8

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΥ ΔΗΜΟΣ ΠΑΛΛΗΝΗΣ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ «ΤΟ ΗΛΙΟΤΡΟΠΙΟ» ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ ΡΑΦΗΝΑΣ

Εισαγωγή στις

Ειδικές Μαθησιακές Διαταραχές

ΔυσλεξίαΓια γονείς και εκπαιδευτικούς

Μαρία Δ. ΒενιεράκηΨυχολόγος, MScΑύγουστος 2008

Το παρόν συντάχθηκε στα πλαίσια τουΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ «ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ – ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΜΑΘΗΣΙΑΚΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ»

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ & ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ "ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ & ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ"

ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΜΕΝΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΕΚΤ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ

Η ενέργεια συγχρηματοδοτείται κατά 80% από το Ε.Κ.Τ. Το υποέργο εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ & ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ" του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας και αφορά στο έργο "Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης ανέργων με την ενεργό συμμετοχή των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (Μ.Κ.Ο.)"

Tι είναι η δυσλεξία;Η λέξη «δυσλεξία» σημαίνει «δυσκολία με τις λέξεις» και χρησιμοποιείται σαν όρος για να περιγράψει μία σοβαρή και επίμονη δυσκολία στην εκμάθηση των γνωστικών δεξιοτήτων τής ανάγνωσης, της γραφής, της ορθογραφίας, της γραπτής έκφρασης και της αριθμητικής, σε άτομα τα οποία έχουν κατά τα άλλα φυσιολογική νοημοσύνη και επαρκείς ευκαιρίες για μάθηση.

Τι είναι οι Ειδικές Μαθησιακές Διαταραχές;Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση, η δυσλεξία ορίζεται ως «Διαταραχή τής Ανάγνωσης» και αποτελεί μία από τις τρεις «Ειδικές Μαθησιακές Διαταραχές» (ΕΜΔ). Οι άλλες δύο είναι η «Διαταραχή των Μαθηματικών» (ή δυσαριθμησία) και η «Διαταραχή τής Γραπτής Έκφρασης». Σημειώνεται ότι ο όρος «δυσλεξία» χρησιμοποιείται ευρέως για να περιγράψει δυσκολίες στη μάθηση που εμπίπτουν και στις τρεις παραπάνω κατηγορίες διαταραχών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει αντικατασταθεί από τους ειδικούς από το γενικότερο όρο «Ειδική Μαθησιακή Διαταραχή». Αντίστοιχα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κάνει λόγο για «Ειδικές Αναπτυξιακές Διαταραχές των Σχολικών Ικανοτήτων».

Ποια είναι τα αίτια τής δυσλεξίας;Η δυσλεξία είναι εγγενής στο άτομο και οφείλεται σε κάποια ανωμαλία στο τμήμα εκείνο του εγκεφάλου το οποίο επεξεργάζεται τη γλώσσα. Επομένως, δεν εμφανίζεται ξαφνικά από άγχος και ψυχολογικά ή άλλα προβλήματα, αλλά υπάρχει από τη στιγμή τής γέννησης του ατόμου και το ακολουθεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Με άλλα λόγια, έχει οργανική βάση και είναι συνήθως κληρονομική. Μη οργανικοί παράγοντες, όπως οι ανεπαρκείς εκπαιδευτικές ευκαιρίες, η χαμηλής ποιότητας διδασκαλία και οι περιβαλλοντικές ελλείψεις, επηρεάζουν την εμφάνιση και την πορεία εξέλιξης της δυσλεξίας, αλλά δεν την προκαλούν.

-1-

Ποια είναι τα ποσοστά τής δυσλεξίας;Το ποσοστό τής δυσλεξίας στις Η.Π.Α. και τη Μεγάλη Βρετανία υπολογίζεται περίπου στο 4% του πληθυσμού, με τα αγόρια να την εμφανίζουν συχνότερα απ’ ό,τι τα κορίτσια. Ωστόσο, στη χώρα μας δεν υπάρχουν επίσημες μελέτες που να προσδιορίζουν το ακριβές ποσοστό εμφάνισης της Διαταραχής. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα ποσοστά αλλάζουν σημαντικά από χώρα σε χώρα και αυτό οφείλεται αφενός στο πώς ορίζεται κάθε φορά η δυσλεξία και αφετέρου στα χαρακτηριστικά τού κάθε γλωσσικού συστήματος.

Πότε γίνεται η διάγνωση των ΕΜΔ;Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση:

Η Διαταραχή τής Ανάγνωσης συνήθως διαγιγνώσκεται στις αρχές τής Α’ Δημοτικού, αν και το παιδί μπορεί να εμφανίσει δυσκολίες από το Νηπιαγωγείο (π.χ. αδυναμία να αναγνωρίσει τα πιο απλά γράμματα ή να αντιστοιχίσει τα πιο απλά φωνήματα με τα ανάλογα γράμματα). Ωστόσο, όταν ένα παιδί έχει υψηλό δείκτη νοημοσύνης, η αναγνωστική του ικανότητα ενδέχεται να είναι ανάλογη ή σχεδόν ανάλογη της τάξης του στις πρώτες τάξεις τού Δημοτικού, με αποτέλεσμα να μη γίνεται πλήρως ορατή η ύπαρξη της Διαταραχής πριν από την Δ΄ Δημοτικού.

Η Διαταραχή των Μαθηματικών σπάνια διαγιγνώσκεται πριν από τα τέλη τής Α’ Δημοτικού, αν και το παιδί μπορεί να εμφανίσει δυσκολίες από το Νηπιαγωγείο (π.χ. σύγχυση των αριθμών ή αδυναμία να μετρήσει σωστά). Συνήθως, η Διαταραχή εμφανίζεται στη Β’ ή τη Γ’ Δημοτικού. Ειδικά όταν ένα παιδί έχει υψηλό δείκτη νοημοσύνης, η μαθηματική του ικανότητα ενδέχεται να είναι ανάλογη ή σχεδόν ανάλογη της τάξης του στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, με αποτέλεσμα να μη γίνεται ορατή η ύπαρξη της Διαταραχής πριν από την Ε’ Δημοτικού.

Η Διαταραχή τής Γραπτής Έκφρασης σπάνια διαγιγνώσκεται πριν από τα τέλη τής Α’ Δημοτικού, αν και το παιδί μπορεί να εμφανίσει δυσκολίες στο γράψιμο καθ’ όλη τη διάρκεια της Α’ Δημοτικού (π.χ. δυσκολίες στην αντιγραφή). Συνήθως, η Διαταραχή εμφανίζεται στη Β’ Δημοτικού.

-2-

Πώς γίνεται η διάγνωση της δυσλεξίας;

Πολλές φορές, πρώτοι οι εκπαιδευτικοί αντιλαμβάνονται τις μαθησιακές δυσκολίες των παιδιών, οι οποίοι και θα πρέπει να ενημερώνουν τους γονείς και να τους παρακινούν να επισκεφθούν τους ειδικούς, ώστε να υποβληθεί το παιδί τους στην κατάλληλη διαγνωστική αξιολόγηση. Η διάγνωση της δυσλεξίας είναι μία σύνθετη διαδικασία που απαιτεί τη συνεργασία ψυχολόγου, ειδικού παιδαγωγού και λογοπεδικού. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που για την ολοκλήρωση της αξιολόγησης και την έγκυρη διάγνωση απαιτείται η συμβολή επιστημόνων και άλλων ειδικοτήτων: οφθαλμιάτρου, ωτορινολαρυγγολόγου, παιδονευρολόγου, παιδοψυχιάτρου και κοινωνικού λειτουργού, ώστε να αποκλειστεί η ύπαρξη τυχόν αισθητηριακών προβλημάτων στο παιδί, συναισθηματικών διαταραχών και αρνητικών περιβαλλοντικών συνθηκών, παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε σχολική αποτυχία και σε ορισμένες περιπτώσεις να συνυπάρχουν με τη δυσλεξία, αλλά που δεν την προκαλούν. Είναι αναγκαίο να τονιστεί ότι, για να γίνει η διάγνωση της δυσλεξίας, θα πρέπει να υπάρχει σημαντική απόκλιση μεταξύ τής νοημοσύνης τού παιδιού και της επίδοσής του στην ανάγνωση, την ορθογραφία, τις γραπτές δοκιμασίες και την αριθμητική. Δηλαδή, η νοημοσύνη τού παιδιού θα πρέπει να κυμαίνεται τουλάχιστον στο μέσο φυσιολογικό επίπεδο, ενώ η επίδοσή του στους παραπάνω τομείς, θα πρέπει να είναι σημαντικά χαμηλότερη.

