Upload
others
View
14
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
65051 (Az) A (93)
İqtisad elmləri doktoru, professor Vahid NOVRUZOVUN ümumi rəhbərliyi altında
hazırlanmışdır
Tərtibçi-müəllif: Qəşəm BAYRAMOV
Redaktor: Şakir YAQUBOV
Buraxılışa məsul: Aydın KƏRİMOV
A 93 Azərbaycanın milli audit standartları. Tərtibçi-müəllif:
Q.Bayramov. Bakı, «Nağıl Evi», 2004. - 338 səh.
Bu kitaba Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor fəaliyyətini tənzimləyən, beynəlxalq audit standartlarına və ölkəmizin qanunvericilik aktlarına əsasən hazırlanmış milli audit standartları və Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi daxil edilmişdir.
Kitab auditorlar, mühasiblər, təsərrüfat subyektlərinin
rəhbərləri, sahibkarlar, habelə iqtisadiyyat yönümlü ali
məktəblərin müəllim, tələbə və magistrantları üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
A- 93
093-14 2004
© Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası, 2004
MILLI A UDIT STANDARTLARIMIZ
ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə uyğun inkişaf etməsi, müxtəlif təşkilati-hüquqi formalı təsərrüfat subyektlərinin yaranması, yeni təsərrüfatçılıq və idarəetmə sistemlərinin formalaşması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası Azərbaycanda da sivil idarəetmə-nəzarət formalarının təşəkkül tapmasını zəruriləşdirmişdir.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə nəzarətinin müstəqil və qərəzsiz forması kimi audit böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki audit iqtisadiyyatda maiiyyə şəffafiığını təmin etməkiə, iqtisadi və maiiyyə informasiyaiarı haqqında düzgün və mötəbər rəy formaiaşdırır, dövlətin, təsərrüfat subyektiərinin və mülkiyyətçiiərin mənafeiərinin müdafiəsinə xidmət edərək, iqtisadi fəaiiyyət sahəsində baş verə bi- iəcək bütün növ pozuntuların, nöqsan və çatışmazlıqların qarşısının alınmasında profilaktiki bir tədbir kimi mühüm roi oynayır.
Ö ik əm izdə auditor xidmətinin təşəkküi tarixi ümummiiii i i derimiz, Azərbaycan Respublikasının eks-prezidenti cənab Heydər Əiiyevin imzaiadığı 1994-cü il 16 sentyabr tarixli «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbui ed i im əsi iiə başlanır. Milli audit qanunvericiiiyinin təməi daşı olan bu Qanunia yanaşı, öikədə auditor fəaiiyyəti sonrakı iiiər- də Milii Məciis tərəfindən qəbui ediimiş «Mühasibat uçotu haqqında», «Azərbaycan Respublikasının Miiii Bankı haqqında», «Azərbaycan Respubiikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında», «Kredit ittifaqiarı haqqında», «Sığorta haqqında», «Maiiyyə-sənaye qrupları haqqında», «Prokurorluq haqqında», «Səhmdar cəmiyyəti haqqında», «Məhdud məsuliyyətli müəssisələr haqqında», «İnvestisiya fondları haqqında», «Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında», «Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasiarı haqqında», «Hesabiama Paiatası haqqında», «Yerii (bələdiyyə) vergi i ər və öd ən işi ər haqqında», «Büdcə sistemi haqqında», «İcbari ekoloji sığorta haqqında» Azərbaycan Res- pubiikasının qanuniarı, Azərbaycan Respubiikasının Əmək
Məcəlləsi, Mülki Məcəlləsi, Vergi Məcəlləsi və s. qanunvericilik aktları İlə tənzimlənir. Eyni zamanda Azərbaycanda cəmiyyətin demokratikləşməsində və iqtisadi islahatların beynəlxalq təcrübəyə uyğun şəkildə aparılmasında auditin oynamalı olduğu rol və audit sisteminin qarşısında duran vəzifələr ayrı-ayrı vaxtlarda ölkə prezidenti tərəfindən imzalanmış çoxsaylı fərman və sərəncamlarda tam dolğunluğu ilə əks etdirilmişdir.
Respublikamızda auditor fəaliyyətinin tənzimlənməsində və inkişafında ölkəmizin qanunvericilik aktları ilə yanaşı, milli audit standartları da müstəsna rol oynayır. Audit standartları - öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən auditorların rəhbər tutmalı olduqları normativ materiallardır. Auditin aparılmasının şərtlərindən asılı olmayaraq, audit standartı auditor peşəsinin bütün nümayəndələri tərəfindən metodoloji məsələlərə və baza prinsiplərinə riayət edilməklə, auditin aparılmasına ümumi yanaşmanı, auditor yoxlamasının həcmini, auditor hesabatının növlərini müəyyən edir. Standartların məqsədi auditə dair vahid baza tələblərini formalaşdırmaq və auditin keyfiyyətinə normativ tələbləri müəyyənləşdirməklə, auditin etibarlılığına təminat verməkdir.
Bu baxımdan, əsas vəzifələrindən biri respublikamızın ərazisində auditor fəaliyyətini tənzimləyən normativ hüquqi bazanın yaradılması və təkmilləşdirilməsi olan Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən milli audit standartlarının hazırlanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Palatanın fəaliyyətə başladığı 1996-cı ilin aprelindən bəri bu istiqamətdə zəruri tədbirlərin görülməsi həmişə diqqət mərkəzində dayanmış, ilk növbədə, miHi audit standartlarının hazırlanması üzrə ardıcıl iş aparılmış və həmin proses indi də davam edir.
Dünya iqtisadiyyatında inteqrasiyanın dərinləşməsi audit aparılmasının vahid sistemini işləyib hazırlamağa gətirib çıxarmışdır. Bu mənada inkişaf etmiş xarici ölkələrdə və MDB ölkələrində audit standartlarının işlənib hazırlanması sahəsində toplanmış təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu cəhəti əsas götürərək. Auditorlar Palatasında milli audit
standartları işlənib hazırlanarkən, dünya prakti-
______ j __ ___________________ ıl_: ___ ı__L^ _____
kasında sınaqdan çıxmış aşağıdakı əsas prinsiplər rəhbər tutulur: 1) Audit müvafiq peşəkar səriştəyə malik olan şəxslər tərəfindən
aparılmalıdır; 2) Auditor fikir yürütməkdə müstəqil olmalıdır; 3) Auditor yoxlamasını auditor düzgün və peşəkarlıqla aparmalı
və obyektiv auditor rəyi tərtib etməlidir; 4) Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditin planı və
proqramı tərtib edilməlidir; 5) Auditor özünün xüsusi fəaliyyətini planlaşdırmaq məqsədilə
sifarişçinin daxili nəzarət sistemi haqqında kifayət qədər məlumata malik olmalıdır;
6) Auditor mühasibat (maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyü haqqında rəy vermək üçün auditor yoxlaması zamanı kifayət qədər auditor sübutları toplamalıdır;
7) Auditor öz rəyində hesabatın uçot qaydalarına və normalarına uyğun olub-olmamasını göstərməlidir;
8) Auditor rəyində əvvəlki hesabat dövrü ilə müqayisədə sifarişçinin uçot siyasətindəki dəyişikliyə səbəb olan şərait əks etdirilməlidir;
9) Auditor rəyində nöqsan göstəriimədikdə, mühasibat (maliyyə) hesabatındakı məlumatlar düzgün hesab ediiir;
10) Auditor öz rəyində mühasibat (maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyünə dair qeydlər etməli və ya auditor rəyinin tərtib olunmamasının səbəblərini göstərməlidir.
Audit standartları üç qrupa bölünür: i. Ümumi standartlar; II. Auditor yoxlamasının aparılması standartları; III. Hesabatın (aktm) tərtib edilməsi standartları. Ümumi standartların tələblərinə görə: 1. Yoxlama xüsusi hazırlığa və təcrübəyə malik olan auditor
tərəfindən aparılmalıdır; 2. Auditor tərəfindən yerinə yetirilən işlərə aid bütün məsələlər
üzrə həmişə müstəqillik təmin edilməlidir; 3. Hesabatların tərtibi və yoxlanılması zamanı bunlara diqqətlə,
obyektiv və peşəkarlıqla yanaşılmalıdır.
A uditor yoxlamasının aparılması standartları aşağıdakıları nəzərdə tutur:
1. İşlər kifayət qədər yaxşı planlaşdırılmalı və onların yerinə yetirilməsinə lazımi nəzarət edilməlidir;
2. Mövcud daxili nəzarətin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi vacibdir, çünki buna əsasən yoxlamanın həcmini müəyyən etmək olar və audit prosesi ola bilsin ki, məhdudlaşdırılsın;
3. Sübutedici materialların, şifahi sorğuların, yoxlama materiallarının, riyazi hesablamaların və təhlilin nəticələrini əldə etmək lazımdır ki, mühasibat (maliyyə) hesabatlarına verilən rəyi əsaslandırmaq üçün kifayət qədər sübutlar (faktlar) toplanmış olsun.
Hesabatın (aktın) tərtib edilməsi standartiannm başlıca tələbləri aşağıdakılardır:
1. Hesabatda (aktda) hansı mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlanıldığı və həmin hesabatların mühasibat uçotu qaydalarına müvafiq tərtib edilib-edilmədiyi göstərilməlidir;
2. Hesabatda (aktda) əvvəlki dövrlə müqayisədə yoxianıian bütün dövr ərzində həmin qaydaya riayət edilib-edilmədiyi gös- təriiməlidir;
3. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı məlumatların düzgünlüyü və dəqiqliyi müəyyən edilməlidir;
4. Hesabatda (aktda) rəyin tərtib edilməməsinin səbəbi göstərilməlidir.
Audit standartları auditin keyfiyyətii aparıldığını məhkəmədə sübut etmək və auditorların məsuliyyət dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün əsasdır. Eyni zamanda audit standartiarı elə bir bazadır kl, onun əsasında auditorların hazırlanması, təkmilləşdirilməsi və peşə-hazırlıq səviyyəsinin yüksəldiiməsi üzrə tədris proqramları hazırlanır.
Azərbaycanda audit standartlarının tərtib olunmasının və işlənib hazırlanmasının əsasını Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (IFAC) və Audit Təcrübəsi üzrə Beynəixalq Komitə (lAPC) tərəfindən işlənib hazırlanmış və dünya praktikasında tətbiq olunmuş beynəlxalq audit standartiarı təşkil edir. Bütövlükdə isə Azərbaycanın miHi audit standartları beynəlxalq audit standartlarına və ölkəmizin qanunvericilik aktlarına müvafiq olaraq işlənib hazırlanır.
Auditorlar Palatası tərəfindən 1996-2003-cü iIIər ərzində ölkədə auditor xidmətinin təşkilini tənzimləyən 40 miHi audit standartı və Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi, 30-dək digər normativ hüquqi sənədlər hazırlanaraq Palatanın Şurası tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bunlardan beşi - «Auditorun yekun sənədləri», «Auditin planlaşdırılması», «Mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkəti», «Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən auditora təqdim edilən məlumatlar», «Təsərrüfat subyektlərinin mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı normativ hüquqi aktların nəzərə alınması» milli audit standartları Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına götürülərək, normativ hüquqi aktların dövlət qeydiyyat! haqqında şəhadətnamə almışdır.
Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası auditor peşəsinin cəmiyyət qarşısında məsuliyyətini nəzərə alaraq və ölkədə auditin inkişafına, auditor fəaliyyətinin prinsipial məsələlərinin vahid metodologiya əsasında həllinə, habelə dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafeyini müdafiə etməkdən və auditor şəxsiyyətinin harmonlzaslyasma kömək göstərməkdən İbarət olan başlıca vəzifələrini yerinə yetirmək istiqamətində irəliyə doğru daha bir addım ataraq. Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsini işləyib hazırlamış və auditorların İstifadəsinə vermişdir.
Audit sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsindən bəhrələnməklə, milli xüsusiyyətlərimizə uyğun olaraq işlənib hazırlanmış bu Məcəllə Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən auditorların davranış normalarını və auditin məqsədlərinə nail olunması üçün auditorların riayət etməli olduğu fundamental prinsipləri əks etdirir. Məcəllənin başlıca vəzifəsi auditorların işinin yüksək keyfiyyətinə təminat verilməsi, dövlətin və cəmiyyətin ən ümumi mənafelərinin ödənilməsi məqsədilə auditorlar üçün etik tələbləri müəyyənləşdirməkdir. Auditor peşəsinin ən mühüm fərqləndirici xüsusiyyəti onun cəmiyyət qarşısında məsuliyyətinin hamı tərəfindən tanınmasıdır. Auditor peşəsinə, onun imicinə müsbət təsir göstərəcək ən mühüm amil Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq auditor xidmətlərinin peşəkar səviyyədə yerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyə gözlənilən inamın möhkəmlənməsidir.
ölkəmizin ərazisində fəaliyyət göstərən sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları müntəzəm otaraq Auditorlar Palatasının müvafiq departamenti tərəfindən milli audit standartları ilə təmin olunurlar. Həmçinin Palatanın Şurası tərəfindən qəbul olunub təsdiqləndikdən sonra audit standartları və digər normativ aktlar Auditorlar Palatasının təsisçitiyi ilə nəşr olunan «İqtisadiyyat və audit» elmi-praktik j'urnalı vasitəsilə istifadəçilərə çatdırılır. Ayrı- ayrı illərdə isə milli audit standartları Palatanın nəşrə hazırlayıb çap etdirdiyi i ki cildlik «Audit: qanunvericilik və normativ sənədlər» toplusuna da daxil edilmişdir.
Auditorlar Palatası Şurasının qərarı ilə nəşr edilən «Azərbaycanın milli audit standartları» toplusu bu istiqamətdə irəliyə doğru növbəti addım olmaqla, 1996-2003-cü illərdə Palata tərəfindən işlənib hazırlanmış əsas və xidmətedici (köməkçi) milli audit standartlarının tam külliyyatıdır. Topluya 35 əsas və 3 xidmətedici (köməkçi) audit standartı, habelə Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən auditorların davranış normalarını və peşə vəzifələrini həyata keçirərkən riayət etməli olduqları fundamental prinsipləri əks etdirən Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi daxil edilmişdir.
Zənnimizcə, təqdim edilən toplu təkcə auditorlar üçün deyil, həm də sahibkarlar, təsərrüfat subyektlərinin rəhbərləri, mühasiblər, iqtisadiyyat profilli ali məktəblərin müəllim, tələbə və magistrantları üçün praktik əhəmiyyətli dəyədi vəsait və mühüm məlumat mənbəyi kimi böyük maraq kəsb edəcəkdir.
Vahid NOVRUZOV, Azərbaycan Respublikası A uditorlar
Palatasının sədri, iqtisad elmləri doktoru, professor
ƏSAS
MİLLİ AUDİT
STANDARTLARI
' ' s ^ ■ ' ' ' I i " ' > 0 ^ ' ' ^ 1 4 }
ASlÜS 020/029-96 A zərb ay can R esp u b / / kasın ın Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cı il 7 oktyabr tarixli
5/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTİN APARILMASINA DAİR
MÜQAVİLƏ
Giriş
1. Auditin keçirilməsinə dair müqavilə sifarişçi (təsərrüfat subyekti) və
icraçı (sərbəst auditor və ya auditor təşkilatı) arasında auditorun peşə
fəaliyyətinə (auditor təşkilatının nizamnamə məqsədlərinə) uyğun olaraq
maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində xidmətlərin göstərilməsi
barədə razılaşma faktını təsdiq edən əsas sənəddir.
2. Müqavilə tərəflərin şərtləri əvvəlcədən müəyyən olunmuş bütün
məsələlər barədə tam razılığa gəlməsini təsdiq edən sənəddir. Tərəflərin öz
üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin, onların yerinə yetirilməsi şərtlərinin
və müəyyən edilmiş məsuliyyət dərəcəsinin düzgün təfsiri üçün
müqavilənin bağlanması ilə yaranan qarşılıqlı münasibətlərin bütün
mühüm aspektləri müqavilədə maksimum aydın və konkret qeyd
olunmalıdır.
3. Sifarişçi auditor təşkilatına (auditora) auditin aparılması barədə şifahi
və ya yazılı xahişlə müraciət edir. Müraciətdə auditin aparılması məqsədini
və audit prosesində həll edilməsi zəruri olan məsələləri (auditor
yoxlamasının həcmini) göstərir. Auditorun şifahi və ya yazılı cavabı onun
qarşıya qoyulan məsələyə və auditin həcminə razılığını təsdiq edir və
auditorun sifarişçi qarşısında məsuliyyət dərəcəsini, auditorun hesabatı
təqdimetmə formalarını və onun nəticələrini, auditorun yoxlamadan əvvəl
müzakirə olunmuş zəruri hesab etdiyi başqa məsələlərə toxunan
müddəaları özündə əks etdirə bilər. Cavab verməmişdən əvvəl auditor
zəruri hallarda işin həcmini müəyyən etmək məqsədilə audit obyektində
tədqiqat apara bilər.
4. İlkin razılıq əldə edildikdən sonra auditin aparılmasına dair müqavilə
tərtib edilir.
Müqavilənin məzmunu
5. Auditin aparılmasına dair müqavilənin müfəssəl məzmunu konkret hallardan asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Aşağıda göstərilən müddəalar müqavilədə mütləq göstərilməlidir:
- auditin məqsədi; - auditin həcminin müəyyənləşdirilməsinin auditorun səlahiyyətinə aid
edilməsi (auditin həcmi anlayışı özündə yoxlamanın lazımi həcmini və dərinliyini, tərkibini, məğzini və auditor əməliyyatlarının davamını birləşdirir);
- auditlə bağlı tələb olunan hər hansı bir yazıya, sənədləşməyə və digər məlumatlardan auditorun istifadəsinə imkan yaradılması;
- yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin auditorlara təqdim olunan məlumatlara görə məsuliyyəti (lazım olduqda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən təqdim olunan məlumata aid təs- diqedici sənədin alınması tələbi əvvəlcədən yazılı surətdə şərtləndirilir);
- maliyyə hesabatlarına görə yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin məsuliyyəti;
- ilk auditin aparılması zamanı ilkin qalığa görə və ya əgər əvvəlki yoxlamalar başqa auditor tərəfindən yerinə yetirilmişdirsə, məsuliyyətin şərtləri;
- yoxlamanın məğzi və auditə, eləcə də istənilən uçot və nəzarət sisteminə xas olan məhdudiyyətlər nəticəsində, hətta əhəmiyyətli səhvlərin və pozuntuların aşkar olunmaması riskinin mövcudluğuna göstəriş;
- auditor tərəfindən aparılan işin nəticələri haqda sifarişçiyə verilən məlumatın forması (sifarişçiyə verilən sənədlərin həcmi və tərkibi).
6. Bundan əlavə, müqaviləyə aşağıdakı müddəalar da daxil edilə bilər: - auditin planlaşdırılması barədə razılaşmalar; - audit obyektinin bir sıra sahələrini yoxlamaq üçün ekspertlərin və
digər auditorların cəlb olunmasına dair razılaşma; - auditin aparılması üzrə yerinə yetirilən işlərə görə hesablaşma
qaydaları; - yoxlamaya daxili auditorların və sifarişçilərin başqa işçilərinin cəlb
edilməsinə dair razılıq; - auditor öhdəliklərinin istənilən mümkün məhdudiyyətləri; - auditor və sifarişçi arasında əlavə razılaşmaya istinad.
^^ ^—--—‘ ^ ''
Müqavilənin strukturu (forması)
7. Müqavilənin strukturundakı təfsilat müxtəlif ola bilər, lakin
ümumilikdə onun forması ümumi qəbul olunmuş müqavilələrin formasına
uyğun olmalıdır. Müqavilənin preambulasmda, giriş hissəsində və ya
ümumi müddəalarında müqavilənin adı, sayı, imzalandığı vaxt və yer
göstərildikdən sonra müqaviləni bağlayan tərəflərin (sifarişçi və icraçı) adı,
rekvizitləri, hər bir tərəfdən müqaviləyə imza edən məsul şəxslərin soyadı verilməlidir.
8. “Müqavilənin predmeti” bölməsində auditor xidmətinin adları
(“auditin aparılması” və ya “auditor yoxlaması”), auditin məqsədi və audit
həcminin göstəriciləri verilməlidir.
9. “Tərəflərin öhdəlikləri” bölməsində hər bir tərəfin öz üzərinə
götürdüyü öhdəliklərin siyahısı və göstəriciləri verilməlidir. Bu zaman
sifarişçinin öhdəlikləri siyahısına aşağıdakı müddəalar daxil edilməlidir:
- auditlə əlaqədar olaraq tələb olunan hər hansı bir qeydiyyatdan,
sənəddən və başqa məlumatlardan istifadə etmək üçün auditora imkan
yaradılması;
- auditorun fikrinə təsir edə biləcək hər hansı bir hərəkətdən çəkinməsi;
- işin qəbulu və ödənişi haqda öhdəlik; - tərəllərin müzakirə edilməsinə ehtiyac duyduqları digər öhdəliklər.
Auditorun öhdəlikləri siyahısına aşağıdakılar daxil edilməlidir:
- auditin məlumat sirrinin məxfiliyinə və digər prinsiplərə riayət
edilməsi;
- auditor tərəfindən aparılan işlərin nəticəsi haqda sifarişçiyə verilən
məlumat formasının təsviri (sifarişçiyə verilən sənədlərin həcmi və
tərkibi);
- auditin keyfiyyəti üçün tələb olunan standart və normalara,
qanunvericilik aktlarına və digər (məhz hansılar olduğunu göstərmək)
meyarlara əməl edilməsi;
- iş prosesində onun lüzumsuzluğu aşkar edilərsə, bu haqda sifarişçiyə
xəbərdarlıq edilməsi öhdəliyi; - tərəflərin müzakirə edilməsinə ehtiyac duyduqları digər öhdəliklər.
10. “İşin təhvil-qəbul qaydası” bölməsində tərəflərin yerinə yetirdikləri
işlərin təhvili zamanı hərəkətlərinin ardıcıllığı və göstəriciləri, həmçinin
sifarişçinin görülən işlərin qəbulundan imtina etməsinin rəsmiləşdirilməsi
qaydası və şərtləri müəyyən edilməlidir.
11. “işlərin yerinə yetirilməsi müddəti” bölməsində işlərin yerinə
yetirilməsi müddəti, başlanma və qurtarma tarixi, həmçinin görülən işlərin
nəticələrinin təqdim edilmə müddəti göstərilməlidir.
12. “İşlərin dəyəri və hesablaşma qaydası” bölməsi görülən işə görə
ödəniş qaydasını və onun məbləği haqda məlumatları özündə birləşdirir.
13. “Tərəflərin məsuliyyəti” bölməsində tərəflərin hər birinin daşıdığı
məsuliyyətin şərtləri əks etdirilir (məsuliyyətin yaranmasına səbəb olan
şərtlər və məsuliyyətin növü və həcmi nəzərdə tutulur).
Bu və ya digər tərəfin məsuliyyət daşımaması haqda məsələlərin
müzakirə edilməsi məqsədəuyğundur. Sifarişçinin məsuliyyət şərtlərinə
aşağıdakı müddəalar daxil edilməlidir: - auditora təqdim olunan məlumatın düzgünlüyünə görə məsuliyyət
daşıması;
- maliyyə nəticələri və onlara əlavə edilən hesabatlar üzrə
kənarlaşmalar və pozuntular aşkar edildikdə məsuliyyət daşıması;
- auditorun tövsiyələrinin yerinə yetirilmədiyi hallarda məsuliyyət
daşıması;
- işin təhvili zamanı ödəniş və öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə
məsuliyyət daşıması;
- məsuliyyətin digər növləri və şərtləri.
İcraçının məsuliyyət şərtlərinə aşağıdakı müddəalar daxil edilməlidir:
- işlərin keyfiyyətinə görə məsuliyyət;
- işlərin yerinə yetirilməsi müddətinə riayət edilməsinə görə məsuliyyət;
- işləri yerinə yetirərkən auditin prinsiplərinə və standartlarına əməl
edilməsinə görə məsuliyyət;
- məsuliyyətin digər növləri və şərtləri.
14. “Müqavilənin fəaliyyət müddəti” bölməsi müqavilənin
fəaliyyətinin başlanma və qurtarma müddətini əks etdirir.
15. “Xüsusi şərtlər” bölməsinə yuxarıdakı bölmələrdə əks olunmayan
və tərəflərin müəyyən etməyə ehtiyac duyduqları digər müddəalar daxil
edilir. Burada, əsasən, aşağıdakı müddəalar müəyyən olunmalıdır:
- yoxlamanın məğzi və auditə xas olan digər məhdudiyyətlər
nəticəsində, hətta əhəmiyyətli səhvlərin aşkar olunması riskinin
mövcudluğuna göstəriş;
- müəyyən mərhələdə icraçının işdən imtina etməsi şərtləri; - işlərin yerinə yetirilmə müddətinin uzadılma şərtləri; - bu müqavilənin hər hansı bir əlavə razılaşdırılmasına, həmçinin
əlavəsinə istinad edilməsi; - müqaviləyə aid mübahisələrin aradan qaldırılması qaydası; - digər şərtlər. 16. “Tərəflərin rekviziti” bölməsi hər bir tərəfin hüquqi ünvanını və
ödəniş rekvizitini özündə əks etdirir.
Müqaviləyə əlavə
17. Müqavilənin müddəaları əlavə sənədlərlə aydınlaşdırıla bilər (müqaviləyə əlavələr). Məsələn, işin yerinə yetirilməsi müddəti işin təqvim planında reqlamentləşdirilə bilər; ödənişin məbləği və qaydası müqavilə qiymətinin razılaşma protokolu ilə tənzimlənə bilər və s. Belə halda müqavilənin mətnində bu sənədlərə istinad edilir və onların müqavilənin ayrılmaz əlavələri olması göstərilir. Xüsusi şəraitdən asılı olaraq əlavələrin tərkibi və məzmunu müxtəlif ola bilər.
ASIÜS 025/034-96 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 1996-cı il 13 noyabr tarixli 6/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDITORUN IŞ SƏNƏDLƏRI
Giriş
1. Bu standartın məqsədi - auditin rəsmiləşdirilməsi üçün lazım olan iş sənədlərinin formasını, məzmununu və mahiyyətini, onların tərtib olunma və saxlanma qaydalarını müəyyən etməkdir.
2. tş sənədləri - auditlə əlaqədar auditorun hazırladığı, topladığı və saxladığı, habelə auditor üçün hazırlanan məlumatlardan ibarətdir.
3. İş sənədləri kompüterlərdə, EHM-də, kağızlarda və s. üsullarla yazılmış məlumatlar şəklində ola bilər.
4. Auditorun iş sənədlərinin mahiyyəti, məzmunu, forması, tərtib olunması və onların saxlanılmasının ümumi qaydaları bu standartda
müəyyən edilir.
İş sənədlərinin mahiyyəti, məzmunu və forması
5. İş sənədləri elə sənədlərdir ki, burada auditor, audit apararkən istifadə etdiyi əməliyyatları, testləri, alman məlumatları və müvafiq nəticələri qeyd edir. İş sənədləri auditin düzgün aparılması üçün auditorun əhəmiyyətli saydığı və rəyində əks etdirdiyi nəticələri əsaslandıran bütün məlumatları özündə cəmləşdirməlidir.
