Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

1

5İ Ortak Dersler

TÜRK DİLİ IIDoç. Dr. Cafer ÖZDEMİR

2

İçİndekİler2.1. KELIME GRUPLARI ..................................................................................................................... 3

2.1.1. İsim Tamlaması ...................................................................................................................................................... 32.1.2. Sıfat Tamlaması ..................................................................................................................................................... 42.1.3. İsim-Fiil Grubu........................................................................................................................................................ 62.1.4. Sıfat-Fiil Grubu ....................................................................................................................................................... 62.1.5. Zarf-Fiil Grubu ........................................................................................................................................................ 62.1.6. Edat Grubu .............................................................................................................................................................. 72.1.7. Bağlama Grubu ..................................................................................................................................................... 72.1.8. Tekrar Grubu ........................................................................................................................................................... 82.1.9. Birleşik İsim Grubu ............................................................................................................................................... 92.1.10. Unvan Grubu ....................................................................................................................................................... 92.1.11. Ünlem Grubu ....................................................................................................................................................... 92.1.12. Sayı Grubu...........................................................................................................................................................102.1.13. Birleşik Fiil ............................................................................................................................................................102.1.14. Kısaltma Grupları ..............................................................................................................................................11

2.2. KAYNAKÇA ...............................................................................................................................13

Ünite 2CÜMLE BİLGİSİ II SÖZ DİZİMİ II Doç. Dr. Cafer ÖZDEMİR

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

3

2.1. KELIME GRUPLARIBir kelime ile ifade edilen kavramların daha ayrıntılı aktarımını yapabilmek için, en az iki ke-limenin biçim ve anlam olarak bir araya gelmesi ile oluşan dilbilgisi birliklerine kelime grubu denir. Kelime grupları yargı bildirmezler, yapıları cümle oluşturmaya elverişli değildir. Cümlede özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olabilirler.

Bir cümlede kelime grubu olup olmadığını belirlemek için, cümledeki kelimeleri tek tek cümle bütünü içinde, özellikle yüklemle bağ kurarak işlev belirlemesini yapmak gerekir. Yüklemle kelime arasında biçim ve anlam olarak doğrudan bağ kurulamıyorsa, bu durum, incelediğimiz kelimenin, bir kelime grubu unsuru olduğunu gösterir.

2.1.1. İsim Tamlamasıİyelik ekli bir isim unsurunun, bir başka isim unsuruyla kurduğu kelime grubudur. Bu kelime grubunda iki isim unsuru, aitlik, içinde bulunma, sınırlandırma, belirtme vb. anlam ilgileri çer-çevesinde birbirine bağlanır.

İsim tamlamasında ana unsur sonda bulunur. Birinci unsur tamlayan, ikinci unsur tamla-nandır.

çoban (ty) /çeşmesi (tn)ovanın (ty)/yeşili (tn)

İsim tamlamasında birinci unsur ilgi ekli olabilir, ancak ikinci unsur tamlanan, daima iyelik eki taşır.

köy + yol-u = köy yoluokul + un + kapı + sı = okulun kapısıbiz + im + ses + (i)miz = bizim sesimiz

Birinci unsuru ilgi hâli eki taşıyan isim tamlaması belirtili isim tamlamasıdır. Belirtili isim tamlamasında tamlayanla tamlanan arasında ekle sağlanan geçici bir ilişki kurulmuştur.

çiçeğin (ty)+ kokusu (tn) = çiçeğin kokusuşehrin (ty) + kenar evleri (tn) = şehrin kenar evleri

Belirtili isim tamlamasının unsurları yer değiştirebilir.

memleket-in yollar-ıyollar-ı memleket-in

Gördün mü dehşetini (tn) tipinin(ty)? (tipinin dehşeti)Kimse duymaz çilesini tütmeyen ocakların. (tütmeyen ocakların çilesi)

Belirtili isim tamlamasının unsurları arasına başka unsurlar da girebilir.

