5.5 Texnoloji tədbirləri aparan zaman bitkilərin zədələnməsi

Mexaniki və kimyəvi zədələnmələrin başlıca səbəblərdən biri də mexanikləş-mə işlərini öz vaxtında və müvafiq maşın və alətlərlə aparmadıqda texnoloji reji-min pozulmasıdır.

ŞəraitDüşmə hündürlüyü, sm

25 50 100 150

Dibin materialı:

beton 6,6 14,0 59,4 77,1

oduncaq 1,9 9,8 38,0 75,9

oduncaq + rezin (5 mm) 1,4 6,7 26,3 33,3

rezin qəfəs (25 sm) oduncaqda - 1,8 2,0 6,9

Yumruların kütləsi, qram

39 1 5 28 65

60 2 10 31 77

87 4 15 55 85

Müxtəlif yüksəklikdən düşən zaman kartof yumrularının mexaniki zədələnməsi, kütlədən %

25 50 100 150

20

0

40

60

80

100 Yumruların zədələnməsi, %

Düşmə hündürlüyü, sm

Yumruların temperaturu

5º C

10º C

Kartof yumrularının temperaturu və düşmə hündürlüyündən asılı olaraq zədələnməsi

Avadanlıq

Yaş çürümə ilə yumrularınyoluxması, %

keçməyə qədər

keçmədən sonra

Boşaldıcı transportyor 0,5 22 Qəbul edib ötürən transportyor 2 5,5

Yastı xəlbirlə çeşidləşə 1 2 Qəbul edən transportyor 5 9 Rolikli işçi səthli kartof çeşidləyicisi 6,5 9,5

Kartof yumrularının qəbulu və boşalması zamanı yaş çürümə ilə yoluxma

5.6 Havanın çirklənməsi

Havanın çirklənməsi bitkilərdə aşağıdakı zədələnmələri əmələ gətirir:- Kəskin, zərərli maddələrin yüksək kəsafətliyinin qısa müddətli təsirindən doğur, nəticədə tezliklə nekrozlaşma və ya bütöv bit-kinin və ya onun ayrı-ayrı orqanlarının məhv olması baş verir;- Xroniki, aşağı kəsafətli tullantıların uzunmüddətli təsirindən doğur, nəticədə yarpaqlar tökülürlər;- Latent, daha az kəsafətli kimyəvi tullantıların uzunmüddətli təsirindən doğur. Onlar gizli şəkildə bitkilərin böyümə və inki-şafını ləngidir, quraqlıq, şaxta, xəstəlik törədicilər və başqaları kimi stress amillərinə qarşı davamlılığı aşağı salır.

EmissiyalarƏsas mənbələr Ən həssas bitki növləri Simptomlar

Kükürd dörd oksid (SO2) Yerin altından çıxan yanacağın yanması, vulkanlar

Buğda, qarğıdalı, yulaf, yonca, lobya, noxud, xiyar, ispanaq, iynəyarpaqlı ağac cinsləri

Yarpaqlar ağarmaya qədər xlorotikdir, tökülürlər, kəskin hallarda xlorozdan borulararası qəhvəyi rəngə keçid, kəskin sərhədli, nekrozlu ləkələrlə təmsil olunur

Hidrogen florid (HF) Müəssisələrin işlənmiş qazları

Qarğıdalı, üzüm, şaftalı, soğan, iynəyarpaqlı ağac cinsləri

Yarpaq ayələri şişkindir, qonurdan qara rəngə qədər aydın sərhədlidir

Azot dörd oksid (NO2) Yerin altından çıxan yanacağın yanması, avtomobillərin qazları, tufan tozları

Tozağacı, qara şam, küknar, cökə, dənlilər

Simptomlar kükürd 4 oksiddə olduğu kimi- dir, kəskin hallarda kənarlardan başlayaraq yarpaqlar sarıdır, kəskin sərhədli nekrozlu- dur; dənlilərdə nekrozlar təpə yarpaqlardadır

Azotun digər oksidləri Sənaye müəssisələrinin işlənmiş qazları, avtomobil qazları

Yulaf, noxud, salat, tozağacı, qara şam, qızılgül

No2 –in təsirinə bənzəyir, simptomları oxşardır

Ammonyak (NH3) Heyvandarlıq fermalarında avtomobillərin və işlənmiş qazları Ozon (O3)

