6-Р ЛЕКЦ

МОНГОЛЧУУДЫН ГАРАЛ ҮҮСЭЛ, МОНГОЛ НЭРИЙН

ТУХАЙ

Дэд сэдэв:

1. Монголчуудын гарал үүсэл. 2. Өвөг Монголчууд. 3. Монгол нэрийн тухай.

1. МОНГОЛЧУУДЫН ГАРАЛ ҮҮСЭЛ

Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä óãñàà ãàðâàëûí ¿éë ÿâö íýãäýí íèéëýõ çàìààð /èíòåãðàö/ àëèâàà óãñààòíû òîî öººðñººð èðñýí áîëîõîîð ýä¿ãýýãèéí ¿íäýñòýí á¿ð íýí ýðò öàãò õýä õýäýí îâîã áàéñíààñ ãàäíà áóñàä óãñààòàíòàé ò¿¿õýí òóðø õºðæ çýðãýëäýý áóþó õîëèëäîí àìüäàðñààð èðñíèé õóâüä õàðü óãñààòíû èõ áàãà õîëüöòîé áàéäàã áèëýý. Òèéìýýñ ÷ ýä¿ãýýãèéí àëèâàà óãñààòàíä “öýâýð óãñààòàí” ãýæ áàéõã¿é õýìýýí ñóäëàà÷èä ¿çäýã.

Óãñààòíû õàðèëöàí õàìààðàë áîë òóõàéí óãñààòíû ìàòåðèàëëàã áîëîí îþóíû ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ òàëûã ººðººð õýëáýë ò¿¿õ, àæ àõóé, íèéãýì, ýäèéí áà óòãà ñî¸ëûí, õýë, õ¿í ñóäëàëûí øèíæèéã õàìààðñàí öîãöîëáîð àñóóäàë áèëýý.

Ýë ñèñòåìèéí á¿ðä¿¿ëýã÷ á¿ðèéã òóñ òóñàä íü íÿãòëàí, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã íàðèéâ÷ëàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð ìîíãîë÷óóäûí óãñàà ãàðâàëûí àñóóäëûã ¿íäñýíä íü øèéäâýðëýæ áîëîõ þì.

МОНГОЛЧУУДЫН УГСАА ГАРВАЛЫН СИСТЕМИЙН ТАЙЛБАРЛАСАН 3 - Н ХАНДЛАГА БАЙНА. 1-ðò Ìîíãîë÷óóäûí óãñàà ãàðëûã Õ¿íí¿, Äóíõóãààñ

óëáààëæ òàéëáàðëàäàã. Ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã Ìîíãîëûí îëîíõè ñóäëàà÷èä äýìæäýã. Áèä ÷ ìºí ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã äýìæèæ áàéíà.

2-ðò Ǻâõºí Äóíõó-ã Ìîíãîë÷óóäûí ºâºã õýìýýãýýä Äóíõóãèéí ñèñòåìä Ñÿíüáè, Óõóàíü, Ìóþí, Òîáà, Æîóæàíü, Òîãîîí, Êèäàí, Øèâýé çýðýã àéìãóóäûã õàìààðóóëæ ¿çýõ õàíäëàãà. Ýäãýýð ñóäëàà÷èä Õ¿íí¿ã ò¿ðýã õýëòýí õýìýýí ¿çäýã áºãººä ãîë òºëºâ Õÿòàä ñóäëàà÷èä áàéíà.

3-ðò Ìîíãîë÷óóäûã Øèâýéãýýñ ãàðàëòàé õýìýýí ¿çýõäýý ºìíºõ ¿åèéí áóñàä àéìàã óëñóóäòàé õîëáîëã¿éãýýð òóñãàéä íü àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà. Äýýðõ ñóäëàà÷èä XIII çóóíû Ìîíãîë÷óóä Ýðã¿íý áîëîí Àìóð ìºðíèé õàâèàñ í¿¿äýëëýí èðæ, Ò¿ðýã óãñààíû àéìãóóäûã áàðóóí òèéø øàõñàí õýìýýí ¿çäýã.