6. İş sənədləri aşağıdakı funksiyalara malikdir: - auditin planlaşdırılması və yerinə yetirilməsini təmin etmək; - auditor rəyinin əsaslandırılmasını və aparılan auditin qəbul olunmuş
standartlara uyğun olmasını təmin etmək; - audit işlərinə rəhbərlik prosesini və keyfiyyətə nəzarəti
yüngülləşdirmək; - auditə metodik yanaşmaya şərait yaratmaq; - auditora işdə kömək etmək. 7. İş sənədləri auditin aparılması zamanı auditorun qarşılaşdığı bütün
mühüm halların şərhini özündə əks etdirməlidir.
iş sənədləri kifayət qədər tam və müfəssəl olmalıdır ki, təqdim edilən audit məlumatları ilə əvvəlcədən əlaqəsi olmayan təcrübəli auditor bu sənədlər əsasında hansı iş aparıldığını müəyyən etsin və əldə edilən nəticələri əsaslandıra bilsin.
İş sənədləri audit həyata keçirildikcə, vaxtaşırı olaraq tərtib edilməlidir ki, ayrı-ayrı təfərrüatlar və problemlər nəzərdən yayınmasın.
8. İş sənədləri yoxlanılan sahələrin hər biri haqqında aşağıdakı məlumatları əks etdirməlidir:
- tətbiq olunan metodika; - istifadə olunan testlər; - alman məlumatlar; - nəticələr. 9. İş sənədlərinin məzmunu əhəmiyyətli dərəcədə auditorun peşəkar
mülahizələridir. Auditor üçün hər bir müşahidənin və ya araşdırmanın sənədləşdirilməsi vacib deyil, o, yalnız onlardan əhəmiyyətli hesab etdiklərini sənədləşdirir.
10. İş sənədləri peşəkarlıq baxımından savadlı tərtib edilməlidir. İş sənədlərinin fomıaları auditin ayrı-ayrı sahələrinin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla auditorlar (auditor təşkilatları) tərəfindən müəyyənləşdirilir.
Müəyyən edilmiş formada iş sənədlərindən (məsələn, blanklar və s.) istifadə edilməsi auditorun işinin keyfiyyətinə və səmərəliliyinə bilavasitə təsir etdiyindən, müəyyən auditor təşkilatının daxilində vahid formada iş sənədlərinin tərtib olunması məsləhət görülür.
Auditor həmçinin sifarişçi tərəfindən hazırlanmış rəqəm və ya analitik məlumatlardan və digər sənədlərdən istifadə edə bilər. Belə hallarda auditor əmin olmalıdır ki, bu materiallar müvafiq qaydada və obyektiv hazırlanmışdır.
11. İş sənədləri aşağıdakı növlərə ayrıla bilər: - daimi iş sənədləri, elə sənədlər ki, daimi məna kəsb edən yeni
məlumatlarla tamamlanır; - cari iş sənədləri, elə sənədlər ki, hər şeydən əvvəl müəyyən dövrün
auditinə aid edilir. 12. İş sənədlərinin tərtib olunması zamanı aşağıdakı tələblərə riayət
edilməsi vacibdir: - hər bir iş sənədinin birinci səhifəsində audit aparan auditorun soyadı,
adı və atasının adı (auditor təşkilatının adı), sifarişçi müəssisənin adı, audit aparılması üçün bağlanfiicm ıııüqavilonin tarixi vq №-si göstərilməlidir;
- hər bir iş sənədi xüsusi adlara malik olmalıdır (məsələn; “Əsas
vəsaitlərin uçotunun auditi”, “İnventarizasiya aparılmasının auditi” və s.);
- hər bir iş sənədinin özünün indeksi olmalıdır. İş sənədləri əlifta,
rəqəm, rum rəqəmi, balans hesablarının №-si və digər sistemlərin köməyi ilə indeksləşdirilir;
- iş sənədinin hər bir səhifəsi nömrələnməlidir;
- hər bir iş sənədinin sonunda onu tərtib edən (başqa sözlə desək,
təqdim olunan sənəddə öz əksini tapan sahələrin yoxlanmasını həyata
keçirən) auditorun soyadı göstərilməklə imza edilir və sənədin
doldurulması tarixi (və ya dövrü) qoyulur.
13. İş sənədlərinə aşağıdakılar aid edilir:
- auditin planlaşdırılması haqqında sənədlər;
- müəssisənin təşkilati-hüquqi formasına aid olan məlumatlar;
- protokollar, razılaşmalar və normativ hüquqi sənədlərin surətləri və
ya onlardan lazımi hissələr;
- müəssisənin fəaliyyət sahəsi, onun fəaliyyətinin texnoloji və struktur sistemi haqqında məlumat;
- uçot sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsinin əks etdirilməsi;
- daxili nəzarət sisteminin auditor tərəfindən öyrənilməsinin sübutu və
bu məsələ ilə əlaqədar onun nəticələri;
- riskin qiymətləndirilməsi və onunla əlaqədar olan bütün
məlumatların sübutu;
- hesablar üzrə qalıqların və əməliyyatların təhlili;
- əhəmiyyətli göstəricilərin təhlili;
- yerinə yetirilən audit əməliyyatlarının həcmi, müddəti, mahiyyəti və
onların nəticələrinin əks etdirilməsi;
- auditin aparılmasında iştirak edən şəxslərə müxtəlif əməliyyatların
yerinə yetirilməsi üzrə göstərişlər və onların yerinə yetirilmə müddəti; - ayrı-ayrı konkret məsələlərlə əlaqədar auditə cəlb edilən kənar
auditor və ya ekspertlərin rəyi;
- digər auditor və ya ekspertlər, eləcə də mütəxəssislər tərəfindən
yerinə yetirilən işin lazımi qaydada istiqamətləndirilməsinin və nəzarət
edilməsinin sübutu;
-ayrı-ayrı məsələlər üzrə sifarişçilərlə yazışmaların surəti;
- üçüncü şəxslərlə yazışmaların surəti;
- sifarişçilərin maliyyə hesabatlarının və balansının (və ya balanslarına əlavələrin) surəti;
- audit aparılarkən auditorun sifarişçini müxtəlif məsələlər üzrə məlumatlandırmasının şərhi;
- auditin müxtəlif sahələri üzrə auditor tərəfindən çıxarılan nəticələr və bu nəticələrin əsaslandığı faktlar toplusunun və mühakimələrin şərhi.
İş sənədlərinə sahib olmaq və
onların saxlanılması
14. Audit başa çatdıqdan sonra iş sənədləri auditorda qalır. İş sənədləri auditomn xüsusi mülkiyyətidir və o, öz mülahizələrinə görə, iş sənədlərindən əldə etdiyi nəticələr əsasında arayış (akt) tərtib edə bilər. Lakin onun mülkiyyət hüququ sifarişçilərlə etika qaydaları və qarşılıqlı münasibətlərlə məhdudlaşır.
Auditorun iş sənədləri sifarişçinin maliyyə sənədlərinin bir hissəsi və ya onun əvəzi kimi qəbul edilə bilməz.
İş sənədləri auditordan tələb edilə və ya müsadirə edilə bilməz (səlahiyyətli'orqanların qərarı ilə olan hallar istisna olmaqla).
15. Auditor iş sənədlərinin məxfilik və mühafizə olunması tələblərini, saxlanılmasını təmin etməlidir.
İş sənədlərinin saxlanma müddəti Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq auditorluq fəaliyyəti təcrübəsinə əsasən müəyyən edilir.
A z^i'h ay C an R esp ııbl ikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1998-ci il 23 yanvar tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd № 92)
ASlÜS 029/038-97 Azərbaycan Respublikasının
Auditorlar Palatası Şurasının 1997-ci il 4 fevral tarixli 10/2 saylı
qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDITORUN YEKUN SƏNƏDLƏRİ
Ümumi müddəalar
1. Bu standartın məqsədi - auditin rəsmiləşdirilməsi üçün lazım olan
yekun sənədlərinin mahiyyətini, məzmununu və formasını, onların tərtib və
tətbiq olunması, saxlanması qaydalarını müəyyən etməkdir.
2. Yekun sənədləri yoxlama nəticəsində auditorun hazırladığı,
sifarişçiyə təqdim etdiyi və özündə saxladığı audit aktından, auditor
rəyindən və yekun sənədlərə əlavələrdən ibarətdir.
3. Audit aktı və auditor rəyi yekun sənədlərinin məcburi tərkib
hissəsidir.
Auditor rəyinin və onun növlərinin tərtib və tətbiq edilməsinin
qaydaları AS1ÜS026/035-96 saylı* “Auditor rəyləri” standartı ilə
müəyyən edilmişdir.
Digər yekun sənədlərinin tərtib və tətbiq edilməsinin, onların
saxlanılmasının ümumi qaydaları bu standartla müəyyən edilir.
Yekun sənədlərinin mahiyyəti və məzmunu
4. Yekun sənədləri yoxlama nəticəsində auditorun müəyyən etdiyi
əhəmiyyətli və lazımlı faktları, nöqsan, çatışmazlıq və pozuntuları, onların
aradan qaldırılmasına dair təklifləri və gəldiyi nəticələri qeyd etdiyi
sənədlərdir.
5. Yekun sənədləri auditorun əhəmiyyətli və lazımlı hesab etdiyi
faktları və öz rəyində göstərdiyi son nəticələri əsaslandıran bütün
məlumatları əks etdirməlidir.
6. Auditorun yekun sənədləri sifarişçinin maliyyə sənədlərinin bir
hissəsi və ya onun əvəzi kimi qəbul edilə bilməz.
* Yeni redaksiyada: 09.12.2000-ci il tarixli ASlÜS 042A/057A saylı MAS.
Audit aktı və onun əsas bölmələri
7. Auditin nəticəsini auditor aktla rəsmiləşdirməlidir. Sifarişçi auditlə
əhatə olunan dövr ərzində fəaliyyət göstərməyibsə, auditin nəticəsi arayışla
rəsmiləşdirilir.
8. Audit aktı aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir;
I. Giriş
II. Əvvəlki auditin (və ya təftişin, yoxlamanın) nəticəsi
III. Sifarişçi haqqında ümumi məlumat
IV. Pul vəsaitləri, bank və kassa əməliyyatları
V. Hesablaşma və kredit əməliyyatları
VI. İstehsal və məhsul satışı (və ya görülmüş işlər, göstərilmiş
xidmətlər)
VII. Əsas vəsaitlər
VIII. Mal-material dəyərliləri
IX. Əmək və əmək haqqı
X. İstehsal xərcləri və maya dəyəri
XI. Mənfəət, fondlar və ehtiyatlar
XII. Kapital (sərmayə) qoyuluşları
XIII. Mühasibat uçotu və hesabatının vəziyyəti
XIV. Auditin nəticəsi üzrə təkliflər
XV. Akta əlavələr
XVI. Aktın imza edilməsi
I. Giriş
9. Aktın bu bölməsində yoxlama aparılan sifarişçinin və yoxlamanı
aparan auditor təşkilatının adı, auditorun (və ya auditorların) və yaxud
sərbəst auditorun (və ya sərbəst auditorların) soyadı, adı, atasının adı,
lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın tarixi və №-si, auditin
aparılmasına dair müqavilənin (və ya qərarın, sərəncamın) tarixi və №-si,
yoxlamanın əhatə etdiyi dövr, başlanma və qurtarma tarixləri, sifarişçinin
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslərin soyadı
göstərilməlidir.
10. Aktın giriş bölməsinin nümunəsi:
a) Audit sifarişçi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən aparıldıqda, aktın
giriş bölməsi aşağıdakı qaydada tərtib edilir:
AKT
CC ’i’İ 199 il (audit aparılan sifarişçi
ıpsarrüfai suhvekiiıiin
yerləşdiyi yerin adı)
Mən (biz) Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfin-
dən verilən “ _____ ” ___________________ 199 _________ il tarixli
_______________ saylı lisen-
ziyaya əsasən fəaliyyət göstərən _________
auditoru (və ya auditorları)
(auditor təşkilatının adı)
/sərbəst auditor/ (auditorun və ya auditorların soyadı.adı. atasının adı)
(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)
İlə başlanmış “
qaviləyə
199
gorə
il tarixli ___ 199 il
99 il tarixədək olan dövrün
saylı mü-
tarixdən
(auditin əhatə etdiyi .sahələr)
auditini ap ard ı m/ap ard ı
q, Auditə “ 199 __ il tarixdə başlandı və (C 95 199 __ il tarixdə qurtardı.
Audit ilə əhatə olunan dövr ərzində
(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aşağıdakı şəxslər cavabdehdirlər: Baş
direktor (və ya direktor) ________________________________
İi 99
{sovadı, adı. atasının adı)
199 il tarixdən“ 199 il
tarixədək işləmişdir. Baş mühasib (və ya böyük mühasib)
(soyadı, adı. atasının adı)
99 il tarixdən “
199_ il tarixədək işləmişdir*.
b) Audit və ya yoxlama səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən
aparıIdıqda, aktın giriş bölməsində sifarişçi təsərrüfat subyektinin əvəzinə
həmin orqanların adı, onların qərarının tarixi və №- si göstərilməlidir.
II. Əvvəlki auditin nəticəsi
11. Bu bölmədə əvvəlki auditin əhatə etdiyi dövr, auditi və ya
yoxlamanı aparmış auditorun (auditorların) soyadı, adı, atasının adı və
səlahiyyətli orqanların adı, eləcə də audit və ya yoxlama nəticəsində aşkar
olunan nöqsan və çatışmazlıqlar, onların aradan qaldırılıb-qaldırıl- maması
əks etdirilməlidir.
Bu bölmənin nümunəsi:
(xif<ıı işçi ləsoırüfaı subyektinin tıdt)
bundan əvvəlki auditi və ya yoxlamanı “ ____ tarixdən “ ”
199
199 il tarixə kimi olan dövrü əha tə etməklə
(auditi vn j-<7 yoxlamanı aparmış
auditorun soyadı, adı, atasının adı, solaliiyyotli dövl.ıt oıyanının adı)
tərəfindən aparılmışdır. Əvvəlki audit və ya yoxlama ilə _________________
(aşkar edihn nöqsan i'3 çatışmazlıqlar)
aşkar edilmiş və həmin nöqsan və çatış
mazlıqlar aradan qaldırılmışdır (və ya qaldırılmamışdır).
III. Sifarişçi haqqında ümumi məlumat
12. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektinin yaradıldığı tarix, hansı
təşkilatlarda dövlət və vergi qeydiyyatlarından keçməsinə dair
*Əgi)r aıtdilh və ya yoxlama ilə əiıalə olunan dövr ərzində sifari.şçi ləsərriifat sıtbyeklinin ınaliy-
yə-lə.sərriifal fəaliyyətinə cavabdeh olan şəx.slər bir neçə dəfə dəyi.şilmiç olarsa, onda onlartn i.ylədik- ləri
dövr və soyadları ardıcıllıqla göstərilməlidir.
şəhadətnamələrin tarixi və №-si, nizamnamə fondunun formalaşdırılması, fəaliyyət növləri, ünvanı və s. məlumatlar qeyd edilməlidir.
Bu bölmənin nümunəsi:
u (sifarişçi təsıtrrüfat subyektinin adı)
199 _ il tarixdə yaradılmaqla
199 __ il tarixdə ____________________________________________ (dövht qeydiyyatına alan orqanın adı)
dövlət qeydiyyatına alınaraq “ ______ ” ____________ 199 _ il tarixli ______ saylı qeydiyyat şəhadətnaməsi almışdır.
(C ?? (sifarişçi tdsərrüfat subyektinin adı)
199 il tarixdə (qeydiyyata alan vergi orqanının adı)
qeydiyyata alınaraq “ ____ ” _______
199 il tarixli saylı vergi haqqında şəhadətnamə almışdır.
(sifarişçi tasarriifat subyektinin adı)
nizamnamə fondu ___________________________________________ (nizanınamo fondunun mabhği)
min manat məbləğində (o cümlədən Azərbaycan investorlarının payı _____________________ min manat və ya ___________ %, xarici in-
_______ %) vestorlarm payı ____ nəzərdə tutulmuş və
mm manat və ya
tarixə (auditin aparıldığı tarix)
(nizanınamo fondunun faktiki məbhği)
min manat məbləğində (o cümlədən Azərbaycan investorlarının payı
__________________ min manat və ya _______ %, xarici investorların
payı __________________________ min manat və ya ____________ %)
formalaşdırılmışdır (və ya tamamilə formalaşdırılmamışdır).
(sifarişçi tosərn'ifat subyektinin adı)
ÖZ nizamnaməsinə müvafiq olaraq _________
(fəaliyyət növlərinin adı)
fəaliyyət göstərir.
ünvanda yerləşir. (sifarişçi təsərrüfat subyektinin hüquqi ünvanı)
IV. Pul vəsaitləri, bank və kassa əməliyyatları
13. Bu bölmədə sifarişçinin banklardakı hesablarının №-si, pul vəsaitlərinin, bank və kassa əməliyyatlarının auditinin başdan-başa aparılması, təsərrüfat subyektinin xəzinəsində olan nağd pul vəsaitlərinin və s. qiymətli kağızların həqiqi mövcudluğunun auditinin aparılması, bank və kassa əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar aşkar olunan əhəmiyyətli faktlar, nöqsan və çatışmazlıqlar öz əksini tapmalıdır.
V. Hesablaşma və kredit əməliyyatları
14. Bu bölmədə sifarişçinin büdcə və büdcədənkənar fondlarla, habelə müəssisə və təşkilatlarla, o cümlədən kredit təşkilatları ilə hesablaşmalarına dair məlumatlar geniş şərh edilməlidir.
Bu bölmədə vergi tədiyyələrinin və müxtəlif ayırmaların düzgün hesablanıb aidiyyəti üzrə müəyyən olunmuş müddətlərdə köçürülməsi və hesablaşmalara dair inventarizasiyalarm vaxtında aparılması məsələləri öz əksini tapmalıdır.
VI. İstehsal və məhsul satışı (və ya
görülmüş işlər, göstərilmiş xidmətlər)
15. Bu bölmədə sifarişçinin audit aparılan dövrdə istehsalı və məhsul satışı (və ya görülmüş işləri, göstərilmiş xidmətləri) ilə əlaqədar olan məlumatlara dair rəqəmlər və onların mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsi, habelə bunlarla bağlı nöqsan və çatışmazlıqlar qeyd
edilməlidir.
VII. Əsas vəsaitlər
16. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində əsas vəsaitlərin uçotunun, hərəkətinin, silinməsinin, icarəyə verilməsinin, inventari- zasiyasmm düzgün aparılmasının, həmçinin Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarının müvafiq qərarlarına uyğun olaraq əsas vəsaitlərin (fondların) yenidən qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar əmsalların düzgün
tətbiq olunması məsələləri öz əksini tapmalıdır.
VIII. Mal-material dəyərliləri
17. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində mal-material
dəyərlilərinin uçotunun, mədaxilinin və məxaricinin, silinməsinin, inven-
tarizasiyasmm düzgün aparılmasına dair məlumatlar qeyd edilməlidir.
IX. Əmək və əmək haqqı
18. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində işçilərin kateqoriyalar
üzrə sayı, kadr axını və işçilərə əmək haqları və mükafatların ödənilməsi ilə bağlı məsələlər öz əksini tapmalıdır.
X. İstehsal xərcləri və maya dəyəri
19. Bu bölmədə sifarişçi təsən'üfat subyekti tərəfindən məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi haqqında
Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarının müvafiq qərarlarının
tələblərinə düzgün riayət edilməsi barədə məlumatlar şərh edilməlidir.
XI. Mənfəət, fondlar və ehtiyatlar
20. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində məhsulun (işin,
xidmətin) satışından əldə edilən mənfəətin (zərərin) müəyyən edilməsinin,
fondların və ehtiyatların yaradılmasının və onların mühasibat uçotunda əks
etdirilməsinin düzgünlüyü qeyd edilməlidir.
XII. Kapital (sərmayə) qoyuluşları
21. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində kapital (sərmayə)
qoyuluşlarının balansda düzgün əks etdirilməsi və bununla əlaqədar digər
əhəmiyyətli məlumatlar qeyd edilməlidir.
XIII. Mühasibat uçotu və hesabatının vəziyyəti
22. Bu bölmədə sifarişçi tərəfindən “Mühasibat uçotu haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun və səlahiyyətli dövlət orqanlarının
mühasibat uçotu sahəsində müvafiq qərarlarının tələblərinə düzgün riayət
edilməsi öz əksini tapmalıdır.
XIV. Auditin nəticəsi üzrə təkliflər
23. Bu bölmədə sifarişçinin auditi nəticəsində aşkar edilmiş nöqsan və
çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına, habelə onun daha səmərəli
işləməsinə dair konkret təkliflər öz əksini tapmalıdır.
XV. Akta əlavələr
24. Bu bölmədə audit aktına əlavə edilən sənədlər göstərilməlidir.
о ' 4 ,
:Щ\У ^Ч! ^Я
XVI. Aktın imza edilməsi
25. Bu bölmədə audit aktına sifarişçinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslər imza etməlidirlər. Əgər həmin şəxslər tərəfindən audit aktına imza etməkdən imtina olunarsa, onda auditorlar tərəfindən audit aktında müvafiq qeydlər aparılır.
26. Audit aktında eyni adlı faktlar qruplaşdırılaraq qeyd edilməlidir. 27. Audit aktı lüzumsuz məlumatlarla, rəqəmlərlə və cədvəllərlə
şişirdilməməlidir. Aktda yalnız nöqsan və çatışmazlıqlar, həmçinin əhəmiyyətli faktlar konkret olaraq göstərilməlidir.
28. Audit aktının forması saxlanılmaqla məzmunu müxtəlif ola bilər. Audit aktının nümunəsi:
AKT
( C 9 9 199 il (audit upanlau sifarişçi
təsərrüfat subyektinin yerləşdiyi
yerin adı)
Mən (biz) Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən verilən “ _______ ” _________________ 199 ________ il tarixli ______________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən ________
(auditor təşkilatının adı)
auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları)/sərbəst auditor/
(auditorun və y « auditorların soyadı, adı, atasının adı)
İlə bağlanmış “
yə görə
(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)
199 il tarixli saylı müqavilə-
199 il tarixdən 199 il tarixədək olan dövrün
(auditin əhatə etdiyi sahələr)
auditini apardım/apardıq. Auditə “ ____ ” __ başlandı və “ ____ ” _________
199 il tarixdə
199 __ il tarixdə qurtardı. Audit ilə əhatə olunan dövr ərzində
(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aşağıdakı şəxslər cavabdehdirlər; 1 .Baş direktor (və ya direktor) __________________________
(soyadı, adı, atasının adı)
9 ) _____________ 199 _ il
tarixdən “
tarixədək işləmişdir.
2. Baş mühasib (və ya böyük mühasib) _
199 il
199 il tarixdən “ (sovadı, adı. alasının adı)
199 il
tarixədək işləmişdir.
Əvvəlki auditin nəticəsi
Sifarişçi haqqında ümumi məlumat
Pul vəsaitləri, bank və kassa əməliyyatları
Hesablaşma və kredit əməliyyatları
İstehsal və məhsul satışı (və ya görülmüş işlər,
göstərilmiş xidmətlər)
Əsas vəsaitlər
Mal-material dəyərliləri
Əmək və əmək haqqı
İstehsal xərcləri və maya dəyəri
Mənfəət, fondlar və ehtiyatlar
Kapital (sərmayə) qoyuluşları
Mühasibat uçotu və hesabatının vəziyyəti
Auditin nəticəsi üzrə təkliflər
Akta əlavələr
Aktın düzgünlüyünü imzalanmızla təsdiq edirik.
(auditor ləşkilaltıun adı)
auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları), /sərbəst auditor/
(imza)
(sifarişçi t.ısnrriifal
subyektinin baş direktoru
VD ya direktoru)
(sifarişçi tpsorriifat
subyektinin baş mühasibi
vn ya böyük mühasibi)
(soyadı,adı, atasının adı)
(imza) (soyadı, adı, atasının adı)
(imza) (soyadı, adı, atasının adı)
Yekun sənədlərinə əlavələr
29. Yekun sənədlərinə əlavələr audit aparılarkən auditorun aşkar etdiyi faktları təsdiq edən sənədlərdir.
30. Yekun sənədlərinə aşağıdakı sənədlər əlavə edilir; 1. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditinə dair sənədlərin siyahısı
(əlavə № 1) 2. Audit nəticəsində aşkar olunan nöqsan və çatışmazlıqlara dair arayış
(əlavə № 2) 3. Bankdan alınan nağd pulların hərəkətinə dair arayış (əlavə № 3)
4. Debitor və kreditor borclarına dair arayış (əlavə № 4) 5. Gəlir və xərclərə dair arayış (əlavə № 5) 6. Pul vəsaitlərinin/maddi dəyərlilərin inventarizasiya aktı (əlavə № 6) 7. Maddi məsul şəxsin - xəzinədarın/anbardarın iltizamı (əlavə № 6/1) 8. Nağd pullarm/maddi dəyərlilərin mühasibat qalığına dair arayış
(əlavə № 6/2) 9. Nağd pulların inventarizasiyası üzrə müqayisə cədvəli (əlavə № 6/3) 10. Maddi dəyərlilərin inventarizasiyası üzrə müqayisə cədvəli (əlavə
№ 6/4) 11. Auditorun yekun sənədlərinin təhvil-qəbul aktı (əlavə № 7) 31. Yekun sənədlərinə aşağıdakı sənədlər əlavə edilə bilər: 1. Ekspert rəyi; 2. Auditin nəticələrində maraqlı tərəflərin məlumatlandırılması
məktubu; 3. İşçilərə hesablanıb ödənilmiş əmək haqqına dair arayış, və s. Bu sənədlərin formasını və məzmununu auditor sərbəst müəyyən
edir.
Yekun sənədlərinə sahib olmaq
və onların saxlanılması
32. Audit başa çatdıqdan sonra yekun sənədlərinin bir nüsxəsi auditorda (və ya auditor təşkilatında) qalır, digər nüsxəsi auditor rəyi və aktla birlikdə sifarişçiyə verilir.
33. Auditor yekun sənədlərinin məxfilik və mühafizə olunması tələblərini və onların saxlanılmasını təmin etməlidir.
34. Yekun sənədlərinin saxlanma müddəti Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq müəyyən edilir.
AUDİTORUN YEKUN SƏNƏDLƏRİNƏ
ƏLAVƏLƏRİN NÜMUNƏLƏRİ:
Əlavə № 1
(sifarişçi tjs.ırrüfat stıhyeklinin adı)
199 il tarixdən “
199 _ il tarixə kimi olan dövrün maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətinin auditinə dair sənədlərin
S İ Y A H I S I
Sıra
№-si
Sənədlərin adı Sənədlərin tarixi
Vərəqələrin
№-si Vərəqələrin
sayı Qeyd
Yekunu:
(auditor təşkilatuun adı)
auditor təşkilatının auditoru
(və ya auditorları) /sərbəst
auditor/ (imza) (soyadı.adı,atasının adı)
AUDİTORUN YEKUN SƏNƏDLƏRİ
Əlavə № 2
(sifarişçi l^ssrrüfut subyektinin adı)
199 il tarixdən “ 199
tarixə kimi olan dövrün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditi
nəticəsində aşkar edilən nöqsan və çatışmazlıqlara dair
A R A Y I Ş
Sıra №-si.
Nöqsan və çatışmazlıqların adı Aşkar edilib Bərpa edilib Qeyd
1 2 3 4 5 1.
2.
3.
4.