Demək olar ki, bütün mədəni bitkilər

Xlorozlar, nekrozlar və bitkilərin ölüşgəməsi

Atmosferdə fotokimyəvi proseslər, avtomobil qazları, neft sənayesi qazları

Kartof, pomidor, paxlalılar, ispanaq, lobya, qara şam, şam, yunan qozu

Bitkilər gümüşü parıltı alır, gümüşü ləkələrə yarpaqların mumyalaşması

Peroksidlər (H2O2 və digərləri) Kartof, paxlalılar, pomidor, ispanaq, lobya qara şam, şam, yunan qozu

Böyümə gecikir, ozondakı simptomlardan fərqlənmir, orta cərgə yarpaqları zədələnir

Havanın çirklənməsinin mədəni bitkilərə təsiri (müxtəlif müəlliflərə görə)

Abiotik stress amillərdən mədəni bitkilərə dəyən zərəri aşağı salmaq üçün düzgün diaqnostika tələb edilir. Bu diaqnoz vizual müşahidələr və laboratoriya analizləri ilə qoyula bilər. Proses ciddi yerinə yetirilmə-lidir, belə ki, abiotik stress amillərinin simptomları çox da spesifik deyildir, məhsuldarlığın bu və ya digər komponentinə biotik və abiotik mənfi stress amilləri təsir edə bilər. Abiotik mənfi stress amillərini biotikdən fərqləndirmək asan deyildir. Biotik törədicilərlə dəyən zərər ayrı-ayrı bitkilərdə və ya mənbələrdə rast gəlinir. Əmələgəlmə forması asimmetrikdir. Nə vaxt ki, xəstəlik törədiciləri və ya zərərvericilər xelatların əmələ gəlməsi hesabına toksin ayırırlar, onlar udulmaya təsir edir, qidalanma ele-mentlərindən istifadə edirlər, bununla da elə simptomlar baş verir ki, qida elementlərinin çatışmazlığı simptomlarına bənzəyir.

5.7 Abiotik stress amillərinin diaqnostika imkanları və biotik amillərdən fərqi

Məhsul komponentləri Mənfi amillər

Yayda

Dənin dolması 1000 dənin kütləsi

Sünbüllərin xəstəlik və zərərvericiləri Azotun qeyri düzgün tətbiqi. Əsas element və mikroelementlərin çatışmazlığı Rütubət çatışmazlığı

Sünbülün ölçüsü Sünbüldə dənlərin sayı

Xüsusilə N elementinin verilməsində səhvlər; yarpaq və sünbüllərin xəstəlikləri Yatma, zibillənmə, zərərvericilər Rütubət çatışmazlığı

Yazda Sünbüllərin sayı/m2

Məhsuldar gövdələrin sayı

Böyümə maddələri və azotun tətbiqi, bütövlükdə sahənin idarə edilməsi qeyri düzgündür Kökətrafı, kök və yarpaq xəstəlikləri zərərvericilər Alaq otları, Yatma Azot gübrələrinin qeyri-düzgün verilməsi (doza, müddət) Rütubət çatışmazlığı

Payızda

Əkinlərdə sıxlığın vəziyyəti Cücərtilərin sayı/m2

Azot gübrələrinin verilməsi zamanı səhvlər Əkin materialının keyfiyyəti pisdir. Düzgün olmayan səpin (səpin müddəti, səpin norması, basdırılma dərinliyi, cərgəaralarının eni, toxumların dərmanlanması) Rütubət çoxluğu Quraqlıq Kökətrafı, kök xəstəlikləri Zərərvericilər

Dənli bitkilərin məhsuldarlıq komponentlərinəmənfi təsir edən amillər

Bitkilərin mineral qidalanma rejiminin pozulması ilə qarışıq salına bilən biotik mənfi amillər

Bitkilərdə stressə səbəb olan amillər Simptomlar Mineral qidalanmanın pozulmasından fərq imkanları

ZərərvericilərQızılı (Globodera rastochiensis) və solğun kartof nematodu (G.pallida)

Azot çatışmazlığında olduğu kimi saralma Ayrı-ayrı bitkilərdə və mənbələrdə rast gəlinir; iyunun sonundan sistalar köklərdədir

Məftil qurdları (Agroites, Lacon, Athous) və başqa cinslərdən olan böcəklərin sürfələri, habelə başqa kök və gövdə gəmirən növlər

Ot bitkilərinin yarpaqlarında sarı, qırmızı və qırmızı-bənövşəyi rəngli yarpaqlar

Sahənin kənarında və mənbələrdə zühur edir, yeraltı və yerüstü hissələrdə zədələr, zərərvericilər görünür