Türk Dili II

4

Acaba bahar atların da mı karnını zehirliyor?Tahsilin ticarette yeri yok.Şehrin artık dışındayız. Belirtili isim tamlamasının tamlayan unsuru da belirtili isim tamlaması olabilir. elbisenin yakasının/ düğmesi denizin sularının/ serinliği

Birinci unsurunda ilgi hâli eki bulunmayan isim tamlamasına belirtisiz isim tamlaması denir. Bu tamlama, belirsiz, genel bir nesneyi, bir türü karşılar. çoban(ty)/ çeşmesi(tn) hayal(ty)/ iklimleri(tn)

Belirtisiz isim tamlamasının iki unsuru arasında daimî bir ilişki mevcuttur. Tamlamada iki unsur arasına başka unsur giremeyeceği gibi unsurlar yer değiştiremez. Bundan dolayı nesne adı olarak kullanılmaya en elverişli kelime gruplarından biri belirtisiz isim tamlamasıdır.

cep telefonu kahverengi Gökyüzübuzdolabı çamaşır makinesi atasözü okul-un uzun yol-u(+) okul uzun yol-u (-) memleket yolları (+)yolları memleket (-)

2.1.2. Sıfat TamlamasıBir isim unsurunun bir sıfat unsuruyla nitelendiği veya belirtildiği kelime grubudur.

sıfat unsuru+isim unsuru= sıfat tamlaması verimli+topraklar= verimli topraklar bütün+insanlar= bütün insanlar

Sıfat tamlamasında ana unsur isimdir, sonda bulunur. Sıfat, yardımcı unsur olarak ismin önü-ne gelerek onu tamamlar. Sıfat tamlayan, isim tamlanandır. Bu tamlamada isim de sıfat da ek almazlar.

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

5

sarı araba uzak hatıra zahmetli yolculuk uzun yol açan gül güneşle yıkanan tepeler

Tamlayanı sıfat-fiil veya sıfat-fiil grubu olan bir sıfat tamlamasında nesne, hareket niteliği ile tamamlanır. mavileşen/ manzara ilk sevgiye benzeyen/ ilk acı eserken yelken açmadığım/rüzgâr gecenin bitmeye yüz tuttuğu/an

Bir sıfat tamlamasında, ismi niteleyen birden fazla sıfat unsuru bulunabilir ya da birden fazla isim unsuru bir sıfat unsuru ile nitelenebilir. ne serin, ne tuhaf/ rüzgârlarkesici, dondurucu/bir karayel fırtınasıipek yığınlara sarılmış/sırmalar, tuğlar, sancaklarbu/ şüpheler, kuruntular Tamlayan ve tamlananı birer kelimeden oluşan sıfat tamlamaları kalıplaşarak birleşik isim-ler kurabilirler.

Akciğer başbakan ilkokulKarabiber yarıyıl ön söz Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsuru yer değiştiremez.

güzel hava ≠ Hava güzel Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsurları arasına “da/de” bağlacı ve –mI soru eki girebilir.

Yanımda bir de kılavuzum vardı.Burada üç mü kitap var? NOT: Nesnenin neden yapıldığını belirten “demir kapı, cam bardak, gümüş kemer” gibi tamla-malar, isim tamlaması değil sıfat tamlamasıdır. Bu tamlamaları, “demirden kapı, camdan bar-dak” şeklinde ve sıfat tamlaması kuruluşunda genişletebiliriz.

Türk Dili II

6

2.1.3. İsim-Fiil GrubuBir hareket ismi ile ona bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Hareket ismi, -mAk,-mA ve –Iş ekleriyle yapılır. Grubun ana unsuru hareket ismidir, genellikle sonda bu-lunur. Yüklem olan isim-fiil yargı bildirmez.

onu(bli.n)/ biraz sonra çekeceği acıya(yt)/ hazırlamak(y)şiir duygusunu(bln)/ lisan hâline getirinceye kadar(zt)/ yoğurmak(y)uzun bir ayrılıktan sonra(zt)/ sılaya(yt)/ dönüş(y)

Bu grupta isim-fiilin yeri özellikle konuşma ve şiir dilinde değişebilir.Seni istikbal için önce gelmek cihana,Ve başkasından almak sonra geliş müjdeni.

Bu grup, söz dizimi içinde isim görevi yapar.Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.Beklediğimi bilmek, onu da telaşlandırıyor.

2.1.4. Sıfat-Fiil GrubuBir sıfat-fiil ile bu sıfat-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Gru-bun ana unsuru sıfat-fiildir, genellikle sonda bulunur. Yüklem olan sıfat-fiil yargı bildirmez.

eski İstanbul’un güzel semtlerini(b.lin)/ yaratan(y) Türklükbu anı(b.lin)/ ışıklarla(zt)/ Türk eden(y) sizlersinizher içine girdiği odaya(yt)/bir şefkat serinliği (b.szn)/getiren(y) bu kız

Sıfat-fiilin grup içindeki yeri, özellikle konuşma ve şiir dilinde değişebilir. Çiçeklendiği gün sabır ağacıGerçeklenir dilde bütün dilekler.Kimse bilmez nasıl özlediğimiKüçük şehirdeki dostlarımı. “vatansever, çöpçatan, cankurtaran, uçaksavar” gibi bazı birleşik kelimeler, sıfat-fiil grubu ku-ruluşundadır.