Ìݪ 2-ð ìÿíãàíû äóíä ¿åä ºíººãèéí Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðò îðøèæ áàéñàí í¿¿äýë÷äèéí äóíä óãñàà ñî¸ëûí ¿íäñýí 2 á¿ñ÷ëýë òîãòñîí áàéíà.

Áàðóóí áîëîí òºâ ìîíãîëä Õèðãèñ¿¿ðèéí ñî¸ëò îâîã àéìãóóä

Òºâ áîëîí ç¿¿í Ìîíãîëä äºðâºëæèí áóëøíû ñî¸ëò îâîã àéìãóóä çýðýãöýí îðøèæ, óëìààð ìèãðàöèéí óëìààñ õîëèëäîí àæ àõóé ñî¸ë, õ¿í àì ç¿éí õóâüä óóñàí óãñààòàí á¿ðýëäýõ ¿éë ÿâöàä íºëººëñºí áàéíà.

Àðõåîëîãè áîëîí àíòðîïîëîãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë÷óóä íü Òºâ Ìîíãîëûí õ¿ðëèéí ¿åèéí äºðâºëæèí áóëø, Õ¿íí¿, äóíäàä çóóíû ò¿ð¿¿ ¿å, Ìîíãîëûí ¿åèéí õ¿í àìòàé óãñàà ãàðâàëûí íÿãò õîëáîîòîé áîëîõûã òîãòîîñîí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

Ä.Ò¿ìýí íàð Ìîíãîëûí Õ¿íí¿ãèéí àíòðîïîëîãè ÌÓÈÑ.ÝØÁ.2002.

Õ¿íí¿ãèéí ãàðâàëûã ñóäàëñàí ýðäýìòýä Õ¿íí¿ íàðûã

Ìîíãîë Ò¿ðýã Ôèí, Ñëàâÿí

ãàðàëòàé ãýæ ¿çñýýð èðñýí þì.

Ìݪ II ÌẞÍÃÀÍ ÌÎÍÃÎË ÍÓÒÀà ÄÀÕÜ ÑθËÛÍ Á¿Ñ÷ËÝË

Õèðãèñ¿¿ð áîëîí áóãàí ÷óëóóí õºøººã ¿ëäýýã÷äèéí ñî¸ë

ĺðâºëæèí áóëøíû ñî¸ë

Øîðãîîëæèí áóëøíû ñî¸ë

ÎÍÖËÎÃ ÒÀËÓÓÄÕèðãèñ¿¿ð

1. Îðøóóëãààñ ãîë òºëºâ Åâðîïîéä õýâ øèíæèéí àíòðîïîëîãèéí ìàòåðèàë èëýðäýã.

2. Íàñ áàðàã÷àà èõ òºëºâ áàðóóí ç¿ã õàíäóóëàí òàâüäàã. Íàñ áàðàã÷àà ãàçðûí õºðñºí äýýð òàâüæ, ÷óëóóãààð

äàðäàã. Ãàäààä çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä õîæìûí îðøóóëãóóäûí

çîõèîí áàéãóóëàëòóóäààñ ººð õýâ øèíæòýé. Ýä ºëãèéí ç¿éë õîìñ.

ДӨРВӨЛЖИН БУЛШ

Îðøóóëãààñ õîæìèéí ìîíãîë÷óóäòàé èæèë áóþó Ìîíãîëîéä òºðõèéí õ¿í èëýðäýã.

Íàñ áàðàã÷àà ç¿¿í ç¿ã õàíäóóëàí îðøóóëäàã. Îðøóóëãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, çàí ¿éëûí

õóâüä õîæìèéí ìîíãîë÷óóäûí îðøóóëãûí çàí ¿éëûí øóóä ýõëýë áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî.