Fır əmələ gətirənlər (Cacidomyidae, İtonididae) və başqa zərərvericilər, bunlar bitkinin böyümə nöqtəsi və yarpaq saplaqlarını yoluxur

Yarpaqların deformasiyası və yan tumurcuqların cücərməsi, bu bor və molibden çatışmazlığında da belədir

Zərərvericiləri görmək mümkündür

Mənənələr (Aphidae) Kalium çayışmazlığında olduğu kimi yarpaq kənarlarının saralması və quruması

Zərərverici görünür, onların ekskrementləri qıvrılmış yarpaqlarda

Göbələk törədiciləriArpanın zolaqlı ləkəliyi (Pyrenophora graminea)

Marqans çatışmazlığında olduğu kimi yarpaqlarda əvvəlcə solğun, sonra qonur zolaqlar

Simptomlar daha yaşlı yarpaqlarda, konidilər görünür

Kartofun rizoktoniozu (Rhizoctonia solani) Kalsium çatışmazlığında olduğu kimi yarpaqların qıvrılması və şəffaflaşması

Yüksək bitki sıxlığında gövdənin əsasında ağ mitsel, gövdənin aşağı hissəsinin çürüməsi, səthdə stolon və yumrular yaşıllaşır

ViruslarÇuğundurda sarılıq (Beet yellows virus) Maqnezium çatışmazlığında olduğu kimi

yarpaqlar təpədən və ətraflardan başlayaraq saralır, kövrəkləşirlər

Maqnezium çatışmazlığında yalnız yaşlı yarpaqlar saralırlar

1. Bitkilərə mənfi təsir edən qida elementlərini sıralayın ?

a) Al, Cd, Pb, Cr, Hd, Fb) N, P, K, Cd, Pb, Cac) Cd, Pb, Al, N, P, Kd) Na, K, Fe, Ca, Fr, Fe) Fe, Al, Cu, Co, Na, C

Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları

2. Hansı tarla bitkiləri duzlara qarşı nisbətən davamlıdır ?

a) buğda, çovdar, qarğıdalı, tütün

b) arpa, şəkər çuğunduru, raps, pambıq

c) günəbaxan, soya, sorqo, yulaf

d) kətan, yem çuğunduru, buğda, at paxlası

e) çovdar, yulaf, darı, pambıq

3. Emissiya nədir ?

a) qazşəkilli, aerozol, tozabənzər maddələrin

atmosferə tullantılarıdır

b) atmosferə buraxılan ağır metallardır

c) atmosferə ultrabənövşəyi şüaların təsiridir

d) torpağın çirklənməsidir

e) havanın və torpağın makroelementlərlə

çirklənməsidir

4. İmissiya nədir ?

a) atmosferə buraxılan tullantıların insan, heyvan və bitkilərə təsiridir

b) vahid dərmanların sahəyə düşən zəhərdirc) təcrübəaltı obyektin diri kütləsinə düşən zərərli

maddələrdird) atmosferə buraxılan suyun miqdarıdıre) insana və istiqanlı heyvanlara zəhərlərin

təsiridir

5. Havanın çirklənməsi nəticəsində bitkilərdə hansı zədələnmələr

əmələ gəlir ?

a) kəskin, xroniki, latent

b) mexaniki, fiziki, kimyəvi

c) xroniki, kəskin, bioloji

d) bioloji, kimyəvi, texniki

e) fiziki-mexaniki, bioloji, kəskin

6. Kəskin zədələnmə zamanı bitkilərdə nə baş verir ?

a) yarpaqlar quruyur və tökülürb) transpirasiya güclənirc) bitkidə tez bir zamanda nekrozlaşma gedir, bütöv

bitki və ya onun ayrı-ayrı orqanları ölüşgəyird) bitkidə fizioloji proseslər pozulur, yarpaqlar

qıvrılıre) patoloji prosesdə kök sistemi zəifləyir, tənəffüs

güclənir

7. Xronoko zədələnmə zamanı bitkilərdə nə baş verir ?

a) bütöv bitki zədələnir, məhsuldarlıq azalırb) aşağı kəsafətli tullantıların uzunmüddətli təsiri

altında yarpaqlar tökülürlərc) bitkinin uduculuq qabiliyyəti yüksəlir, yarpaqlar

solğunlaşırd) bitki quruyur və məhsul vermire) zədələnmiş orqanlar hesabına bitki özünü tam

məhv edir