2.1.5. Zarf-Fiil GrubuBir zarf-fiil ile bu zarf-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Gru-bun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda bulunur. Yüklem olan zarf-fiil yargı bildirmez.

son gülün karşısında(yt)/ son bülbül (ö)/ ah ederken(y)bu yaman dağların hayalini(b.lin)/ hatırımdan(yt)/ silince(y) güneş(ö)/ batacağı yere(yt)/ iyice(zt)/ yaklaşınca(y)

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

7

“-r/-mAz”, “-DI mI” ve “-DI/-AlI” vb. kalıplarla kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur.

Çamlıca’nın bu asıl çevresine girer girmez, artık eniştemizin köşkünün tılsımlı duygularını tat-maya koyulurduk.Mevsim geçti mi, o yine Alplerin kucağında kendi rüyasına dalıyordu.Ben bu gurbet ile düştüm düşeli Her gün biraz daha süzülmekteyim.

Şiir dilinde zarf-fiilin yeri değişebilir. Herkesin ayağı toprağa basardı açınca kapısını.

2.1.6. Edat Grubuİsim türünde bir kelime ya da kelime grubu ile onu izleyen bir çekim edatından meydana ge-len kelime grubudur. isim unsuru+çekim edatı= edat grubu sizler+için= sizler içinakşama+dek= akşama dekdersten+sonra= dersten sonra Edat grubunda, isim unsuru kelime grubudur olabilir.

hür maviliğin bittiği son hadde/ kadar (isim unsuru: sıfat tam.)ilk uçuştan sonra yuvaya dönmeyi başaran yavru serçeler/ gibi (isim unsuru: sıfat tam.) Bu grupta birden fazla isim unsuru bulunabilir.

yorgunluğuna, uykusuzluğuna/ rağmenbir avuç buğday, bir tutam ot, bir karış toprak/ için

2.1.7. Bağlama GrubuBağlama edatları (ve, veya, ile, ilâ, fakat, ama, değil vb.) ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubudur. Bağlama edatı isim unsurlarının arasında bulunur.

isim unsuru+bağlama edatı+isim unsuru= bağlama grubu kırmızı+ve+siyah= kırmızı ve siyahLeyla+ile+Mecnun= Leyla ile Mecnunon+ilâ+on beş= on ilâ on beş

Türk Dili II

8

• “ne ne, hem hem, da da, ister ister, ya ya, mi mi, gerek gerek...” gibi edatlarla kurulan grup-larda edatlar, isim unsurlarının başında veya sonunda bulunur.

ne mendil, ne de bir kol ya bunu ya şunu ya da onu güzel mi çirkin mi

• Bağlama grubu içine başka ögeler girebilir.

O, benim yüzüme değil hiçbir şey görmeden sağ ve sol tarafa bakmaktadır.

2.1.8. Tekrar GrubuBir nesneyi, bir niteliği, bir hareketi karşılamak üzere eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubudur. Grupta yer alan kelimeler arasında şekil ve anlam yönünden ilişki vardır.

Aynen tekrarlar: usul usul, ağır ağır, geze gezeYakın anlamlı tekrarlar: eş dost, doğru dürüst, eğri büğrüZıt anlamlı tekrarlar: iyi kötü, güzel çirkin, bata çıka, ölüm kalım“m” ünsüzünün kelime başına ilavesiyle: boya moya, sıra mıra Tekrarlar, anlamı kuvvetlendirme, nesne ve harekete çokluk, süreklilik ve beraberlik anlamı kazandırır.

Mini mini çocuklar etrafta dolaşıyordu. (kuvvetlendirme)Yaza yaza usandı. (süreklilik)Diyar diyar dolaştım. (çokluk)

Tekrar gruplarının birçoğunda unsurların yeri değiştirilmez.

eğri büğrü≠büğrü eğrimoyun≠oyun

Grupta yer alan kelimelerden biri, zaman içinde kullanımdan düşmüş olabilir.

bet beniz, soy sop, boy bos, yorgun argın Kelimeler arasına virgül konmaz.

