Νέα Μέσα, Τεχνολογία και Κοινωνία

Παγκοσμιοποίηση και Νέα ΜέσαΕυγενία Σιαπέρα

esiapera@jour.auth.gr

Περίληψη

• Ορισμοί• Θεωρίες• Το Παγκόσμιο Ίντερνετ• Συμπεράσματα

Ορισμοί• Τι είναι η παγκοσμιοποίηση;– Noam Chomsky– Robertson (1992): Παγκοσμιοποίηση είναι η

συμπίεση (compression) του κόσμου μαζί με την συνείδηση ότι ο κόσμος ‘ενοποιείται’.

– Για άλλους συγγραφείς (π.χ. Giddens και Beck) η παγκοσμιοποίηση είναι απόρροια της νεωτερικότητας, αλλά εισάγει μια καινούργια δυναμική, τόσο στην οικονομία όσο και στην πολιτική, κοινωνία και πολιτισμό.

Προσεγγίσεις• Ο Sklair (1999) διαχωρίζει τις θεωρίες της

παγκοσμιοποίησης σε τρεις κατηγορίες– Θεωρία του παγκόσμιου συστήματος (world system

theory, Wallerstein, 1974).– Θεωρία του παγκόσμιου πολιτισμού (global culture

theory, Tomlinson, 1999; Appadurai, 1994)– Θεωρία της παγκόσμιας κοινωνίας (global society theory)

• Σ’ αυτές μπορούμε να προσθέσουμε ακόμα δύο:– Castells: κοινωνία των δικτύων και παγκοσμιοποίηση– H πλευρά της οικονομίας: παγκοσμιοποιημένος

καπιταλισμός

Θεωρία του παγκόσμιου συστήματος

• Ο κόσμος ήδη ενοποιημένος εξαιτίας αλλά και με βάση τον καπιταλισμό:– Οι χώρες διακρίνονται ανάλογα με τη θέση που

έχουν στον καταμερισμό εργασίας που επιβάλλει ο καπιταλισμός

– Η τοποθέτησή τους ενδέχεται να αλλάζει με βάση διάφορες αλλαγές, ιστορικές αλλά και πολτικο-οικονομικές,αλλά η βασική ταξινόμιση ισχύει.

Θεωρία του παγκόσμιου συστήματος

• Η ταξινόμηση περιλαμβάνει:• Χώρες του κέντρου (core), που ευνοούνται περισσότερο από

το σύστημα, έχουν σταθερές κυβερνήσεις, στρατό και γραφειοκρατικά συστήματα πχ. ΗΠΑ, Δυτ. Ευρώπη

• Χώρες της ημι-περιφέρειας, που είναι είτε χώρες του κέντρου που ξέπεσαν ή χώρες της περιφέρειας που ανεβαίνουν, π.χ. Κίνα, Ρωσσία Νότια και Αν. Ευρώπη

• Χώρες της περιφέρειας, που δεν έχουν σταθερές κυβερνήσεις ,ή που κυβερνούνται από άλλες χώρες, και έχουν σε άνισες εμπορικές σχέσεις με τις χώρες του κέντρου, π.χ. Ιράκ, αλλά και Κεντρική και Νότια Αμερική, κλπ.

Αξιολόγηση• Μια χρήσιμη ιστορική προσέγγιση που τονίζει τις ανισότητες του

συστήματος.• Όμως ο ρόλος των νέων μέσων ανύπαρκτος – θεωρούνται μέρος

της οικονομίας και όχι ως φορείς αλλαγών από μόνα τους.• Οι αλλαγές στο σύστημα αποδίδονται στην εσωτερική δυναμική

του καπιταλισμού και στις κυκλικές τους φάσεις (Schumpeter, 1991)

• Επίσης αλλαγές αποδίδονται σε πολιτική αντίσταση και συγκρούσεις.

• Αλλά αγνοείται εντελώς ο ρόλος των πολιτισμικών παραγόντων, που εντέλει μπορούν να κινητοποιήσουν πολιτικές πάλης και αντίστασης.

Θεωρία του Παγκοσμιοποιημένου Πολιτισμού

• Οι πολιτιστικές παράμετροι της παγκοσμιοποίησης σημαντικές καθώς στηρίζουν και δίνουν συγκεκριμένες κατευθύνσεις στην παγκοσμιοποίηση.

