18

(593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami
Page 2: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami
Page 3: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

Subsecretaría de Cambio Climático – Ministerio del Ambiente, rurashka hillaymi kan, MAE 2011, kamu nishka shina. REDD+ Ecuadorpi. Una Oportunidad para Mitigar el Cambio Climático y Contribuir a la Gestión Sostenible de los Bosques, Quito, Ecuador. Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, Conservación Internacional Ecuador (CI-Ecuador) y EcoDecisión Cía Ltda.

Tukuy rurashka wakachishkakuna. Kay hillaykuna llukchinkapa, willankapa ushayta charin yachachinkapa, shinallata mana kullkiyankapa, rurakkunata killkawan mañashpa ushayta charina kan. Kachaykunata shinallata shuk willaykunata mañankapa kayman kachana:

Subsecretaría de Cambio Climático Programa GESOREN Ministerio del Ambiente del Ecuador GIZ Ecuador www.ambiente.gob.ec www.gesoren.org.ec Teléfono: (593 2) 398 7600 Teléfono: (593 2) 250 0162

REDD+ ECUADORPIAyllullaktakunapa kikin killka willay

(material de información)

1 CAMBIO CLIMÁTICO RIMAY

Kay kamukuy Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, ranti, ranti shinallata kullki yanapashkawa

Ministerio de Cooperación Económica y Desarrollo (BMZ) minkashka shina rurashkami kan.

María del Carmen García (Ministerio del Ambiente),Andrea Garzón (GESOREN GIZ) y Susana Ruggiero rurashka kamukuykuna.

Edición: Cristina García y María Olga Borja Kichwa shimi chimpachik: Rubén Calapucha

Kichwa shimi chanichikkuna: Carlos Grefa, Jaime Shiguango y Manuel Shiguango Kichwa shimi chimpachinapi tinkuchikkuna: María Olga Borja, Cristina García

y Susana Ruggiero

Eduardo Noboa, Christian Parra (MAE) kamukuy taripashkamanta, Rhena Hoffmann (GIZ)shinallata Quitu llaktapi kay kamukuyta chanichinkapa shamukkunata,

Programa REDD+ Manu Yasuní llankay kuskapi yanapashkamanta yupaychanchi.

Concepto editorial, diseño e impresión: graphus® 290 [email protected]

Ilustración: graphus® - María Belén Guerrero500 llukchishka kamukuykuna

Kichwapi mushuk kamukuy: mashki killa 2013

Quito - Ecuador

Page 4: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

3

Puchukay watakunapimi, tukuy mamallaktakunapi cambio climático nishkamanta rimankuna. Shina kakllayta, pachamama kashkamantami clima turkari tiyashka. Shina kashpami rasu killpari pachakuna tiyarka…

Ashka pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka…

Pachamamapi tukukkunami kan.

Sasi 25 mihanu killa 2012 watapi

Calceta, Jipijapa, Santa Ana

llaktakunapi 18 Saylla tamiyakpimi

mancharishkakuna

CALCETAPI, JIPIJAPA, SANTA ANA

Sasi 12 puncha aya killa 2011 wata

Quito ñawpakman sinchi rasu

Noviembre 16 de 2009

Chakishkaka manabita wakracharikta llakichinManabí llaktapi allpa chakirikpimi wakra charikkuna llakirinkuna

CAMBIO CLIMÁTICO RIMAY

Tena-Archidona llaktapimi 4 takti mayu sikashka

Tamiya killa 12 puncha 2009 wata

NAPU URAY MAYUKUNA TUKYANKUNA

Page 5: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

ATMÓSFERA

Clima turkarinmi: rupay, tamiya wayra turkari tiyashkamantami llukshin.

Shina kakllayta, kuna pachapi, ñawpa pachapi mana tiyakchu kunaka tukun. Turkarikunaka kunapachakunapi tsasllami mana rikushka ushaywan astawan shamun. Kayta yachakkuna runa llankaykunallatami gases atmosferapi yaparin nishpa tupunushka, kay “efecto invernadero“ llukchikkuna. Ima

tukushkakunata alli hamutankapa

ansa, ansa yachashunchi

4

Page 6: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

5

Sólido:

rasupi, rasu muyupi.