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

9

2.1.9. Birleşik İsim Grubu

Bir şahsa özel isim olmak üzere bir araya gelen kelime grubudur.

isim+isim+ = birleşik isim grubuMehmet + Akif + Ersoy = Mehmet Akif ErsoyÖmer + Seyfettin = Ömer Seyfettin

2.1.10. Unvan GrubuBir özel isim ve onu izleyen bir akrabalık ismi veya bir unvandan oluşan kelime grubudur. Bu grupta şahıs ismi başta, unvan ve akrabalık ismi sonda bulunur. şahıs ismi+unvan veya akrabalık ismi= unvan grubu Asiye + Hanım = Asiye HanımHasan + dayı = Hasan dayı Bu grupta akrabalık ismi bildiren kelimeler küçük harfle başlar. Ancak diğer unvanlar büyük harfle yazılır.

Ayşe teyze Ali dede Fatma nineÇağrı Bey Enver Paşa Mehlika Sultan Unvan grubunda şahıs ismi birleşik isim olabilir.

Hasan Basri BeyBetül Sena Hanım

• Birinci unsuru akrabalık ismi veya unvan olan “Sultan Abdülhamit, Doktor Kağan, Hoca Nas-rettin, Subay Mert, Baba Hasan” gibi kelime grupları unvan grubu değil, birleşik isimdir.

2.1.11. Ünlem GrubuBir ünlem ile bir isim veya isim yerine kullanılan kelime grubundan meydana gelen gruptur. Bu grupta ünlem (ey, ay, hey, bre, a, ya, yahu, be vb.) başta, isim unsuru sonda bulunur. Ünlem ve isim unsuru eksizdir.

ünlem+isim unsuru= ünlem grubuey/ Türk gençliğibe/ kardeşimhey/ çocuklarey/ garip çizgilerle dolu han duvarları(isim unsuru: sıfat tam.) Cümlenin kuruluşuna katılmayan bu grup, hitaplarda kullanılırken cümle dışı öge olarak cüm-lenin herhangi bir yerinde bulunabilir.

Türk Dili II

10

Ey tatlı ve ulvî gece, yıllarca devam et!İlâhi bir kuvvetin, ebedî bir feyzin var, ey Türk!

2.1.12. Sayı GrubuBasamak değerine göre sıralanmış sayı isimleri grubudur. Gruptaki sayılar sondan başa doğru büyür. Küçük sayı sonda bulunur. Sayı isimleri eksiz birleşip ayrı yazılırlar. yetmiş beş, seksen altı, üç yüz yirmi dört… Sayılar; kelime, sıfat tamlaması ve sayı grubu ile karşılanır. Genellikle ana sayılar sıfat tamlama-sı, ara sayılar da sayı grubudur. üç, on, yirmi (tek kelime)üç yüz, on bin, kırk milyon (sıfat tamlaması)on iki, yirmi beş, altı yüz seksen üç (sayı grubu) Milyonlu sayılar üç, milyarlı sayılar dört unsurludur. Her unsur kendi içinde sayı grubu, sıfat tamlaması veya kelime olabilir.

sekiz yüz/ yetmiş: sayı grubu (sekiz yüz: sıfat tamlaması)otuz yedi bin/ beş yüz yirmi: sayı grubu otuz yedi/ bin: sıfat tamlaması, otuz/ yedi: sayı grubu, beş yüz/ yirmi: sayı grubu, beş/ yüz: sıfat tamlaması

2.1.13. Birleşik FiilAnlam ve biçim olarak kullanım alanına iki unsurla çıkan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiiller, anlamca bir bütünlük oluştururlar ve tek bir oluşu hareketi bildirirler. Üç tip birleşik fiilden söz edilebilir:

2.1.13.1. İsim+Yardımcı FiilBir isim ve bir yardımcı fiilin birleşmesinden oluşur. “et-, ol-, yap-, eyle-, kıl-, buyur-, yap-, bu-lun-” fiilleri yardımcı fiil olarak kullanılır. Asıl unsur olan isim başta, yardımcı fiil sonda bulunur. isim unsuru+yardımcı fiil=birleşik fiilyardım+etmek= yardım etmekkarar+kılmak= karar kılmakmesut+olmak= mesut olmak Sıfat-fiiller “ol- ve bulun-” yardımcı fiilleriylr birleşik fiil oluştururlar. Ayrıca şimdiki zaman işle-vindeki “-makta/-mekte, -mada/-mede, -yor” ekleri de bu kullanımda görülmektedir.