ØÎÐÃÎÎËÆÈÍ ÁÓËØ. /ÔÈÃÓÐÍÀŸ ÌÎÃÈËÀ/ 1. Òàðõñàí õèë õÿçãààðûí õóâüä ĺðâºëæèí áóëøíû

òàðõàëòòàé òºñòýé. Ìîíãîëîéä õýâ øèíæèéí õ¿í èëýðäýã. 2. Íàñ áàðàã÷àà õîéä ç¿ã õàíäóóëàí îðøóóëäàã. 3. Äàãàëäóóëñàí ýä ºëãèéí õóâüä äºðâºëæèí áóëøíû

ýä ºëãèéí ç¿éëòýé òºñòýé áàéäàã.

Äýýðõýýñ ä¿ãíýâýë ºíººãèéí Ìîíãîë÷óóä íü Òºâ Ìîíãîëûí õ¿ðëèéí ¿åèéí äºðâºëæèí áóëø, Õ¿íí¿, äóíäàä çóóíû ò¿ð¿¿ ¿å, Ìîíãîëûí ¿åèéí õ¿í àìòàé óãñàà ãàðâàëûí íÿãò õîëáîîòîé áîëîõ áà ººðººð õýëáýë äºðâºëæèí áóëø øîðãîîëæèí áóëøûã ¿ëäýýã÷èä íü õîæìèéí Õ¿íí¿ ã¿ðíèé á¿ðäýëä ¿ëýìæ íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.

НАС БАРАГЧИЙН ТОЛГОЙГ ХАНДУУЛСАН ЗҮГ ЧИГЭЭР ЭРТНИЙ ӨВӨГ НҮҮДЭЛЧДИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ

Õîéä ç¿ã

Ç¿¿í ç¿ã Áàðóóí ç¿ã

Õèðãèñ¿¿ð ĺðâºëæèí áóëø

øîð

ãîîëæ

Èõ Ìîíãîë óëñ

Õ¿íí¿

ªíººãèéí Ìîíãîë÷óóä

ХҮННҮ НАРЫН ГАРВАЛЫГ СУДАЛСАН ЭРДЭМТЭД ХҮННҮ НАРЫГ Ìîíãîë Ò¿ðýã Ôèí, Ñëàâÿí

ãàðàëòàé ãýõ ìýòýýð ¿çñýýð èðñýí þì.

Òýð÷ëýí çàðèì ñóäëàà÷èä Õÿòàä ñóðâàëæèéí ìýäýýã èøëýí, Õ¿íí¿ íàðûã Õÿòàä ãàðàëòàé ãýõ íü ÷ áèé. Ýðòíèé Õÿòàäûí ò¿¿õýí äîìîã ¸ñîîð Ñÿ óëñûí ñ¿¿ë÷èéí õààí íü öºëëºãºíä áàéæ íàñ áàðñàí, ò¿¿íèé õºâã¿¿í Ø¿íüâýé ãýã÷ ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õýä, õàìààòàí ñàäàí, õàðúÿàò èðãýäèéí õàìòààð óìàð ç¿ã çàéëàí ãàð÷ Òºâ Àçè, Ìîíãîëûí õýýð òàëä î÷èæ í¿¿äýë àìüäðàë àõóéä èäýýøèí äàñààä òýíäýý ¿ëäñýí, òèéì ó÷èð òýðýýð Õ¿íí¿, Ìîíãîë õààäûí äýýä ºâºã áîëñîí ìýò äóðüäñàí ç¿éë ãàíö íýãèéí çýðýã áèé.

Ìà ×àíøîó. Óìàðä äè áà Õ¿íí¿. Áýýæèí, 1962, 43-44-ð òàë (õÿòàäààð)

2. ªÂºÃ ÌÎÍÃÎË÷ÓÓÄ. Ýðò äýýð ¿åèéí Òºâ

Àçè, Ìîíãîë îðîíä àìüäàð÷, ò¿¿õèéí ñóðâàëæèä íýð òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí àéìàã îâãóóäûí äîòðîîñ àíõíûõ íü Äè íàð áàéñàí áîëîëòîé.