Yekunu;
(auditor taşkilaltnın adı)
auditor taşkilattmn
auditoru (va ya
auditorları) /sarbost
auditor/
(imza) (soyadı,adı,alasının adı)
Əlavə № 3
(auditor təşkilatının adı)
auditor təşkilatının
auditoru /sərbəst auditor/
(auditorun soyadı, adı, atasının adı)
uzrə
ii (təsərrüfat subyektinin adı)
199 il tarixdən “ 199 il
tarixə kimi bankdan alınan nağd pulların hərəkətinə dair
A R A Y I Ş
Sıra №-si
Auditlə əhatə Dövrün
olunan dövr
(aylar üzrə)
əvvəlinə qalıq
Yekunu:
Mədaxil ____
Cəmi
mədaxil
Məxaric
Cəmi
məxaric
Dövrün I
sonuna
qalıq
(təsərrüfat subyektinin adı)
baş direktoru / direktoru
(təsərrüfat subyektinin adı)
(imza)
baş mühasibi /böyük mühasibi (imza)
(soyadı,adı,atasının adı)
(soyadı,adı,atasının adı)
H
Əlavə № 4
(auditor inşkilaunm adı)
auditor təşkilatının auditoru /sərbəst auditor/
(auditorun soyadı, adı, atasının adı)
Üzrə
(tnsurrüfat subyektinin adı)
199 il tarixdən “ ’ 199 il tarixə
debitor və kreditor borclarına
dair
A R A Y I Ş Sıra
№-si
Müossiso vo
loşkilatların
adı
Yoxlama
dövrünün
əvvolino
Dt Kt
Borcun
omologəlm
ə
tarixi
Borcun
əməlo-
gəlmo
səbəbləri
Yoxlama
dövrünün
sonuna
Dl Kt
Borcun
əmələ
gəlmə
tarixi
Borcun
əmələ
gəlmə
səbəb
ləri
Yekunu:
(tusnrn'ifat subyektinin adı)
baş direktoru / direktoru (imza) (soyadı.adı.atasının adı)
(tDSDrrüfat subyektinin adı)
baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı,adı,ata.sının adı)
(ıtıuiitor təşkilatının atlı)
auditor təşkilatının auditoru
/sərbəst auditor/
(auditorun soyadı, adı, atasının adı)
Üzrə
(təsərrüfat subyektinin adı)
99 il tarixdən “ 199 il
tarixədək olan dövrdə gəlir və xərclərinə dair
A R A Y I Ş
Sıra No-si
Auclil ilo əhatə
olunan dövr (aylaı
və ya rüblər üzrə)
Gəlirlər, 0
cümlədən ümumi
gəlirlər
Xərclər, 0 cümlədən
ümumi
xərclər
Mənfəət (zərər)
Mənfəət dən
vergi
Qeyd
Yekunu;
(təsərrüfat .subyektinin adı)
baş direktoru / direktoru (imza) (soyadı.adı.atasının adı)
(təsərrüfat subyektinin adı)
baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı.adı.atasının adı)
lilli
Əlavə № 6
PUL VƏSAITLƏRİNIN/MADDI DƏYƏRLİLƏRİN
İNVENTARİZASİYA AKTI
(yoxlamanın tarixi) (tasnrrüfat subyektinin
yerləşdiyi yerin adt)
(auditor təşkilatıntn adı)
auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları) /sərbəst auditor/
(auditor və ra auditorların soyadı, adı, alasının adı)
(təsərrüfat subyektinin adı)
maddi məsul şəxsi - xəzinədarı / anbardan
(maddi məsul şəxsin soyadı, adı, alasının adı)
hesabında olan pul vəsaitlərinin /maddi dəyərlilərin həqiqi varlığını
(təsərrüfat subyektinin adı)
baş mühasibi /böyük mühasibi
iştirakı ilə “ ____ aşağıdakılar müəyyən edildi:
(baş və ya böyük mühasibin soyadı,adı,atasının adı)
_______________ 199 ___ il tarixə yoxladıqda
Sıra №-si
Pul vəsaitlərinin /maddi
dəyərlilərin adı Ölçü
vahidi
Miqdarı Məbləği Qeyd
1
2
3
4
Yekunu:
(auditor təşkilatının adı)
auditor təşkilatının auditoru
(və ya auditorları) /sərbəst
auditor/ (imza) (soyadı,adı,atasının adı)
(təsərrüfat subyektinin adt)
baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı,adı,alasının adı)
Qeyd: Yoxlama mənim iştirakımla aparıldı vo heç bir etirazım yoxdur.
(maddi məsul şə.xsin soyadı,adt,
atasının adı)
(imza)
*
Əlavə № 6/1
(auditor ınşkilalının adı)
auditor təşkilatının auditoru /sərbəst auditor/
(auditorun soyadı, adı, alasının adı)
(litsnrrüfal subyektinin adı)
maddi məsul şəxsi xəzinədarı /anbardan
(.soyadı,adı,alasının adı)
tərəfindən
I L T I Z A M
Mən verirəm bu iltizamı ona görə ki, mənim maddi məsuliyyətimdə saxlanılan nağd pulların/maddi dəyərlilərin hamısı
(təsorriifat subyektinin adı)
xəzinəsində/anbarmda yerləşir. Bankdan alman nağd pulların hamısı mədaxil orderi ilə mədaxil edilib
və məxaricə sənədsiz pul silinməsi halları olmamışdır. /Maddi dəyərlilərin hamısı öz vaxtında mədaxil edilib və məxaricə sənədsiz silinmə halları olmamışdır.
Heç bir təşkilatın və ayrı-ayrı vətəndaşların mənə borcu və mənim onlara borcum yoxdur.
İltizamı özüm yazdım və imzamla təsdiq edirəm.
(iD.snrrufal subyektinin adı)
maddi məsul şəxsi
xəzinədarı /anbardan/ (imza) (soyadı.adı.atasının adı)
199 il
Əlavə № 6/2
(auditor taşkilauıun adı)
auditor təşkilatının auditoru /sərbəst auditor/
(auditorun soyadı, adı, atasının adı)
Üzrə (tasarriifat subyektinin adı)
(yoxlama aparılan tarix)
nağd pulların/maddi dəyərlilərin mühasibat qalığına dair
A R A Y I Ş
LlZrƏ
(tasorriifat subyektinin adı)
199 il tarixə (yoxlama aparılan tarix)
_____ nağd pul/maddi (mühasibat qalığının məbhği)
dəyərlilərin qalığı aşağıdakı kimidir:
Sıra №-si
Pul vəsaitlərinin/maddi
dəyərlilorin adı Ölçü vahidi Miqdarı Məbloği Qeyd
1
2
3
Yekunu:
(tosarrüfat subyektinin adı)
baş direktoru / direktoru (imza) (soyadı,adı,atasının adı)
(tasarrüfat subyektinin adı)
baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı,adı,atasının adı)
İti
Əlavə № 6/3
(tasorrüfat subyektinin adı)
(yoxlama aparılan tarix)
xəzinəsində olan nağd pulların
həqiqi varlığı ilə mühasibat
qalığının müqayisə
C Ə D V Ə L
İ Sıra jNb-si
199 il tarixə İnvcntarizasiya nəticələri
mühasibat qalığı həqiqi qalıq artıqlıq əskiklik
Yekunu:
(auditor toşkilatının adı)
auditor təşkilatının auditoru (və
ya auditorları) /sərbəst auditor/
(təsorrüfat subyektinin adı)
baş mühasibi /böyük mühasibi
(təsərrüfat subyektinin adı)
maddi məsul şəxsi-xəzinədarı
(imza) (soyadı.adı.atasının adı)
(imza) (soyadı.adı,atasının adı)
(imza) (soyadı.adı.atasının adı)
(tasərrüfat subyektinin adı)
Əlavə № 6/4
anbarında olan maddi dəyərlilərin
həqiqi varlığı ilə mühasibat (yoxlama aparılan tarix)
qalığının üzləşdirmə
C Ə D V Ə L
İ Sıra
№-si
Maddi
dəyərlilə
rin adı
Ölçü vahidi
Qiyməti
Mühasibat qalığı
miq darı
məb-
loği
Həqiqi qalıq
miq darı
mob- loği
Nəticə
artıqlıq
miq darı
ınəb- laği
oskiklik miq darı
məb ləğ
Qeyd
Yekunu:
(auditor lafkilatının adı)
auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları) /sərbəst auditor/
(təsarriifat subyektinin adı)
baş mühasibi /böyük mühasibi
(tosarrüfat subyektinin adt)
maddi məsul şəxsi-xəzinədarı
(imza) (soyadı.adı,atasının adı)
(imza) (soyadı,adı,atasının adı)
(imza) (soyadı,adı,atasının adı)
İL 199 il tarixli
Əlavə № 7
saylı müqaviləyə əsasən
aparılmış auditin nəticəsinə dair auditorun yekun sənədlərinin
T Ə H V İ L - Q Ə B U L A K T I
Biz, aşağıda imza edənlər, İcraçı _________________________
(auditor toşkilatının adı)
/auditorları/ sərbəst auditor
auditor təşkilatının auditoru
və Sifarişçi- (auditorun vn ya auditorların soyadı, adı, atasının adı)
(tosərrüfat subyektinin adı)
(təsarriifat .tubycktinin rnhburinin vozifssi, soyadı, adı, atasının adı)
bu aktı ona görə tərtib edirik ki, İcraçı tərəfindən “ ” 199 il tarixli saylı müqavilənin şərt lərinə uyğun olaraq audit aparılmışdır.
Auditin nəticəsinə görə Sifarişçiyə auditorun aşağıdakı iş və yekun sənədləri təhvil verilmişdir:
1. ___________________________________________________ 2. ___________________________________________________
3.
Təhvil verdi;
İcraçı- _____ (auditor
təşkilatının adı)
(auditorun və ya auditorların
soyadı, adı. atasının adı)
(imza)
M.Y.
Təhvil aldı:
Sifarişçi- __ (təsərrüfat
subyektinin adı)
(təsərrüfat subyektinin rəhbərinin
soyadı, adı, atasının adı)
(imza)
M.Y.
199 il
f~
ASlÜS 030/040-97 Azərbaycan
Respııblikasımn Auditorlar Palatası
Şurasının 1997-ci il 21 may tarixli 12/1
saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTİN KEYFIYYƏTINƏ
NƏZARƏT
Giriş
1. Bu standartın məqsədi - Azərbaycan Respublikası ərazisində
göstərilən auditor xidmətinin keyfiyyətinə nəzarətin mahiyyətini,
növlərini, onun həyata keçirilməsinin əsas prinsiplərini və formalarını
müəyyən etməkdir.
2. Bu standart Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan
qanunvericilik aktlarına və “Auditin keyfiyyətinə nəzarət” (ISA “Quality
Control for Audit Work”) beynəlxalq audit standartına müvafiq
hazırlanmışdır.
3. Bu standart Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət
göstərən sərbəst auditorlara və auditor təşkilatlarına, o cümlədən sərbəst
xarici auditorlara və xarici auditor təşkilatlarının filial və
nümayəndəliklərinə (bundan sonra “auditor təşkilatı” adlandırılacaq) şamil
edilir.
4. Keyfiyyətə nəzarətin mahiyyəti - göstərilən auditor xidmətinin
keyfiyyətinə nəzarətlə bağlı zəruri tədbirlərin düzgün planlaşdırılması və
təşkili, vaxtında və audit standartlarının tələblərinə uyğun səviyyədə yerinə
yetirilməsi, habelə müvafiq qaydada sənədləşdirilməsinin qayda və
prosedurlarının müəyyən edilməsindən ibarətdir.
5. Keyfiyyətə nəzarətin qayda və prosedurlarına riayət edilməsi həm
auditor təşkilatları, həm də sərbəst auditorlar üçün zəruridir.
6. Keyfiyyətə nəzarətin iki növü müəyyən edilir;
- daxili nəzarət;
- kənar nəzarət.
7. Bu standart dövlət orqanlarının öz səlahiyyətləri dairəsində və
qanunvericiliyə əsasən həyata keçirdikləri nəzarəti istisna etmir.
I. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət
1.1. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət (bundan sonra “daxili nəzarət” adlandırılacaq) auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst auditorlar tərəfindən auditin planlaşdırılmasının audit qayda və prosedurlarının tətbiqinin qüvvədə olan qanunvericiliyin və audit standartlarının tələblərinə uyğunluğunun və onlara riayət olunmasının təmin edilməsindən ibarətdir.
1.2. Daxili nəzarət iki formada həyata keçirilir: - ümumi nəzarət; - ayrı-ayrı auditlər üzrə nəzarət. 1.3. Daxili nəzarət müvafiq auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst
auditorların özləri tərəfindən həyata keçirilir. 1.4. Auditor təşkilatı auditin müvafiq standartlara uyğunluğuna
təminat verən daxili nəzarət qayda və prosedurlarına əməl etməlidir. 1.5. Daxili nəzarət qaydalarının və audit prosedurlarının məzmunu,
həcmi və dövriliyi auditor təşkilatının fəaliyyətinin xüsusiyyəti və həcmindən, yoxlamaların təşkili səviyyəsindən asılı olaraq müəyyən edilir.
1.6. Daxili nəzarət qaydaları auditor təşkilatı tərəfindən təsdiq edilir. Bu zaman aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
a) Peşəkarlıq tələbləri: - auditor təşkilatının işçiləri müstəqillik, obyektivlik, düzgünlük və
məxfilik prinsiplərinə əməl etməlidirlər; b) Səriştəlilik: - auditor təşkilatı öz peşəkar vəzifə borclarını lazımi səviyyədə yerinə
yetirmək üçün audit standartlarına riayət edən, müəyyən edilmiş peşə ixtisasına və səriştəyə malik olan işçilərlə komplektləşdiril- məlidir;
v) Təyinetmə: - auditin aparılması müvafiq iş təcrübəsinə və hazırlıq dərəcəsinə
malik olan işçilərə tapşırılmalıdır; q) Səlahiyyətlər: - auditin müvafiq keyfiyyət standartlarına uyğunluğunu təmin etmək
üçün işlərin təhlili, nəzarəti bütün səviyyələrdə kifayətedici olmalıdır; ğ) Məsləhətlər:
- zəruri hallarda müvafiq biliklərə malik olan mütəxəssislərlə məsləhətləşmələr təşkil etmək;
d) Sifarişçilər və onlarla əlaqə saxlanması: - mövcud və ehtimal olunan sifarişçilərin seçilməsi ilə əlaqədar
müvafiq analitik işlərin aparılması zəruridir; e) Yoxlama; - daxili nəzarətin qayda və prosedurlarının tətbiqinin səmərəli və
müəyyən edilmiş tələblərə uyğun olmasını müntəzəm olaraq yoxlamaq lazımdır.
Daxili nəzarətin ümumi qayda və prosedurlarının auditor təşkilatının işçiləri tərəfindən düzgün başa düşülməsi və tətbiq edilməsi təmin olunmalıdır.
1.7. Auditor apardığı auditor yoxlamaları üzrə keyfiyyətə nəzarətin elə qayda və prosedurlarını tətbiq etməlidir ki, onlar auditor təşkilatının qəbul etdiyi qayda və prosedurlara uyğun olsun.
1.8. Auditorlar mütəxəssislərə tapşırdıqları işlər yerinə yetirilərkən onların səriştəliyinə daim fikir verməlidirlər, onların işləri təhlil və nəzarət edilməlidir.
1.9. Auditorlar görüləcək işləri tapşırdığı mütəxəssislərə rəhbərliyi və nəzarəti təmin etməlidirlər. Auditorlar mütəxəssislərin yerinə yetirməli olduqları prosedurların məqsədləri və məsuliyyəti haqqında onları məlumatlandırmalıdırlar.
1.10. Daxili nəzarət funksiyasını icra edən işçilərə audit aparılan zaman aşağıdakı vəzifələr həvalə edilir:
a) İş prosesinə nəzarət. Aşağıdakıları müəyyən etmək üçün: - mütəxəssislərə verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün onların
lazımi bilik və səriştəyə malik olmasını; - işlərin ümumi audit planına və proqramına müvafiq olaraq yerinə
yetirilməsini; b) Audit gedişatında auditin və mühasibat uçotunun aparılmasının
mühüm məsələləri üzrə məlumatlandırılmaqla onların əhəmiyyətini qiymətləndirmək və lazım gələrsə, audit planını və proqramını dəyişdirmək;
v) Mübahisəli məsələləri müvafiq məsləhətlər verməklə işçilərin peşəkar mühakiməsi ilə həll etmək.
1.11. Hər bir auditorun və mütəxəssisin yerinə yetirdiyi işlər nəzarət funksiyasını həyata keçirən işçilər tərəfindən aşağıdakı təsdiqe- dici faktların müəyyən edilməsi üçün təhlil edilməlidir:
a) işlər audit proqramına müvafiq olaraq yerinə yetirilmişdir; b) yerinə yetirilmiş işlər və əldə edilmiş nəticələr müvafiq olaraq
rəsmiləşdirilmişdir; v) bütün əhəmiyyətli məsələlər auditor yoxlaması ilə həll edilmiş və ya
auditor rəyində əks etdirilmişdir; q) audit proseduru qarşısında qoyulan məqsədlərə nail olunmuşdur; ğ) yerinə yetirilmiş işlərin nəticələrindən irəli gələn mühakimələr
auditor rəyini təsdiq edir. 1.12. Aşağıdakı məsələlərin vaxtında təhlil edilməsi tələb olunur: a) ümumi audit planı və proqramı; b) nəzarət testlərinin nəticəsi də daxil edilməklə sifarişçinin daxili
nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi riskinin müəyyənləşdirilməsi, bununla əlaqədar olaraq ümumi audit planında və proqramında dəyişikliklər;
v) verilən məsləhətlərin nəticəsi də daxil edilməklə, mövcud audit nəticələri və prosedurları üzrə tərtib olunan auditor sübutlarına dair sənədlər;
q) maliyyə hesabatı, ona edilən auditor düzəlişləri və auditor aktı
(hesabatı).
II. Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət
2.1. Keyfiyyətə kənar nəzarət (bundan sonra “kənar nəzarət”
adlandırılacaq) auditor təşkilatı və sərbəst auditor tərəfindən göstərilən
auditor xidmətinin keyfiyyətinin və daxili nəzarət sisteminin
qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
2.2. Kənar nəzarət Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir.
2.3. Kənar nəzarət iki formada aparılır:
-auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;
-auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin
keyfiyyətinə nəzarət.
2.4. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi
formasında həyata keçirilən kənar nəzarət - auditin keyfiyyətinə daxili
nəzarətin mövcudluğu və təşkilinin yoxlanılması, müəyyən edilmiş daxili
nəzarət qayda və prosedurlarının öyrənilməsi, təhlili və tətbiqinin
düzgünlüyünün qiymətləndirilməsindən, eləcə də onların
təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir.
Verilmiş tövsiyələr auditor təşkilatı üçün məcburi xarakter daşıyır. 2.5. Auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin
keyfiyyətinə nəzarət formasında həyata keçirilən kənar nəzarət - ayrı- ayrı auditor xidmətləri üzrə auditor təşkilatı tərəfindən istifadə edilmiş auditor standartları və prosedurlarının seçilməsinin, həcminin yetərliliyinin və tətbiq edilməsinin düzgünlüyünün qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
Nəzarətin bu forması auditorun mövcud iş və yekun sənədlərinə əsasən aparılır.
2.6. Bu formada həyata keçirilən nəzarət auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin ümumi sayının 25%-dən az olmamaq şərtilə seçmə üsulu ilə aparılır.
Hər bir konkret halda yoxlama ilə əhatə olunan ayrı-ayrı auditor xidmətlərinin sayı nəzarət funksiyasını həyata keçirənlər tərəfindən müəyyən edilir.
2.7. Kənar nəzarət tədbirləri hər bir auditor təşkilatı lisenziya (rəsmi icazə) aldığı tarixdən bir il müddəti keçdikdə, sonralar isə hər təqvim ili ərzində bir dəfədən az olmamaq şərtilə həyata keçirilir.
2.8. Bu tədbirlər Auditorlar Palatasının müvafiq departamenti tərəfindən təqvim ilinin əvvəlində tərtib edilmiş və müvafiq qaydada təsdiq edilmiş plan üzrə, zəruri hallarda isə Palata rəhbərliyinin göstərişinə əsasən həyata keçirilir.
2.9. Sifarişçinin fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini və mahiyyətini açıqlayan, habelə özündə onun fəaliyyətinin rəqəm göstəricilərini əks etdirən sənədlərin tələb edilməsinə yol verilmir.
2.10. Audit aparılması zamanı Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarının və audit standartlarının tələbləri auditor təşkilatlarının auditorları tərəfindən kobudcasına pozulduqda və ya təqvim ili ərzində üç dəfə keyfiyyətsiz audit aparıldıqda, nəzarət funksiyasını yerinə yetirən işçilər tərəfindən auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziyanın geri alınması barədə təkliflər verilməlidir.
2.11. Kənar nəzarətin həyata keçirilməsinin metod və üsulları Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş proqram və təlimatlar ilə tənzimlənir.
ASlÜS 032/044-97 A zərb ay can R esp u blikasın ı n Auditorlar Palatası
Şurasının 1997-ci il 26 noyabr tarixli
15/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDITORUN MƏSULIYYƏTI
Giriş
1. Bu standartın məqsədi auditor fəaliyyəti ilə bağlı auditorun daşıdığı məsuliyyəti, onun növlərini, dərəcəsini və yaranma şərtlərini müəyyənləşdirməkdir.
2. Auditin aparılması və onun sənədləşdirilməsi, auditor rəylərinin tərtib edilməsi qaydaları Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının Şurası tərəfindən 13 noyabr 1996-cı il, 26 dekabr 1996-cı il və 04 fevral 1997-ci il tarixlərdə təsdiq edilmiş müvafiq “Auditorun iş sənədləri” (AS1ÜS025/034-96), “Auditor rəyləri” (AS1ÜS026/035- 96)* və “Auditorun yekun sənədləri” (AS1ÜS029/038-97) milli audit standartları ilə müəyyən edilmişdir.
Auditorun məsuliyyətinin yaranma şərtləri
3. Auditor apardığı auditə və onun nəticəsinə dair verdiyi rəyə görə məsuliyyət daşıyır.
4. Auditorun məsuliyyətinin yaranma şərtləri aşağıdakılardır: a) auditin prinsiplərinin pozulması; b) keyfiyyətsiz audit aparılması; v) başqa növ fəaliyyətlə məşğul olmaq; q) vaxtı keçmiş, könüllü olaraq Auditorlar Palatasına qaytarılmış və ya
Auditorlar Palatasının Şurasının qərarı ilə ləğv edilmiş lisenziyalara əsasən auditor fəaliyyəti göstərmək;
ğ) təsərrüfat subyektində auditin aparılmasını istisna edən halların (təsərrüfat subyektində şəxsi əmlak mənafeyi və rəhbərliyin hər hansı biri ilə birbaşa qohumluq əlaqəsi olması və s.) auditor tərəfindən gizlədilməsi;
* Yeni redaksiyada: 09.12.2000-ci il tarixli ASlÜS 042A/057A saylı MAS.
d) auditorun etik və peşəkarlıq normalarına riayət edilməməsi.
5. Auditorun məsuliyyətinə iki mövqedən baxıla bilər:
a) qəbul edilmiş normativ hüquqi aktların tələblərinin pozulmasına
görə;
b) audit standartlarına müvafiq olaraq audit aparılan zaman lazımi
peşəkarlıq göstərilməməsinə görə.
Auditor dövlət qarşısında və keyfiyyətsiz audit aparılması nəticəsində
zərər çəkən sifarişçi təsərrüfat subyekti qarşısında məsuliyyət daşıyır.
Dövlət qarşısında məsuliyyət qanunvericiliklə müəyyən edilmiş cəza və
cərimələrlə, sifarişçi qarşısında məsuliyyət isə müqavilənin şərtlərinə görə
müəyyən edilir.
Auditorun məsuliyyətinin növləri
6. Auditorun məsuliyyətinin növləri aşağıdakılardır:
a) intizam məsuliyyəti;
b) mülki məsuliyyət;
v) cinayət məsuliyyəti.
7. Auditorun intizam məsuliyyəti Auditorlar Palatası tərəfindən, mülki
və cinayət məsuliyyəti isə məhkəmə orqanları tərəfindən Azərbaycan
Respublikasının müvafiq qanunvericilik və hüquqi- normativ aktlarına
əsasən müəyyən edilir.
8. Auditorla (auditor təşkilatı ilə) onların sifarişçiləri arasında
meydana çıxan əmlak xarakterli bütün mübahisələr Auditorlar Palatasında
həll edilə bilmədikdə, məhkəmə (iqtisad məhkəməsi) tərəfindən həll
olunur.
Auditorun məsuliyyətinin müəyyən edilməsi qaydası
9. Auditorun məsuliyyəti müəyyən edilərkən aşağıdakılar nəzərə
alınmalıdır:
- sifarişçiyə zərər dəyib-dəyməməsi;
- özünün vəzifə borcunu yerinə yetirərkən auditorun səriştəsizliyə,
diqqətsizliyə və səhlənkarlığa yol verib-verməməsi.
10. Müqaviləyə müvafiq olaraq, məsuliyyət auditorla (və ya auditor
təşkilatı ilə) sifarişçi təsərrüfat subyekti arasında bağlanan müqavilənin
şərtlərinə görə müəyyən edilir.
Müqavilənin şərtlərinə görə auditorun keyfiyyətsiz işləri üçün daşıdığı
məsuliyyətin dərəcəsi sifarişçiyə diqqətsizlik faktının və faktiki zərərin
dəyməsinin sübut edilməsindən asılıdır.
11. Auditor işlərində buraxdığı çatışmazlıqlara və səhvlərə, öz üzərinə düşən vəzifəni lazımi səviyyədə icra etməməsi ücbatmdan baş verən və
sifarişçiyə maddi zərər vuran aşağıdakı hallara görə maddi məsuliyyət
daşıyır:
- səhv və yalan məlumatlar nəticəsində hazırlanan maliyyə
hesabatlarında təhrif olunmuş məlumatların və səhvlərin auditor tərəfindən
aşkar edilməməsi;
- aşkar edilən səhv və təhriflərin ləğv edilməsi üçün auditor tərəfindən
yanlış tövsiyələrin verilməsi.
Auditor yalan və səhvlərin aradan qaldırılmasına cavabdeh deyildir.
Maddi məsuliyyətin dərəcəsi və miqdarı müqavilənin şərtləri və
qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir.
12. Auditorun apardığı auditin audit standartlarına uyğun gəlib- gəlməməsini müəyyənləşdirmək məqsədilə auditorun işçi və yekun
sənədləri üzrə, belə sənədlər olmadıqda və ya təsərrüfat subyektlərinin
özünün tələbi ilə bilavasitə sifarişçi təsərrüfat subyektlərində
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada Auditorlar Palatası və ya onun
təyin etdiyi sərbəst auditor (auditor təşkilatı) tərəfindən təkrar audit
aparmaqla, onun təqsirinin olub-olmaması müəyyənləşdirilir.
Əgər təkrar audit nəticəsində audit əməliyyatlarının yerinə
yetirilməsinin həcmi və keyfiyyətinin audit standartlarının tələblərinə
uyğun olması müəyyən edilmişdirsə, bu halda auditorun təqsirsiz olduğu
sübut olunmuş hesab edilir. Belə halda çatışmazlıqlar və səhvlər təsadüfi
xarakter daşıyır və digər nəzarət sistemlərində olduğu kimi, auditə xas olan
məhdudiyyətlərlə əlaqədardır. 13. Əgər yoxlanılan təsərrüfat subyektində (mühasibat uçotu və
hesabatında bu əməliyyatı əks etdirən zaman) bu və ya digər təsərrüfat
əməliyyatlarını həyata keçirənə kimi Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyində bu cür əməliyyatların keçirilməsi ardıcıllığı haqda
göstəriş yoxdursa və ya göstəriş birmənalı izah edilmirsə, onda auditorun
həmin əməliyyatı yoxlayarkən sifarişçinin bu əməliyyatı düzgün həyata
keçirməsi haqda qəbul etdiyi qərarlar auditorun əleyhinə istifadə edilə
bilməz və auditor bunlara görə heç bir məsuliyyət daşımır.