-3-

Ποιες είναι οι πρώιμες ενδείξεις τής δυσλεξίας;Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον από την πλευρά των ειδικών επιστημόνων αναφορικά με την έγκαιρη ανίχνευση στα παιδιά των χαρακτηριστικών εκείνων που αποτελούν παράγοντες κινδύνου για την πιθανή μελλοντική εμφάνιση της δυσλεξίας (αλλά και άλλων μαθησιακών δυσκολιών). Μερικές τέτοιες ενδείξεις στο παιδί κατά την προσχολική και την πρώτη σχολική ηλικία είναι οι εξής:

Παρουσιάζει δυσκολίες στον προφορικό λόγο: αντιμεταθέτει φθόγγους (π.χ. λέει κοδομίνο αντί για κομοδίνο), αντικαθιστά φθόγγους (π.χ. λέει διαθήμιση αντί για διαφήμιση), μπερδεύει λέξεις που μοιάζουν ακουστικά (π.χ. λέει σώμα αντί για γόμα), κάνει μορφοσυντακτικά λάθη (π.χ. λέει «εγώ πάει φέρω βιβλίο»), έχει φτωχό λεξιλόγιο, δυσκολεύεται να ανακαλέσει από τη μνήμη του τα ονόματα αντικειμένων, ζώων κ.ά., παρόλο που τα γνωρίζει, δεν μπορεί να μάθει εύκολα τραγουδάκια και ποιηματάκια που έχουν ομοιοκαταληξία, δυσκολεύεται να περιγράψει κάτι που βλέπει ή να αφηγηθεί κάτι που συνέβη ή να διηγηθεί μία ιστορία. Παρουσιάζει δυσκολίες στη γραφή: δυσκολεύεται να μάθει να πιάνει σωστά το μολύβι, δυσκολεύεται να προσανατολιστεί στο χαρτί, με αποτέλεσμα να μην ακολουθεί σωστά τις γραμμές για να γράψει, δυσκολεύεται να ζωγραφίσει μέσα σε πλαίσιο, να αντιγράψει σχήματα και να μάθει να γράφει το όνομά του, ενώ κάνει φωνολογικά λάθη κατά τη γραφή (δηλαδή αντιστρέφει, αντικαθιστά, παραλείπει, προσθέτει, αντιμεταθέτει γραφήματα, συλλαβές ή και ολόκληρες λέξεις), δυσκολεύεται να μάθει να βάζει τόνους και να κατανοήσει τη στίξη. Δυσκολεύεται να κατακτήσει τις προμαθηματικές έννοιες (π.χ. μεγάλο-μικρό, πολλά-λίγα, μέσα-έξω κ.ά.) και αργότερα να μάθει τους αριθμούς και να αντιστοιχίσει τις ποσοτικές έννοιες με το αριθμητικό τους σύμβολο. Δυσκολεύεται να κατακτήσει την αναγνωστική ικανότητα (π.χ. δεν αναγνωρίζει τα γράμματα ακόμα και στο τελευταίο τρίμηνο της Α΄ Δημοτικού, προσθέτει, παραλείπει, αντικαθιστά φθόγγους, συλλαβές ή και ολόκληρες λέξεις κατ’ επανάληψη, ακόμα και στα τέλη τής Β’ Δημοτικού).

-4-

Μπορεί να βοηθηθεί το παιδί στην προσχολική ηλικία;Παράλληλα με την έγκαιρη ανίχνευση, οι ειδικοί επιστήμονες έχουν επικεντρωθεί τελευταία και στην πρώιμη παρέμβαση στο παιδί τής προσχολικής αλλά και της πρώτης σχολικής ηλικίας που παρουσιάζει ενδείξεις εμφάνισης της δυσλεξίας (αλλά και άλλων μαθησιακών δυσκολιών). Με την πρώιμη παρέμβαση, οι ειδικοί προσπαθούν να προλάβουν την άμβλυνση των δυσκολιών τού παιδιού και την πιθανή μελλοντική σχολική του αποτυχία. Η έγκαιρη αντιμετώπιση είναι πιο εύκολη και πιο καρποφόρα από την παρέμβαση μετά την εκδήλωση της Διαταραχής. Έτσι, οι ειδικοί έχουν προτείνει διάφορους τρόπους με τους οποίους οι γονείς και οι νηπιαγωγοί μπορούν να βοηθήσουν το παιδί να ξεπεράσει νωρίς πολλές από τις δυσκολίες του. Για παράδειγμα, οι γονείς πρέπει να διαβάζουν βιβλία στο παιδί, να το βάζουν να τους διηγείται τι έχει συμβεί μέχρι τώρα στην ιστορία και να του ζητούν να προβλέψει τι θα συμβεί παρακάτω, να του μαθαίνουν τραγουδάκια και ποιηματάκια με ομοιοκαταληξία, να παίζουν μαζί του παιχνίδια με λέξεις, να το ενθαρρύνουν να ασχολείται με τη χαρτοκοπτική, τη ζωγραφική, τα παζλ κ.ά., εκφράζοντας παράλληλα τι αναμένουν από αυτό να καταφέρει κάθε φορά. Επίσης, είναι σημαντικό οι ίδιοι οι γονείς να διαβάζουν βιβλία, γιατί έτσι λειτουργούν σαν πρότυπα για το παιδί τους. Αντίστοιχα, και οι νηπιαγωγοί θα πρέπει να διαβάζουν όσο το δυνατόν περισσότερο στο παιδί, επαναλαμβάνοντας τις χαρακτηριστικές λέξεις και εκφράσεις τού κειμένου που θα πρέπει να συγκρατήσει. Για να μπορέσει το παιδί να μάθει να αποκωδικοποιεί σωστά το νόημα ενός γραπτού κειμένου, οι νηπιαγωγοί θα πρέπει να το προετοιμάσουν, βάζοντάς το συχνά να περιγράφει εικόνες, να εντοπίζει σε αυτές τα λάθη ή τις ελλείψεις, να τις σειροθετεί σωστά για να φτιάξει ιστορίες κ.ά. Επιπλέον, είναι καλό να εμπλέκουν το παιδί σε δραστηριότητες που απαιτούν την ταύτιση, την ομαδοποίηση, τη σύγκριση αντικειμένων κ.ά. και να του δίνουν ευκαιρίες ώστε να εκφράζεται λεκτικά. Επίσης, πρέπει να εισάγουν το παιδί στο προ-γραφικό και το προ-αναγνωστικό στάδιο, δείχνοντάς του την ορθή στάση τού σώματος, την ορθή τοποθέτηση του βιβλίου και του τετραδίου, την ορθή χρήση τού μολυβιού, το σωστό προσανατολισμό στο τετράδιο κατά τη γραφή, το σωστό ρυθμό και χρωματισμό τής φωνής κ.ά. Παράλληλα, είναι σημαντικό να βοηθούν το παιδί να εξασκείται στην εκμάθηση των φωνημάτων και των γραφημάτων των λέξεων καθώς και της αυτονομίας τους μέσα από ποικίλες δραστηριότητες. Ακόμα, θα πρέπει να το προτρέπουν να ασχολείται με δραστηριότητες που ενισχύουν τόσο τη λεπτή κινητικότητά του (π.χ. κόψιμο με το ψαλίδι, ζωγραφική εντός πλαισίου κ.ά.) όσο και την αδρή κινητικότητά του (π.χ. κουτσό, σχοινάκι, παιχνίδια με την μπάλα κ.ά.).