• Οι μορφές που παίρνει ο παγκοσμιοποιημένος πολιτισμός:– κίνηση προς μια ενοποίηση (unicity, Robertson, 1992)– Aμερικανοποίηση – εκδυτικοποίηση (βλ. Tomlinson)– Ένας ρευστός και δυναμικός πολιτισμός που δέχεται

επιρροές από διάφορες πλευρές (Appadurai, 1990)

Unicity

• Robertson: Η παγκοσμιοποίηση νοείται ως ενοποίηση σε τέσσερεις διαστάσεις:– Κοινωνικές, όπου οι κοινωνίες οργανώνονται με βάση τις ίδιες

παραμέτρους, πχ ως έθνη-κράτη– Ατομικισμός, που αναφέρεται στις διαδικασίες με τις οποίες

αποκτάμε αίσθηση του εαυτού μας– Διεθνοποίηση, που αναφέρεται στις διαδικασίες που ταξινομούν το

παγκόσμιο σύστημα– Και τέλος οι διαδικασίες με τις οποίες αποκτούμε μια παγκόσμια

συνείδηση ως ανθρωπότητα

• Οι διαστάσεις αυτές παίρνουν διαφορετικές μορφές σε διαφορετικές περιοχές, και αποτελούν αντικείμενο πάλης

Πολιτισμικός Ιμπεριαλισμός

• Η παγκοσμιοποιοημένη κουλτούρα θεωρείται από πολλούς ως Αμερικανοποίηση ή ως ένα είδος πολιτισμικού ιμπεριαλισμού.

• Οι συνεχείς εξαγωγές προιόντων μήντια από τις ΗΠΑ στις υπόλοιπες χώρες έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας κουλτούρας που είναι στην ουσία Αμερικανική.

• Αλλά αυτή η θέση υπονοεί ότι οι άνθρωποι είναι παθητικοί δέκτες, και ότι οι πολιτισμοί είναι στατικοί και χρήζουν προστασίας

• Tomlinson: καλύτερα να το δούμε από την πλευρά των πηγών που έχουν οι άνθρωποι για να παράγουν το δικό τους πολιτισμό.

Πολιτισμικές Ροές

• Ο Appadurai (1990) θωρεί ότι η παγκοσμιοποίηση δεν έχει κάποιο κέντρο, αλλά είναι μια αποκεντρωμένη και διάχυτη διαδικασία που προέρχεται τόσο από τα ‘ανώτερα’ κοινωνικά στρώματα όσο και από τα ‘κατώτερα’. Τα μέσα και η μετανάστευση κατέχουν περίοπτη θέση.

• Διάφορες ροές αποτελούν το νέο τοπίο της παγκοσμιοποίησης: ethnoscapes, mediascapes, ideoscapes, technoscapes, financescapes

• O παγκόσμιος πολιτισμός είναι αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο τον φανταζόμαστε και κυρίως μέσω των αντιφάσεων που δημιουργούνται όταν – ένας Αφρικανός στο χωριό του μιλάει στο κινητό – όταν ένας Τούρκος μετανάστης στην Γερμανία βλέπει Τουρκική δορυφορική

τηλεόραση – όταν χρήστες γράφουν στο Twitter για #Greece, #Egypt, #Syria

Τα νέα μέσα στον παγκοσμιοποιημένο πολιτισμό

• Tα μέσα σ’ αυτήν την προσέγγιση νοούνται ως τα περιεχόμενα του παγκοσμιοποιημένου πολιτισμού.

• Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ νέων και παλαιότερων μέσων, κυρίως γιατί η έμφαση είναι στα περιεχόμενα.

• Από την άλλη, η προσέγγιση του Appadurai αφήνει χώρο και για τα νέα μέσα ως αντικείμενα. Οι τρόποι χρήσης τους αλλά και η παγκόσμια διάχυσή τους συντελούν στη δημιουργία ενός παγκοσμιοποιημένου πολιτισμού.

• Το πρόβλημα όμως είναι ότι η έμφαση στις πολιτισμικές παραμέτρους φαίνεται να αγνοεί το ρόλο των δομών, οι οποίες θέτουν και τα όρια στα οποία κινείται ο πολιτισμός.