14. Keyfiyyətsiz aparılan audit nəticəsində dövlətə və yoxlanılan təsərrüfat subyektinə zərər dəyməsi ilə əlaqədar mübahisələr aşağıdakı qaydada həll edilir:
a) Sifarişçinin ərizəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının Şurası tərəfindən 22 yanvar 1997-ci il tarixdə təsdiq edilmiş “Auditor fəaliyyəti ilə bağlı şikayətlərə baxılması qaydası” (ASlÜS 028/037-96) milli audit standartı* ilə;
b) auditora (auditor təşkilatına) lisenziyanı verən Auditorlar Palatası qarşısında qaldırılmış iddia üzrə məhkəmənin (iqtisad məhkəməsinin) qərarına əsasən, onlardan Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilmiş qaydada cərimələr tutulmaqla və verilmiş lisenziyanın Palata tərəfindən ləğv edilməsi ilə.
* Yeni redaksiyada: 03.03.2004-cü il tarixli "Auditor fəaliyyəti ilə
əlaqədar baxılması haqqında Qayda " (ASIDS 023/074-2004) milli audit
standartı.
müraciətlərə
ASIÜS 033/045-97 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 1997-ci il 26 noyabr tarixli
15/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
TƏKRAR AUDIT
Giriş
Bu standartın əsas məqsədi auditor xidmətini inkişaf etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən sərbəst auditor, auditor təşkilatları, sərbəst xarici auditor və xarici auditor təşkilatlarının filialları və ya nümayəndəlikləri (bundan sonra - auditor) tərəfindən audit aparılarkən “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa, “Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında” Əsasnaməyə, audit standartlarına və digər hüquqi-normativ aktlara riayət edilməməsi nəticəsində buraxılmış nöqsan və çatışmazlıqları aşkar etmək və onları aradan qaldırmaqdır.
I. Təkrar auditin aparılması şərtləri
Təkrar audit - Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası və ya onun müvəkkil etdiyi auditor tərəfindən aşağıdakı hallarda aparıla bilər:
1. Audit aparılan sifarişçilərin tələbi ilə; 2. Səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarı (sifarişi) ilə; 3. Auditorlar Palatasının təşəbbüsü ilə. Təkrar audit bu auditi əvvəl həyata keçirmiş auditor tərəfindən aparıla
bilməz, zəruri hallarda isə cəlb edilə bilər. Yuxarıda göstərilənlər auditorların öz təşəbbüsləri ilə təkrar audit
aparmasını istisna etmir.
II. Təkrar auditi aparan auditorun əsas vəzifələri
Təkrar audit apararkən auditor aşağıda göstərilənlərə əməl etməlidir: - əvvəlki audit nəticəsində buraxılmış nöqsan və çatışmazlıqları tam
aşkar etmək;
- təkrar audit nəticəsində aşkar edilmiş nöqsan və çatışmazlıqların buraxılmasında təqsirkar olan şəxsləri konkret olaraq müəyyənləşdirmək;
- təkrar auditlə aşkar edilmiş nöqsan və çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün təkliflər vermək;
- təkrar auditin nəticəsini audit standartlarına uyğun olaraq müvafiq iş və yekun sənədləri ilə 3 nüsxədən ibarət rəsmiləşdirmək və Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatasına təqdim etmək.
I
III. Təkrar auditin aparılması
Təkrar audit auditomn iş və yekun sənədlərinə əsasən, bu sənədlər olmadıqda və ya auditor tərəfindən keyfiyyətsiz və natamam tərtib edilmiş olduqda, yaxud səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına və ya sifarişçinin tələbinə əsasən bilavasitə audit aparılan təsərrüfat subyektlərində həyata
keçirilir.
IV. Təkrar auditin dəyərinin ödənilməsi
Təkrar audit hansı orqanın qərarına (sifarişinə) və ya sifarişçinin tələbinə əsasən aparılmışdırsa, həmin təkrar auditin dəyəri onlar tərəfindən ödənilməlidir.
Auditorlar Palatası əməkdaşı olmayan hər bir auditora və ya auditor təşkilatına haqqı ödənilmədən ildə bir təkrar audit aparılmasına dair tapşırıq verə bilər.
ASlÜS 034/046-97 A z^rh ay C an R esp ııbl Ucasın ı n Auditorlar Palatası
Şurasının 1997-ci il 18 dekabr tarixli 16/1 a saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTOR SUBUTU
Giriş
1. Beynəlxalq audit standartına (“Audit Evidence”) uyğun olaraq hazırlanmış bu standartın məqsədi auditor sübutunun mahiyyətini, mənbəyini, növlərini və əldə edilməsi prosedurlarını müəyyən etməkdir.
2. Auditor sübutu auditor rəyini əsaslandırmaq və bir nəticəyə gəlmək üçün auditor tərəfindən audit prosesində əldə edilən məlumatlardır.
3. Auditor öz mülahizələrini əsaslandırmaq və formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutları əldə edilməsini təmin edən həcmdə audit prosedurlarını planlaşdırmalı və həyata keçirməlidir.
4. Auditor sübutları müəyyənləşdirilmiş keyfiyyət tələblərinə uyğun gəlməlidir. Sübutların keyfiyyəti real hadisələrə yaxınlığı, sübutla baş vermiş fakt arasında uyğunluğun müəyyənləşdirilməsi və sübutların əldə edilməsi mənbələrinin etibarlılığı ilə müəyyən edilir.
Ümumi müddəalar
5. Audit prosesində əldə edilən auditor sübutları yetərli və müvafiq olmalıdır. Yetərlilik auditor sübutlarının miqdar ölçüsü, müvafıqlik isə keyfiyyət ölçüsüdür.
6. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun dövlət tənzimlənməsi qaydası, o cümlədən mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının ümumi prinsipləri mövcuddur. Auditor sübutları qiymətləndirilərkən auditor həmin prinsiplərə əsaslanmalıdır.
7. Auditor rəyi tərtib olunarkən auditor onun sərəncamında olan məlumatların hamısını yoxlamalıdır.
8. Auditor sübutları auditor rəyinin formalaşdırılması üçün əsas olduğuna görə, auditor aşağıdakılara əsaslanmalıdır:
- ümumi maliyyə hesabatları və eləcə də ayrı-ayrı hesablar və mühasibat əməliyyatları qrupu üzrə riskin səviyyəsinin və xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi;
- daxili nəzarət sisteminin və müvafiq risklərin qiymətləndirilməsi; - yoxlanılan məlumatların dəyərliliyi; - əvvəlki yoxlamaların təcrübəsi; - yoxlanılan məlumatların alınma mənbələri və onların etibarlılıq
dərəcəsi.
Auditor sübutlarının mənbəyi və növləri
9. Auditor sübutları öz mənbəyinə görə daxili (sifarişçi təsərrüfat subyekti tərəfindən hazırlanmış) və kənar (başqa təsərrüfat subyektlərindən və ya üçüncü şəxslərdən alınmış) ola bilər.
Kənar mənbələrdən əldə edilmiş və bilavasitə auditorun özü tərəfindən əldə edilən auditor sübutları (faktiki sübutlar) sifarişçilər tərəfindən hazırlanmış auditor sübutlarına nisbətən daha çox etibarlıdır.
10. Əgər auditor kifayət qədər müvafiq auditor sübutları əldə etmək imkanına malik deyilsə, o, ya şərti rəy verməlidir, ya da rəy verməkdən imtina etməlidir.
11. Auditor sübutu öz mahiyyətinə görə yazılı, şifahi və faktiki ola bilər. Yazılı (sənədli) sübutlar şifahi sübutlara nisbətən daha üstündür.
Şifahi sübutlar yazılı sübutlara nisbətən auditorun iş sənədlərində daha ətraflı əks etdirilməlidir.
Faktiki sübutlar, məsələn, müəyyən edilmiş tarixə maddi dəyərlilərin varlığı faktı daha dolğun sübutlar hesab olunur. Lakin faktiki sübutlar öz mahiyyətinə görə dəyişkən olduğu üçün onlar auditor tərəfindən onun iş sənədlərində kifayət qədər dolğun əks etdirilməlidir.
Auditor sübutlarını əldə emək üçün prosedurlar
12. Auditor sübutları əldə etmək üçün auditor müvafiq nəzarətin testləşdirilməsindən və müstəqil prosedurlardan istifadə edir.
Nəzarətin testləşdirilməsi uçot və daxili nəzarət sisteminin fəaliyyətinin səmərəliliyinə və uyğunluğuna, eləcə də nəzarət riskinin qiymətləndirilməsinə yönəldilmiş kompleks nəzarət prosedurlarından ibarətdir.
Müstəqil prosedurlar - bunlar maliyyə hesabatlarında göstərilən məlumatların əsaslandırılmasını qiymətləndirmək üçün kifayət qədər
auditor sübutları (testləşdirmənin nəticələri ilə birlikdə) əldə edilməsinə yönəldilmiş nəzarət prosedurlarıdır.
13. Auditor sübutları aşağıdakı audit prosedurlarının köməyi ilə əldə oluna bilər:
-faktiki nəzarət; -təsdiqetmə; -sənədləşdinnə; -müşahidə; -sifarişçilər və üçüncü şəxslərlə sorğu; -analitik prosedurlar; -nəzarət hesablamaları.
Ayrı-ayrı maddələrin auditor sübutlarını
əldə etmək üçün prosedurların tətbiqi
/. İnventarizasiya məlumatlarının auditor sübutu
14. Əgər inventarizasiyanın nətieələri maliyyə hesabatlarının göstəriciləri üçün əhəmiyyətlidirsə, onda auditor müşahidə yolu ilə (bilavasitə inventarizasiyada iştirak etməklə), maddi dəyərlilərin vəziyyəti və həqiqi varlığı haqqında kifayət qədər müvafiq sübutlar toplamalıdır.
İnventarizasiyada iştirak etmək prinsip etibarı ilə mümkün və məqsədəuyğun olmadığı hallarda (məsələn, ehtiyatların yerləşdiyi yerdən və ya onların özünə xas olan xüsusiyyətlər ilə əlaqədar, yaxud başqa səbəbdən) auditor tələb olunan tarixə maddi dəyərlilərin varlığını kifayət qədər və müvafiq sübutlarla təmin edən alternativ əməliyyatlar müəyyən etməlidir.
II. Nağd pul vəsaitlərinin auditor sübutu
15. Nağd pul vəsaitlərinin əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün auditor sübutu əldə etməkdən ötrü əsas prosedur sənədlərin yoxlanılması və nəzarət hesablamalarıdır. Bu bölmə üzrə auditor müşahidə üsulunu da (kassanın inventarizasiyasmda kassadan pul vəsaitlərinin verilməsində iştirak etməklə) tətbiq edə bilər.
Nağdsız pul vəsaitlərinin əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq məqsədilə əsas prosedur bank sənədlərinin yoxlanılmasıdır.
Əgər bu prosedurların tətbiqi yolu ilə auditor kifayət qədər müvafiq auditor sübutu əldə edə bilmirsə, sorğu prosedurlarını tətbiq etməlidir (bank müəssisələrində olan qayda üzrə). Əgər auditor belə tipli prosedurlar tətbiq edə bilmirsə (məsələn, bank müəssisələrinin onların müştərisi olmayan şəxslərin sorğusuna cavab verməməsi ilə əlaqədar), onda auditor müştəridən müvafiq sorğunu göndəmıəyi və alman cavabı təqdim etməyi tələb etməlidir.
///. Debitor və kreditor borclarının auditor sübutu
16. Auditor yoxlama prosedurlarını, müştərilərlə sorğu prosedurlarını və analitik prosedurları yerinə yetirmək yolu ilə debitor və kreditor borclarına kifayət qədər müvafiq auditor sübutları əldə edə bilərsə, onda auditor digər prosedurların tətbiqini məhdudlaşdıra bilər.
Əldə edilmiş sübutlar kifayət qədər deyilsə, onda auditor imkan daxilində bilavasitə debitorlara və kreditorlara müraciət etməlidir.
Əgər auditorun sorğusuna debitor və kreditorların cavab verməyəcəyi ehtimalı varsa, onda auditor sifarişçidən müvafiq sorğu göndərməyi və alman cavabı təqdim etməyi tələb etməlidir. Zəruri hallarda auditor digər prosedurların keçirilməsinin mümkünlüyünə və məq- sədəuyğunluğuna baxmalıdır.
Az^rbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1999-cıı il 2 aprel tarixində dövlət aevdiyyatına alınmışdır
(Qeyd № 155)
ASlÜS 036/049-99 Azərbaycan Respublikasının
Auditorlar Palatası Şurasının 1999-cıı il 24 mart tarixli 32/2 saylı
qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDITIN PLANLAŞDIRILMASI
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa və «Auditin planlaşdırılması» (ISA “Audit
plan- ninq”) beynəlxalq audit standartına uyğun olaraq hazırlanmışdır.
1.2. Standartın məqsədi təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə)
hesabatının auditi planlaşdırılarkən auditor təşkilatları və ya sərbəst
auditorlar (bundan sonra «Auditor» adlandırılacaqdır) tərəfindən tətbiq
edilən normaların müəyyən olunmasıdır.
1.3. Standartın vəzifələri aşağıdakılardır:
a) auditin planlaşdırılmasmm ilkin mərhələsinin müəyyən edilməsi;
b) auditin ümumi planının və proqramının hazırlanması prinsiplərinin
müəyyən edilməsi;
v) auditin ümumi planının və proqramının hazırlanması və tərtib
olunması qaydasının müəyyən edilməsi.
1.4. Standartın tələbləri rəsmi auditor rəyinin hazırlanması nəzərdə
tutulan auditin keçirilməsində bütün auditorlar üçün məcburi, auditor
rəyinin hazırlanması tələb olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor
xidmətlərinin göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır. Konkret
tapşırığın yerinə yetirilməsində bu standartın məcburi tələblərindən
yayınma hallarında auditor bunu öz işçi sənədlərində, habelə auditi və ya
digər auditor xidmətlərini sifariş edən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə
təqdim etdiyi rəsmi hesabatda məcburi qaydada qeyd etməlidir.
II. Auditin planlaşdırılmasının təyinatı və prinsipləri
2.1. Auditor auditin keçirilməsi haqqında təsərrüfat subyekti ilə
müqavilə bağladıqdan sonra auditi planlaşdırmalıdır.
2.2. Planlaşdırma - auditin həcmi, planlaşdırılan işlərin növləri və onların icra müddəti göstərilməklə auditin ümumi planının, habelə təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında rəyin hazırlanması üçün zəruri olan audit prosedurlarının həcmini, növlərini və ardıcıllığını müəyyən edən audit proqramının işlənib hazırlanmasından ibarətdir.
2.3. Auditor auditin planlaşdırılmasını auditin ümumi prinsiplərinə, habelə aşağıdakı xüsusi prinsiplərə uyğun olaraq aparmalıdır;
a) planlaşdırmanın kompleksliyi; b) planlaşdırmanın fasiləsizliyi; v) planlaşdırmanın optimallığı. 2.4. Auditin planlaşdırılmasınm kompleksliyi prinsipi ilkin
planlaşdırmadan tutmuş auditin ümumi planının və proqramının tərtibinə qədər planlaşdırmanın bütün mərhələlərinin qarşılıqlı uyğunluğunun təmin olunmasını nəzərdə tutur.
2.5. Auditin planlaşdırılmasınm fasiləsizlik prinsipi auditorlar qrupuna əlaqəli tapşırıqların verilməsində və planlaşdırmanın mərhələlərinin müddətlər və təsərrüfat subyektləri üzrə əlaqələndirilməsində ifadə edilir. Auditin dövrü planlaşdırılarkən həmin dövr ərzində auditor təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində dəyişiklikləri və aralıq auditor yoxlamalarının nəticələrini nəzərə almaqla auditin keçirilməsi planında və proqramında vaxtında düzəliş etməlidir.
2.6. Auditin planlaşdırılmasınm optimallıq prinsipi ondan ibarətdir ki, planlaşdırma prosesində auditor auditin ümumi planının və proqramının optimal variantının auditorun özünün müəyyən etdiyi meyarlar əsasında seçilməsinin mümkün olması üçün planlaşdırmanın variantlığmı təmin etməlidir.
2.7. Auditor auditin planlaşdırılmasında aşağıdakı əsas mərhələləri ayırmalıdır;
a) auditin ilkin planlaşdırılması; b) auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi; v) auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.
III. Auditin ilkin planlaşdırılmasınm məzmunu
3.1. Auditin səmərəli planlaşdırılması üçün məktub-öhdəlik yazılana və
auditin keçirilməsi haqqında müqavilə bağlanılana qədər
auditor auditin keçirilməsi ilə əlaqədar əsas təşkilati məsələləri təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi ilə razılaşdırmalıdır.
3.2. İlkin planlaşdırma mərhələsində auditor təsərrüfat subyektinin
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanış olmalı və aşağıdakılar haqqında
infomıasiyaya malik olmalıdır:
3.2.1. Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə təsir
göstərən, bütövlükdə ölkədə (regionda) iqtisadi vəziyyəti və onun sahə
xüsusiyyətlərini əks etdirən xarici amillər;
3.2.2. Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə təsir
göstərən, onun fərdi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan daxili amillər.
Auditor həmçinin aşağıdakılarla tanış olmalıdır:
a) təsərrüfat subyektinin təşkilati-hüquqi forması və idarəetmə
strukturu ilə;
b) istehsal fəaliyyətinin növləri və buraxılan məhsulun (göstərilən iş və
xidmətin) çeşidi ilə;
v) kapitalın strukturu və səhmlərin məzənnəsi ilə (təsərrüfat
subyektinin səhmlərinin qiyməti təyin edilməli olduğu halda);
q) məhsul istehsalının texnoloji xüsusiyyətləri ilə;
ğ) rentabelliyin səviyyəsi ilə;
d) təsərrüfat subyektinin əsas alıcıları və malgöndərənləri ilə;
e) müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölüşdürülməsi qaydası
ilə;
ə) törəmə və tabeli müəssisələrin mövcudluğu ilə;
j) təsərrüfat subyektinin təşkil etdiyi daxili nəzarət sistemi ilə;
z) işçi heyətinin əməyinin ödənilməsinin formalaşdırılması prinsipləri
ilə.
3.3. Auditor üçün təsərrüfat subyekti haqqında informasiya
alınmasının mənbəyi aşağıdakılar olmalıdır:
a) təsərrüfat subyektinin dövlət qeydiyyatı haqqında sənədlər;
b) təsərrüfat subyektinin direktorlar şurasının iclaslarının,
səhmdarların yığıncaqlarının, yaxud başqa müvafiq idarəetmə orqanlarının
protokolları;
v) təsərrüfat subyektinin uçot siyasətini reqlamentləşdirən və onda
dəyişikliklər edən sənədlər, ilkin uçot sənədləri və registrləri;
q) mühasibat hesabatları və uçot siyasətini açıqlayan digər ara- yışlar;
ğ) statistika hesabatları;
d) təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin planlaşdırılması sənədləri (planlar, smetalar, layihələr, ştat cədvəlləri, əmək haqqı sistemini formalaşdıran digər sənədlər);
e) təsərrüfat subyektinin kontraktları, müqavilələri, sazişləri; ə) daxili auditorların və məsləhətçilərin hesabatları; j) müəssisədaxili təlimatlar; z) mühasibat uçotu üzrə normativ hüquqi aktlar; i) vergi və digər dövlət orqanlarının yoxlama materialları; ı) məhkəmələrin qərarları; y) təsərrüfat subyektinin istehsal və təşkilat strukturunu
reqlamentləşdirən sənədlər, onun filiallarının və törəmə müəssisələrinin siyahısı;
k) təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi və əməkdaşları ilə aparılmış sorğulardan alman məlumatlar;
g) təsərrüfat subyekti, onun əsas sahələri, anbarları nəzərdən keçirilərkən alman informasiyalar.
3.4. Auditor ilkin planlaşdırma mərhələsində auditin keçirilməsi imkanını qiymətləndirməlidir. Əgər auditor auditin keçirilməsini mümkün hesab edirsə, onda o, auditin keçirilməsi üçün qrupun tərkibini formalaşdırır və təsərrüfat subyekti ilə müqavilə bağlayır.
3.5. Auditor qrupuna daxil olan mütəxəssislərin tərkibi planlaşdırılarkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
a) auditin hazırlıq, əsas və yekun mərhələlərinin hər biri üçün nəzərdə tutulan iş vaxtı;
b) qrupun tərkibi; v) qrupun üzvlərinin vəzifələri; q) qrupun üzvlərinin ixtisas səviyyəsi.
IV. Auditin ümumi planının və proqramının
hazırlanması prinsipləri 4.1. Auditor auditin ümumi planının və proqramının hazırlanmasına
başlayaraq, təsərrüfat subyekti haqqında ilkin biliklərə, habelə keçirilmiş analitik prosedurların nəticələrinə əsaslanmalıdır.
4.2. Analitik prosedurların keçirilməsinin köməyi ilə auditor audit üçün əhəmiyyətli olan sahələri aşkar etməlidir. Analitik prosedurların mürəkkəbliyini, həcmini və keçirilmə müddətini auditor təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatı göstəricilərinin həcmindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq müəyyən etməlidir.
4.3. Auditin ümumi planının və proqramının hazırlanması prosesində auditor təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət sisteminin səmərəliyini və nəzarət riskini qiymətləndirməli və bu məqsədlə kifayət qədər auditor sübutları toplamalıdır.
4.4. Auditin ümumi planı və proqramı hazırlanarkən auditor onun üçün münasib olan, mühasibat (maliyyə) hesabatını mötəbər saymağa imkan verən əhəmiyyətlilik səviyyəsini və auditor riskini müəyyən etməlidir. Auditor riskini planlaşdıraraq, auditor təsərrüfat subyektinin auditindən asılı olmayaraq onun mühasibat (maliyyə) hesabatına xas olan təsərrüfatdaxili riskini və nəzarət riskini müəyyən edir. Müəyyən edilmiş risklərin və əhəmiyyətlilik səviyyələrinin köməyi ilə auditor audit üçün əhəmiyyətli olan sahələri aşkar edir və zəruri audit prosedurlarını planlaşdırır. Audit prosesində planlaşdırmada müəyyən edilmiş auditor riskinin və əhəmiyyətlilik səviyyəsinin dəyişməsinə təsir edən şərait yarana bilər.
4.5. Auditor auditin ümumi planını və proqramını tərtib edərkən informasiyanın işlənilməsini, audit prosedurlarının həcmini və xarakterini dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan verən metodları seçməlidir.
4.6. Əgər auditor məqsədəuyğun hesab edərsə, auditin ümumi planının və proqramının ayrı-ayrı müddəalarını təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi ilə razılaşdıra bilər. Bu zaman auditor auditin ümumi planında və proqramında əks olunan üsulların və metodların seçilməsində müstəqildir, lakin o, iş planına və proqrama uyğun olaraq, öz işinin nəticələrinə görə tam məsuliyyət daşıyır.
4.7. Ümumi planın və proqramın hazırlanmasında auditorun apardığı prosedurların nəticələri müfəssəl sənədləşdirilməlidir, belə ki, bu nəticələr auditin planlaşdırılması üçün əsasdır və auditin bütün prosesi ərzində
istifadə oluna bilər.
V. Auditin ümumi planının
hazırlanması və tərtib edilməsi
5.1. Ümumi plan auditin proqramının həyata keçirilməsinə xidmət
etməlidir.
5.2. Audit prosesində auditorda ümumi planın ayrı-ayrı müddəalarının
yenidən nəzərdən keçirilməsi üçün əsas yarana bilər. Auditor planda edilən
dəyişiklikləri və dəyişikliklərin səbəblərini müfəssəl sənədləşdirməlidir.
5.3. Ümumi planda auditor auditin keçirilməsi müddətini nəzərdə
tutmalı və auditin keçirilməsi, hesabatın (təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə yazılı informasiya) və auditor rəyinin hazırlanması müddətini
müəyyən etməlidir.
Vaxt məsrəflərinin planlaşdırılması prosesində auditor aşağıdakıları
nəzərə almalıdır;
a) real əmək məsrəflərini;
b) əvvəlki dövrdə vaxt məsrəİlərinin hesablanmasını (təkrar auditin
keçirildiyi halda) və onun cari hesablanma ilə əlaqəsini;
v) əhəmiyyətinik səviyyəsini;
q) audit risklərinin qiymətləndirilməsini.
5.4. Ümumi planda auditor ilkin təhlil, daxili nəzarət sisteminin
etibarlılığının və auditor risklərinin qiymətləndirilməsi nəticələri əsasında
audit keçirilməsinin üsullarını müəyyən edir. Auditor seçmə yolu ilə auditin keçirilməsini qərara aldıqda, müvafiq
audit standartına uyğun olaraq auditor seçməsini formalaşdırır.
5.5. Yerinə yetirilən auditin idarə olunmasının və keyfiyyətinə
nəzarətin planlaşdırılması ümumi planın tərkib hissəsidir. Ümumi planda
aşağıdakıların nəzərdə tutulması tövsiyə edilir:
a) auditor qrupunun formalaşdırılması, auditin keçirilməsinə cəlb
edilən auditorların sayı və ixtisası;
b) auditorların peşə keyfiyyətlərinə və vəzifələrinə uyğun olaraq
auditin konkret sahələri üzrə onların bölüşdürülməsi;
v) qrupun bütün üzvlərinin vəzifə borcları barədə təlimatlandırılması,
təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti, habelə auditin ümumi
planının müddəaları ilə tanış edilməsi; q) planın yerinə yetirilməsinə və auditorun işinin keyfiyyətinə, iş
sənədlərinin və auditin nəticələrinin müəyyən olunmuş qaydada
rəsmiləşdirilməsinə auditor qrupu rəhbərinin nəzarəti;
ğ) audit prosedurlarının həyata keçirilməsi praktikası ilə əlaqədar
metodik məsələlərin rəhbərlik tərəfindən auditor qrupuna izah edilməsi;
d) bu və ya digər faktın qiymətləndirilməsində auditor qrupunun
rəhbəri ilə onun sıravi üzvü arasında llkir ayrılığı yarandıqda auditor qrupu
üzvünün (icraçının) xüsusi rəyinin sənədli rəsmiləşdirilməsi.
5.6. Auditin ümumi planının nümunəvi məzmunu bu standarta 1 savlı
əlavədə verilmişdir.
VI. Auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi
6.1. Auditin proqramı auditin ümumi planının inkişafıdır və auditin
planının praktiki surətdə həyata keçirilməsi üçün zəruri olan audit
prosedurlarının məzmununun müfəssəl siyahısından ibarətdir.
Proqram auditorun köməkçiləri (assistentləri) üçün müfəssəl təlimatdır və eyni zamanda auditor üçün işin keyfiyyətinə nəzarət vasitəsidir.
6.2. Auditor auditin proqramını sənədlə rəsmiləşdirməli, keçirilən hər
bir audit proseduruna iş prosesi zamanı auditorun öz iş sənədlərində
əsaslanmağa imkanı olması üçün onları nömrə və ya kodla işarələməlidir.
6.3. Audit proqramını nəzarət vasitələri testlərinin və audit
prosedurlarının proqramı şəklində tərtib etmək lazımdır.