-6-

Παρουσιάζει δυσκολίες στον προσανατολισμό στο χώρο (π.χ. μπερδεύει τις έννοιες πάνω-κάτω, μπροστά-πίσω, δεξιά-αριστερά κ.ά.) και στο χρόνο (π.χ. μπερδεύει τις έννοιες πριν-μετά, χθες-αύριο κ.ά.). Δυσκολεύεται να μάθει να κόβει με το ψαλίδι, να ντύνεται σωστά μόνο του, να κουμπώνει κουμπιά, να δένει τα κορδόνια του. Εμφανίζει αδεξιότητα και δυσκολεύεται στις δραστηριότητες που απαιτούν συντονισμό των κινήσεων (π.χ. στο πιάσιμο και το πέταγμα της μπάλας, στο παιχνίδι με το σχοινάκι κ.ά.). Εμφανίζει δυσκολίες στη συγκέντρωση, όταν για παράδειγμα ακούει ένα παραμύθι.

Προσοχή: Δεν εμφανίζουν όλα τα δυσλεξικά παιδιά προσχολικής ηλικίας όλες αυτές τις ενδείξεις. Επίσης, θα πρέπει να τονιστεί ότι πολλά παιδιά παρουσιάζουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά σε αυτή τη φάση τής ζωής τους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα εμφανίσουν αργότερα δυσλεξία. Η ένδειξη για τη δυσλεξία υπάρχει όταν το παιδί εμφανίζει πολλές από τις παραπάνω δυσκολίες μαζί ή όταν εμφανίζει μερικές, οι οποίες, ωστόσο, είναι σοβαρές και επιμένουν.

-5-

Ποια είναι τα συμπτώματα της δυσλεξίας;Η δυσλεξία δεν εμφανίζεται με την ίδια μορφή και την ίδια ένταση καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τού ατόμου. Στο Δημοτικό τα συμπτώματα είναι πιο εμφανή, ενώ, όσο το παιδί μεγαλώνει, γίνονται πιο ήπια, σε σημείο που σε ορισμένες περιπτώσεις οι εκπαιδευτικοί τής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης να μην μπορούν να αντιληφθούν ότι κάποιος μαθητής τους παρουσιάζει δυσλεξία.Έτσι, τα συμπτώματα της δυσλεξίας, όπως εμφανίζονται στις διάφορες ηλικιακές ομάδες, είναι τα ακόλουθα:

Για το παιδί του Δημοτικού

Δυσκολίες στη φωνολογική ενημερότητα, δηλαδή στη φωνολογική επεξεργασία τού λόγου, καθώς το παιδί δυσκολεύεται να αντιληφθεί ότι οι προτάσεις αποτελούνται από λέξεις και οι λέξεις από συλλαβές και φθόγγους. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να δυσκολεύεται ιδιαίτερα στην εκμάθηση της ανάγνωσης και της ορθογραφίας. Έτσι, κατά την ανάγνωση παρατηρούνται συλλαβισμοί και έντονοι δισταγμοί σε επίπεδο λέξης, καθώς και αντικαταστάσεις, στρεβλώσεις, παραλείψεις, προσθήκες φθόγγων, συλλαβών ή και ολόκληρων λέξεων, παρατονισμοί, αργός ρυθμός ανάγνωσης, αδυναμία αναγνώρισης– κατανόησης της στίξης, μονότονη ανάγνωση, λανθασμένο ξεκίνημα, απώλεια θέσης στο κείμενο, δείξιμο με το δάχτυλο. Όλα αυτά έχουν σαν αποτέλεσμα το παιδί να κουράζεται ιδιαίτερα κατά την ανάγνωση και πολλές φορές να αρνείται πλήρως να διαβάσει. Κατά τη γραφή παρατηρούνται αντιστροφές, στρεβλώσεις, παραλείψεις, προσθήκες γραμμάτων και συλλαβών, καθρεπτική γραφή (π.χ. 3 αντί για ε), επαναλήψεις και παραλείψεις ολόκληρων λέξεων ή τμημάτων των λέξεων, χρήση κεφαλαίων γραμμάτων ανάμεσα στα μικρά, μη τήρηση ή απουσία τής στίξης, μη χρήση κεφαλαίου μετά από τελεία, απουσία τονισμού, παρατονισμοί, έλλειψη διαστημάτων ανάμεσα στις λέξεις, κακογραφία, μουντζούρες. Παρόμοια λάθη παρατηρούνται και κατά την αντιγραφή. Στην ορθογραφία παρατηρούνται λάθη τόσο θέματος όσο και κατάληξης. Σημειώνεται ότι το παιδί μπορεί να γράφει την ίδια λέξη με διαφορετική ορθογραφία μέσα στο ίδιο κείμενο.

-7- Έναρξη της πρότασης με μικρό γράμμα αντί για κεφαλαίο.

Κατά τη γραπτή απόδοση ενός κειμένου, διαπιστώνονται δυσκολίες στην ανάκληση των πληροφοριών, τη χρονική ακολουθία των γεγονότων και την απόδοση των ονομάτων και των ημερομηνιών, ενώ παράλληλα παρατηρείται λανθασμένη χρήση τού χρόνου, μορφοσυντακτικά λάθη, αδυναμία σχηματισμού και χρήσης τού πλάγιου και του υποθετικού λόγου, καθώς και αδυναμία απόδοσης των ερμηνευτικών πληροφοριών τού κειμένου και του συμπεράσματος. Σημειώνεται ότι οι δυσκολίες αυτές είναι σημαντικά μικρότερες κατά την προφορική απόδοση του ίδιου κειμένου. Κατά την ανάπτυξη ενός θέματος έκθεσης, διαπιστώνεται αδυναμία ως προς τη νοηματική επεξεργασία τού θέματος, τη σύνδεσή του με τις προϋπάρχουσες γνώσεις, την οργάνωση και την καταγραφή των ιδεών, τη συγγραφή μακροσκελών προτάσεων, τη σύνδεση των προτάσεων μεταξύ τους, την απόδοση των σχέσεων αιτίας- αποτελέσματος, σκοπού, χρόνου κ.λπ. Γενικά, το περιεχόμενο καθώς και το λεξιλόγιο των εκθέσεων είναι φτωχό, ενώ παρατηρούνται μορφοσυντακτικά λάθη, συνεχόμενη γραφή, απουσία των σημείων στίξης και διαρκής χρήση τού «και». Στα μαθηματικά παρατηρείται σύγχυση των αριθμητικών συμβόλων που μοιάζουν οπτικά (όπως το + και το x ή το < και το >, με αποτέλεσμα να κάνει το παιδί άλλη πράξη αντί για άλλη), έλλειψη κατανόησης των μαθηματικών όρων (έτσι, το παιδί δυσκολεύεται να κατανοήσει ότι οι λέξεις «προσθέτω», «συν», «και», «βάζω», σημαίνουν όλες «πρόσθεση»), δυσκολία ορθής στοίχισης των αριθμών και ορθής τοποθέτησης της υποδιαστολής, δυσκολία στην αυτόματη εκτέλεση των αριθμητικών πράξεων (με αποτέλεσμα το παιδί να χρησιμοποιεί τα δάχτυλα ακόμα και σε μεγάλη ηλικία), δυσκολία στην συγκράτηση των κανόνων, των τύπων και του κρατουμένου, αδυναμία εκμάθησης της προπαίδειας, δυσκολία στην κατανόηση των εντολών τής εκφώνησης των προβλημάτων και αδυναμία εφαρμογής των αλγορίθμων για την επίλυση του προβλήματος.