Θεωρία της παγκόσμιας κοινωνίας

• Δύο κυρίως ερωτήματα:– Σε ποιο βαθμό μπορούμε να μιλάμε για μια παγκόσμια

κοινωνία στον ενικό (παρόλο που χαρακτηρίζεται από εσωτερικό πλουραλισμό);• Πχ Giddens & Robertson: δημιουργία μιας συλλογικής

παγκόσμιας συνείδησης – κοσμοπολιτισμός (Held).

– Σε ποιο βαθμό μιλάμε για ένα ιστορικά νέο φαινόμενο; Αναφορές στην παγκοσμιοποίηση υπάρχουν ήδη στο Μαρξ. • Sklair: η συγκεκριμένη μορφή της παγκοσμιοποίησης ιστορικά

μοναδική.

Παγκόσμια κοινωνία

• Πώς μπορεί να κατανοηθεί η παγκόσμια κοινωνία;• Giddens: τρεις παράμετροι που χαρακτηρίζουν

την παγκοσμιοποίηση ως ύστερη νεωτερικότητα– Ο διαχωρισμός του χώρου από το χρόνο– Η δημιουργία μηχανισμών που λειτουργούν πάνω από

το χώρο (disembedding mechanisms), όπως πχ η πίστωση, η εμπιστοσύνη, κλπ.

– Τέλος η αντανακλαστική (reflexive) χρήση της γνώσης

• Στην παγκοσμιοποίηση αυτοί οι παράμετροι έχουν εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο

Παγκόσμια κοινωνία• Κατά πόσο είναι καινούργιο και μοναδικό αυτό

το φαινόμενο;• Held (1999), τρεις κατηγορίες:– Οι hyperglobalizers που θεωρούν ότι έχουμε μπει σε

μια εντελώς νέα ιστορική φάση (πχ Ohmae, 1990).– Οι σκεπτικιστές (sceptics) που θεωρούν δεν έχουν

αλλάξει και τόσο πολύ τα πράγματα (πχ Hirst & Thompson, 1999)

– Οι transformationalists που θεωρούν υπάρχουν τόσο αλλαγές όσο και συνέχειες στην παγκοσμιοποίηση και ότι η παγκοσμιοποίηση μπορεί να κατευθυνθεί σε συγκεκριμένους στόχους

Παγκόσμια κοινωνία• Ποιος είναι ο ρόλος των νέων μέσων;• Οι hyperglobalizers είναι κοντά στη θεωρία των μέσων (McLuhan &

Innis) γιατί θεωρούν τα νέα μέσα μια από τις κινητήριες δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης – αλλά επίσης αντιμετωπίζουν προβλήματα ντιτερμινισμού.

• Οι σκεπτικιστές και οι transformationalists βλέπουν τα νέα μέσα ως τμήμα του καπιταλισμού και της νεωτερικότητας αντίστοιχα

• Αν δεχτούμε ότι τα νέα μέσα έχουν μια δυναμική και διαλεκτική σχέση με την κοινωνία όπου καθορίζονται αλλά και καθορίζουν κοινωνικούς φορείς και θεσμούς, τότε θα πρέπει να συμφωνήσουμε με τους transformationalists και να θεωρήσουμε τα μέσα ως αναπόσπαστο τμήμα της ύστερης νεωτερικότητας.

Παγκοσμιοποίηση και Κοινωνία των Δικτύων

• Ποια είναι η σχέση μεταξύ της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας των δικτύων;

• Το κυρίως επιχείρημα εδώ είναι ότι η παγκοσμιοποίηση συνδέεται με τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας, η οποία είναι η κοινωνία των δικτύων.

• Carnoy & Castells (2001): η παγκοσμιοποίηση δεν θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς την άνοδο ενός τεχνολογικού παραδείγματος, το οποίο βασίζεται στην επανάσταση στις τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Οι νέες τεχνολογίες είναι το μέσο της παγκοσμιοποίησης, αλλά οι κινητήριες δυνάμεις βρίσκονται στην ανάγκη για την αναδόμηση του καπιταλιστικού συστήματος μετά την κρίση τη δεκαετία του 1970.

• Στα πλαίσια της αναδόμησης αυτής, οδηγηθήκαμε σε μια νέα μορφή κοινωνίας την οποία ο Castells χαρακτηρίζει ως κοινωνία των δικτύων. Η κοινωνία αυτή δεν καθορίστηκε από ένα παράγοντα, αλλά από την διάδραση μεταξύ διαφορετικών παραγόντων.

Παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός

• “[Τ]he need of a constantly expanding market for its products chases the bourgeoisie over the whole surface of the globe. It must nestle everywhere, settle everywhere, establish connections everywhere.” The Communist Manifesto, Marx and Engels

• Αλλά καθώς επεκτείνεται ο καπιταλισμός αναπόφευκτα αλλάζει – πέρασμα από τον αγροτικό καπιταλισμό στον βιομηχανικό και μετά στον μετα-βιομηχανικό.

Παγκόσμιος Καπιταλισμός

• Η άνοδος της μετα-βιομηχανικής κοινωνίας (Bell, 1976) ή του Τρίτου Κύματος (1970) αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στις τεχνολογικές καινοτομίες, που επέφεραν αλλαγές στις δομές της εργασίας. Απελευθέρωσαν μέρος του εργατικού δυναμικού, που κατόπιν απασχολούνται πιο δημιουργικά στην παροχή υπηρεσιών.

• Αλλά κριτικοί όπως ο Webster ισχυρίζονται ότι τα επιχειρήματα του Bell είναι λανθασμένα –π.χ. οι υπηρεσίες δεν αντικαθιστούν αλλά υποστηρίζουν την αγροτική και βιομηχανική παραγωγή.

Πληροφοριακός Καπιταλισμός

• Για τον Castells, οι τεχνολογικές καινοτομίες οδηγουν στην άνοδο της πληροφοριοποίησης (informationalism), στην οποία η κύρια πηγή της παραγωγικότητας βρίσκεται στην τεχνολογία της παραγωγής γνώσης, επεξεργασίας πληροφοριών και συμβολικής επικοινωνίας.

• Η πληροφοριοποίηση προέκυψε ως η απάντηση στην κρίση του 1970-1980 που σήμαναν το τέλος της πορείας ανάπτυξης της μεταπολεμικής περιόδου.

Πληροφοριακός Καπιταλισμός

• Οι κρίσεις αυτές οδήγησαν σε μια αναδιοργάνωση που είχε τέσσερεις στόχους:– να εμβαθύνει και να επεκτείνει την καπιταλιστική λογική του κέρδους– να ενισχύσει την παραγωγικότητα τόσο της εργασίας όσο και του κεφαλαίου

(μέσω πρακτικών όπως: μείωση κράτους/ελέγχου/φορολογίας, μείωση των εργατικών παροχών κλπ = νέο-φιλελευθερισμός)

– να παγκοσμιοποίησει την παραγωγή, τη διανομή και τις αγορές– να έχει την υποστήριξη των κρατών με πολιτικές απορρύθμισης και

ανταγωνιστικότητας

• Σε μεγάλο βαθμό η παγκοσμιοποίηση αφορά την είσοδο της πληροφοριοποίησης αλλά και των συναφών πολιτικών της απορρύθμισης κλπ. Η πληροφοριοποίηση μπορεί να πετύχει μόνο αν λειτουργήσει σε παγκόσμιο επίπεδο.

Το Παγκόσμιο Ίντερνετ

• Η διάχυση της πληροφοριοποίησης αλλά και της παγκοσμιοποίησης δε σημαίνει ότι όλες οι χώρες αναπτύσσονται με τον ίδιο ρυθμό.

• Η παγκόσμια κατανομή του διαδικτύου μας δίνει μια καλή ιδέα των ανισοτήτων της πληροφοριοποίησης που σε αρκετά μεγάλο βαθμό αντανακλά τη λειτουργία ενός παγκόσμιου συστήματος όπως θα έλεγε ο Wallerstein.

Συμπεράσματα

• Κοντινή σχέση νέων μέσων και παγκοσμιοποίησης• Η παγκοσμιοποίηση ως πληροφοριοποίηση φαίνεται

να εξαρτάται από τα νέα μέσα, αλλά προήλθε από συγκεκριμένους στόχους και πολιτικές που υιοθετήθηκαν για να απαντήσουν στις οικονομικές κρίσεις του 1970-1980.

• Η διάχυση του Ίντερνετ στον κόσμο όμως δείχνει μια πιο πολύπλοκη κατάσταση που ενδεχομένως να οδηγήσει σε ένα πιο περίπλοκο μέλλον.