6.4. Nəzarət vasitələri testlərinin proqramı daxili nəzarət və uçot
sisteminin fəaliyyəti haqqında informasiyanın toplanması üçün nəzərdə
tutulmuş işlərin məcmusunun siyahısından ibarətdir. Nəzarət vasitələri
testlərinin vəzifəsi odur ki, onlar təsərrüfat subyektinin nəzarət
vasitələrinin ciddi nöqsanlarını aşkara çıxarmağa kömək edirlər.
6.5. Audit prosedurlarına əslində mühasibat uçotunda hesablar üzrə dövriyyələrin və qalıqların (saldonun) düzgün əks etdirilməsinin müfəssəl
yoxlanılması daxildir.
Konkret yoxlamalar üçün audit prosedurları proqramı auditor
tərəfindən görüləcək işlərin siyahısından ibarətdir. Prosedur üçün auditor
müəyyən etməlidir ki, o, mühasibat uçotunun (hesablar planının) məhz
hansı bölmələrini yoxlayacaq və onun hər bir bölməsi üzrə auditin
proqramını tərtib edəcək.
6.6. Auditin keçirilməsi şərtlərinin dəyişməsindən və audit
prosedurlarının nəticələrindən asılı olaraq, auditin proqramına yenidən
baxılarsa, onda bu dəyişikliklərin səbəbləri və onların nəticələri
rəsmiləşdirilməlidir.
6.7. Audit proqramının hər bir bölməsi üzrə auditorun gəldiyi və iş sənədlərində əks etdirdiyi nəticələr audit aktının (hesabatın) və auditor
rəyinin tərtib edilməsi üçün əsasdır.
6.8. Audit proqramının nümunəvi məzmunu bu standarta 2 saylı
əlavədə verilmişdir.
6.9. Auditin ümumi planı və proqramı sənədləşdirilərək müəyyən
olunmuş qaydada imzalanmalıdır.
«Auditin planlaşdırılması» standartına 1 saylı əlavə
AUDITIN ÜMUMI PLANI
Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı __________________
Auditlə əhatə edilən dövr
Auditin başlanması və sona
çatdırılması tarixi
Adam-günlərin (adam-saatların) miqdarı
Auditor qrupunun rəhbəri
Auditor qrupunun tərkibi
Sıra №-si
Planlaşdmlan işlərin növləri işlərin icra müddəti İcrapı Qeyd
Auditor qrupunun rəhbəri
«A uditin planlaşdırdması» standartına 2 saylı əlavə
AUDIT PROQRAMI
Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı _____________
Auditlə əhatə edilən dövr
Auditin başlanması və sona çatdırılması tarixi
Adam-günlərin
(adam-saatların) miqdarı
Auditor qrupunun rəhbəri
Auditor qrupunun tərkibi
Sıra №-si
Auditin bölmələri iİ2xə audit
prosedurlannin siyahısı Audit
keçirilən dövr
İcraçı Auditorun iş
sənədləri Qeyd
Auditor qrupunun rəhbəri
K555P:Ş!J5J:«'
ASlÜS 037/052-99 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 1999-cu il 7 dekabr tarixli
43/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDIT APARILMASININ ŞƏRTLƏRİ
(MƏKTUB-ÖHDƏLİK)
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa və «Audit aparılmasının şərtləri» (ISA «Terms
of Audit Enqaqements») beynəlxalq audit standartına uyğun olaraq auditor
fəaliyyətini tənzimləmək üçün hazırlanmışdır.
1.2. Standartın məqsədi auditin aparılması haqqında müqavilənin
bağlanılması mərhələsində sifarişçi təsərrüfat subyektlərinin, auditor
təşkilatlarının və ya sərbəst auditorların (bundan sonra «Auditor»
adlandırılacaqdır) öhdəliklərinin müəyyən edilmiş qaydada tərtib
edilməsindən ibarətdir.
1.3. Standartın vəzifələri aşağıdakılardır:
a) audit aparılmasına razılıq haqqında auditorun məktub-öhdəliyinin
hazırlanması qaydasının və şərtlərinin müəyyən edilməsi;
b) məktub-öhdəliyin hazırlanmasında auditora kömək edilməsi;
v) audit aparılması haqqında müqavilə bağlanılarkən təsərrüfat
subyektlərinin və auditorların qarşılıqlı hüquqlarının, öhdəliklərinin və
məsuliyyətlərinin şərh edilməsi.
1.4. Standartın tələbləri bütün auditorlar üçün rəsmi auditor rəyinin
hazırlanması nəzərdə tutulan auditlərdə sifarişçi təsərrüfat subyektləri
tərəfindən tələb olunan hallarda məcburi, auditor rəyinin hazırlanması tələb
olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor xidmətlərinin
göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır. Auditor nəzərə almalıdır ki,
“Audit aparılmasının şərtləri (məktub-öhdəlik)” audit standartının
tələblərinə riayət edilməsi aparılan auditin keyfiyyətli olmasına və
auditorun imicinin yüksəlməsinə təsir edən bir amil kimi qiymətləndirilir.
II. Məktub-Öhdəliyin hazırlanması şərtləri
2.1. Məktub-öhdəlikdən əvvəl təsərrüfat subyektinin audit aparılması və ya auditor xidmətləri göstərilməsi barədə rəsmi müraciəti olmalıdır.
2.2. Auditin aparılmasına dair müqavilə bağlananadək onun şərtlərinin düzgün başa düşülməsi üçün məktub-öhdəlik təsən'üfat subyektinin rəhbərliyinə göndərilməlidir.
Təsərrüfat subyekti auditin şərtləri ilə razılaşdığına dair auditorun təklifini rəsmi qaydada təsdiq etməlidir.
Əgər təsdiqetmə alınmışdırsa, onda məktubun şərtləri auditor yoxlamasının aparılması haqqında müqavilənin icra müddətində qüvvədə qalır.
2.3. Əgər uzunmüddətli müqavilədə auditin məqsədi və həcmi tərəflər arasında müəyyən edilmişdirsə, onda məktub-öhdəlik tərtib edilməyə bilər, yaxud təsərrüfat subyekti üçün onun məzmunu barədə əlavə məlumat təqdim edilməlidir.
2.4. Auditor tərəfindən təsərrüfat subyektinə göndərilən məktub- öhdəlik audit aparılmasına dair razılığı və ya həmin təsərrüfat subyektinin auditor təyin olunması barədə təklifinin qəbul edilməsini təsdiq edir.
III. Məktub-Öhdəliyin forması və məzmunu
3.1. Məktub-öhdəlik aşağıdakı bölmələr üzrə tərtib edilməlidir: a) auditor yoxlamasının şərtləri; b) auditorun öhdəlikləri; v) təsərrüfat subyektinin öhdəlikləri. 3.2. Məktub-öhdəlik audit aparılmasının şərtləri üzrə aşağıdakı zəruri
məlumatları özündə əks etdirməlidir; a) təsərrüfat subyekti haqqında məlumatı və auditin məqsədini,
xüsusilə təsərrüfat subyektinin filial və ya nümayəndəlikləri mövcud olduğu halda onlarda audit aparılması qaydasını;
b) sifarişçinin mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünə dair auditor rəyinə filial, nümayəndəlik və törəmə müəssisəsinin mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünə dair rəyin daxil edilib-edilməməsini;
v) audit aparılmasına əsas olan qanunvericilik aktları və normativ sənədlər barəsində məlumatları;
q) audit zamanı həll edilməli əlavə məsələlər haqqında məlumatları.
3.3. Məktub-Öhdəlik auditorun öhdəlikləri üzrə aşağıdakı zəruri
göstərişləri özündə əks etdirməlidir:
a) görülmüş işlərin nəticəsi üzrə auditorun hesabat formasını;
b) göstərilən xidmətlərə görə auditorun məsuliyyətini;
v) kommersiya sirlərinə riayət edilməsi üzrə auditorun öhdəliklərini;
q) təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət sisteminin təkmilləşdirilmə-
məsi və tətbiq edilən audit prosedurlarının seçmə xüsusiyyətləri ilə
əlaqədar olaraq mühasibat uçotu və hesabatlarında səhvlərin və ya
əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliyin aşkar edilməməsinin mövcudluğunu. 3.4. Məktub-öhdəlik təsərrüfat subyektlərinin öhdəlikləri üzrə
aşağıdakı zəruri göstərişləri özündə əks etdirməlidir:
a) təqdim edilən mühasibat uçotu və hesabatlarına dair sənədlərin tam
və düzgün olmasına görə təsərrüfat subyektinin və onun icra orqanının
məsuliyyəti;
b) auditin aparılması üçün lazım olan ilkin sənədlərə, mühasibat re-
gistrlərinə, digər sənədlərə və məlumatlara sərbəst buraxılışın təmin
edilməsi;
v) təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun düzgünlüyünə dair
auditorun fikrini hər hansı formada dəyişdirmək məqsədilə auditora təzyiq
göstərilməməsi.
3.5. Auditor öz təşəbbüsü ilə və ya təsərrüfat subyektinin təklifinə müvafiq olaraq məktub-öhdəliyin mətninə əlavə olaraq aşağıdakıları da
daxil edə bilər:
a) Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatasına, beynəlxalq və
digər auditor təşkilatlarına üzv olmaq, daha iri sifarişçilər, işçilərin ixtisası,
auditor tərəfindən göstərilən xidmətlər haqqında ümumi məlumatları;
b) auditin aparılmasına dair təqvim planını və göndərilən auditorlar
qrupunun tərkibini;
v) audit aparılmasının tətbiq edilən metodlarının ümumi
xüsusiyyətlərini;
q) auditin dəyərinin ödənilməsi şərtlərini;
ğ) audit aparılan təsərrüfat subyektinin fəaliyyət aspektlərində
auditorun və həmin subyektin vacib hesab etdiyi müstəqil ekspertlərin, digər auditorların xidmətlərindən istifadə edilməsinə dair təklifləri;
d) təsərrüfat subyektinin razılığı ilə əvvəlki auditin nəticələrindən
auditorun istifadə etməsini;
e) auditorun məsuliyyətinin ən mühüm məhdudiyyətinin təsvirini; ə) auditor rəyindən təyinatı üzrə istifadə edilməsinə dair təkliflərini; j) auditor ilə təsərrüfat subyekti arasında müqavilə münasibətlərinin
inkişafına dair təklifləri. 3.7. Auditor təkrar audit zamanı təsərrüfat subyektinə aşağıdakı
hallarda məktub-öhdəlik göndərir: a) auditorun və təsərrüfat subyektinin məsuliyyətinin, auditin həcminin
və məqsədinin təsərrüfat subyekti tərəfindən düzgün başa dü- şülməməsi faktları olduqda;
b) təsərrüfat subyektinin icra orqanı tərəfindən audit aparılmasının şərtləri dəyişdirildikdə;
v) təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin tərkibində dəyişiklik edildikdə; q) təsərrüfat subyektinin fəaliyyət dairəsi və ya istiqaməti əhəmiyyətli
dərəcədə dəyişdikdə; ğ) məktub-öhdəlikdə əks etdirilənlərə təsir göstərən qanunvericilikdə
dəyişiklik edildikdə; d) məktub-öhdəlikdə digər əhəmiyyətli dəyişiklik edildikdə. 3.8. Əgər auditor yeni məktub-öhdəliyin göndərilməməsi barədə qərar
qəbul etmişdirsə, onda o, əvvəlki məktub-öhdəliyin məzmununun saxlanılması barədə təsərrüfat subyektinə bildirməlidir.
3.9. Məktub-öhdəliyin nümunəvi forması bu standarta 1 saylı əlavədə göstərilmişdir.
«Audit aparılmasının şərtləri (məktub - öhdəlik) » audit standartına
1 saylı əlavə
Məktub-Öhdəliyin təklif edilən
FORMASI
Auditor təşkilatının (auditorun)
blankı və ya künc ştampı (təsərrüfat subyektinin adı,
Göndərilən № [...], imza edilən tarix məsul şəxsinin vəzifəsi, soyadı,
adı və atasının adı)
Audit aparılmasının şərtləri (məktub-öhdəlik)
Hörmətli [...] !
Sizin _______________________________________ müəssisənizin
(təsərrüfat subyektinin adı)
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditinin aparılması haqqında təklifinizi qəbul edərək bu məktub-öhdəliklə təsdiq edirik. Audit standartlarına və digər hüquqi-normativ aktlara əsasən mühasibat balansı, maliyyə nəticələrinə dair
(auditlə əhatə olunan dövr)
hesabat, balansa əlavələr, mühasibat uçotu registrləri və ayrı-ayrı ilkin sənədlər yoxlanılacaqdır.
Bizim tərəfimizdən audit Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarına (mühasibat hesabatlarının tərtib edilməsi qaydasını və auditor fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik və normativ aktlar göstərilməlidir) əsasən aparılacaqdır.
Auditin məqsədi ______________________________________ üzrə (cari il və ya digər hesabat dövrü)
____________________________ mühasibat (maliyyə) hesabatlarının (təsərrüfat subyektinin adı)
dürüstlüyü haqqında auditorun fikrini ifadə edən rəy verməkdən ibarətdir.
Audit zamanı həmçinin təsərrüfat subyektinin audit aparılacaq filial, nümayəndəlik və törəmə müəssisələrinin fəaliyyəti yoxlanılacaqdır. Biz öz nəticələrimizi əsaslandırmaq üçün sizin təşkilatın işçilərinin köməyinə ümid edərək, daxili nəzarətin vəziyyətinin, uçot məlumatlarının yetərliyinin və dürüstlüyünün yoxlanılmasının bir sıra prosedurlarından və testlərindən istifadə edəcəyik.
Auditin testlərinin seçilmə və digər özünəməxsus xüsusiyyətlərini, auditlə əhatə olunacaq sənədlərin həcminin böyük olmasını nəzərə alaraq, ayrı-ayrı qeyri-müəyyənlik və səhvlərin aşkar edilməməsi riski mövcuddur. Biz hər şeyi edəcəyik ki, həmin riski minimuma endirmək mümkün olsun, lakin nəticənin tam dəqiqliyinə (auditdə qəbul edilmiş ümumi qaydaya əsasən) zəmanət verə bilmərik. Siz mühasibat uçotu və hesabatlarında müəyyən edilmiş qaydadan kənarlaşmaların və mühasibat hesabatlarının qəsdən təhrif edilməsi faktlarının aşkar edilməsi haqqında bizim yazılı hesabatımızla məlumatlandırılacaqsınız.
Bundan başqa. Sizin tapşırığınıza əsasən biz sizə aşağıdakı əlavə xidmətləri göstərə bilərik (xidmətlərin siyahısı göstərilməlidir).
Biz auditin aparılmasına dair müqavilənin şərtlərinə və “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən göstərdiyimiz xidmətlərə görə məsuliyyət daşıyacağıq. Biz sizin təşkilatın kommersiya sirrinə riayət edilməsi üzrə öhdəliyi öz üzərimizə götürürük.
Uçot siyasətinin seçilməsinə və tətbiq edilməsinə, daxili nəzarət və mühasibat yazılarının uyğunluğunun təmin olunmasına, ilkin uçot məlumatlarının düzgün əks etdirilməməsi də daxil edilməklə, mühasibat hesabatlarının tərtib edilməsinə görə ____________________________ icra orqanının məsuliyyətini (təsərrüfat subyektinin adı) sizin nəzərinizə çatdırırıq. Biz sizin ___________________________
(təsərrüfat subyektinin adı)
rəhbərliyindən xahiş edirik ki, audit üçün təqdim edilən məlumatların tam və dürüst olmasını rəsmi təsdiq edəsiniz.
Sizin işçilərlə hərtərəfli əməkdaşlığa ümidvarıq ki, auditin tam aparılması üçün zəruri olan mühasibat sənədləri və digər məlumatlar bizim sərəncamımıza təqdim olunacaqdır.
Ümid edirik ki, sizin mühasibat hesabatlarınızın dümstlüyü haqqında bizim fikrimizi dəyişmək məqsədilə hər hansı bir formada bizim
əməkdaşlara heç bir təzyiq göstərilməyəcəkdir. Qəbul edilmiş audit
normalarına əsasən həmin şərtin pozulması auditin aparılmasına dair müqavilənin vaxtından əvvəl dayandırılması üçün əsasdır.
Göstərilən xidmətlərin dəyəri ________________________________ ((tuditor taşkilatmm (auditorun) adt)
tərəfindən tətbiq edilən saat stavkasma əsasən auditin aparılması üçün tələb olunan müddətdən asılı olaraq müəyyən edilir.
Ayrı-ayrı işlərin dəyəri auditorların tələb olunan ixtisas səviyyəsinə və iş təcrübəsinə, məsuliyyət dərəcəsinə müvafiq olaraq dəyişə bilər. Hesablaşmanın həyata keçirilməsi qaydası və müddəti auditin aparılmasına dair müqavilə ilə müəyyən ediləcəkdir.
Xahiş edirik ki, Sizə təqdim olunan mühasibat hesabatlarının dürüstlüyünün auditinə razılıq haqqında məktub-öhdəliyin surətini imza edib, onun məzmununa dair irad və təkliflərinizi bizə göndərəsiniz.
Auditor təşkilatının rəhbəri (auditor) (imza, soyadı, adı və atasının adt, vəzifəsi, tarix)
Mühasibat hesabatlarının dürüstlüyünün auditor yoxlamasının şərtləri
ilə razıyam:
Təsərrüfat subyektinin icra orqanının rəhbəri (imza, soyadı, adı və atasının adı,
vəzifəsi, tarix)
ASlÜS 038/053-2000 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2000-ci il 15 yanvar tarixli 46/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTORUN SEÇMƏSİ
1. Giriş
1.1. Bu standartın məqsədi audit aparılan sifarişçi təsərrüfat subyektinin təqdim etdiyi materiallardan auditor üçün məlumatların seçilməsi qaydalarının müəyyən edilməsindən və bu yolla əldə olunmuş məlumatların nəticələrinin qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
1.2. Auditorun seçməsi informasiya almaq və ya onu qiymətləndirmək məqsədilə məlumatların bir hissəsinin seçilməsi və təhlil edilməsi prosesidir.
1.3. Bu standart seçmənin növlərini, qurulması qaydasını və onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi prosedurunu müəyyən edir.
1.4. Standartın tələbləri rəsmi auditor rəyinin hazırlanması nəzərdə tutulan auditin aparılmasında auditorlar üçün məcburi, auditor rəyinin hazırlanması tələb olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor xidmətlərinin göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır.
2. Auditorun seçməsinin növləri
2.1. Auditorun seçməsi təmsiledici və real olmalıdır. Auditorun seçməsi zamanı öyrənilən materialların bütün elementlərinin bərabər ehtimalla seçilmək imkanları olmalıdır.
Reallığın təmin olunması üçün auditor aşağıdakı seçmə növlərinin birindən istifadə etməlidir:
a) Təsadüfi seçmə. Bu seçmə təsadüfi rəqəmlər cədvəli üzrə aparılır (təsadüfi rəqəmlər cədvəli bu standarta 1 saylı əlavədə verilmişdir);
b) Ardıcıl seçmə. Elementlərin, təsadüfi seçilmiş rəqəmlərdən başlayaraq, daimi intervalla seçilməsidir. İntervallar müəyyənləşdirilmiş elementlərin sayma, ya da onların məbləğinin əhəmiyyətliliyinə görə qurulur;
v) Birləşdirilmiş (kombinə edilmiş) seçmə. Təsadüfi və ardıcıl seçmələr birləşdirilərək tətbiq edilir.
2.2. Bu seçmə növlərinə məqsədli proqram tətbiq edilə bilər. 2.3. Auditor mühasibat hesabatlarında hesablar üzrə əməliyyatların və
qalığın düzgün əks etdirilməsini və ya nəzarət sistemi vasitələrini o zaman başdan-başa (tam) yoxlaya bilər ki, audit materiallarının elementlərinin sayı və ya auditor seçməsindən istifadə olunmasının səmərəliyi az olsun.
2.4. Bu standart həm statistik metodla qurulmuş seçmələrdə, həm də digər seçmələrdə tətbiq edilir.
Auditorun seçməsinin metodları auditor sübutlarının yığılmasına
etibarlı imkan yaratmalıdır.
3. Auditorun seçməsinin qurulması qaydası
3.1. Auditorun seçməsi audit prosedurlarının tətbiq olunması məqsədilə
audit materiallarının 100 faizdən az olan hissələrinə dair aparılır. Audit
materialları dedikdə, auditor sübutlarının toplanması üçün hesabların
qalığının və ya hesablar üzrə dövriyyələri təşkil edən əməliyyatların
elementləri başa düşülür. Seçmənin qurulması üçün auditor audit aparılan
təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun konkret bölməsinin
yoxlanılması qaydasını və həcmini müəyyən etməlidir.
3.2. Auditor mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlanılması
qaydasını işləyib hazırlayarkən yoxlamanın məqsədini və bu məqsədə nail
olmağa imkan verən audit prosedurlarını müəyyən etməlidir. Sonra auditor
ehtimal olunan səhvləri müəyyənləşdirməli, bu məqsədlə toplanması tələb
olunan və onun üçün zəruri olan sübutları qiymətləndirməli, bunun əsasında da yoxlanılan məlumatların məcmusunu təyin etməlidir.
3.3. Auditor öyrənilən audit materiallarını elə müəyyən etməlidir ki, 0,
auditin məqsədlərinə uyğun gəlsin. Audit materiallarının məcmusu
müəyyən edilmiş qaydada eyniləşdirilə bilən vahidlər toplusundan ibarət
olmalıdır. Auditor audit materiallarının elementlərinin seçilməsini auditin
məqsədlərinə nail olmağa imkan verən daha səmərəli və qənaətcil üsulla
aparmalıdır.
3.4. Seçmə aparılan zaman auditor bütün öyrənilən audit materiallarını
eyni xüsusiyyətli elementlərə (qruplara) bölə bilər. Audit materiallarının
bölünmə meyarları elə aparılmalıdır ki, hər bir elementin
hansı audit materialına aid olmasını dəqiq göstərmək mümkün olsun. Belə
prosedur məlumatların dağıdılmasını azaltmağa imkan verir ki, bu da
auditorun işini asanlaşdırır.
3.5. Seçmənin həcmi müəyyənləşdirilərkən auditor seçmənin riskini,
buraxılan və gözlənilən səhvləri müəyyənləşdirməlidir.
3.6. Seçmənin riski ondan ibarətdir ki, seçilmiş məlumatlar əsasında
müəyyənləşdirilmiş məsələ üzrə auditorun mülahizəsi həmin məsələ üzrə
bütün audit materiallarının öyrənilməsi əsasında qurulmuş mülahizədən
fərqlənə bilər. Seçmənin riski həm nəzarət sistemi vasitələrinin
testləşdirilməsində, həm də hesablar üzrə qalıqların və dövriyyələrin
mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsinin hərtərəfli yoxlanılmasında
mövcuddur. Audit təcrübəsində nəzarət sistemi vasitələrinin
testləşdirilməsi və hesablar üzrə qalıqların və dövriyyələrin
düzgünlüyünün yoxlanılması üçün birinci və ikinci növ risklər ayırd edilir.
3.6.1. Nəzarət vasitələrinin testləşdirilməsində aşağıdakı seçmə riskləri
ayırd edilir;
a) birinci növ risk - nəzarət sisteminin həqiqətən etibarlı olması zamanı,
seçmənin nəticəsi bu sistemin etibarsız olmasını təsdiqlədikdə, düzgün
fərziyyənin rədd edilməsidir;
b) ikinci növ risk - nəzarət sistemi kifayət qədər etibarlı olmadığı halda,
seçmənin nəticəsi bu sistemin etibarlı olduğunu təsdiqlədikdə, düzgün
olmayan fərziyyənin qəbul edilməsidir.
3.6.2. Mühasibat uçotunda dövriyyələrin və hesablar üzrə qalığın
düzgün əks etdirilməsinin ətraflı yoxlanılması aparılan zaman aşağıdakı
seçmə riskləri ayırd edilir:
a) birinci növ risk - audit materiallarında səhv olmadığı halda,
seçmənin nəticəsi yoxlanılan materiallarda əhəmiyyətli səhvlərin
olduğunu təsdiqləyərək, düzgün fərziyyənin rədd edilməsidir;
b) ikinci növ risk - audit materiallarında əhəmiyyətli səhv olduqda,
seçmənin nəticəsi yoxlanılan materiallarda əhəmiyyətli səhv olmadığını
təsdiqləyərək, düzgün olmayan fərziyyənin qəbul edilməsidir.
3.7. Düzgün fərziyyənin rədd edilməsi riski seçmə aparılması
nəticəsində hesabatında səhv aşkar edilmiş təsərrüfat subyekti və ya
auditor tərəfindən əlavə iş aparılmasını tələb edir. Düzgün olmayan
fərziyyənin qəbul edilməsi riski auditorun özünün iş nəticələrini şübhə
altına alır.
3.8. Seçmənin həcmi auditorun ehtimal etdiyi səhvin böyüklüyü ilə müəyyən edilir. Onun böyüklüyü nə qədər az olarsa, seçmənin həcmi bir o qədər çox olmalıdır.
3.9. Ehtimal olunan səhv, auditin planlaşdırılması mərhələsində, auditor tərəfindən seçilmiş əhəmiyyətlilik səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Ehtimal olunan səhvin həcmi nə qədər azdırsa, auditor seçməsinin həcmi o qədər çox olmalıdır.
3.9.1. Nəzarət sistemi vasitələrinin testləşdirilməsində ehtimal olunan səhv auditor tərəfindən planlaşdırma mərhələsində təsərrüfat subyektinin müəyyən etdiyi nəzarət prosedurlarından maksimum dərəcədə yayınma hesab edilir.
3.9.2. Dövriyyələrin və hesablar üzrə qalığın düzgünlüyü yoxlanılarkən ehtimal olunan səhv qalıqda və ya mühasibat yazısının müəyyən edilmiş qrupundakı maksimum səhv hesab edilir. Auditor bu səhvə yol verilməsinə ona görə razıdır ki, bu cür səhvlərin audit prosesinə ümumi təsiri auditora mühasibat hesabatında əhəmiyyətli səhvlər olmamasını təsdiq etməyə kifayət dərəcədə imkan verir.
3.10. Əgər auditor hesab edirsə ki, yoxlanılan materiallarda səhv mövcuddur, belə halda materiallarda olan səhvlərin ümumi miqdarının ehtimal olunan səhvlərin həcmindən böyük olmamasından ötrü auditor həcmcə böyük seçmədən istifadə etməlidir. Auditor ehtimal edirsə ki, yoxlama materiallarında səhvlər yoxdur, bu halda o, az həcmli seçmədən istifadə edir.
4. Seçmənin nəticələrinin qiymətləndirilməsi
4.1. Auditor hər bir seçmə üçün aşağıdakıları etməlidir:
a) seçməyə düşmüş hər bir səhvi təhlil etmək;
b) seçmə zamanı alınmış nəticələri bütün audit materiallarına şamil
etmək;
v) seçmə riskini qiymətləndirmək.
4.2. Seçməyə düşmüş səhvləri təhlil edərkən, auditor, ilk növbədə
həmin səhvlərin xüsusiyyətini müəyyənləşdirməlidir.
4.2.1. Seçmə formalaşdırılarkən onun hansı konkret məqsədlərə nail
olmaq üçün keçirilməsi və bu məqsədlərə aid olan seçmədə aşkar edilən
səhvlərin qiymətləndirilməsi qeyd olunmalıdır. Əgər qarşıya qoyulan
məqsədlərə seçmə qaydada aparılan tədqiqatlar nəticəsində nail
olunmamışdırsa, o zaman auditor alternativ audit prosedurları tətbiq edə
bilər.