-8-

Για τον έφηβο

Οι δυσκολίες στην ανάγνωση επιμένουν, αν και πολλές έχουν μειωθεί. Φωνολογικά λάθη κατά την ανάγνωση και τη γραφή, αν και τα περισσότερα έχουν εξαλειφθεί. Κακογραφία, μουντζούρες. Δυσκολίες στην ορθογραφία. Δυσκολίες στην επεξεργασία και την κατανόηση ενός γραπτού κειμένου (π.χ. ιστορικού περιεχομένου), κυρίως ως προς το διαχωρισμό των σημαντικών από τις λιγότερο σημαντικές πληροφορίες, την κατανόηση της σημασίας των λέξεων και των σύνθετων φράσεων και τη γενικότερη αποκωδικοποίηση των γραπτών κειμενικών πληροφοριών. Σημειώνεται ότι οι δυσκολίες αυτές είναι σημαντικά μικρότερες όταν ο μαθητής ακούει να του διαβάζουν το κείμενο ή να του το διηγούνται αντί να το διαβάζει ο ίδιος. Δυσκολίες στη γραπτή απόδοση του περιεχομένου ενός κειμένου (π.χ. ιστορικού), κυρίως ως προς την οργάνωση των πληροφοριών, τη χρονική αλληλουχία των γεγονότων, την επεξεργασία και την απόδοση των όρων και των ερμηνευτικών πληροφοριών και τη μορφοσυντακτική δομή των προτάσεων. Σημειώνεται ότι αυτές οι δυσκολίες είναι σημαντικά μικρότερες κατά την προφορική απόδοση του κειμένου σε σύγκριση με τη γραπτή. Δυσκολίες στη συγγραφή παραγράφου ή έκθεσης, κυρίως ως προς την εύρεση ιδεών, την οργάνωση των θεματικών και νοηματικών κέντρων, τη χρήση τού κατάλληλου λεξιλογίου, τη συγγραφή μακροσκελών προτάσεων και τη σύνδεση των προτάσεων μεταξύ τους. Οι δυσκολίες στα μαθηματικά επιμένουν. Δυσκολίες στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. Δυσκολίες στην εκμάθηση των μουσικών συμβόλων. Δυσκολίες στη μνήμη (ακόμα και μετά από πολλές ώρες μελέτης). Δυσκολίες στον προσανατολισμό στο χώρο και το χρόνο. Δυσκολίες στη συγκέντρωση και την προσοχή. Δυσκολίες στην εκτέλεση σύνθετων εντολών (προφορικών και γραπτών). Δυσκολίες στην οργάνωση της καθημερινής ζωής (π.χ. μπερδεύει τα μαθήματα της εβδομάδας, χάνει σημειώσεις, ξεχνά εργασίες, δεν μπορεί να βάλει σε τάξη το γραφείο του και γενικά τα πράγματά του κ.λπ.)

-10-

Επιπρόσθετα, παρατηρούνται οι εξής μειονεξίες:

Εκτός από τις δυσκολίες που εμφανίζονται στο γραπτό λόγο, μπορεί να εμφανιστούν δυσκολίες και στον προφορικό λόγο. Έτσι, το δυσλεξικό παιδί, μπορεί να προσθέτει, να παραλείπει, να αντικαθιστά, να αντιμεταθέτει και να αντιστρέφει φθόγγους όχι μόνο όταν διαβάζει και όταν γράφει, αλλά και όταν μιλάει, χωρίς να έχει δυσκολίες στην άρθρωση ή άλλα προβλήματα λόγου. Επιπλέον, παρατηρείται δυσκολία στην ανάκληση του λεξιλογίου τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο, με αποτέλεσμα το παιδί να λέει χαρακτηριστικά, «Το ξέρω, εδώ το έχω». Σύγχυση των όρων που μοιάζουν ακουστικά (π.χ. στη γραμματική λέει «ουσιαστικό» και εννοεί «ουδέτερο» ή το αντίστροφο, ενώ στο μάθημα της Ιστορίας λέει «Μυκηναϊκός πολιτισμός» και εννοεί «Μινωικός πολιτισμός» ή το αντίστροφο). Δυσκολία στην οπτική και ακουστική διάκριση των φθόγγων μιας λέξης αλλά και δυσκολία στη συγκράτηση των φθόγγων στην οπτική και ακουστική μνήμη. Δυσκολία στη μακρόχρονη μνήμη, με αποτέλεσμα το παιδί να μην μπορεί να απομνημονεύσει εύκολα κύρια ονόματα, τοπωνύμια, ημερομηνίες, διευθύνσεις, τηλέφωνα, δύσκολες λέξεις, πληροφορίες και γενικά γλωσσικό υλικό. Επίσης, δυσκολία στην απομνημόνευση ακολουθιών, με αποτέλεσμα το παιδί να μην μπορεί να μάθει εύκολα το αλφάβητο, τους μήνες, τις εποχές κ.λπ. Δυσκολία στη βραχύχρονη μνήμη. Δυσκολία στον προσανατολισμό στο χώρο και το χρόνο (κυρίως μπερδεύει το «δεξί» με το «αριστερό», τα σημεία του ορίζοντα, το «πριν» με το «μετά» κ.λπ.). Δυσκολία στον οπτικοκινητικό συντονισμό, δηλαδή στο συντονισμό χεριού-ματιού κατά την αντιγραφή σχημάτων, το κόψιμο με το ψαλίδι κ.ά. Τέλος, εξαιτίας των παραπάνω μειονεξιών, παρατηρείται δυσκολία στη συγκέντρωση της προσοχής, πολύωρη μελέτη στο σπίτι, απουσία ενδιαφέροντος για εξωσχολικό διάβασμα και έλλειψη οργάνωσης του προσωπικού χώρου και χρόνου.

-9-

Με ποια άλλα προβλήματα μπορεί να συνυπάρχει η δυσλεξία;Η δυσλεξία μπορεί να συνυπάρχει με άλλα προβλήματα:

Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητας Περίπου το 20% - 25% των παιδιών και εφήβων με δυσλεξία έχουν και Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ), δηλαδή συμπτώματα απροσεξίας, υπερκινητικότητας και παρορμητικότητας.

Συναισθηματικές Διαταραχές Τα παιδιά και οι έφηβοι με δυσλεξία έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, εξαιτίας των αλλεπάλληλων αποτυχιών και της απόρριψης που βιώνουν καθημερινά τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Έτσι, εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά άγχους και κατάθλιψης από τους συμμαθητές τους.

Παραπτωματική Συμπεριφορά Ένα μικρό ποσοστό παιδιών με δυσλεξία, εμφανίζει στην εφηβεία αντικοινωνική συμπεριφορά. Η σχολική αποτυχία οδηγεί σε χαμηλή αυτοεκτίμηση, απογοήτευση, παραίτηση και επιθετικότητα. Η απόρριψη που βιώνουν τα νεαρά άτομα με δυσλεξία, μπορεί να τα οδηγήσει τελικά στην περιθωριοποίηση τόσο στο σχολικό όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

-12-

Για τον ενήλικα

Αν και πολλές από τις δυσκολίες που εμφανίζουν τα άτομα με δυσλεξία βελτιώνονται με το πέρασμα του χρόνου, και ειδικά όταν έχουν αντιμετωπιστεί σωστά, διαρκούν, όπως έχει αναφερθεί, εφ’ όρου ζωής. Έτσι, ενώ τα άτομα αυτά μπορεί να καταξιώνονται επαγγελματικά και κοινωνικά, κάποια από τα συμπτώματά τους εξακολουθούν να υπάρχουν και στην ενήλικη ζωή. Τα συμπτώματα που εμφανίζει ο δυσλεξικός ενήλικας είναι τα εξής:

Διαβάζει αργά και διστακτικά, καταβάλλοντας προσπάθεια να μην κάνει λάθη, ενώ αποφεύγει να διαβάσει μεγαλόφωνα μπροστά σε άλλους. Χάνει τη θέση του στο κείμενο κατά την ανάγνωση. Κάνει ορθογραφικά λάθη. Δυσκολεύεται να κατανοήσει και να θυμηθεί το περιεχόμενο ενός γραπτού κειμένου, κυρίως όταν αυτό είναι υψηλής πληροφορικότητας. Αγχώνεται όταν του ζητείται ξαφνικά να συντάξει ένα γραπτό κείμενο χωρίς να έχει τα υλικά που χρειάζεται (πχ. λεξικό) και να το παραδώσει άμεσα. Κάνει λάθη στους νοερούς μαθηματικούς υπολογισμούς, κυρίως με μεγάλους αριθμούς, ακόμα και όταν έχει αναπτυγμένη τη μαθηματική ικανότητα. Δυσκολεύεται να συγκρατήσει στη μνήμη του πολλές πληροφορίες μαζί. Δυσκολεύεται να συγκρατήσει ημερομηνίες, χρονολογίες, ονόματα, τηλέφωνα, διευθύνσεις και να είναι συνεπής στην ώρα του και τα ραντεβού του. Δυσκολεύεται να δώσει και να ακολουθήσει οδηγίες, κυρίως όταν πρόκειται για μια πολύπλοκη διαδικασία. Δυσκολεύεται να αρχειοθετήσει έγγραφα, φακέλους, ντοσιέ κ.ά. Δυσκολεύεται να συμπληρώσει έντυπα και αιτήσεις. Χάνει εύκολα τον προσανατολισμό του. Συγχέει το δεξί με το αριστερό.

Σημειώνεται ότι πολλές από τις παραπάνω δυσκολίες μπορεί να γίνονται πιο έντονες κυρίως σε καταστάσεις πίεσης και άγχους.

Προσοχή: Δεν παρουσιάζουν όλα τα άτομα της κάθε ηλικιακής ομάδας όλα αυτά τα συμπτώματα και με την ίδια ένταση.

-11-

Πώς αντιμετωπίζεται η δυσλεξία;Παγκοσμίως ο μόνος ενδεδειγμένος και αποδεκτός τρόπος για την αντιμετώπιση της δυσλεξίας, είναι η εφαρμογή ειδικών παιδαγωγικών προγραμμάτων αποκατάστασης. Τέτοια προγράμματα πρέπει να είναι εξατομικευμένα και αυστηρά δομημένα, να βασίζονται στις ιδιαίτερες ανάγκες τού κάθε μαθητή, να παρεμβαίνουν στους τομείς δυσκολίας του, δηλαδή στην ανάγνωση, τη γραφή, την ορθογραφία, τη γραπτή έκφραση και την αριθμητική, και να τον στηρίζουν ψυχολογικά. Πρέπει να παρέχουν προσαρμοσμένη βοήθεια σύμφωνα με το ρυθμό και τις ιδιαιτερότητες του κάθε μαθητή και να στοχεύουν στο να ξεπεράσει ο δυσλεξικός μαθητής πολλές από τις δυσκολίες του και να αποκτήσει σταδιακά τις δεξιότητες αυτορρύθμισης και αυτονομίας που απαιτούνται, ώστε να μάθει να οργανώνει, να εκτελεί και να επανελέγχει ο ίδιος τα καθήκοντα και τις εργασίες του. Με τον τρόπο αυτό, μπορεί να ενισχυθεί σε μεγάλο βαθμό η αυτοεκτίμησή του, το κίνητρό του για μάθηση και τελικά η σχολική του επίδοση. Με την κατάλληλη και εξειδικευμένη βοήθεια που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, ο δυσλεξικός μαθητής συνεργάζεται με μεγάλη υπομονή και προσπαθεί πολύ για να βελτιωθεί. Τονίζεται ότι η παρέμβαση στοχεύει στη βελτίωση και όχι στην εξάλειψη των μαθησιακών δυσκολιών τού μαθητή. Πραγματοποιείται δε από ειδικούς παιδαγωγούς, εξειδικευμένους ψυχολόγους και ψυχοπαιδαγωγούς. Στην περίπτωση που έχουν διαγνωστεί δυσκολίες και στον προφορικό λόγο, κρίνεται απαραίτητη και η παράλληλη ένταξη του μαθητή σε ατομικό πρόγραμμα λογοθεραπείας. Η έναρξη του προγράμματος αποκατάστασης θα πρέπει να γίνεται όσο το δυνατόν νωρίτερα. Έτσι, αποφεύγεται η συσσώρευση των δυσκολιών, η οποία αυξάνει τις πιθανότητες να οδηγηθεί ο μαθητής στη σχολική αποτυχία και περιορίζει σημαντικά τα περιθώρια βελτίωσής του. Ωστόσο, οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων, εφόσον γνωρίσουν τη φύση τής δυσλεξίας και κατανοήσουν σε βάθος τι είναι αυτό πουδυσκολεύει τους δυσλεξικούς μαθητές τους, μπορούν να τους βοηθήσουν αποτελεσματικά μέσα στην τάξη να ξεπεράσουν πολλές από τις δυσκολίες τους. Όμως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι μια τέτοια βοήθεια δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ειδικό ατομικό πρόγραμμα αποκατάστασης, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που τα συμπτώματα είναι σοβαρά και επιμένουν. Τέλος, η συνεργασία ανάμεσα στους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και τους ειδικούς, είναι απαραίτητη για την ουσιαστική αντιμετώπιση των συμπτωμάτων του δυσλεξικού μαθητή.

-13-

Πώς μπορούν οι εκπαιδευτικοί να βοηθήσουν το μαθητή τού Δημοτικού με δυσλεξία μέσα στην τάξη;

Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να βοηθούν το δυσλεξικό μαθητή να εξασκείται στη φωνολογική ενημερότητα της γλώσσας μέσα από κατάλληλες ασκήσεις (όπως, να λέει τη σειρά των φωνημάτων σε μία λέξη, π.χ. ακούει τη λέξη «δώρο» και πρέπει να πει «δ-ω-ρ-ο» ή να βρίσκει τις λέξεις που αρχίζουν από το ίδιο φώνημα, όπως βόδι – βίδα). Να τον βοηθούν να εξασκείται στην ανάγνωση, φέρνοντάς τον σε κατάσταση επιτυχίας και παρέχοντάς του ευκαιρίες ώστε να επαναλαμβάνει συχνά την επιτυχημένη προσπάθεια κι έτσι να αποκτήσει καλύτερα επίπεδα αυτοματοποίησης. Να τον βοηθούν να εξασκείται στην ορθογραφία, χρησιμοποιώντας οπτικό υλικό, διδάσκοντας την ετυμολογική συγγένεια των λέξεων κατά τη διδασκαλία των ορθογραφικών τύπων και κάνοντας διαρκείς επαναλήψεις, ώστε να πετύχουν καλύτερα επίπεδα αυτοματοποίησης. Κατά τη διδασκαλία τής γραμματικής, να κάνουν σύζευξη της ρυθμιστικής και της λειτουργικής γραμματικής, δηλαδή να παρουσιάζουν πολλά προφορικά παραδείγματα όταν διδάσκουν τους γραμματικούς κανόνες και να ενθαρρύνουν το παιδί να φτιάχνει τα δικά του παραδείγματα. Κατά τη διδασκαλία των θεωρητικών μαθημάτων (π.χ. της Ιστορίας), να χρησιμοποιούν οπτικά μέσα, να παρουσιάζουν το μάθημα με απλά λόγια, να επεξηγούν τις άγνωστες λέξεις και εκφράσεις και να ενθαρρύνουν το μαθητή να εξασκείται σε αυτές τόσο προφορικά όσο και γραπτά. Κατά τη διδασκαλία τής έκθεσης, να καθοδηγούν το μαθητή μέσα από συγκεκριμένες στρατηγικές, διδάσκοντάς του αυστηρά δομημένους τρόπους συγγραφής, ώστε να αποκτήσει δεξιότητες αυτορρύθμισης. Στο μάθημα των Μαθηματικών να εξηγούν στο μαθητή τούς μηχανισμούς των πράξεων ή τα βήματα επίλυσης των προβλημάτων, γράφοντάς τα με μεγάλα ευκρινή γράμματα σε ξεχωριστά φύλλα με χρωματιστά στυλό, στα οποία ο μαθητής θα μπορεί να ανατρέχει εύκολα. Να διδάσκουν την προπαίδεια σταδιακά, σε ξεχωριστά φύλλα, χρησιμοποιώντας χρωματιστά στυλό και κάνοντας πολλές επαναλήψεις τόσο προφορικά όσο και γραπτά.