Clima ima kashkata, maykankuti kamachinkapa mana ushashpallata yachanchimi. Clima rimakpika, rimarinmi: Yapa chirimi pakarin… ¡Yapa rupay! Tamiyankapa tukun… Ashka wayrami tiyan rimarin.

Manakaylla shinchi turkarina climapi tiyakpi, pachamamapi ima shinchi tiyaktikunami turkarin, shina:

• Yaku puriri (ciclo del agua).

• Carbono puriri (ciclo del carbono).

• Efecto invernadero nishka.

Clima rimay (el clima)

Kikintaka ña riksinkimi. Pachamamapi kimsa tunupi yaku kuyurinami tiyan:

Yaku puriri (ciclo del agua)

Líquido:

mayupi tiyak yaku, mamakucha, kuchakunapi, tamiyapi, shinallata upyankapak mutsurin.

Gaseoso:

yaku kushni, wayrapi, chashnallata puyukunapi tiyan.

Page 7: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

6

Mayu, kucha, mamakuchapi tiyak yakukunatami intika rupakyachin, shinallata yura pankakunapi tiyan. Yakuka kushni rinkapa kallarin. Kasnami, yakumanta (líquido) yaku kushniman (gaseoso) turkarin.

Yaku kushni sikakpika, chiriyanmi, yaku muyupimi turkarin.Yaku kushnimanta (gaseoso), yakuman (líquido) chimpan.Puyupi yapakta muyukuna tiyakpika, allpaman urman, rimakpika tamiyan.

Allimi, yaku puriri ima

tukushkata shuyushkapi

rikuy:

1

2

Yakukushni rin

Yakukushni rishpa

puyumitukun

Intikayakuta

rupakyachin

Yaku kushni chiriyashpa

tamiyan

Page 8: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

7

Chaymantami kutillata yaku puriri kallarin, mana rikurik ñampi shina, wiñay, wiñay muyurishpa puririn (ciclo permanente).

3 Yakuka, allpapi tukuy kawsakkuna upyankapakmi chanirin. Nikpika, runa, yura, shinallata wiwakunapa mutsurin.

Shinallata mayu, mamakucha, allpakunapimi sakirin, sacha yurakunapismi wakachirin.

Yakuka sachakunapi wakachirin

Wiwakunaka yakuta

upyankuna

Yakuka mayllankapa yanunkapa

mutsurin

Yakukushni rin

Yaku sachapi

wakachirin

Yakukushnirin

Inti rupay

Intikayakuta

rupakyachin

Wiwakuna yakuta

upyanun

Puyu chiriyashpa

tamyan

Rupakymayuk

Page 9: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

8

Carbono (C) nishka pachamamapimi tiyak nipa químico kan, tukuy pachamamapi tiyan, kawsaytas kun: wiwa, yura, runakunapi tiyakmi kan, shinallata tukuy kawsakkunamanta llukshik nipakunami kan.

Carbono (C), yaku shina, kimsa tunupimi rikurin:

Carbono puriri

Sólido:

ñakalla tukuy imakuna tiyashkapi.(wiwa, yura, rumikunapi).

Yurakunapi, wiwakunapi carbono (C) nishka atmósferama llukshinmi:

Combustibles fósiles rupashpa patsak waranka watakuna washa, yura puchu, wiwakunami, allpapi, manakashpa mamakucha ukupi tawkarin. Combustibles fósiles nikpika allpa wira, gas natural, mana kashpaka carbón mineral rupachikpi Inti

1

Líquido:

shina: allpawirapi(petróleo).

CO2

CO2

CO2

Gaseoso:

wayrapi(imakuna ismukpi, rupachikpi).