4.2.2. Auditor səhvlərin keyfiyyət aspektini, yəni onların məzmununu və əmələ gəlmə səbəblərini qiymətləndirə bilər, eləcə də auditin digər sahələrinə həmin səhvlərin təsirini müəyyən edə bilər. Aşkar olunan səhvləri təhlil edərkən auditor belə nəticəyə gələ bilər ki, bu səhvlər əməliyyatların növü, istehsal vahidləri və səhvlər aşkar edilən bölmələr və səhvlərin əmələ gəlmə vaxtı ilə bağlı olmaqla, ümumi xarakter daşıyırlar. Bu halda auditor audit materiallarını müvafiq əlamətlərə görə ayrı-ayrı hissələrə bölə bilər və onların hər birinin ayrılıqda auditini apara bilər ki, bu da daha dəqiq nəticələrə gəlməyə imkan verər.
4.3. Auditor seçmə üzrə əldə olunan nəticələri bütün audit materiallarına şamil etməlidir. Seçmə nəticələrinin bütün audit materiallarına şamil edilməsi metodları müxtəlif ola bilər, lakin onlar seçmənin qurulması metoduna uyğun olmalıdır. Əgər audit materialları bölünmüş halda olarsa, o zaman şamil etmə onların hər birinə dair ayrıca aparılmalıdır.
4.4. Auditor audit materiallarında aşkar edilən səhvin ehtimal edilən miqdardan böyük olmamasına əmin olmalıdır. Bundan ötrü auditor şamil etmə vasitəsilə aşkar edilən səhvi ehtimal edilən səhvlə müqayisə edir. Əgər aşkar edilən səhv ehtimal olunan səhvdən böyükdürsə, o zaman auditor seçmə riskini təkrarən qiymətləndirməli və onlar qəbuledilməz olarsa, onda audit prosedurlarının əhatəsini genişləndirməli və ya aparılmış audit prosedurlarına alternativ audit prosedurları tətbiq etməlidir.
4.5. Auditor seçmənin bütün mərhələlərini və onun nəticələrinin təhlilini məcburi qaydada öz iş sənədlərində əks etdirməlidir.
AUDİTORUN SEÇMƏSİ
«Auditorun seçməsi» audit standartına 1 saylı əlavə
Təsadüfi rəqəmlər cədvəli
SƏTİR SÜTUN
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) 1000 37039 97547 64673 31546 99314 66854 97855 99965 1001 25145 84834 23009 51584 66754 77785 52357 25532
1002 98433 54725 18864 65866 76918 78825 58210 76835 1003 97965 68548 81545 82933 93545 85959 63282 61454 1004 78049 67830 14624 17563 25697 07734 48243 94318 1005 50203 25658 91478 08509 23308 48130 65047 77873 1006 40059 67825 18934 64998 49807 71126 77818 56893 1007 84350 67241 54031 34535 04093 35062 58163 14205 1008 30954 51637 91500 48722 60988 60029 60873 37423 1009 86723 36464 98305 08305 00666 29255 18514 49158 1010 50188 22554 86160 92250 14021 65859 16237 72296 1011 50014 00463 13906 35936 71761 95755 87002 71667 1012 66023 21428 14742 94874 23308 58533 26507 11208 1013 04458 61862 63119 09541 01715 87901 91260 03079 1014 57510 36314 30452 09712 37714 95482 30507 68475 1015 43373 58939 95848 28288 60341 52174 11879 18115 1016 61500 12763 64433 02268 57905 72347 49498 21871
1017 78938 71312 99705 71546 42274 23915 38405 18779 1018 64257 93218 35793 43671 64055 88729 11168 60260 1019 56864 21554 70445 24841 04779 56774 96129 73594 1020 35314 29631 06937 54545 04470 75463 77112 77126 1021 40704 48823 65963 39359 12717 56201 22811 24863 1022 07318 44623 02843 33299 59872 86774 06926 12672 1023 94550 23299- 45557 07923 75126 00808 01312 46689 1024 34348 81191 21027 77087 10909 03676 97723 34469 1025 92277 57115 50789 68111 75305 53289 39751 45760 1026 56093 58302 52236 64756 50273 61566 61962 93280 1027 16623 17849 96701 94971 94758 08845 32260 59823 1028 50848 93982 66451 32143 05441 10399 17775 74169 1029 48006 58200 58367 66577 68583 21108 41361 20732 1030 56640 27890 28825 96509 21363 53657 60119 75385
Azərhaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 2000-ci il 6 iyun tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd
№ 1594)
ASlÜS 039/054-2000 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2000-ci il 27 may tarixli
55/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
MÜHASİBAT HESABATLARINDA
TƏHRİFLƏR AŞKAR ETDİKDƏ
AUDİTORUN HƏRƏKƏTİ QAYDASI
1. Giriş
1.1. Bu standart «Fırıldaqçılıq və səhvlər» (ISA 240 «Fraud and Error») beynəlxalq audit standartına və «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq auditor fəaliyyətini tənzimləmək üçün hazırlanmışdır.
1. 2.Standartın məqsədi audit aparılarkən təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkətini müəyyən etməkdən ibarətdir.
1.3. Bu standartın vəzifələri aşağıdakılardır: a) mühasibat hesabatlarında təhriflərin növlərinin təfsiri; b) mühasibat hesabatlarında təhriflərin riski amillərinin müəyyən
edilməsi; v) təsərrüfat subyektinin məsul şəxslərinin mühasibat uçotu və
hesabatlarının təşkili və aparılmasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarına qəsdən və ya bilmədən (fəaliyyətsizlik) düzgün əməl edilməməsi nəticəsində mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkətinin xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi;
q) auditor tərəfindən mühasibat hesabatlarının dürüstlüyünə təsir edən təhriflərin aşkar edilməsi ilə əlaqədar auditorun məsuliyyətinin həddinin müəyyən edilməsi.
1.4. Standartın tələbləri rəsmi auditor rəyinin hazırlanması nəzərdə tutulan auditin keçirilməsində auditorlar üçün məcburi, auditor rəyinin hazırlanması tələb olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor xidmətlərinin göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır.
1.5. Konkret tapşırığın yerinə yetirilməsində bu standartın məcburi tələblərindən yayınma hallarında auditor bunu auditi və ya digər audi
tor xidmətlərini sifariş edən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə təqdim
etdiyi rəsmi aktda (hesabatda) məcburi qaydada qeyd etməlidir.
2. Mühasibat hesabatlarında təhriflərin növləri
2.1. Mühasibat hesabatlarında təhriflər, yəni mühasibat uçotunun
təşkili və aparılmasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarının
pozulması səbəbindən mühasibat uçotu məlumatlarının düzgün olmayaraq
əks etdirilməsi və təqdim olunması qəsdən və bilmədən ola bilər.
2.2.1. Mühasibat hesabatlarında qəsdən təhriflər audit aparılan
təsərrüfat subyektinin məsul şəxslərinin qabaqcadan nəzərdə tutulmuş
fəaliyyətinin (və ya fəaliyyətsizliyinin) nəticəsidir. Bunlar mühasibat
hesabatlarının istifadəçilərini yanıltmaq məqsədilə həyata keçirilir.
Bununla yanaşı, auditor nəzərə almalıdır ki, təsərrüfat subyektinin məsul
şəxslərinin mühasibat hesabatlarında qəsdən təhriflərə (və ya
fəaliyyətsizliyə) yol vermələrinə dair qərar yalnız buna səlahiyyəti olan
orqan tərəfindən verilə bilər.
2.2.2. Mühasibat hesabatlarında bilmədən təhriflər təsərrüfat
subyektinin məsul şəxslərinin qabaqcadan nəzərdə tutulmamış
fəaliyyətinin (və ya fəaliyyətsizliyinin) nəticəsidir. Bu, uçot
qeydiyyatlarında aparılan hesab səhvlərinin, hesablaşmalardakı səhvlərin,
uçotun aparılmasına tam baxılmamasmm, təsərrüfat fəaliyyətinin,
əmlakın, öhdəliklərin mövcudluğu və vəziyyətinə dair məlumatların
uçotda düzgün əks etdirilməməsi nəticəsində ola bilər.
2.3. Mühasibat hesabatlarında həm qəsdən, həm də bilmədən təhriflər
audit aparılan təsəiTÜfat subyekti üçün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini
düzgün təhlil etməyə və real nəticə çıxarmağa mane olan mənfi hal hesab
edilir.
3. Mühasibat hesabatlarında təhriflər
riskinin artmasına təsir edən amillər
3.1. Auditor audit prosesində mühasibat hesabatlarında təhriflərin
yaranması və aşkar edilməməsi risklərini müəyyən olunmuş qaydada
qiymətləndirməlidir. Bu zaman auditor qəsdən və bilmədən təhriflər
riskinin artmasına şərait yaradan müəyyən edilmiş amillərin
mövcudluqunu nəzərə almalıdır.
3.2. Təsərrüfat subyektlərinin təsərrüfatdaxili fəaliyyətində təhriflərin yaranmasını əmələ gətirən amillərə aşağıdakıları aid etmək olar:
a) iqtisadiyyatın böhran keçirən sahələrinə iri məbləğdə maliyyə vəsaitlərinin qoyulması;
b) təsərrüfat subyektinin dövriyyə vəsaitinin həcminin satışın (istehsalın) sürətli artımına və ya mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsinə uyğun gəlməməsi;
v) təsərrüfat subyektinin müəyyən dövr ərzində bir və ya bir neçə sifarişçidən və ya malgöndərəndən asılı (əlaqəli) olması;
q) uçot siyasəti və ya müqavilə münasibətləri təcrübəsində edilən dəyişiklik nəticəsində mənfəətin həcminin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi;
ğ) təsərrüfat subyektinin maliyyə göstəricilərinə (xüsusən də ilin sonunda) əhəmiyyətli təsir göstərən qeyri-səciyyəvi sövdələşmələr;
d) xidmətlərə görə mövcud ödənişlərin göstərilmiş xidmətlərə uyğun gəlməməsi;
e) təsərrüfat subyektinin təşkilati-idarəetmə strukturunun xüsusiyyətləri və bu strukturda mövcud olan nöqsanlar;
ə) kapitalın strukturunun və mənfəətin bölgüsünün xüsusiyyətləri; j) mühasibat uçotunun aparılmasında və mühasibat hesabatlarının
hazırlanmasının təşkilində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalardan
kənarlaşmalar.
4. Mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə
auditorun hərəkətinin xüsusiyyətləri
4.1. Audit aparılarkən, o cümlədən auditin planlaşdırılması zamanı
auditor yoxlanılan təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında
təhriflərin mövcudluğunun mümkünlüyünü nəzərə almalıdır. Bununla
əlaqədar auditor audit prosedurlarını işləyib hazırlayır və mühasibat hesabatlarında təhriflərin riskini qiymətləndirir. Eyni zamanda auditor
audit apararkən mühasibat hesabatlarında təhriflərin mövcudluğuna aid
olan faktların aşkar edilməsi üçün lazımi tədbirlər görməlidir.
4.2. Təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar
etdikdə auditor yoxlanılan hesabatların düzgünlüyünə onların təsirini
bütün əhəmiyyətli hallarda qiymətləndirməlidir.
4.3. Auditor mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar edilməsi ilə
əlaqədar olaraq təsərrüfat subyektində mövcud olan və təhriflərin ya
ranmasın'a səbəb olan mümkün nöqsanların aşağıdakı növlərini nəzərə almalıdır:
a) mühasibat uçotu və hesabatlarının təşkili və aparılmasının
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarından kənarlaşmaları;
b) hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının və
əmlakın qiymətləndirilməsinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsinə dair
qəbul edilmiş uçot siyasətinin olmaması və ya ona əməl edilməməsini;
v) valyuta əməliyyatları ilə əlaqədar və mülki, vergi
qanunvericiliklərinin pozulmasını;
q) mühasibat hesabatlarında təhriflərə təsir göstərən digər nöqsanları.
4.4. Auditor mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə, özünün
işləyib hazırladığı audit prosedurlarına aşağıdakılardan asılı olaraq düzəliş
etməlidir:
a) təşkilatlarda baş vermiş təhrifləri əmələ gətirən nöqsanların
növlərindən;
b) aşkar edilmiş təhriflərin əhəmiyyətlilik dərəcəsindən;
v) gələcək yoxlama zamanı təhriflərin yaranması riskindən və təhrifləri
aşkar etməmək riskindən.
4.5. Auditor mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdiyi zaman
təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət sisteminin səmərəliyini düzgün
qiymətləndirməlidir.
Auditor mühasibat hesabatlarında aşkar etdiyi təhriflərin əmələ
gəlməsinə qarşı yönəldilən mövcud daxili nəzarət sisteminin təsirini
əvvəlcə nəzərdə tutulduğundan zəif hiss edərkən, daxili nəzarət sisteminin
etibarlılığına dair özünün qiymətləndirməsinə yenidən baxmalı və bununla
əlaqədar olaraq tətbiq olunacaq audit prosedurlarının xüsusiyyətlərini və
həcmini dəqiqləşdirməlidir.
4.6. Auditor audit prosesində mühasibat hesabatlarında aşkar etdiyi
təhrif faktlarını müəyyən olunmuş qaydada öz işçi sənədlərində hərtərəfli
əks etdirməlidir.
Auditor mühasibat hesabatlarında aşkar etdiyi təhriflər haqqında
məlumatları auditə dair akta (hesabata) daxil etməlidir.
5. Mühasibat hesabatlarında təhriflərin aşkar
edilməsi ilə əlaqədar auditorun məsuliyyəti
5.1. Auditor yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə rəsmi
təqdim olunan aktda (hesabatda) və ya auditor rəyində mühasibat
hesabatlarının düzgünlüyünə dair ifadə olunan fikrin obyektivliyinə və
əsaslığma görə, həmçinin məlumatların düzgünlüyünə və dolğunluğu- na
görə məsuliyyət daşıyır.
5.2. Auditor təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında aşkar
olunan təhriflər haqqında məlumatların üçüncü şəxsə verilməsinə
(qüvvədə olan qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş hallar istisna
olunmaqla), kommersiya məlumatlarının məxfiliyinə riayət
olunmamasına görə məsuliyyət daşıyır.
.................
* ASİVS 040/055-2000 Az^ybaycan
Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 31 avqust tarixli
60/8 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTOR YOXLAMASININ
APARILMASINA BAŞQA
AUDİTORLARIN CƏLB EDİLMƏSİ
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Başqa auditorun işindən
istifadə edilməsi» (ISA 600 “Usinq the Work of Another Auditor”)
beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu standartın məqsədi təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə)
hesabatının auditini apararkən auditorun həmin təsərrüfat subyektinin
mühasibat (maliyyə) hesabatına daxil edilən bir və ya bir neçə bölmənin
maliyyə informasiyasını yoxlamağa cəlb edilən başqa auditorun işinin
nəticələrindən istifadə edərək auditor rəyi tərtib etdiyi hallar üçün norma
və qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standart birgə auditin
aparılması üçün iki və ya daha çox auditorun təyin edildiyi, habelə
auditorların əvvəlki auditorlara müraciət etdikləri hallara şamil olunmur.
1.3. «Əsas auditor» - ayrı-ayrı bölmələrin maliyyə informasiyasını cəlb
edilən auditorun yoxladığı halda təsərrüfat subyektinin mühasibat
(maliyyə) hesabatının dürüstlüyü haqqında auditor rəyinə görə məsuliyyət
daşıyan auditordur.
1.4. «Qeyri-əsas və ya cəlb edilən auditor» - əsas auditordan fərqli
olaraq, əsas auditorun yoxladığı mühasibat (maliyyə) hesabatına daxil
edilən maliyyə informasiyasının bir hissəsinin dürüstlüyünə görə
məsuliyyət daşıyan auditordur.
1.5. «Bölmə» - əsas auditorun yoxladığı mühasibat (maliyyə)
hesabatına fəaliyyəti haqqında maliyyə informasiyası daxil edilən şöbə,
filial, bölmə, birgə müəssisə, törəmə şirkət və ya digər müəssisədir.
1.6. Bu standart təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin
ayrı-ayrı sahələrinin yoxlanılması zamanı da tətbiq edilə bilər.
1.7. Auditor yoxlamasının aparılmasına qeyri-əsas auditorların cəlb
edilməsi bu standartın tələblərinə uyğun olaraq əsas auditorla cəlb edilən
auditor arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir.
II. Əsas auditorun müəyyən edilməsi
2.1. Auditor əsas auditor hesab edilmək üçün özünün şəxsi iştirakının
yetərli olub-olmaması məsələsinə baxmalıdır. Bu məqsədlə əsas auditor
aşağıdakıları nəzərə almalıdır:
- əsas auditorun yoxladığı mühasibat (maliyyə) hesabatı hissəsinin
əhəmiyyətliliyini;
- bölmənin fəaliyyəti haqqında əsas auditorun malik olduğu
informasiyanın səviyyəsini;
- cəlb edilən auditorlar tərəfindən yoxlanılan bölmələrin mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının təhrif edilməsi riskinin əhəmiyyətliliyini;
- işin əksər hissəsi əsas auditor tərəfindən yerinə yetirildiyi halda, cəlb
edilən auditorun yoxladığı bölmələrlə əlaqədar bu standartda nəzərdə
tutulan əlavə prosedurların əsas auditor tərəfindən keçirilməsi məsələsini.
III. Əsas auditorun keçirdiyi prosedurlar
3.1. Əsas auditor cəlb edilən auditorun işinin nəticələrindən istifadə
edilməsini planlaşdırarkən, yoxlanılan sahədə onun peşə səriştəsini
əvvəlcədən qiymətləndirməlidir. Belə qiymətləndirmə üçün informasiya
mənbələrindən biri cəlb edilən auditomn məxsus olduğu peşəkar
təşkilatlara sorğu ilə əlaqədar verilən cavab ola bilər.
Zəruri hallarda həmin informasiya mənbələrinə auditorlar, sifarişçilər
arasında keçirilən sorğulara dair məlumatlar və cəlb edilən auditorlarla
müzakirələrin gedişində alman məlumatlar əlavə edilə bilər.
3.2. Əsas auditor konkret tapşırığın yerinə yetirilməsində cəlb edilən
auditorun işinin nəticələrindən istifadə olunması məqsədilə kifayət qədər
auditor sübutlarının toplanmasına yönəlmiş bir sıra müvafiq prosedurları
keçirməlidir.
3.3. Əsas auditor cəlb edilən auditora aşağıdakıları bildirməlidir: - müəssisəyə və bölməyə münasibət üzrə müstəqilliyin mövcud
tələblərinin əsas tutulması, habelə yazılı hesabatların (aktların) müvafiq
qaydalara uyğun tərtib edilməsi haqqında;
- cəlb edilən auditorun işinin nəticələrindən və hesabatından (aktından)
istifadə edilməsi, auditin planlaşdırılmasmın ilkin mərhələsində onların
fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi üçün müvafiq prosedurların keçirilməsi
haqqında. Əsas auditor cəlb edilən auditoru xüsusi diqqət tələb edən
məsələlər, yoxlanılan şirkətin daxilində ayrıca baxılması tələb edilə bilən əməliyyatların tədqiqi üzrə prosedurlar, habelə auditor yoxlamasının başa
çatması haqqında məlumatlandırmalıdır;
- mühasibat uçotuna, auditə və sənədlərin tərtib edilməsinə dair tələblər,
habelə yazılı hesabatların (aktların) həmin tələblərə uyğun tərtib edilməsi
haqqında.
3.4. Əsas auditor həmçinin tətbiq olunan audit prosedurlarını cəlb
edilən auditorla müzakirə edə bilər, onun tətbiq etdiyi bütün prosedurları
(prosedurların siyahısını və ya anketi) və iş sənədlərini yoxlaya bilər. Əsas
auditor yuxarıda göstərilən prosedurları cəlb edilən auditorun iştirak etdiyi
zaman keçirə bilər. Prosedurların xarakteri, keçirilməsi vaxtı və həcmi
konkret şəraitdən və əsas auditorun cəlb edilən auditora peşə səriştəsinə
görə verdiyi qiymətdən asılıdır. Belə qiymət cəlb edilən auditorun əvvəllər apardığı auditor yoxlamaları materiallarının öyrənilməsi gedişində də əldə
edilə bilər.
3.5. Əsas auditor belə nəticəyə gələ bilər ki, 3.4-cü bənddə göstərilən
prosedurların keçirilməsinə ehtiyac yoxdur, yəni yoxlamanın gedişində
keyfiyyətə nəzarətin müvafiq prosedurlarının cəlb edilən auditor tərəfindən
tətbiq olunduğu barədə əvvəllər kifayət qədər auditor sübutları əldə
edilmişdir. Məsələn, əgər əsas və cəlb edilən auditor əlaqəli təşkilatları
yoxlayırlarsa, onlar təşkilatlararası dövri yoxlamaların, qarşılıqlı
informasiya mənbələrinin və auditorların digər iş sənədlərinin
testləşdirilməsi kimi auditor sübutlarını təmin edən qarşılıqlı
münasibətlörə malik ola bilərlər.
3.6. Əsas auditor cəlb edilən auditorun çıxardığı əhəmiyyətli nəticələrə baxmalıdır.
3.7. Əsas auditor cəlb edilən auditorların çıxardıqları nəticələri və
bölmənin maliyyə informasiyasına təsir edən digər məsələləri həmin
auditorlarla və bölmənin rəhbərliyi ilə müzakirə etməyi məqsədəuy
ğun saya bilər, habelə bölmənin mühasibat qeydlərinin və ya maliyyə informasiyasının əlavə testləşdirilməsinin keçirilməsi zəruriliyi haqqında nəticələrə gələ bilər. Şəraitdən asılı olaraq, belə testləşdirmə əsas auditor və ya cəlb edilən auditor tərəfindən keçirilə bilər.
3.8. Əsas auditor cəlb edilən auditorlar tərəfindən bölmələrin maliyyə informasiyasının yoxlanılmasını iş sənədlərində qeyd etməli və onların bütövlükdə təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarına təsirini göstərməli, yekun sənədlərində cəlb edilən auditorları sadalamalı və ya ayrı-ayrı bölmələrin maliyyə informasiyalarının əhəmiyyətli olmaması barədə nəticələri əsaslandırmalıdır. Bundan əlavə, əsas auditor cəlb edilən auditor tərəfindən keçirilən bütün prosedurları və çıxarılan nəticələri rəsmiləşdirməlidir. Lakin 3.4-cü bənddə göstərilən şərtlər olduqda, əgər prosedurların məhdudlaşdırıl- masmm səbəbləri başqa sənədlərdə qeyd edilibsə, həmin səbəbləri əsas auditorun sənədləşdirməsinə ehtiyac yoxdur.
IV. Auditorların əməkdaşlığı
4.1. Əsas auditorun cəlb edilən auditorun işindən istifadə etməsi şərtlərinə uyğun olaraq, cəlb edilən auditor əsas auditorla əməkdaşlıq etməlidir. Cəlb edilən auditor əsas auditorun diqqətini öz işinin mövcud tələblərə uyğun olaraq yerinə yetirilə bilinməyən istənilən aspektinə cəlb etməlidir. Eyni zamanda peşə tələblərinə uyğun olaraq, cəlb edilən auditor əsas auditorun görüş dairəsinə düşən və cəlb edilən auditorun işi üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilən məsələlərlə tanış olmalıdır.
V. Müzakirələrin protokolları
5.1. Əgər əsas auditor cəlb edilən auditorun işinin nəticələrindən istifadə edilə bilinmədiyi və onun yoxladığı bölmənin maliyyə informasiyası barəsində kifayət qədər əlavə prosedurların keçirilməsinə imkan olmadığı barədə qərara gəlsə, onda əsas auditor şərti auditor rəyi tərtib etməli və ya audit sahəsində mövcud olan məhdudiyyətlərə görə rəy verməkdən imtina etməlidir.
5.2. Əgər cəlb edilən auditor auditor hesabatında (aktında) dəyişiklik olunmasını təklif edirsə, onda əsas auditor dəyişikliyin auditor hesabatını (aktını) dəyişmək üçün nə dərəcədə vacib olması məsələsinə baxmalıdır.
VI. Məsuliyyət bölgüsü
6.1. Əsas auditor bir və ya bir neçə bölmənin yoxlamasını keçirməyə cəlb edilən auditorun hesabatı (aktı) əsasında bütövlükdə təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında auditor rəyi verə bilər. Əgər əsas auditor belə edərsə, auditor rəyi bu faktı qəti müəyyən etməlidir və həmin rəydə mühasibat (maliyyə) hesabatının hansı hissəsini cəlb edilən auditorun yoxladığı göstərilməlidir. Əgər əsas auditor auditor hesabatında belə istinad edirsə, onda audit prosedurları 3.1 və 3.3-cü bəndlərdə göstərilənlərlə məhdudlaşır.
ASlÜS 041/056-2000 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 31 avqust tarixli
60/9 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTORLARIN XÜSUSİ
MƏSƏLƏLƏR ÜZRƏ
YOXLAMALARDA İŞTİRAKI
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Xüsusi məqsədli yoxlamanın
auditor rəyi» (ISA 800 “The auditors report on spesial purpose audit enga-
gements») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu standartın məqsədi aşağıda göstərilən xüsusi məsələlər üzrə
auditor yoxlamaları ilə əlaqədar normaların müəyyən olunması və
fəaliyyətin təmin edilməsidir:
- milli mühasibat uçotu standartlarından fərqli olan mühasibat
uçotunun qəbul edilmiş digər prinsiplərinə uyğun olaraq tərtib edilmiş
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlanılması;
- bir sıra hesabların, hesab ünsürlərinin və ya mühasibat (maliyyə)
hesabatları bölmələrinin (bundan sonra «Mühasibat (maliyyə)
hesabatlarının hissələri» adlandırılacaqdır) yoxlanılması;
- müqavilələrin şərtlərinə riayət edilməsinin yoxlanılması;
- icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlanılması.
1.3. Bu standart icmalların tərtib edilməsi, prosedurların
razılaşdırılması və ya hesabatların formalaşdırılması hallarında tətbiq
edilmir.
II. Ümumi müddəalar
2.1. Xüsusi məsələlər üzrə auditin aparılmasında işin xarakteri,
müddəti və həcmi şəraitdən asılıdır. Belə yoxlamanın aparılması haqqında
təklifi qəbul edənə qədər əmin olmaq lazımdır ki, işin xarakterinin, rəyin
forma və məzmununun başa düşülməsinə nail olunmuşdur.
2.2. Yoxlamanın planlaşdırılmasında auditordan rəy tərtib edilən
informasiyanın hazırlanmasının və informasiyanın gələcək
istifadəçilərinin məqsədi barədə aydın təsəvvür tələb olunur. Rəydən onun
nəzərdə tutulmadığı məqsədlər üçün istifadə edilməsinin qarşısını
almaqdan ötrü auditor rəydə bu məqsədləri müəyyənləşdirə bilər və öz
rəyinin yayılmasına və istifadə olunmasına məhdudiyyət qoya bilər.
2.3. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəydən başqa, auditorun xüsusi məsələlər üzrə rəyinə aşağıdakı əsas elementlər daxil
edilməlidir:
• təsərrüfat subyektinin adı;
• təsərrüfat subyektinin ünvanı;
• giriş paraqrafı:
- hansı maliyyə informasiyasının yoxlanılmasına dair göstəriş;
- sifarişçinin rəhbərliyinin və auditomn hər birinin hansı məsuliyyəti
daşımasına dair göstəriş;
• aparılan yoxlamanın xarakterini təsvir edən paraqraf:
- xüsusi məqsədlər üçün yoxlama aparılan halda tətbiq edilən
standartlara və ya praktikaya istinad;
- auditorun gördüyü işin şərhi; • maliyyə informasiyasının tədqiqi barədə auditorun fikrini əks etdirən
paraqraf;
• rəyin tarixi;
• auditorun ünvanı;
• auditorun imzası.
