् उन्द ् -> उनन्द ् -> उनि ्


तवकरणसतहिातन अङ्गातनधकारान्तातन

रुध ् -> रुनध ् इन् ् -> इनन् ् -> इनध ्

षकारान्तातन तशष ् -> तशनष ् तपष ् -> तपनष ्

सकारान्तम ् तहन्स ् -> तहनन्स ् -> तहनस ्

हकारान्तम ् िहृ ्-> िनृह ्


तिङ-्प्रत्ययषे ुपरषे ुकाया ततण


अल्लोपीः श्नसोरल्लोपीः (६.४.१११) श्नसोीः ६.२, अल्लोपीः १.१ अनवुतृतीः – साव तधािकेु ७.१, तङङति ७.१ अतधकारीः - अङ्गस्य ६.१, अतसद्धवित्रािाि ् सतू्रार् तीः – श्नस्य अस्तशे्च अकारस्य लोपीः स्याि ् तङङति साव तधािकेु

उिाहरणम –् कृि ् िस ् -> कृनि ् िस ् -> कृन्त ् िस ्


णत्वम ् यत्र अल्लोपीः नातस्त, ित्र णत्व ंसम्भवति (तनतमत ेसति)

रुणतद्ध, तरणति, िणुतत, छृणतत, िणृतत, कृणतत, वणृति

अल्लोप ेकृि,े नस्य अनसु्वार ेपरसवण ेि कृि,े परसवण तस्य अतसद्धत्वाि ् णत्व ंन िवति


णत्वम ् कृनि ् िस ् कृन्त ् िस ् (श्नसोरल्लोपीः ६.४.१११) कृन्त ् िर ् (ससजषुो रुीः ८.२.६६) कृन्त ् िीः (िरवसानयोतव तसज तनरयीः ८.३.१५) कंृतीः (नश्चापिान्तस्य झतल ८.३.२४) कृन्त्तीः (अनसु्वारस्य यतय परसवण तीः ८.४.५८) णत्वसतू्रदृष्ट्या (८.४.१, ८.४.२) परसवण तीः अतसद्धीः।


हल्सन्यीः


जश्त्त्वम ् १ झला ंजशोऽन्त े(८.२.३९) झलाम ् ६.३, जशीः १.३, अन्त े७.१ अतधकारीः – पिस्य ६.१, पवू तत्रातसद्धम ् सतू्रार् तीः – पिान्त ेझला ंजशीः स्यीुः, इि ंि सतू्र ंपवू तत्रअतसद्धम।्

उिाहरणम –् अ रुणध ् ि ् -> अरुणध ् -> अरुणि ्


जश्त्त्वम ् २ झला ंजश ् झतश (८.४.५३) झलाम ् ६.३, जश ् १.१, झतश ७.१ अतधकारीः – पवू तत्रातसद्धम ्, सतंहिायाम ् ७.१ सतू्रार् तीः – झलीः स्थान ेजश ् स्याि ् झतश पर ेसतंहिायाम।्

उिाहरणम ् – रुन् ् ध्वम ् -> रुन्द ् ध्वम ्, कृन्त ् ध्व े-> कृन्द ् ध्वे


ित्वतम ् १ ितर ि (८.४.५५) ितर ७.१, ि अनवुतृतीः – झलाम ् ६.३, िर ्१.१ अतधकारीः - पवू तत्रातसद्धम ्, सतंहिायाम ् ७.१ सतू्रार् तीः – झलीः स्थान ेिर ्स्याि ि्तर पर ेसतंहिायाम।्

उिाहरणम –् रुणध ् तस -> रुणतत्स, तिनि ् ति -> तिनतत


ित्वतम ् २ वाऽवसान े(८.४.५६) वा, अवसान े७.१ अनवुतृतीः – झलाम ् ६.३, िर ्१.१ अतधकारीः - पवू तत्रातसद्धम ्, सतंहिायाम ् ७.१ सतू्रार् तीः – झलीः स्थान ेिर ्वा स्याि ् अवसान।े उिाहरणम –् अरुणध ् ि ् -> अरुणध ् -> अरुणि ्-> अरुणि/्अरुणि ्


ष्टतु्वम ् ष्टनुा ष्टीुः (८.४.४१) ष्टनुा ३.१, ष्टीुः १.१ अनवुतृतीः – स्तोीः ६.१ अतधकारीः - पवू तत्रातसद्धम ्, सतंहिायाम ् ७.१ सतू्रार् तीः – सकारिवग तयोीः षकारटवगा तया ंयोग ेषकारटवगौ स्तीः सतंहिायाम।्

उिाहरणम –् तपनष ् ति -> तपनतष्ट


लोपीः झरो झतर सवण े(८.४.६५) झरीः ६.१, झतर ७.१, सवण े७.१ अनवुतृतीः – हलीः ५.१, लोपीः १.१, अन्यिरस्याम ् अतधकारीः - पवू तत्रातसद्धम ्, सतंहिायाम ् ७.१ सतू्रार् तीः – हलीः परस्य झरीः लोपीः वा स्याि ् सवण ेझतर सतंहिायाम।्

उिाहरणम –् तिनि ्िीः -> तिन्द ् िीः -> तिन्त ् िीः -> तिन्तीः/तिन्त्तीः

कृन्त ् ध्व े-> कृन्द ् ध्व े-> कृन्ध्वेSowmya Krishnapur for Vyoma-samskrta-pathashala, ©2014

Documents

44-Rudhaadigana01-23082015.pdf