Øèíý ÷óëóóí çýâñýã, ÿëàíãóÿà õ¿ðëèéí ¿åèéí Ìîíãîë îðîí áóþó õîæìûí Àð,ªâºð, Áàðóóí Ìîíãîë, Ñèíüöçÿíû Ìîíãîë, Áóðèàä Ìîíãîë, Òóâàãèéí íóòàãò áîã ìàëààñ ãàäíà áîä ìàë òóõàéëáàë ¿õýð, àäóó, òýìýý àäóóëæ íýãýíò í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàí áîëñîí óðüäûí Äè ò¿¿í÷ëýí Õÿíüþíü, Õÿíüþé, Æ¿í, ÿé, Õó, Ä¿íõ¿, Ñèõ¿, Õ¿íí¿, Æè÷ Þý÷æè, Äèíëèí íàðûí çýðýã ãîë òºëºâ ºâºã ìîíãîë óãñààíû àéìàã îâãóóä îðøèí àìüäàð÷ áàéæýý.

Æ¿í íàð íü äîòðîî íîõîé æ¿í ãýõ çýðýã ÿëãààòàé áàéñàí áºãººä æ¿í ãýäýã íü äàé÷èí öýðýã, çýâñýã ãýñýí óòãàòàé ¿ã áàéâ. áàðóóí õîéãóóð íóòàãëàæ áàéñàí æ¿í íàð íü èðàí, ò¿ðýã óãñààíû, ç¿¿í õîéãóóðõè íü ìàíæ-òóíãóñ óãñààíûõàí áàéæýý. Õàðèí õÿòàäûí õîéò òàëààð íóòàãëàæ áàéñàí æ¿í íàð íü ºâºã ìîíãîë óãñààíû îâîã àéìãóóäûí ºìíº çàõûí õýñýã áàéñàí áîëîëòîé áàéäàã.

Äè íàð á¿õýëäýý Ìîíãîë îðîíä îðøèí àìüäàð÷ áàéñíû äîòðîîñ ºâºð ìîíãîëä áàéñàí õýñýã íü Óìàðä äè, Öàãààí äè ãýõ çýðãýýð ÿëãàð÷, èõ ýëñýí ãîâèîñ õîéø, Àð ìîíãîë äàõü õýñãèéã Õÿòàäààð``áýéäè`` (Óìàðä äè) ãýäýã áàéæýý. Õîæìûí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä Óìàðä äè íàðûã ìîíãîë÷óóäûí ºâºã äýýäýñ õýìýýí ¿çýæ, òýäíèé íýðèéã Õÿòàä ñóðâàëæèä òýìäýãëýãäñýí÷ëýí áýéäè õýìýýí óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãýýð ¿ëäýýñýí íü óã áè÷ãèéí äóóäëàãûí ºâºðìºö îíöëîãîîñ áîëæ áèäý, áýäý, áýòý õýìýýí ñóíæèð÷ ÿíç á¿ðýýð äóóäàãäàõ áîëñîí áîëîâ÷ ¿íäñýíäýý õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàéíà.

Ìà ×àíøîó. Óìàðä äè áà Õ¿íí¿. Áýýæèí, 1962, 1- 21-ð òàë (õÿòàäààð)

Ñàãàí Ñýöýí. Ýðäýíèéí òîâ÷. ÓÁ.,1961, 71-72-ð òàë

Ò¿ðýã óãñààíû õààíò óëñóóäûí íî¸ðõëûí ¿åä Ìîíãîë àéìãóóä íü Ìýí-Ү Øèâýé àéìãèéí íýðèéí äîîð ç¿¿í ìîíãîëîîð òºâëºí áàéñàí ãýäýã ñàíàëûã Ìîíãîë ñóäëàà÷èä áàðèìòëàõ áîëñîí áàéíà.