Wiwakuna ismuymanta

Yurakuna ismuymanta

Page 10: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

9

yanapashkawan, yurakunaka oxígenomanta (O) carbono (C) nishkata chikanyachinkuna, kikinkuna mikunkapa, wiñankapa mutsurishkamanta. Kay tiyaktikunatami fotosíntesis nishka riksirin.

Carbono (C) nishka gas llukshishpaka oxígeno (O) nishkawan llutarishpami dióxido de carbono (CO2) tukun, kayka gas de efecto invernadero nishkami kan.

Carbono (C) nishka yurakuna wiñakushkapimi tikran, kayka wayramanta dióxido carbono (CO2) nishkata hapin.

2

C

C

C

CO2

O2

O2

O2

O2

CO2

CO2

CO2

CO2

CO2

C

C

C

O2

O2

Yurakunaka wayramanta dióxido de carbono nishkata

tsunkanun,washa oxígeno nishkapi

tikrachinkuna

Carbono (C)allpaman tikran

CO2

Page 11: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

Nikpika tarpuykunata tamiya, sinchi chiri, rasu muyu, wayrakunamanta kishpichik chuya plástico panka wasimi kan…

Plástico inti aytashkata, rupayta chimpachin, shina kashpallatak chiri, tamiyata invernadero ukupi mana yallichin, tarpukuna wiñankapa alli kuskami kan.

El efecto invernadero

Shuk kutillas invernadero

nishkata rikushkankichu

Ñaka shinallatami pachamamapika tukun.

Atmósfera nishkapi ashka chuyak gases nishkakunami tiyan, kaykunaka pachamamapi kawsay tiyankapak inti rupayta chimpachin.

Chayka pachamama tiyaktikuna wiñay, wiñay tiyakkunami kan, kaytaka efecto invernadero nishkami riksirin.

Kay yachaykunata allita achikyachhinkapa invernadero nishkama tikrashunchi.

Yuyarishunchi, ichilla ñutu plástico panka killpashkapi, tawka, tawka llutarikpika ima tukunka. Invernadero ukupi, ashka rupay yaparinka, mana sumak, mana alli clima tukunka, yurakuna tsunluyankunami.

10

Inti rupay

Sacha ATMÓ

SFERA

Inti rupay

Page 12: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

Ashka emisiones de gases de efecto invernadero tiyakpika rupaymi yaparin, ima shina kunanka tukuytami astawan llakichin.

Ñawpa pachapi efecto invernadero alli kawsaymi karka, kunanka ashka llakitami kun.

Karan kuti combustible nishkata rupachinchi, sachakunata kuchunchi, manakashpaka mana chanirik imakunata rupachinchi, carbono (C) nishkata astawan kachanchi. Emisiones de carbono (C) nishka llukchikpi efecto invernadero yaparin.

YUYARINA PACHA

50 watapi emisiones carbono (C) atmósferama llukshikukta mana shayachikpika imata tukunka.

Ñakashinallatami allpapi tukun

11

CO2

CO2

CO2

CO2

CO2

CO2

CO2 atmósfera yaparin

Industriamanta llukshikuna

Allpa

llankaymanta

llukshikuna

Antawamanta llukshikkuna

Wasimantallukshik emisiones

Rupachishkamanta

llukshikkuna

Inti rupay

Page 13: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

YUYARINA PACHA

Carbono (C) emisiones llukshishkata pishiyachinaka ima sami kawsaypi turkarinatami rikuchin. Kayta kallarinkapa ushanankachu. Maymantata kallarina tukunka.

12

Los gases de efecto invernadero nishkami atmósfera tukun, kaykunami pakta, pakta clima alli kawsayta pachamamata kun.

Runakuna ima sami llankaykunamanta kay gases tsaslla yaparikpimi llakika shamun, shinallata, climapi manakaylla turkari llukshin: yapa rupay, yapa chiri, yaku tukyay, chakiririkurin.

Tukuy gases de efecto invernadero, mana kaylla cambio climático tukunkapa yanapan.

Ashka sami gases de efecto invernaderomi tiyan. Dióxido de carbono (CO2) nishka astawan tiyan, kayka runakuna yapalla llankashpa wakllichikpimi llukshin.