-14-

Πώς μπορούν οι εκπαιδευτικοί να βοηθήσουν τον έφηβο με δυσλεξία μέσα στην τάξη;

Να παρουσιάζουν τα θεωρητικά μαθήματα (π.χ. την Ιστορία και τη Γεωγραφία) με απλά λόγια και μικρές προτάσεις με απλή δομή και απλουστευμένο λεξιλόγιο. Να δείξουν στο μαθητή με δυσλεξία πώς να υπογραμμίζει στο κείμενο τις άγνωστες λέξεις και εκφράσεις και πώς να τις καταγράφει σε ένα ειδικό τετράδιο τύπου ευρετηρίου, αφού πρώτα του τις έχουν εξηγήσει με σαφήνεια. Να δείξουν στο μαθητή τρόπους εξάσκησης (προφορικής και γραπτής) στο νέο λεξιλόγιο, τους ειδικούς όρους και τις ιδιότυπες εκφράσεις που θα πρέπει να ξέρει για το κάθε μάθημα, βοηθώντας τον έτσι να τις απομνημονεύει πιο εύκολα και να τις χρησιμοποιεί σωστά στο λόγο. Να διδάξουν στο μαθητή συγκεκριμένες στρατηγικές για τη συγγραφή εκθέσεων και τρόπους που διευκολύνουν τη διαδικασία αυτή, τηρώντας ένα βασικό και οργανωμένο πλαίσιο σχεδιασμού, συγγραφής και επανελέγχου. Στα Μαθηματικά να ελέγχουν εάν ο μαθητής γνωρίζει τις 4 βασικές αριθμητικές πράξεις. Να γράφουν χωριστά και με μεγάλα ευκρινή γράμματα τα αριθμητικά σύμβολα και τους μαθηματικούς τύπους με επεξηγήσεις, χρησιμοποιώντας χρωματιστά στυλό. Την ίδια διαδικασία θα πρέπει να ακολουθούν και για τους τύπους της Φυσικής και τα στοιχεία της Χημείας, τα οποία θα πρέπει να διδάσκουν λίγα-λίγα. Σε όλα τα μαθήματα θετικής κατεύθυνσης, να εμπλέκουν συχνά το μαθητή στις πειραματικές διαδικασίες και να του παρουσιάζουν παραδείγματα που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή. Σε όλα τα μαθήματα θετικής κατεύθυνσης, όπου υπάρχει θεωρία, ο μαθητής θα πρέπει να εξασκείται και στο να τη γράφει, όχι μόνο στο να τη λέει. Σε όλα τα μαθήματα οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να χρησιμοποιούν πολυαισθητηριακές μεθόδους κατά τη διδασκαλία (όπως εικόνες, διαγράμματα, χάρτες, βίντεο κ.λπ.) και όχι μόνο λεκτικές.

-15-

Τι άλλο μπορούν να κάνουν οι εκπαιδευτικοί μέσα στην τάξη;Εκτός από τις προτάσεις που παρουσιάστηκαν για την αντιμετώπιση των παιδιών και των εφήβων με δυσλεξία μέσα στην τάξη, οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να εφαρμόσουν κι άλλες μεθόδους για να βοηθήσουν αυτούς τους μαθητές (αλλά και όλους τους μαθητές) ακόμα πιο αποτελεσματικά. Μερικές τέτοιες μέθοδοι είναι οι εξής:

Να βάζουν το δυσλεξικό μαθητή να κάθεται σε μπροστινό θρανίο, ώστε να βλέπει καλά στον πίνακα και να μη διασπάται η προσοχή του. Να παρέχουν στο μαθητή οργανωμένη, λεπτομερή και αυστηρά δομημένη διδασκαλία. Κατά την εισαγωγή τού μαθήματος, να κάνουν πρώτα μία ανασκόπηση του τι δίδαξαν στο προηγούμενο μάθημα και να προετοιμάζουν το μαθητή για το μάθημα της ημέρας, συνοψίζοντας τη σειρά των δραστηριοτήτων που έχουν σχεδιάσει να κάνουν. Να βοηθούν το μαθητή να εντάξει τις νέες γνώσεις στις ήδη υπάρχουσες. Να μιλούν αργά και καθαρά, να χρωματίζουν κατάλληλα τη φωνή τους και να χρησιμοποιούν απλή γλώσσα, κάνοντας συχνές παύσεις και διαρκείς επαναλήψεις και διατηρώντας βλεμματική επαφή με το μαθητή. Να γράφουν στον πίνακα και στις φωτοτυπίες με μεγάλα ευκρινή γράμματα, χωρίς πολλές λεπτομέρειες, χρησιμοποιώντας διαφορετικά χρώματα για να τονίσουν τα σημαντικά σημεία. Να επιτρέπουν στο μαθητή με δυσλεξία να χρησιμοποιεί μαγνητόφωνο για να ηχογραφεί το μάθημα και αριθμομηχανή. Να μη ζητούν από το μαθητή με δυσκολίες στην ανάγνωση να διαβάζει μεγαλόφωνα μέσα στην τάξη (εκτός και αν το επιθυμεί ο ίδιος). Να εμπλέκουν το μαθητή συστηματικά στον προφορικό λόγο. Να του δίνουν περισσότερο χρόνο για αντιγράψει τις σημειώσεις από τον πίνακα. Να ελέγχουν εάν έχει αντιγράψει σωστά τις σημειώσεις ή να ζητούν από κάποιον καλό μαθητή να τον βοηθήσει. Να του αναθέτουν λιγότερη ύλη για το σπίτι και τα τεστ, καθώς και όσο το δυνατόν λιγότερες γραπτές εργασίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο μαθητής θα πάψει βαθμιαία να γράφει.