Áºðòý-÷èíî áîëîí ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷äûí çàõèð÷ áàéñàí Ìîíãîë÷óóäûí íóòàã íü Îíîí ìºðíèé ýõ áóðõàí Õàëäóí óóëíààñ Îíîí, Õýðëýí, Òóóë ãóðâàí ãîëûí ñàâ äàãóó ºðãºæèæ, óëìààð òýäíèé ÿçãóóð óãñàà íü ¿íäñýíäýý “ÿçãóóð ìîíãîëûí” íóòàã äýâñãýðèéã äàõèí òîãòîîæ, ìîíãîë÷óóäûí ãîë îâîã àéìãóóä áîëîí òºâëºðºí íóòàãëàõ áîëæýý.

Èéíõ¿¿ ìîíãîë÷óóäûí äóíä “õàí” òýðã¿¿òýé àéìãóóäûí õîëáîî áàéãóóëàãäàæ, óëìààð óëñûí øèíæ á¿õèé òºðèéí íýãòãýë áèé áîëæ, ýõýëñýí íü íýã ¸ñîíäîî íèéò ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õýí õºãæëèéí òºâ íü ýíý ¿åýñ ýíä øèëæèæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

“МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО”, “ СУДРЫН ЧУУЛЛГАН” БОЛОН МОНГОЛЫН БУСАД ШАСТИРТ ӨГҮҮЛСНИЙГ ҮЗВЭЛ ЯЗГУУРЫН МОНГОЛЫН АЙМГУУД НЬ XI-XII ÇÓÓÍÛ ÄÀÐËÈÃÈÍ, ÍÈÐÓÍ ÕÝÌÝÝÕ ÕθР¿ÍÄÑÝÍ ÀÉÌÀÃÒ ÕÓÂÀÀÃÄÀÆ ÁÀÉÑÀÍ ÞÌ.

Äàðëèãèí íü ò¿¿õýí äîìîãò Ýðã¿íý-êóí ãýäýã ãàçàð àìüäàð÷ áàéñàí ìîíãîëûí ýðòíèé õóëàíö äýýäýñ Õèÿí Íèêóç õýìýýõ îâîã àéìàã áóþó äîìîãò Áºðòý-÷èíî-îîñ Àëàíãóà õ¿ðòýë ¿åèéí ìîíãîë àéìãèéí åðºíõèé íýðèéäýë.

Äîáó ìýðãýí íàñ áàðñíààð ÿçãóóð Ìîíãîëûí õààí-çàõèðàã÷èéí áàéð ñóóðü Äàðëèãèíààñ Íèðóíä øèëæèæ ýõýëæýý.

Íèðóí-Ìîíãîë ãýäýã íü Äîáó ìýðãýíèé áýëýâñýí õàòàí Àëàíãóàãèéí àðèóí íóðóóíààñ ãýðëýýð òºðñºí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä, òýäíèé óäàì óãñàà ãýñýí óòãàòàé þì.

Íèðóí÷óóä íü -àëòàí óðãèéíõàí áîëîîä çîãñîîã¿é òýäíèéã äîòîð íü Àëàíãóàãààñ Õàáóë õààí õ¿ðòýëõ ¿åèéã íèéòýä íü Íèðóí, Õàáóëûí õºâã¿¿ä, ä¿¿ íàð, ¿ð à÷ íàðûí ¿åýñ Åñ¿õýé áààòàð õ¿ðòýëõèéã Íèðóí-Õèÿä, Åñ¿õýé, ×èíãèñ õààíòàí, ò¿¿íèé õºâã¿¿äèéí óäàì óãñààã Õèÿä-Áîðæèãîí ãýæ íýðëýí ãóðàâ õóâààäàã áàéíà.