Los gases de efecto invernadero (GEI)

Page 14: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

Rasukuna yakuyaymanta

Rasukuna yakuyakpika mamakuchakuna yaparin, ashtawan upiyana yaku pishiyan.

Ecuadorpi Cotopaxi chiri urku, ñaka chawpi chawpimi rasu pishiyashka.

13

Efecto invernadero mamapachapi yaparishkarayku imata tukun. Ashka watakunamantapacha, kay llaki, nikpika waklli llukshikuna, cambio climático wakllikuna rurashka rikurimun.

Kikinkunaka kaykunami kan:

Cambio climático waklli llukshikuna

Page 15: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

14

Manakaylla tamiya, chakiri, mayu tukyaykuna

Clima turkarikpi tarpu, wasi, antawa ñanpikunata, shinallata tsuntsu runakunata astawan llakichin. Ecuadorpi puchukay watakunapi temperatura yaparishka.

Clima turkarika ima sami kawsakkunata llakichinkuna (afectan)

Shina yura, wiwakuna, sachakuna wakllichikunmi. Temperatura tamiya, humedad turkarishka pampakunapi maykan hampatukuna chinkarinushka.

Ashka unkuykuna tiyanYapakta rupay, mayu tukyay tiyashkamanta. Kunti, antisuyullapi tiyak ashka unkuykuna, punasuyuman paktakrinkuna, shinakay dengue nishka unkuy.

Kay waklli llukshikkunaka karan kuti,yapalla llakitami kunkuna.

Page 16: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

15

Ishkay sami ñampikunami tiyan:

• Mitigación (emisiones de gases de efecto invernadero pishiyachina).

• Adaptación (mushuk kawsaypi yacharina).

MitigaciónGases de efecto invernadero nishka atmósferama kachashkata pishiyachinatami rikuchin. Chaywak, carbono (C) allpa, mamakucha, sachakunapi tiyakkunata, kay dióxido de carbono (CO2) tikrashpa atmósferama llukshinkapa mana sakinachu kanchi. Manakashpaka sachakunata, shuk kawsay patakuna CO2 tsunkankapa wakachina.

Cambio climático shayachinkapa imata rurana tukunka

Wayramantatsinra

Achikta wakachi

Sachakunaarkana

Paneles solares

Cambio climático imashina pishiyachinamanta (Mitigar)

- Sachakunata charishpa, shinallata wakachishpa.

- Combustibles fósiles (allpa wira, gas, carbón mineral) ansalla llukchina.

- Shuk sami tsinrakunata hapina, shina: yaku (hidroelectricidad), inti (paneles solares), wayra (energía eólica).

- Sachawan aylluyashpa llankana.

Page 17: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami

16

AdaptaciónCambio climático waklli llukshikunata arkankakapa ruray ushay ruranatami rikuchin, kasna rikurishkamanta: manakaylla tamiya, suni katinlla chakiri, shinchi rupay pacha, yapa chiri kaykunami, shuk rimaypika, ñukanchi wasikuna, ñukanchi tarpu muyukuna ñukanchi allikaykunatami wakllichinka.

Cambio climático ima rurashpata yacharinanka

Mitigación shinallata adaptación mutsurik ruraykunami kan, cambio climático, wakklli llukshikuna pishiyachinami kan.

Untak mayu patapi mana wasita rurashpa.

Tarpu muyukunata tamiyapacha, inti pachapi arkana

(proteger).

Allpa chakiri pachakunapi upyankapa yakuta wakachina.

Wasikunata, mayukuna, ayllullaktakuna sumak chuyak charishpa, unkuykuna tamiya pacha, rupak pachakunapi

ama yaparinkapak.

Page 18: (593 2) 398 7600 pachakuna yallikpi kay rasuka ansa, ansa yakuyashpa chinkarishka, shinallata pachakunapi ansa, ansalla rasu yakuyashka, rupay tikramurka… Pachamamapi tukukkunami