gider oldu, gelmez oldun, almış bulundu, çalışıyor olmalısın, alacak oldun

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

11

Bu birleşik-fiilde isim unsuru ve yardımcı fiil bir araya gelirken bir ses olayı meydana geli-yorsa, birleşik fiil bitişik yazılır. hissetmek, bahsetmek, halletmek, kaybolmak

2.1.13.2. Fiil+Zarf-fiil eki(-A, -X, Xp)+Yardımcı fiilİki fiil görevli kelime zarf-fiil aracılığıyla kaynaşarak yeni anlamlı bir birleşik fiil oluştururlar. Türkçede bağımsız anlamlı fiil kullanımları da olan “ver-, gel-, kal-, gör-, koy-, dur-, yaz-” fiilleri bu tür birleşik fiillerde birinci fiile yeni anlam katan bir işlev yüklenirler.

Gel-e-bil-mek “yeterlik”Gel-i-ver-mek “tezlik”Gel-e-dur-mak “sürerlik”Düş-e-yaz-mak “yaklaşma”

2.1.13.3. Anlamca ve Yapıca Kaynaşmış Birleşik Fiillerİsim+Fiil türünden farklı olarak sadece belirli yardımcı fiillerle değil, bütün fiillerle kalıplaş-mış birleşik fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan unsurlardan biri veya tamamı birincil anlamlarının dışında kullanıldığından deyimleşme söz konusudur ve Türkçedeki deyimler bu başlık altında değerlendirilir.

Göz kulak olmak, yol almak, küplere bin - , kendini kaybet-, yollara düş- …

2.1.14. Kısaltma GruplarıBazı kelime grupları ve cümlelerin bazı unsurlarının eksiltili kullanıldığı ve eksiltinin zamanla kalıplaşarak kelime grubu durumuna geçtiği görülür. Bu yapılara kısaltma grubu denir. Bu gruplar genellikle isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı kalıplaşmıştır.

karnı tok (olan): sıfat-fiil grububaşı açık (olarak): zarf-fiil grubu fikrine müracaat (etmek): isim-fiil grubu Kısaltma grupları, iki isim unsurundan meydana gelir. Unsurlarında çekim eki bulunmayan veya sadece birinci unsurunda iyelik eki bulunan kısaltma grubuna isnat grubu denir. baş/ açık bacağı/ sakatsohbeti/ tatlı ayak/ yalın Birinci unsuru yükleme hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına yükleme grubu denir.

Türk Dili II

12

çocuğu/ terbiye insanı/ takdirprogramı/ takdim yüzü/ aşkın Birinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına yönelme grubu denir. işine/ hakim oyuna/düşkünüç yüze/ yakın geçmişe/ bağlı Birinci unsuru bulunma hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına bulunma grubu denir.

haftada/ bir işinde/ ustasaygıda kusur yükte/ hafif Birinci unsuru ayrılma hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına ayrılma grubu denir.

elden/ düşme sonradan/ görmecamdan/ keskin bin yıldan/ uzun Birinci unsuru vasıta hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına vasıta grubu denir. bayrakla/ süslü onunla/ dostannesiyle/ dargın parayla/ yüklü Birinci unsuru eşitlik eki taşıyan kısaltma gruplarına eşitlik grubu denir.

sayıca/ fazla zekâca/ üstünyapıca/ zayıf yaşça/ büyük

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2

13

2.2. KAYNAKÇA• ATABAY, Neşe vd. 2003. Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Papatya Yay., İstanbul.• BANGUOĞLU, Tahsin. 2000. Türkçenin Grameri. TDK Yay., Ankara.• BEYRELİ, Latif vd. 2005. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Pegem A Yay., Ankara.• DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara.• Editörler: DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. 2009. Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın

Dağıtım, Ankara.• DOĞAN, Levent- KAYA, Nesrin vd. 2006. Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım,

Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. DİSKUN, Haydar. 1999. Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul.• ERGİN, Muharrem. 1993. Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul. 1997. Üniver-

siteler İçin Türk Dili, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul. • KARAAĞAÇ, Günay. 2009. Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yay., İstanbul.• KARAHAN, Leyla. 2010. Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., Ankara.• KORKMAZ, Zeynep. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay. Ankara.

Türk Dili II

14