3. “МОНГОЛ” НЭРИЙН ТУХАЙ: “Ìîíãîë” õýìýýõ íýð 1400-ãààä

æèëä òºâ Àçèéí áè÷ìýë ò¿¿õíýý áàðàã äóðñàãäàõàà áàéñíû ó÷èð øàëòãààí ÷ ¿¿íòýé õîëáîîòîé òºäèéã¿é ýíý ¿åýñ Íàíõèàä ñóðâàëæèä Ãóé-ôàí, Ñþíã-Þíã, Ñÿíü-Þíã, Æóí, Äè, Õó ãýõ÷èëýíãýýð í¿¿äýë÷èí îëîí àéìãóóäûã õàðèëöàí àäèëã¿é ÿíç á¿ðýýð íýðëýñýýð èðñýí áàéíà.

Äîòîîä, ãàäààäûí îëîí ñудлаачид “Монгол” хэмээх нэрийг

Íутаг ус Óгсаа гарвал Áэлгэдэл Øашин шүтлэг Íийгэм түүхийн үйл явцын өвөрмөц

үзэгдэл болохын үүднээс нь янз бүрээр тайлбарлаж ирсэн байна.

ÌÎÍÃÎË ÍÝÐÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ ОЛОН САНАЛ БАЙДГААС ÅкÍÕÈÉÄ ÍÜ ÍÝÃÒÃÝÍ ¿ÇÂÝË

Çîíõèëîõ îâãèéí íýðíýýñ ¿¿äýëòýé. Ãàçàð óñíû íýðíýýñ ¿¿äýëòýé. Õ¿íèé íýðíýýñ ¿¿äýëòýé. Түүнчлэн Өрнөдөд биднийг Монгол гэхээсээ

илүү Татарууд гэхэд ойлгомжтой байжээ. Учир нь Монгол, Татар хэмээх энэ хоёр нэр нь нэг угсаатны нэрлэсэн хоёр өөр салшгүй нэр юм. Татар гэдэг нэр нь гарлыг Жужан улсын хүчирхэг хаан Датанаас үүссэн áà Түрэг угсаатан Монголчуудыг уг хааны нэрээр Огуз Датань, Тонуз-Датань гэж нэрлэж байсныг Европууд шууд авч хэрэглэжээ. Ийм тохиолдол ганц бидэнд ч тохиолдоогүй Бирм, Солонгос, Хятадад ч байжээ. 

http://serdaram.origo.mn/content/view/38/41/

ÝÄÃÝÝÐÝÝÑ ÃÀÄÍÀ Ìîíãîëûí íýðò ýðäýìòýí Õ.Ïýðëýý “Ìîíãîë íýðèéã ãàçðûí íýðíýýñ ¿¿ññýí ãýäýã

ñàíàëûã çàëðóóëàí, íèéãýì îëíû àìüäðàëûí ¿çýãäëýýñ ¿¿äýí ãàðñàí ãýæ ¿çýõ íü ¿íýíèé õóâüä èõ ë äºò áîëíî.” ãýæ ºìíºõ îëîí ñóäëàà÷ààñ ºâºðìºö îíöëîã ä¿ãíýëòèéã õèéæýý.

Түүхч Нагаанбуу: "Монгол гэдэг нэр нь Мөнх гал гэсэн үгнээс үүдэлтэй. Галыг ихэд эрхэмлэн дээдлэх хэрэгтэй гэсэн нийтлэл хэвлүүлсэн áàéäàã.

Түүхч Элдэнтэй, Ардаажав: "Монгол гэдэг нэр нь Мөнка-тэнгри-гал гэсэн үгсийн

дунд үеүд нь он удаан жилийн туршид гээгдэж улмаар үүссэн болой" гэх агуулгатай таамаглалыг дэвшүүлсэн байсан. Ýнэ үг нь мөнхрөх гэсэн агуулгатай болно.