-16-

Να δέχονται τις γραπτές εργασίες τού μαθητή όσο κακογραμμένες κι αν είναι, ενθαρρύνοντάς τον παράλληλα να χρησιμοποιεί τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Καλό θα ήταν να εξετάζουν το μαθητή σε προσυμφωνημένη ύλη. Κατά την προφορική εξέταση, να δίνουν χρόνο στο μαθητή και να μην περιμένουν να απαντήσει αμέσως, βοηθώντας τον παράλληλα σε περίπτωση που αγχωθεί και μπερδευτεί. Όταν τον εξετάζουν με τη μορφή γραπτών ερωτήσεων, να ελέγχουν πρώτα εάν τις έχει κατανοήσει. Να τον εξετάζουν με κλειστού τύπου ερωτήσεις. Να διαθέτουν στο μαθητή περισσότερο χρόνο για την ολοκλήρωση των γραπτών δοκιμασιών/διαγωνισμάτων. Να του υπενθυμίζουν τον επανέλεγχο των γραπτών του. Όπου είναι δυνατόν, να μη διορθώνουν τα ορθογραφικά λάθη και να βαθμολογούν με βάση το περιεχόμενο. Να μη διορθώνουν τα γραπτά με κόκκινο στυλό. Κατά τη διαδικασία τής εξέτασης, να προσαρμόζουν τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες τους και να τροποποιούν τα κριτήρια βαθμολόγησης ανάλογα με το μάθημα (π.χ. στα Μαθηματικά να μη δίνουν έμφαση στους υπολογισμούς και στο τελικό αποτέλεσμα των αριθμητικών πράξεων αλλά στο συλλογισμό. Στις ξένες γλώσσες να θέτουν ως προτεραιότητα το να κατακτήσει ο μαθητής τη φωνολογική ενημερότητα της γλώσσας και όχι την ορθογραφημένη γραφή). Καθ’ όλη τη μαθησιακή διαδικασία, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να διδάσκουν τις διάφορες δεξιότητες με ακρίβεια και σαφήνεια, παρέχοντας στο μαθητή άμεση αναπληροφόρηση (feedback), δηλαδή υποδείξεις για να βελτιώσει τις διαδικασίες που χρησιμοποιεί, ώστε να αποφεύγει τα λάθη. Γενικά, να παρατηρούν και να καταγράφουν συχνά τη μαθησιακή πορεία τού μαθητή και να συγκρίνουν τις επιδόσεις του με το αναμενόμενο για την τάξη του επίπεδο, ώστε να τροποποιούν και να προσαρμόζουν τη μέθοδο διδασκαλίας που ακολουθούν για να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες και το ύφος του. Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να βλέπουν το μαθητή σαν συνεργάτη, προκαλώντας του το ενδιαφέρον και την ανάγκη για ενεργή συμμετοχή στη μαθησιακή διαδικασία. Τέλος, η δυσκολία δεν αποτελεί δικαιολογία για τη μη προσπάθεια. Έτσι, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να βοηθήσουν το δυσλεξικό μαθητή να κατανοήσει σε βάθος τις δυσκολίες του και να τις αποδεχτεί, κάνοντάς τον να καταλάβει ότι, παράλληλα με τη δική τους στήριξη, θα πρέπει κι εκείνος να προσπαθήσει πολύ ώστε να ανελιχθεί μαθησιακά.

-17-

Ποια είναι τα συναισθηματικά χαρακτηριστικά των παιδιών και των εφήβων με δυσλεξία;Τα παιδιά και οι έφηβοι με δυσλεξία βιώνουν την καθημερινή και άνιση αναμέτρηση με ένα σκληρό προς αυτά εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι, μην μπορώντας να ανταποκριθούν στις προσδοκίες τού οικογενειακού, του σχολικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος, οδηγούνται συχνά στην αποτυχία. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να εμφανίζουν συγκεκριμένα συναισθηματικά χαρακτηριστικά: Νιώθουν θυμό και ντροπή για τις δυσκολίες τους και τις χαμηλές τους σχολικές επιδόσεις. Αισθάνονται ανασφάλεια, άγχος, στρες, ανησυχία, αγωνία και αρκετές φορές κατάθλιψη. Νιώθουν το αίσθημα της απόρριψης κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Απογοητεύονται και παραιτούνται εύκολα, καθώς αντιλαμβάνονται με το πέρασμα του χρόνου ότι, ενώ προσπαθούν πολύ και μελετούν περισσότερο από τους συμμαθητές τους, παίρνουν χαμηλότερους βαθμούς (κυρίως στα γλωσσικά μαθήματα), με αποτέλεσμα να νιώθουν ότι δεν είναι έξυπνοι και ικανοί. Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Έχουν υπερευαισθησία στην κριτική. Οικειοποιούνται την ετικέτα του «τεμπέλη», του «επιπόλαιου», του «απρόσεχτου» και του «αδιάφορου». Αποκτούν δυσκολίες στις κοινωνικές τους σχέσεις, κυρίως με τους συνομιλήκους τους, με αποτέλεσμα να εμφανίζουν κοινωνική απόσυρση. Εκδηλώνουν προβλήματα συμπεριφοράς.

Προσοχή: Δεν παρουσιάζουν όλα τα δυσλεξικά παιδιά και οι έφηβοι όλα αυτά τα συναισθηματικά χαρακτηριστικά και με την ίδια ένταση.

-18-

Πώς μπορούν οι γονείς να στηρίξουν το παιδί τους με δυσλεξία;

Οι γονείς θα πρέπει να παρατηρούν το παιδί τους και να κινητοποιούνται όταν διαπιστώνουν σημάδια άγχους, θυμού και ματαίωσης. Να θυμούνται ότι το δυσλεξικό παιδί τους είναι πιθανό να χρειαστεί παραπάνω χρόνο απ’ ό,τι οι μη δυσλεξικοί συνομίληκοί του να μάθει να δένει τα κορδόνια του, να διαχωρίσει το δεξί από το αριστερό, να μάθει την ώρα κ.λπ. Έτσι, θα πρέπει να διαθέτουν χρόνο στο παιδί τους για να το βοηθήσουν αποτελεσματικά και να είναι προετοιμασμένοι να επαναλάβουν πολλές φορές τις πληροφορίες, τις οδηγίες και τα βήματα μας διαδικασίας. Να κατανοούν και να αποδέχονται τις δυσκολίες τού παιδιού τους, να το καθησυχάζουν, να το ενθαρρύνουν, να πιστεύουν στις δυνατότητές του, να το επαινούν για τις προσπάθειες και τις επιτυχίες του και να του συμπαραστέκονται. Να μην το συγκρίνουν με άλλα παιδιά και να μην επιτρέπουν στους άλλους να σχολιάζουν τις δυσκολίες του. Με τον τρόπο αυτό, θα ενισχύσουν την αυτοεικόνα του και την αυτοπεποίθησή του, ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει μόνο του τις καθημερινές αντιξοότητες. Να βλέπουν τον εκπαιδευτικό σαν σύμμαχο, να συζητούν μαζί του, να του αναφέρουν τις δυσκολίες τού παιδιού και να ζητούν να τους δώσει οδηγίες για το πώς να το βοηθήσουν. Να απευθύνονται στους ειδικούς και να ενημερώνονται αναλυτικά για τις δυσκολίες τού παιδιού τους, το είδος του ειδικού παιδαγωγικού προγράμματος που θα ακολουθηθεί και τις μεθόδους που θα εφαρμοστούν. Επιπλέον, θα πρέπει να ακολουθούν τις οδηγίες των ειδικών για τη στήριξη του προγράμματος, συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στην εξέλιξη του παιδιού. Να δημιουργούν γέφυρες επικοινωνίας μεταξύ των εκπαιδευτικών και των ειδικών, ώστε όλοι να είναι ενήμεροι για το στάδιο εξέλιξης στο οποίο βρίσκεται το παιδί σύμφωνα με το πρόγραμμα αποκατάστασης. Έτσι, το παιδί θα ενθαρρύνεται να προσπαθεί εξίσου σε όλα τα πλαίσια, μέχρι να κατακτήσει την αυτοματοποίηση. Να εξασφαλίζουν στο παιδί έναν ήσυχο χώρο χωρίς πολλά ερεθίσματα για την ώρα τής μελέτης, να το βοηθούν να οργανώνει το διάβασμά του και να ελέγχουν αν έχει όλα όσα χρειάζεται για να ολοκληρώνει τις εργασίες του. Να βεβαιώνονται ότι το παιδί έχει κατανοήσει τι πρέπει να κάνει σε κάθε μάθημα και ότι ακολουθεί σωστά τις οδηγίες. Εάν κάποιο μάθημα είναι δύσκολο για το παιδί, θα πρέπει να διαβάζεται μεγαλόφωνα από τους γονείς και