Өвөрмонголын түүхч Гаваа Шинээр орчуулсан дөт тайллагат монголын нууц товчоондоо "Монгол гэдэг нь /мөнх тэнгэрийн/ мөнх болон овогтон ба аймагтны удамшилт бэлэг дэмбэрэл болсон /гал тулгын/ гал хэмээх үг лугаа нийлэн Мөнхгал болжээ. Иймээс Монгол гэдэг нэр нь мөнхийн аймаг угсаа байг гэсэн санаа болой." гэсэн дүгнэлтүүдийг òóñ òóñ хийсэн байна.

http://batomon.blogspot.com/2007/10/blog-post.html Х.Пэрлээ “Гурван голын монголчуудын аман түүхийг мөшгөх нь” ТС.УБ.1969

ÌÎÍÃÎË ÍÝÐÈÉÍ Ò¿¿ÕÝÍ ÕºÃÆËÈÉà ÄÀÐÀÀÕ ÁÀÉÄËÀÀÐ ÕÀÐÓÓËÆ ÁÎËÎÕ ÞÌ.

Íýãä¿ãýýðò: Ìݪ VII-VI çóóíû ¿åä Ýðã¿íý-êóíû îëîí îâîã àéìãèéí åðºíõèé íýðèéã Ìîíãîë ãýõ áîëæ, òýð íýð íü ñ¿¿ëäýý Ìîíãîë-äàðëèãèí íýð áîëñîí áàéíà.

Õî¸ðäóãààðò: X-XI çóóíû ¿åä Ìîíãîë íýð, ìýíãó-øèâýé, ìîíãîëæèí, ìîíãëó ãýõ ìýòýýð ìîíãîë÷óóäûí íýãýí õýñýã îâîã àéìãèéí íýð áîëñîí áàéíà.

Ãóðàâäóãààðò: XI-XII çóóíû ýõýí ¿åä ìîíãîë õýìýýõ íýð íü àéìãèéí õîëáîî, óëñûí íýð áîëñîí þì.

ĺðºâä¿ãýýðò: Õàáóë, Àìáàãàé õààäûí ¿åä “Õàìàã Ìîíãîë” õýìýýí æèíõýíý õàíëèãèéí /óëñûí/ íýð áîëñîí áàéíà.

Òàâäóãààðò: XIII çóóíû ýõýí õàãàñò Õàìàã Ìîíãîëûí íýð íü Èõ ìîíãîë íýðýýð ñîëèãäîæ, õààíû öîë íü Äàëàé ýçýí áîëæýý. Èõ Ìîíãîë íýð íü Èõ Þàí íýðýýð ñîëèãäîõ õ¿ðòëýý áàéñàí áîëîëòîé.

Äîëäóãààðò: Õóáèëàéí ¿åýñ Þàíû Ìîíãîë ã¿ðýí áîëîí õ¿÷èðõýãæèæ, áèå äààí îðøèí òîãòíîñîîð Õÿòàäûí Ìèí óëñûí ¿åä àð Þàíû Ìîíãîë áóþó áàãà õààäûí ìîíãîë ãýäýã íýðòýéãýýð áààõàí òàðõàé áóòàðõàé øèíæòýé áîëæýý. Ìàíæèéí íî¸ðõîëûí ¿åä ìîíãîë÷óóä “Àð ìîíãîë”, “ªâºð ìîíãîë”, “Îéðàä ìîíãîë” ãóðâàí õýñýãò õóâààãäàí òóñãààð òîãòíîëîî àëäñàí þì.

Íàéìäóãààðò: Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí ¿ð ä¿íä 1911 îíä Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàæ,

1924 îíä ÁÍÌÀÓ-ûã äýëõèé äàõèíä òóíõàãëàâ.

1992 îíîîñ ÁÍÌÀÓ ãýäýã íýðèéã õàëæ, Ìîíãîë óëñ õýìýýí íýðëýõ áîëîâ.

×óõàìõ¿¿ èíãýæ ìàíàé àðä ò¿ìýí Ìîíãîëîîð îâîãëîñíîîðîî áàõàðõàæ, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº øàðãóó òýìöýæ, ýõ îðíûõîî á¿ðýí ýðõò ýçýä íü áîëæýý.

Àíõààðàë õàíäóóëñàíä áàÿðëàëàà