-19-

να χωρίζεται σε μικρές ενότητες, ώστε να γίνεται η επεξεργασία του σταδιακά. Η αυτο-οργάνωση είναι μία ιδιαίτερα δύσκολη διαδικασία για το δυσλεξικό παιδί. Έτσι, οι γονείς θα πρέπει να επινοούν διαρκώς τρόπους για να το βοηθούν να οργανώνει το χώρο και το χρόνο του. Να θυμούνται ότι το δυσλεξικό παιδί τους καταβάλλει καθημερινά μεγαλύτερη προσπάθεια απ’ ό,τι οι μη δυσλεξικοί συμμαθητές του για να ανταποκριθεί στις σχολικές απαιτήσεις, με αποτέλεσμα να κουράζεται ιδιαίτερα. Έτσι, δε θα πρέπει να το πιέζουν στο σπίτι με τα μαθήματα. Να θέτουν από πριν ένα εύλογο χρονικό όριο για την ολοκλήρωση της μελέτης, να κάνουν συχνά διαλείμματα και να σταματούν όταν το παιδί κουραστεί, ακόμα κι αν δεν έχει τελειώσει όλα τα μαθήματά του, ενημερώνοντας την επόμενη μέρα τον εκπαιδευτικό τής τάξης. Καθώς το παιδί μεγαλώνει, οι γονείς θα πρέπει σιγά-σιγά να αποσύρονται και σε όσα μαθήματα και εργασίες δεν τα καταφέρνει από μόνο του, να αναθέτουν σε κάποιο τρίτο πρόσωπο να το βοηθάει, δείχνοντας, ωστόσο, οι ίδιοι πάντα διαθέσιμοι. Έτσι, θα αποφεύγονται οι συγκρούσεις που συχνά δημιουργούνται ανάμεσα στο γονιό και το παιδί κατά την ώρα της μελέτης. Οποιοσδήποτε αναλαμβάνει τη μελέτη τού δυσλεξικού παιδιού, θα πρέπει να είναι γνώστης τής φύσης τής δυσλεξίας και των ιδιαιτεροτήτων τού συγκεκριμένου παιδιού και να βρίσκεται σε επικοινωνία με τους ειδικούς τής αποκατάστασης. Σημειώνεται ότι το δυσλεξικό παιδί επωφελείται μόνο από ατομική βοήθεια, προσαρμοσμένη στο ρυθμό του και τις ανάγκες του. Επίσης, οι γονείς θα πρέπει να παρέχουν στο παιδί τους ευκαιρίες ώστε να ασχολείται με εξωσχολικές δραστηριότητες, όπως με τον αθλητισμό, τον προσκοπισμό, τους Η/Υ κ.ά. Μέσα από τέτοιες δραστηριότητες στις οποίες να τα καταφέρνει καλά και να παίρνει συχνή επιβράβευση, το παιδί θα ανακαλύψει τα ταλέντα του και θα εξασκήσει τις δεξιότητές του κι έτσι θα ενισχυθεί η αυτοεκτίμησή του. Επιπλέον, οι γονείς θα πρέπει να γνωρίζουν ότι κι όταν το δυσλεξικό παιδί τους λαμβάνει ειδική βοήθεια, οι δυσκολίες δεν εξαφανίζονται ξαφνικά και ως δια μαγείας, ενώ θα υπάρξουν και άσχημες ημέρες, κατά τις οποίες θα είναι πιο έντονες. Έτσι, θα πρέπει να δείχνουν υπομονή και επιμονή και να μην παραιτούνται ποτέ. Αυτό που χρειάζεται το παιδί τους, είναι η διαρκής υποστήριξη και ενθάρρυνση από τους ίδιους, ώστε να πιστέψει στον εαυτό του και να αντισταθμίσει τις αδυναμίες του με τις ικανότητές του. Τέλος, οι γονείς θα πρέπει να αποποιούνται τα αισθήματα ενοχής που ενδέχεται να τους κυριεύσουν και να μην είναι σκληροί με τους εαυτούς τους.

-20-

Πού μπορούν να απευθύνονται οι γονείς;Για την αξιολόγηση και τη διάγνωση της δυσλεξίας, την ψυχολογική στήριξη των παιδιών τους αλλά και τη δική τους υποστήριξη, οι γονείς μπορούν να απευθύνονται στους παρακάτω φορείς τής περιοχής τους:

Στα Κέντρα Διάγνωσης, Αξιολόγησης και Υποστήριξης (Κ.Δ.Α.Υ.), τα οποία αποτελούν αποκεντρωμένες υπηρεσίες τού Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Στα Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα και στα Κέντρα Ψυχικής Υγείας, τα οποία αποτελούν Μονάδες Ψυχικής Υγείας τού Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Στα Κέντρα Ψυχικής Υγιεινής, τα οποία αποτελούν Ν.Π.Ι.Δ. και εποπτεύονται από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης.

Μετά τη διάγνωση, οι γονείς μπορούν να υποβάλουν αίτημα στο σχολείο, ώστε το παιδί τους να παρακολουθήσει το Τμήμα Ένταξης, εφόσον αυτό λειτουργεί. Στο Τμήμα Ένταξης υλοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα από ειδικό παιδαγωγό, προσαρμοσμένα στις ανάγκες τού μαθητή με δυσλεξία, τα οποία στοχεύουν στη στήριξή του, ώστε να υπάρχει συνέχεια και σύνδεση με το πρόγραμμα της τάξης του. Επίσης, για τη διάγνωση αλλά και την αντιμετώπιση της δυσλεξίας, οι γονείς μπορούν να απευθύνονται σε ιδιωτικά κέντρα διάγνωσης και αποκατάστασης.

-22-

Πώς μπορούν οι εκπαιδευτικοί να στηρίξουν ψυχολογικά το μαθητή με δυσλεξία;Ο ρόλος των εκπαιδευτικών μέσα στην τάξη είναι καθοριστικός για τη διαμόρφωση της αυτοεικόνας των μαθητών τους και την τόνωση της αυτοεκτίμησής τους, ώστε να διατηρούν υγιείς σχέσεις με τους άλλους και να επιτύχουν μία ανώτερη ποιότητα ζωής. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για δυσλεξικούς μαθητές, ο ρόλος των εκπαιδευτικών γίνεται ακόμα πιο κρίσιμος και πιο καθοριστικός εξαιτίας των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών αυτών των μαθητών. Έτσι, οι εκπαιδευτικοί προτείνεται:

Να σέβονται τις ιδιαιτερότητες του κάθε μαθητή και να τις αντιμετωπίζουν με διακριτικότητα. Να μην ασκούν κριτική στο δυσλεξικό μαθητή, αλλά να τον αποδέχονται και να δείχνουν ευαισθησία απέναντι στις δυσκολίες του. Να αποφεύγουν τις παρατηρήσεις τού τύπου «προσπάθησε περισσότερο», «δεν ήσουν καλά διαβασμένος σήμερα», «δεν το περίμενα από σένα να γράψεις τόσο χαμηλά» κ.ο.κ. Να προσπαθούν να «ερμηνεύουν» τη συμπεριφορά του (π.χ. την άρνησή του να αναγνώσει μεγαλόφωνα μέσα την τάξη). Να συζητούν μαζί του για τις δυσκολίες του και να επιλέγουν μαζί τούς τρόπους διδασκαλίας που τον βοηθούν. Να τον ενθαρρύνουν και να τον επιβραβεύουν συχνά, περισσότερο για την προσπάθειά του και όχι τόσο για το αποτέλεσμα, χωρίς να του δίνουν παραπάνω προσοχή απ’ όσο χρειάζεται. Να αποφεύγουν την «τρομοκρατία τού λάθους». Να βλέπουν τα λάθη τού μαθητή σαν μία ευκαιρία για να κατανοήσουν καλύτερα τις δυσκολίες του, ώστε να επιλέξουν την κατάλληλη μέθοδο για να τον βοηθήσουν αποτελεσματικά. Να τον φέρνουν συχνά σε κατάσταση επιτυχίας. Να τον προτρέπουν να συμμετέχει σε δραστηριότητες στις οποίες τα καταφέρνει πολύ καλά. Να αποφεύγουν τις συγκρίσεις και να ενισχύουν το πνεύμα τής συνεργασίας ανάμεσα στους μαθητές. Να εξηγούν στους υπόλοιπους μαθητές τής τάξης τις δυσκολίες και τις ιδιαιτερότητες του συμμαθητή τους με δυσλεξία. Να δημιουργούν ένα κλίμα εμπιστοσύνης, κατανόησης και υποστήριξης.

-21-