Bu formanın üstünlüyü ondadır ki, rəyin istifadəçilər tərəfindən başa
düşülməsini təmin edir.
2.4. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının sifarişçi tərəfindən hakimiyyət
orqanlarına, vəkalət verənlərə, sığortaçılara və başqa istifadəçilərə təqdim
edilməli olduğu hallarda auditor rəyinin müəyyənləşdirilmiş forması
mövcud ola bilər. Müəyyən edilmiş belə formalar bu standartın tələblərinə
uyğun olmaya bilər. Məsələn, şərtsiz müsbət rəy tərtib edilən hallarda auditordan onun səlahiyyəti hədlərindən kənar, habelə rəyin ayrılmaz
hissəsi buraxılmaqla rəy tələb oluna bilər. Rəyin müəyyən edilmiş
qeyri-adi forması mövcud olduqda, auditor bu rəy formasını
qiymətləndirməli və standarta uyğunluq məqsədilə rəydə təsvir edilmiş
fikri dəyişmək və ya əlavə hesabat tərtib etmək yolu ilə müstəqil olaraq
lazımi dəyişikliklər etməlidir.
2.5. Auditorun rəy verməli olduğu informasiya müqavilənin şərtlərinə
əsaslandıqda, informasiyanın hazırlanmasında bu şərtlərin sifarişçinin
əməkdaşları tərəfindən necə izah edilməsinə auditor tərəfindən
baxılmalıdır. İzah onda əhəmiyyətli hesab olunur ki, başqa səmərəli izah
mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli fərqlərə səbəb ola bilsin.
2.6. Auditor maliyyə informasiyasının əsaslandığı müqavilələrin
əhəmiyyətli şərtlərinin uçotda tam açılmasına baxmalıdır. Auditor öz
rəyində müqavilənin şərtlərinin sifarişçi tərəfindən başa düşülməsini əks
etdirən qeydlərə istinad edə bilər.
III. Milli standartlardan fərqli olan mühasibat uçotunun
qəbul edilmiş digər prinsiplərinə uyğun olaraq tərtib
edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəy
3.1. Mühasibat (maliyyə) hesabatları xüsusi məqsədlər üçün,
mühasibat uçotunun beynəlxalq və ya milli standartlarına əsasən deyil,
uçotun qəbul edilmiş digər prinsiplərinə uyğun olaraq hazırlana bilər.
Buraya hər hansı spesifik məqsədlər üçün formalaşdırılmış mühasibat
uçotu üzrə sazişlər daxil edilmir. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının qəbul
edilmiş sxemlərinə aşağıdakılar daxil edilə bilər:
- vergi bəyannamələri;
- kassaya daxilolmalara və kassadan ödəmələrə əsaslanan uçot
sxemləri;
- hər hansı tənzimləyici dövlət orqanı tərəfindən müəyyən edilən
mühasibat (maliyyə) hesabatları.
3.2. Maliyyə informasiyası haqqında mühasibat uçotunun qəbul
edilmiş digər prinsiplərinə müvafiq olaraq hazırlanmış auditor rəyində
uçotun tətbiq edilən prinsipləri və ya hesabatın həmin prinsiplərə uyğun
istinad edilməli olan paraqrafı barədə göstəriş olmalıdır. Rəydə mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının bütün əhəmiyyətli hissələri ilə birlikdə bu
prinsiplərə uyğun olaraq hazırlanması göstərilməlidir. Auditorun fikrini
ifadə etmək üçün bir-birinə ekvivalent olan «doğru və aydın təsəvvür
yaradır» və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir» terminlərindən
istifadə edilməlidir.
Bu paraqrafda belə rəylərin aşağıdakı nümunələri verilir:
Pul vəsaitlərinin alınması və ödənilməsi haqqında
hesabat üzrə
«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi
(təsərrüfat subyektinin adt)
BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari-
xinə olan hesabatlarına əlavə edilən pul vəsaitlərinin alınması və ödə-
nilməsi haqqında hesabatının auditor yoxlamasını apardıq. Hesabatın
tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmi-
zə apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan sənəd haqqında fik-
ri ifadə etmək daxil idi.
Yoxlama ............. audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli
audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a
uyğun olaraq, biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli
təhriflərin olmamasına kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor
yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına mühasibat
(maliyyə) hesabatlarmdakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi
(testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat
uçotunun istifadə edilən prinsiplərinin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi
heyəti tərəfindən əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi
təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan
yoxlama fikrin formalaşdırılması üçün yetərli əsasdır.
Şirkətin vəzifəsinə pul vəsaitlərinin daxil olmasının və ödənilməsinin
uçotuna əsaslanan hesabat hazırlamaq daxil idi. Buna uyğun olaraq, gəlir
hesablandığı andan deyil, əldə edildiyi andan, xərc isə hesablandığı andan
deyil, ödənildiyi andan sayılır.
Bizim fikrimizcə, əlavə edilən hesabat . . . . nömrəli əlavədə göstərilən
pul vəsaitlərinin alınması və ödənilməsi sxeminə uyğun olaraq, « »
___ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin əldə edi
lən gəlirləri və ödənilən xərcləri haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır
(və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı və atasıntn adı)
Mənfəət vergisinin uçotu əsasında hazırlanan maliyyə
hesabatları üzrə «Xəzər»
şirkəti üçün auditor rəyi
(lasərrii/al subyektinin adı)
BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari- xinə olan hesabatlarına əlavə edilən mənfəət vergisinin uçotu əsasın- da hazırlanmış maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasını apardıq. Hesabatın tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan sənəd haq- qında fikri ifadə etməkdir.
Yoxlama ............. audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun olaraq, biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarmdakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunun istifadə edilən prinsiplərinin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşdırılması üçün yetərli əsasdır.
Bizim fıkrimizcə, mühasibat (maliyyə) hesabatı . . . . nömrəli əlavədə göstərilən mənfəət vergisinin uçotuna uyğun olaraq, « ___ » ________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun gəlirləri və xərcləri haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı va alasının adı)
3.3. Auditor sifarişçinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının və auditor rəyi istifadəçilərinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adından və ya ona edilən qeyddən bu hesabatın beynəlxalq və ya milli uçot standartlarına uyğun olmayaraq hazırlandığının başa düşülüb-düşül- məməsini müəyyən etməlidir. Əgər belə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adında və ya mətnində müvafiq göstəriş və istinad yoxdursa, onda auditor müvafiq surətdə dəyişdirilmiş şəkildə rəy verməlidir.
Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ayrı-ayrı hissələri
haqqında rəy
3.4. Auditordan mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bir və ya bir neçə
ünsürü haqqında, məsələn, debitorlar, materiallar hesabları, işçilərin
mükafatlandırılmasmm haqq-hesabları və ya mənfəətdən verginin
hesablanması haqqında öz fikrini bildirməsini xahiş edə bilərlər. İşin belə
növü ayrıca bir iş kimi və ya mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bir
hissəsinin yoxlanılması kimi aparıla bilər. Lakin yoxlamanın belə növü son
nəticədə bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəyin yazılması ilə nəticələnmir və buna görə də auditor öz fikrini yalnız ünsürün
bütün əhəmiyyətli cəhətləri ilə uçotun göstərilən sisteminə uyğun
hazırlanıb-hazırlanmaması barədə bildirir.
3.5. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bir çox elementləri öz
aralarında əlaqəlidir, məsələn, satış və debitorlar və ya materiallar və
kreditorlar. Buna görə də belə komponentlərin yoxlanılması keçirilərkən,
auditor həmin komponentləri bəzən ayıra bilməz və qarışıq komponentləri
yoxlamalı olacaqdır. Prosedurun həcmini müəyyənləşdirərkən auditor öz
aralarında əlaqəli olan auditorun rəy verməli olduğu informasiyaya
əhəmiyyətli təsir göstərən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının
elementlərini nəzərdən keçirməlidir.
3.6. Auditor yoxlanılan ünsürün əhəmiyyətlilik məsələsini nəzərdən keçirməlidir. Məsələn, hər hansı hesabdakı qalıq bütövlükdə mühasibat
(maliyyə) hesabatlarına baxılarkən müəyyən edilən qalığa nisbətdə
əhəmiyyətliliyi daha aşağı səviyyədə müəyyən edə bilər. Buna görə də
auditor yoxlaması bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları əsasında
müəyyən edilən yoxlamanın həcmi ilə müqayisədə daha da geniş olacaqdır.
3.7. Rəyin istifadəçi tərəfindən bütün hesabata şamil olunduğu şəkildə
qəbul edilməsinin qarşısını almaq üçün auditor sifarişçiyə rəyi təşkilatın
ümumi mühasibat (maliyyə) hesabatlarına daxil etməməyi məsləhət
görməlidir.
3.8. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının komponenti haqqında olan
auditor rəyi tətbiq edilən uçot prinsiplərini və ya hesabat paraqrafmda olan
istinad barədə göstərişi özündə əks etdirməlidir. Rəydə mühasibat (maliyyə) hesabatları komponentinin bütün əhəmiyyətli hissələri ilə bu
prinsiplərə uyğun olaraq hazırlanıb-hazırlanmaması göstərilməlidir. Bu
paraqrafda belə rəylərin nümunələri verilir.
Debitor borclarının təsdiq edilməsi üzrə
«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi
(tnsorrüfat subyektinin adı)
BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari- xə debitorların siyahısı əlavə edilən debitorlar hesabının auditor yox- lamasını apardıq. Debitorların siyahısının tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmizə debitorların siyahısı üz- rə apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan fikri ifadə etmək daxil idi.
Yoxlama............. audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun olaraq, biz sxemdə əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına sxemdəki göstəriciləri təsdiq edən sü- butların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir.
Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunda istifadə edilən prinsiplə- rin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən həyata keçirilən əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və debitorların siyahısının ümumi təq- dimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.
Bizim fıkrimizcə, əlavə edilən debitorların siyahısı . . . . uyğun ola- raq, « __ » ________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin de- bitorlar hesabı haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı va atasının adı)
Mənfəətdə iştirakın sxemi üzrə
«Muğan» şirkəti üçün auditor rəyi
(tasorriifat subyektinin adı)
BİZ «Muğan» şirkətinin «_ _ » ___________ -ci il dekabrın 31-də
başa çatan ildə mənfəətdə iştirakının əlavə edilən sxeminin auditor yoxlamasını apardıq. Sxemin tərtibinə görə məsuliyyəti «Xəzər» şir-
kətinin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmizə sxem haqqında apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan fikri ifadə etmək daxil idi.
Yoxlama ............ audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun olaraq, biz sxemin əhəmiyyətli şəkildə təhrif edilmədiyinə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlaması sxemdəki göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsini (testləşdirmə vasitəsilə) özündə əks etdirir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunun istifadə edilən prinsiplərinin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.
Bizim fikrimizcə, mənfəətdə iştirakın əlavə edilən sxemi «Muğan» və «Xəzər» şirkətləri arasında vəsaitin ödənilməsi haqqında bağlanmış « ______ » _________ -ci il 1 iyun tarixli müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq, « ___ » _________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin mənfəətində «Muğan» şirkətinin iştirakı haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı və atasının adı)
3.9. Bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında mənfi fikir ifadə edildiyi və ya fikir ifadə etməkdən imtina olunduğu halda, auditor mühasibat (maliyyə) hesabatının komponenti haqqında yalnız 0 halda rəy tərtib edə bilər ki, bu komponent mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsas hissəsi olmasın. Əks halda mühasibat (maliyyə) hesabatlarının komponenti haqqında rəy bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında mənfi rəyi “kölgədə qoya” bilər.
Müqavilə şərtlərinə riayət edilməsinə dair auditor yoxlaması 3.10. Auditordan müəyyən müqavilələrə, məsələn, istiqraz və ya borc
müqavilələrinə təsərrüfat subyekti tərəfindən riayət edilməsi haqqında rəy tərtib olunmasını xahiş edə bilərlər. Belə müqavilələrə uyğun olaraq, təsərrüfat subyekti müqavilədən irəli gələn müxtəlif öhdəlikləri, məsələn, faizlərin verilməsini, bəzi maliyyə əmsallanna riayət edilməsini, di- videndlərin verilməsinin qadağan olunmasını və əmlakın satışından alınan gəlirdən istifadə edilməsini yerinə yetirməlidir.
3.11. Auditor müqavilənin şərtlərinə təsərrüfat subyektinin riayət
etməsi haqqında öz fikrini müəyyənləşdirmək üçün işlə yalnız o halda
məşğul olmalıdır ki, belə işin ümumi aspektləri auditorun səlahiyyətləri
hədlərində mühasibat uçotu və maliyyə ilə əlaqədar olsun. İşin bir hissəsi
auditorun səlahiyyətləri hədlərindən kənarda olduğu halda auditor bu
məsələ üzrə ekspertin işindən istifadə edə bilər.
3.12. Rəydə müqavilənin konkret şərtlərinə sifarişçinin riayət etməsi
haqqında auditorun fikri əks olunmalıdır. Bu paraqrafda müqavilənin
şərtlərinə riayət edilməsi haqqında ayrıca rəydə və bütövlükdə mühasibat
(maliyyə) hesabatları haqqında rəydə tərtib edilmiş auditor rəylərinin
nümunələri verilmişdir.
«Asimanbank» Kommersiya Bankı üçün ayrıca auditor rəyi
(lasnrrüfat subyektinin adı)
BİZ «Asimanbank» KB ilə bağlanmış « _ »___________ -cı İl
tarixli kontraktın xx-dən xx-dək bölmələrinin mühasibat və maliyyə
aspektlərinə «Xəzər» şirkəti tərəfindən riayət edilməsinin auditor
yoxlamasını apardıq.
Yoxlama müvafiq auditor yoxlamalarının aparılmasında tətbiq edilən
................... audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit
standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun
olaraq, biz kontraktın müvafiq bölmələrinə «Xəzər» şirkətinin riayət
etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını
planlaşdırmalı və aparmalıyıq. Auditor yoxlamasına tələb olunan
sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Biz hesab edirik
ki, keçirilən yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.
Bizim fikrimizcə, « ____ » _________ -ci il dekabrın 31-nə olan və
ziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat
və maliyyə aspektləri üzrə bütün əhəmiyyətli cəhətlərinə riayət etmişdir.
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı və alasının adı)
>■• w W^S'S O:\-S5
Mühasibat (maliyyə) hesabatları üzrə
«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi
(iM'ornifüt subyektinin adı)
BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » __________ -ci il 31 dekabr tari- xə əlavə edilən balansının və həmin tarixə mənfəət və zərərlər haq- qında hesabatının auditor yoxlamasını apardıq. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin rəhbərliyi daşıyır. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanaraq sə- nəd haqqında fikri ifadə etməkdir.
Biz «Asimanbank» KB ilə bağlanmış « _____ » _________ -ci il ta rixli kontraktın xx-dən xx-dək bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektlərinə «Xəzər» şirkəti tərəfindən riayət edilməsini yoxladıq.
Yoxlama mühasibat (maliyyə) hesabatının müvafiq auditor yoxlamalarının aparılmasında tətbiq edilən . . . audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstənuəli) uyğun aparılmışdır. Bu slandart(lar)a uyğun olaraq, biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlərin olmamasına və kontraktın müvafiq bölmələrinə «Xəzər» şirkətinin riayət etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq üçün auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunda istifadə edilən prinsiplərin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndimıələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.
Bizim fıkrimizcə: - mühasibat (maliyyə) hesabatı . . . Qanuna uyğun olaraq (. . . stan-
dart(lar)a riayət edilməklə), « ____ » ________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).
- « ___ » ________ -ci il dekabrın 31-nə olan vəziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat və maliyyə as- pektindəki tələblərə bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən riayət etmişdir.
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı vo alasının adı)
icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəy
3.13. Təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin əsas cari məlumatları və bu fəaliyyətin nəticələri ilə maraqlanan istifadəçini məlumatlandınnaq məqsədilə sifarişçi onun auditor tərəfindən yoxlanılmış illik mühasibat (maliyyə) hesabatını hazırlaya bilər. Əsasında icmal hesabat hazırlanan mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında öz fikrini artıq ifadə etdiyi halda icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəy tərtib edə bilər.
3.14. icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları auditorun təsdiq etdiyi illik hesabatlara nisbətən xeyli dərəcədə yığcam şəkildə hazırlanır. Buna görə də belə hesabatlarda aydın göstərilməlidir ki, onlar ümumidir və hesabatın istifadəçisi təşkilatın maliyyə vəziyyətini və onun fəaliyyətinin nəticələrini yaxşı başa düşmək üçün icmal hesabatlardan auditorun təsdiq etdiyi və uçotun verilmiş sistemi çərçivəsində tələb edilən bütün informasiyaya malik olan son mühasibat (maliyyə) hesabatları ilə birlikdə istifadə etməlidir.
3.15. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatları elə adlandırılmalıdır ki, onun hansı mühasibat (maliyyə) hesabatı əsasında hazırlanması göstərilsin; məsələn, “Auditor tərəfindən yoxlanılmış “ ____________ ” ________ -ci il 31 dekabr tarixə mühasibat (maliyyə) hesabatları əsasında hazırlanmış ümumi mühasibat (maliyyə) hesabatları”.
3.16. Auditomn təsdiq etdiyi illik mühasibat (maliyyə) hesabatları üçün hesabat sisteminə uyğun olaraq cəmlənməli olan bütün informasiya icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarında olmur. Buna görə də auditorlar icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları barəsində fikirlərini formalaşdırarkən “doğru və aydın təsəvvür yaradır” və ya “hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir” ifadələrindən istifadə etməməlidirlər.
3.17. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında auditor rəyinə aşağıdakı əsas elementlər daxil olmalıdır:
- təsərrüfat subyektinin adı; - təsərrüfat subyektinin ünvanı; - əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən, auditor
tərəfindən yoxlanılmış mühasibat (maliyyə) hesabatlarına istinad; - tam mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında auditor rəyinin
növünün və tarixinin göstərilməsi; - icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarmdakı informasiyanın
yoxlanılmış mühasibat (maliyyə) hesabatlarına uyğun olması barədə auditorun fikri. Tam mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında qeyd və icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında müsbət rəy olan halda, audi
tor rəyində göstərilməlidir ki, icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tam mühasibat (maliyyə) hesabatlarına uyğundur, lakin sonuncu haqqında auditor rəyi qeydlə ifadə edilmişdir;
- təsərrüfat subyektinin nəticələrinin və vəziyyətinin, auditor tərəfindən görülən işin daha yaxşı başa düşülməsi üçün icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tam mühasibat (maliyyə) hesabatları və ona auditor rəyi ilə birlikdə öyrənilməli olması bildirilən icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarında müvafiq paraqraf bildirilməli və ya göstərilməlidir;
- rəyin tarixi; - auditorun ünvanı; - auditorun imzası. Aşağıda icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında auditor
rəylərinin nümunələri verilmişdir.
İllik mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında şərtsiz
müsbət auditor rəyi tərtib edilən halda
«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi
(t^snrrüfal subyektinin adı)
BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari- xinə olan və əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını . . . audit standart(lar)ma (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartla- rını göstərməli) uyğun apardıq. Biz -ci il « ______ » tarix- li rəyimiz əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarına şərtsiz müsbət fikrimizi ifadə etdik.
Bizim fıkrimizcə, əlavə edilən mühasibat (maliyyə) hesabatları bü- tün əhəmiyyətli cəhətlərdən əsasında tərtib edildiyi mühasibat (maliy- yə) hesabatlarına uyğundur.
Göstərilən dövr ərzində şirkətin maliyyə vəziyyətinin və onun fə- aliyyətinin nəticələrinin, aparılan yoxlamanın xüsusiyyətinin daha yaxşı başa düşülməsi üçün icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsasında hazırlanan mühasibat (maliyyə) hesabatlarını və onunla əla- qədar auditor rəyini birlikdə öyrənmək lazımdır.
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı v,ı alasının adı)
illik mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında
şərti müsbət auditor rəyi tərtib edilən halda «Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi
(tasorrüfat subyektinin adı)
BİZ «Xəzər» şirkətinin « ____________________________ » __________ -ci il 31 dekabr tari- xinə olan və əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını . . . audit standart(lar)ına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartla- rını göstərməli) uyğun apardıq. Biz -ci il « ______ » tarix- li rəyimizdə fikrimizi bildirdik ki, əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatları materialların qiymətləndirilməsinin . . . qədər şişirdilməsi istisna olmaqla, . . . haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).
Bizim fikrimizcə, əlavə edilən mühasibat (maliyyə) hesabatları bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən əsasında tərtib edildiyi və haqqında şərti müsbət rəy ifadə olunduğu mühasibat (maliyyə) hesabatlarına uyğundur.
Göstərilən dövr ərzində şirkətin maliyyə vəziyyətinin və onun fəaliyyətinin nəticələrinin, aparılan yoxlamanın keyfiyyətinin daha yaxşı başa düşülməsi üçün ümumi mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsasında hazırlanan mühasibat (maliyyə) hesabatlarını və onunla əlaqədar auditor rəyini birlikdə öyrənmək lazımdır.
Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı va atasının adı)
Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 2000-ci il 27 oktyabr tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd № 2119)
ASlÜS 042/057-2000 A zərb ay can R espiı bli kasın ın
Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 20 oktyabr tarixli
63/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTİNİN
RƏHBƏRLİYİ TƏRƏFİNDƏN
AUDİTORA TƏQDİM EDİLƏN
MƏLUMATLAR
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Rəhbərliyin təqdimatı» (ISA
580 “Management Representations”) beynəlxalq audit standartı əsasında
hazırlanmışdır.
1.2. Bu standartın məqsədi sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi
tərəfindən auditor sübutu kimi təqdim edilən məlumatlardan istifadə
edilməsinin norma və qaydalarını müəyyən etməkdən ibarətdir.
1.3. Standart həmin məlumatların sənədləşdirilməsi və
qiymətləndirilməsi prosedurlarını, habelə onların təqdim edilməsindən
imtina edildiyi hallarda görülməli tədbirləri tənzimləyir.
1.4. Auditor öz işinin məqsədinə nail olmaq üçün təsərrüfat subyektinin
rəhbərliyindən lazım olan məlumatları əldə etməlidir.
II. Təqdim edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının
dürüstlüyünə görə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin
məsuliyyəti
2.1. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim olunan
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müvafiq tələblər nəzərə alınmaqla
tərtib edilməsinə və onun dürüstlüyünün təsdiq edilməsinə məsuliyyət
daşıdığına görə məlumatlı olması haqda auditor sübutlar əldə etməlidir.
Auditor belə sübutları təsərrüfat subyektinin direktorlar şurasının üzvləri
ilə aparılan söhbətlərin yazılı çıxarışını, mühasibat (ma
liyyə) hesabatlarının yazılı təsdiqini və ya həmin hesabatların təsdiqlənmiş surətlərini almaqla əldə edə bilər.
111. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin auditor
sübutu kimi təqdim etdiyi məlumatlar
3.1. Hər hansı digər sübutların mövcud olmadığı ehtimal edilərsə,
auditor mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bütün əhəmiyyətli
aspektlərinin dürüstlüyü ilə əlaqədar yazılı sübutlar əldə etməlidir.
Auditorla təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi arasında baş verə bilən
anlaşılmazlıq ehtimalı şifahi danışıqlar yazılı formada təsdiq olunan zaman
aradan götürülür.
3.2. Rəsmi sənədləşdirilmiş məlumatlar alınarkən mühasibat (maliyyə)
hesabatları üçün əhəmiyyətli olan ayrı-ayrı və ya məcmu formada qəbul
edilən məlumatlarla kifayətlənmək olar. Müəyyən hallarda bunun hansı
zərurətdən irəli gəldiyini və əhəmiyyətliliyini auditor sifarişçinin
rəhbərliyinə izah etməlidir.
3.3. Auditor yoxlaması zamanı təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən
auditorun tələbi ilə və ya rəhbərliyin arzusu ilə müxtəlif məlumatlar əldə
edilə bilər. Əgər belə informasiyalar mühasibat (maliyyə) hesabatlarına
əhəmiyyətli dərəcədə aid olarsa, bu halda auditordan aşağıdakılar tələb
edilir;
- tələb olunan sübutları subyektdaxili yoxlamalardan və ya ondan kənar
mənbələrdən əldə etmək;
- təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilmiş
məlumatların inandırıcı olmasını, əldə edilmiş digər auditor sübutlarına, o
cümlədən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən əldə edilmiş sair
məlumatlara uyğunluğunu müəyyən etmək;
- məlumatları təqdim edən şəxsin mühasibat (maliyyə) hesabatları
haqqında kifayət qədər məlumatlı olmasını özü üçün müəyyən etmək.
3.4. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən
məlumatlar auditorun təxmini olaraq əldə etdiyi digər auditor sübutlarını
əvəz edə bilməz. Məsələn, bu və ya digər aktivlərin alınmasına çəkilən
xərclər haqqında yeni məlumatlar həmin məsələ üzrə digər auditor
sübutlarını əvəz edə bilməz. Əgər auditor əhəmiyyətli hesab etdiyi
göstəricilər üzrə kifayət qədər auditor sübutları əldə edə bilməmiş
dirsə və onun fikrincə, belə sübutlar prinsip etibarı ilə mövcuddur, onda bu
məsələ üzrə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən məlumatlar alınsa da,
həmin göstəricilər üzrə auditorun fikrinin formalaşdırılması imkanı
məhdud hesab edilir.
3.5. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən
məlumatlar auditor sübutlarının yeganə mənbəyi hesab edilərsə, onda
auditor müəyyən hadisələrin gedişi ilə rastlaşa bilər. Məsələn, müəyyən
aktivlərin dəyərinin uzun müddətə artırılması ilə əlaqədar onların təsdiq
edilməsi üçün rəhbərlikdən alınan məlumatlardan başqa istənilən
sübutların əldə edilməsi imkanı şübhəli hesab edilir.
3.6. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilmiş
məlumatlarla əldə edilmiş auditor sübutları arasında ziddiyyət varsa, onda
auditor bu ziddiyyətlərin səbəbini araşdırmalı və zəruri hallarda rəhbərlik
tərəfindən təqdim edilmiş digər məlumatların da etibarlılığına baxmalıdır.
IV. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən alınmış
məlumatların sənədləşdirilməsi
4.1. Adi hallarda auditor təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən aldığı
məlumatları, rəhbərliklə apardığı müzakirələrin məzmununu, eləcə də
onlardan müzakirələr zamanı aldığı yazılı məlumatları auditor sübutu kimi
öz işçi sənədlərinə daxil etməlidir.
4.2. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən auditor
sübutlarından yazılı qaydada təqdim edilən məlumatlara üstünlük verilir ki,
həmin məlumatlar aşağıda göstərilən formalardan biri kimi təqdim edilə
bilər:
- təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən imzalanmış məktub
şəklində;
- təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən alınmış məlumatlar əsasında
auditor tərəfindən hazırlanmış və həmin təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi
tərəfindən imzalanmış sənəd şəklində;
- təsərrüfat subyektinin direktorlar şurasının və ya digər müvafiq
orqanların nümayəndələri ilə aparılmış söhbətlərin stenoqramı, yaxud
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müvafiq qaydada təsdiqlənmiş surəti
şəklində.
V. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin təqdim etdiyi
məktubun əsas bölmələri
5.1. Auditor təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən xahiş etməlidir ki, təqdim edilən məktubda onun kimə ünvanlanması, imzalanması, müvafiq qaydada nömrələnməsi və tarix qoyulması təmin olunsun.
5.2. Adətən rəhbərlik tərəfindən təqdim edilən məktub auditorun aktının (hesabatının) tərtib edildiyi tarixlə eyni vaxtda imzalanır. Lakin müəyyən edilmiş hallarda ayrı-ayrı əməliyyatlara dair və ya konkret məsələlər üzrə yazılmış məktub yoxlama gedişində və ya auditor rəyi verildikdən sonra da alma bilər (məsələn, açıq tipli səhmlərin paylanmasına başlandığı tarixdə).
5.3. Adətən qoyulmuş məsələlər üzrə onların biliklərinə əsaslanan məktub təşkilatın və onun maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi üçün sifarişçi təsərrüfat subyektinin səlahiyyəti olan hər bir nümayəndəsi (ilk növbədə icraçı və ya maliyyə direktoru) tərəfindən imza edilir. Bəzi hallarda auditor belə məlumatları digər əməkdaşlardan da ala bilər. Məsələn, auditor direktorlar şurasının iclaslarının, təsisçilərin yığıncaqlarının, digər mühüm tədbirlərin keçirilməsinə dair stenoqram- ları və bu kimi məlumatları onların saxlanılmasına məsul olan şəxslərdən tələb edə bilər.
VI. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi
tərəfindən məlumatın verilməsindən imtina edildiyi
halda auditorun hərəkəti
6.1. Yoxlama üçün zəruri olan məlumatların təqdim edilməsindən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi imtina etdikdə, fikrin formalaşdırılması məhdudlaşdırılmış hesab edilərək auditor müsbət rəydən fərqli rəy tərtib edə bilər. Belə hallarda auditor təqdim edilmiş bütün digər məlumatların etibarlılığını qiymətləndirməklə yanaşı, bu imtinanın auditor rəyinin digər
aspektlərinə təsir edib-etməməsini müəyyənləşdirir.
ASlÜS 042A/057A-2000 Azerbaycan
Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2000-ci il 9 dekabr tarixli
66/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTOR RƏYLƏRI
Giriş
1. Bu standartın məqsədi auditor rəyinin və onun növlərinin tərtib və
tətbiq edilməsinin müvafiq qaydalarını müəyyən etməkdir.
2. Bu standart Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə və
«Auditor xidməti haqqında» Qanununa uyğun olaraq, «Maliyyə hesabatları
üzrə auditor rəyi» (ISA 700 “The Auditors Report on Financial
Statements”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
3. Auditor rəyi - auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü ilə
təsdiq olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə,
maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat
hesabatları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun ümumi
vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər,
dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün
hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir.
4. Səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən keçirilmiş
yoxlamanın nəticələrini əks etdirən auditor rəyi Azərbaycan
Respublikasının prosessual qanunvericiliyinə uyğun olaraq təyin edilmiş
ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.
5. Yoxlanılan maliyyə məlumatları barədə fikrini müəyyənləşdirmək
üçün auditor sübutları əsasında əldə edilmiş nəticələr auditor tərəfindən
təhlil edilir və qiymətləndirilir. Auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar
haqqında aydın yazılı fikri özündə əks etdirən auditor rəyi tərtib edilir.
I. Auditor rəyinin əsas bölmələri
6. Auditor rəyi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir;
a) Auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;
b) Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə
məlumat; v) Giriş;
q) Yoxlamanın məzmunu;
ğ) Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi;
d) Auditor rəyinin tarixi;
e) Sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı; ə) Auditor rəyinin
təsdiq edilməsi.
a) Auditi aparan
sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat
Auditor rəyinin bu bölməsində auditor yoxlamasının sərbəst auditor
(auditorlar) və ya auditor təşkilatı tərəfindən aparılması qeyd edilməli və
auditi aparan auditor təşkilatının adı (auditorun soyadı) göstərilməlidir.
b) Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və
ya hüquqi şəxslər barədə məlumat
Auditor rəyi sifarişçiyə - təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə və (və ya)
sahiblərinə ünvanlanır.
Auditor rəyində onun kimə ünvanlandığı dəqiq müəyyən edilməlidir.
Auditor rəyində əks olunmuş məlumatlardan kimlərin istifadə edə biləcəyi
də göstərilə bilər.
v) Giriş
Auditi aparmış auditorun (auditorların) soyadı, lisenziyanın nömrəsi və
tarixi, sifarişçi ilə bağlanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi, habelə
yoxlama ilə əhatə olunmuş dövr göstərilməlidir.
Auditor rəyinin bu bölməsində yoxlanılan hesabatlar haqqında
məlumat, bu hesabatların tərtib olunduğu tarix, həmçinin yoxlama ilə əhatə
olunan dövr əks etdirilməlidir.
Hesabatlar üzrə məsuliyyətin yoxlanılan müəssisənin rəhbərinin
üzərinə, maliyyə hesabatlarının audit nəticələrinə əsasən verilən rəyə görə
isə məsuliyyətin auditorun üzərinə düşdüyü qeyd olunmalıdır.
Auditor rəyinin giriş hissəsinin nümunəsi:
«Müqaviləyə əsasən _____________ 200 il tarixdən «
müəssisəsinin
200 il
tarixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən
_____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışıq
(aparmışam).
Yoxlama « » 200 il tarixdə başlayıb,
» 200 ____ il tarixdə başa çatdı. Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi
təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış
yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə-təsərrüfat
əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin
doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və
biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə)
görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram)».
q) Yoxlamanın məzmunu
Auditor rəyinin bu bölməsində aparılmış yoxlamanın məzmunu, onun
həcmi və tətbiq edilmiş standartlar göstərilməlidir.
Auditor rəyindən istifadə edənlərdə auditin Azərbaycan
Respublikasının normativ aktlarının və hamılıqla qəbul olunmuş təcrübənin
və ya beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun olaraq aparıldığına inam
yaranmalıdır.
Auditor rəyində göstərilməlidir ki, yoxlama planlaşdırılmış və
yoxlanılan hesabatlar haqqında auditorun mülahizələrinin doğruluğuna
onun inamını formalaşdırmaq üçün lazımi həcmdə aparılmışdır.
Auditor yoxlaması zamanı auditor müəssisənin uçotundakı
kənarlaşmaların və uyğunsuzluqların əhəmiyyətini qiymətləndirməlidir.
Səhvin əhəmiyyəti auditor tərəfindən yoxlama zamanı müəyyən edilir.
Bu bölmədə aşağıdakılar şərh olunmalıdır:
a) Hesabatların əsasını təşkil edən təsdiqedici materialların yoxlanması
üsulu göstərilməlidir;
b) Hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan
uçotun metodologiyası əks olunmalıdır;
v) Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında sifarişçilər tərəfindən tətbiq
edilən uçot prinsipləri qiymətləndirilməlidir;
q) Təqdim edilmiş maliyyə hesabatları bütövlükdə
qiymətləndirilməlidir.
«Yoxlamanın məzmunu» bölməsinin nümunəsi:
«Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor
sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit
standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi
planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).
Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təs-
diqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin
tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları
nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq
(toplamışam)».
ğ) Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi
Auditor rəyi hesabatlar haqqında və onların bütün əhəmiyyətli
göstəriciləri üzrə düzgünlüyünə, Azərbaycan Respublikasında hesabatların
tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olmasına dair auditorun
fikrini aydın əks etdirməlidir.
d) Auditor rəyinin tarixi
Auditor, auditor yoxlamasının başa çatdığı gün auditor rəyinə tarix
qoymalıdır. Auditor rəyinin imzalandığı gün onun tarixi hesab edilir.
e) Sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı
Auditor rəyində sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi
yerləşdiyi ünvan göstərilməlidir.
ə) Auditor rəyinin təsdiq edilməsi
Auditor yoxlaması başa çatdıqdan və auditor rəyi tam hazır olduqdan
sonra sərbəst auditor onu imzalamalı və möhürü ilə təsdiq etməlidir.
Auditor yoxlaması auditor təşkilatı tərəfindən aparıldıqda isə yoxlamada iştirak etmiş auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri auditor
rəyini imzalamalı və onu auditor təşkilatının möhürü ilə təsdiq etməlidir.
II. Auditor rəyinin növləri
7. Auditor rəyləri şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilər və ya
auditor maliyyə hesabatı haqqında rəy verməkdən imtina edir və özünün
nəticələrini başqa hesabat formasında rəsmdəşdirir. Şərtsiz müsbət rəy
təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər.
Əgər əlavə qeydlər edilməsi zəruridirsə, onda yoxlamanın məzmunu və
təsdiqləyici qeydin mənası haqqında yanlış təəssürata yol verməmək üçün
təsdiqləyici qeyd tamamlanır. 8. Şərtsiz müsbət rəy auditorun fikrincə aşağıdakı şərtlər yerinə
yetirildiyi hallarda tərtib olunur:
- auditor audit məqsədi üçün lazım olan bütün məlumatları və izahatları
almışdır;
- təqdim olunan məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin həqiqi
maliyyə vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir;
- məlumatın yetərliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün
suallar üzrə tam informasiya mövcuddur;
- maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş mühasibat
uçotu sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud
qanunvericiliyin tələblərini ödəyir;
- hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında tərtib olunur və heç bir ziddiyyət təşkil etmir;
- hesabatlar müəyyən edilmiş qaydada təsdiq olunmuş formalar üzrə
tərtib edilmişdir.
Şərtsiz müsbət rəy yoxlanılan təsərrüfat subyektinin uçot və hesabat
işinin vəziyyəti üzrə auditorun aydın və birmənalı müsbət fikrini əks
etdirir.
Şərtsiz müsbət rəy aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir:
«tələbləri təmin edir», «lazımi qaydada təqdim edilir», «doğru və həqiqi
təsəvvür yaradır», «düzgün əks etdirir», «... uyğundur».
Əgər yoxlama zamanı auditorda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin qəbul
etdiyi qərarların düzgünlüyünə etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora
arqumentləşdirilmiş və inandırıcı əsaslar təqdim olunarsa.
onda auditor öz rəyində həmin qərarları göstərməyə borclu deyil və belə hal müsbət rəyin şərtsiz olmasına təsir etmir.
9. Auditor rəyi ona əlavə edilmiş izahatları özündə birləşdirirsə,
təkmilləşdirilmiş hesab olunur.
Təkmilləşdirilmiş auditor rəyi özündə aşağıdakıları birləşdirə bilər:
- müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində inamsızlıq və ya
qeyri-müəyyənlik problemlərini;
- yoxlama dövrü ərzində uçot prinsiplərinin dəyişməsini;
- auditin nəticələrinə görə müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin
aparılmasını (əgər bu düzəlişlər auditor rəyi tərtib olunan anadək
aparılmayıbsa);
- Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan uçot prinsiplərindən
fərqlənən prinsiplərin təsvirini;
- başqa auditorların rəyindən istifadəyə dair izahatları;
- əvvəlki auditor rəylərinə aid olan araşdırmaları.
10. Standart bölmələrdə məlumatlara şərhlər, xüsusilə aşağıda
göstərilənlər əlavə edildikdə, auditor rəyi tamamlanmış hesab olunur:
- əhəmiyyətli məlumatlara diqqət göstərilən əlavə bölmə;
- rüblük məlumatların və ya analitik uçotun olmaması üzrə lazımi
göstəriş;
- yoxlanılan hesabatlar toplusuna daxil olan başqa məlumatların uy-
ğunsuzluğu üzrə lazımi göstəriş (məsələn, izahlı yazı ilə balans arasında
məlumatların uyğunsuzluğu);
- maliyyə hesabatları və auditor rəyi üzrə məsuliyyətə dair əlavə
göstəriş.
İmzalanmış müqavilələrə, vergi üzrə borcların qiymətləndirilməsinə,
məhkəmə proseslərinin nəticələrinə, malgöndərənlərin (podratçıların)
xərcinin ödənilməsinin mümkünlüyünə aidiyyatı olan kifayət qədər
qeyri-müəyyənlik mövcud olarsa, bunlar aydın və dolğun şəkildə hesabata
əlavə edilmiş izahatda açıqlanmalıdır. Auditorlar auditor rəyindən istifadə
edənlərin diqqətini mövcud qeyri-müəyyənliyə cəlb etmək məqsədilə bu
izahatı auditor rəyinin sonunda ayrılmış əlavə bölmədə verməlidirlər. Rəy
bu izahatlarla müsbət hesab edilir.
11. Auditor aşağıda göstərilən şərtlərin hər hansı birinin meydana
çıxdığı halda şərtsiz müsbət rəy verə bilməz:
- inamsızlıq: bir sıra sahələrdə qeyri-müəyyənlik olduqda; - irad: auditorun mülahizəsi bir sıra sahələrdə yoxlanılan maliyyə
məlumatları üzrə verilən nəticələrlə zidd olduqda.
İnamsızlığın səbəbləri İnamsızlığın səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: - auditor işlərinin həcmində olan məhdudiyyət onunla əlaqədardır ki,
auditor bütün lazım olan məlumat və izahatları ala bilmir (məsələn, hesabatın qeyri-qənaətbəxş vəziyyətdə olmasına görə), bütün lazım olan audit prosedurlarını yerinə yetimıək imkanı olmur (məsələn, vaxt üzrə məhdudiyyət olmasına görə);
- şəraitdən asılı olaraq nəticələrin düzgünlüyünə inamsızlıq (məsələn, mübahisəli vəziyyət; uzunmüddətli müqavilə və ya uzunmüddətli proqram; çoxvariantlı idarəetmə üsulu və s.).
iradın səbəbləri Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da
ondan imtina edir. İradın səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: - uçot sistemlərinin və ya üsullarının qəbul edilməməsi; -nisbətən uyğun faktlarla və ya verilən maliyyə hesabatları üzrə
uçot məlumatları ilə fikir ayrılığı; - uçot və hesabatlardakı faktların əks olunması üsulu ilə dərəcəsi
arasında olan irad; - əməliyyatların aparılması və rəsmiləşdirilməsinin qanunvericiliyin
tələblərinə uyğun olmaması. 12. Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da
ondan imtina edir. Hər hansı dərəcədə inamsızlıq və ya iradın mövcudluğu şərtsiz müsbət rəydən imtina etmək üçün əsas verir. Rəyin növünün sonrakı seçilməsi inamsızlıq və ya iradın dərəcəsindən, mühüm əhəmiyyət kəsb edib-etməməsindən asılıdır.
İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb edən hesab olunur ki, inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsiri çox böyük olur, bu da işin real vəziyyətini bütövlükdə və ya əsaslı surətdə təhrif etməyə gətirib çıxarır. İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən hesab olunur ki, inamsızlığı və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsiri əhəmiyyətsiz dərəcədə olur.
Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlığın və ya iradın mövcudluğu
auditora əsas verir ki, şərti müsbət rəy (məhdudiyyətlə) versin.
Mühüm əhəmiyyət kəsb edən iradın mövcudluğu mənfi rəy vermək
üçün əsas verir.
Mühüm əhəmiyyət kəsb edən inamsızlığın mövcudluğu isə rəy
verməkdən imtina etməyə əsas verir.
13. Auditor rəy verərkən şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən bütün
hallarda, onun mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə
(inamsızlıq və irad) izahat verməlidir.
Bu məlumatlar rəyin ayrıca bölməsində qısa verilməlidir ki, sonra rəy verilsin və ya rəy verməkdən imtina edilsin. Göstərilən halların daha geniş
müzakirəsi lazım olduqda həmin bölmədə başqa sənədlərə, sifarişçiyə
auditor tərəfindən verilən ətraflı məlumatlara istinad etmək olar.
14. Şərti müsbət rəy - məhdudiyyəti olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya
digər xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək lazım olduqda
rəyə daxil edilir. Əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında
qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olarsa, rəy
məhdudlaşdırılır. Məhdudlaşdırılmış rəy aşağıdakıları əks etdirir:
- Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən
kənarlaşmalara dair fikri;
- Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan uçot prinsiplərindən
kənarlaşmalarla razılaşmamağa dair fikri; - audit prosedurlarının məhdud həcmi haqqında fikri;
- yoxlanılmamış hesabatlar üzrə auditor rəyinin verilməsinin qeyri-
mümkünlüyünü;
- məlumatların uyğun olmaması ilə əlaqədar olaraq hesabatların
düzgünlüyünü təsdiq edən auditor rəyinin təqdim edilməsinin qeyri-
mümkünlüyünü.
Auditor rəyində mövcud şəraitdən asılı olaraq lazımi audit
prosedurlarının yerinə yetirilməsinin qeyri-mümkünlüyü nəticəsində
yaranan məlumatların çatışmazlığını təsvir etmək lazımdır. Bu, müxtəlif
şəraitlərdə baş verə bilər. Əsas etibarı ilə bu, debitor borcunun təsdiq
edilməsinin, material ehtiyatlarının mövcudluğunun yoxlanılmasının,
investisiyalar haqqında məlumat alınmasının qeyri-mümkünlüyüdür. Bu problemləri alternativ proseslər yolu ilə sübutedici məlumatlar top
lamaqla həll etmək mümkündürsə, onda auditor bunu etməli və auditor
rəyinə məhdudiyyət qoyulmamaqla müsbət rəy verilməlidir.
15. Əgər auditor şərti müsbət rəy verirsə və etiraz mühüm əhəmiyyət
kəsb etməyən inamsızlığın mövcudluğu ilə əlaqədardırsa, onda auditor dəqiq suallar üzrə öz mülahizələrini ifadə edir (əvvəlki arqumentlər
bölməsində verilənlər əsasında), yerdə qalanlar üzrə isə öz mülahizələrini
şərtsiz müsbət rəydə olan eyni məlumatların köməyi ilə ifadə edir.
Əgər rəyə etiraz mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradın mövcudluğu ilə
əlaqədardırsa, auditor bu iradı konkret hallar üzrə rəsmiləşdirir (öz
mülahizələrini əvvəldə verilmiş arqumentlər əsasında ifadə edir), belə
hallar istisna olunduqda isə özünün faktlara əsaslanan mülahizələrini ifadə
edir.
Auditor tərəfindən yoxlama aparılarkən aşkar edilmiş pozuntular və
kənarlaşmalar ayrıca hal kimi qeyd olunur və onlar auditor rəyi tərtib
olunanadək aradan qaldırılır.
Belə halda da şərti müsbət rəy verilə bilər. Bunun üçün auditor qeyd edir ki, maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri onlarda aşkar olunmuş
kənarlaşmaların müvafiq tarixə (auditor rəyinin tərtib olunduğu tarixdən
əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla düzgündür.
16. Auditor təqdim edilən arqumentlər əsasında mənfi rəy verirsə, o,
rəyi göstərilən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edir: «tələbləri təmin
etmir», «işin mövcud vəziyyətini təhrif edir», «həqiqi təsəvvür yaratmır»,
«müvafiq deyil», «ziddiyyətlidir».
Auditor hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edirsə, onda gətirilmiş
arqumentlər əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün
olmadığını göstərir.
17. Auditor rəyinin yekun bölməsinin nümunələri:
Şərtsiz müsbət rəy
«Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə
müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni
göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat
uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».
Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlıq mövcud olduqda)
«Auditin aparılması zamanı
səbəblər üzündən
___________________________________________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi. Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit
prosedurlarından istifadə etmək yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri- müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və
gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».
Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən irad mövcud olduqda)
«Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki.
uzrə
əməliyyatlar_ (pozulmuş Əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)
müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir).
Göstərilən faktlar daha ətraflı _______________________________________ ___________________________________________________________ baxılmışdır.
(sənədin adı)
Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».
Mənfi rəy
«Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə
yoxlanılan müddətdə aşağıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ____________
Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi
(ziddiyyətin məğzi)
baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir. Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına
aşağıdakılar üzrə uyğun deyildir:
(ziddiyyətin məğzi)
Göstərilən faktlara daha ətraflı (sənədin adı)
baxılmışdır. Bu pozuntular işin faktiki vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir. Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə
müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğun deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini
yaratmır».
Rəy verilməsindən imtina etmək
«Auditin aparılması zamanı
səbəblər üzündən
faktların yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi.
Auditor sübutlarının çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq bizim bu aspektlərdə başqa audit prosedurları ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri-müəyyənliklər mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.
Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq, biz maliyyə hesabatlarına dair mülahizə yürüdə bilmirik».
18. Auditor rəyi iki nüsxədən ibarət tərtib edilir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə təqdim edilir, digəri isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.
19. Auditor verdiyi rəydə, yuxarıda qeyd olunan nümunələrin məzmununu saxlamaqla, əlavələr edə bilər.
AUDİTOR RƏYİNİN TƏRTİB EDİLMƏSİ FORMASI
1) Şərtsiz müsbət rəy
(auditor təşkilatının adı və ya sərbəst auditorun soyadı)
AUDİTOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)
AUDİTOR RƏYİ
(rəyin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslərin adı)
BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor)
(soyadı, adı, atasının adı)
(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilməsi tarixi, Me-si)
(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, №>-si)
müqaviləyə əsasən il
tarixdən « » » 200 müəssisəsinin « _____________ _____
200 __ il tarixədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən səhifəlik maliyyə
hesabatlarının auditor yoxlamasını apannışıq (aparmışam).
Yoxlama « _____ » ___________ 200 __ il tarixdə başlayıb,
« __ » ___________ 200 __ il tarixdə başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi
təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış
yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat
əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin
doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir
və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə
(mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).
Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqcdici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).
Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.
Rəy « ___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs
xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində,
ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.
Auditor təşkilatının (sərbəst auditomn) ünvanı; ___________
Auditor təşkilatının
rəhbəri (imza)
Auditor
M.Y. (imza)
2) Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən
inamsızlıq mövcud olduqda)
(auditor toşkilatımn adı vo ya sərhost auditorun soyadı)
AUDİTOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)
AUDİTOR RƏYİ
(rəyin ünvanlandtğt fiziki və hüquqi şəxslərin adı)
BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor) ________________________
(soyadı, adı, atasının adı)
(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilməsi tarixi, Ns-si)
müqaviləyə əsasən il tarixdən « »
(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, jVe-si)
müəssisəsinin « » 200
200 İl tarixədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən səhifəlik maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam).
Yoxlama « _____ » ___________ 200 __ il tarixdə
« __ » ___________ 200 __ il tarixdə başa çatdı.
başlayıb,
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit stan-
dartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).
Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).
Auditin aparılması zamanı _______________________
__________________________________________ səbəblər üzündən
__________________________________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi.
Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit prosedurlarından istifadə etmək yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri- müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.
Rəy « ___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.
Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: _________________
Auditor təşkilatının
rəhbəri (imza)
Auditor
M.Y.
(imza)
3) Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən irad
mövcud olduqda)
(auditor ınşkilalımn adı vn ya sərbəst auditorun soyadı)
AUDİTOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)
AUDİTOR RƏYİ
(rəyin ünvanlandığı Jiziki və hüquqi tfəxslərin adı)
BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor) ______________________
(soyadı, adı, atasının adı)
(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilinəsi tarixi, jVs-si)
(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, Ke-si)
müqaviləyə əsasən il
tarixdən « » » 200 müəssisəsinin « _____________ _____
200 __ il tarixədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən səhifəlik maliyyə
hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam). Yoxlama « ____ » ___________ 200 ___ il tarixdə
« __ » ___________ 200 __ il tarixdə başa çatdı.
başlayıb,
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).
Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).
Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, ___________________
uzrə əməliyyatlar_
(pozulmuş Əsasnamo vn pozuntunun mahiyyoti)
müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir). Göstərilən faktlar daha ətraflı
______________________________________________ baxılmışdır. (sənədin adı)
Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.
Rəy « __ » __________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat .subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.
Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: _________________
Auditor təşkilatının rəhbəri __________
(imza)
Auditor (imza)
M.Y.
4) Mənfi rəy
(auditor ləfkilalınm adı və ya sərbəst auditorun soyadı)
A UDITOR TƏŞKILATININ (SƏRBƏST A UDİTORUN)
AUDİTOR RƏYİ
(rəyin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslərin adı)
BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor)
(soyadı, adı, atasının adı)
(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilməsi tarixi, Ne-si)
(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, Ne-si)
_______ müəssisəsinin « _ 200
200 müqaviləyə əsasən
il tarixdən « ___ » ___________ 200 __ il tarixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən __________ səhifəlik maliyyə
hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam).
Yoxlama « » 200 il tarixdə başlayıb,
200 __ il tarixdə başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).
Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticə- sində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (topla- mışam).
Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə yox- lanılan müddətdə aşağıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ____________
Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi
(ziddiyyotin nınğzi)
baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir. Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına
aşağıdakılar üzrə uyğun deyildir:
(ziddiyyətin məğzi)
Göstərilən faktlar daha ətraflı (sənədin adı)
baxılmışdır. Bu pozuntular işin faktik vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir. Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə
müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğun deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaratmır.
Rəy «___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.
Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: ________________
Auditor təşkilatının
rəhbəri (imza)
Auditor
M.Y.
(imza)
^ *.
t' ''■■ .•'"'s' ! ^?S5SiMS8'ï*s '5
İi»
5) Rəy verilməsindən imtina etmək
(auditor ts^kilutınm adı vo ya ssrhost auditorun soyadı)
AUDITOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)
AUDİTOR RƏYİNİN VERİLMƏSİNDƏN İMTİNA
(rnyin ünvanlandığı fiziki va hüquqi foxshırin adı)
BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor)
(soyadı, adı. atasının adı)
(lisenziyanı vcrnn tot/kilatın adı, lisenziyanın verihnnsi tarixi. Ne-si)
müqaviləyə
« »
(sifarişçi ih bağlanılmış müqavilənin tarixi. Ne-si)
əsasən _______ 200 il tarixdən « »
müəssisəsinin
200 il
tarixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edi-
lən ______ səhifəlik maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasını apar-
mışıq (aparmışam).
Yoxlama « » 200 il tarixdə başlayıb,
200 __ il tarixdə başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi
təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış
yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat
əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin
doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir
və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə
(mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor
sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit stan-
dartlarınm tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).
Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).
Auditin aparılması zamanı __________________________________
__________________________________________ səbəblər üzündən
__________________________________________________ faktların yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi.
Auditor sübutlarının çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq bizim bu aspektlərdə başqa audit prosedurları ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri-müəyyənliklər mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.
Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq, biz maliyyə hesabatlarına dair mülahizə yürüdə bilmirik.
Rəy « ___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.
Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: __________________
Auditor təşkilatının
rəhbəri (imza)
Auditor
M.Y. (imza)
ASIÜS 043/058-2001 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 10 fevral tarixli 71/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
EKSPERTİN İŞİNDƏN İSTİFADƏ
I. Giriş
1.1. Bu standart «Ekspertin işindən istifadə» (ISA 620 «Using the Work of an Expert») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Standartın məqsədi auditor sübutu kimi ekspertin işindən istifadə edilməsinə dair tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Ekspert - mühasibat uçotundan və auditdən fərqlənən sahələrdə xüsusi biliyə, təcrübəyə və səriştəyə malik olan fiziki və ya hüquqi şəxsdir.
II. Ekspertin işindən istifadənin zəruriliyi
2.1. Ekspertlər aşağıdakılar tərəfindən dəvət edilə bilərlər: - auditor tərəfindən; - sifarişçi təsərrüfat subyekti tərəfindən. 2.2. Auditor yoxlaması zamanı auditor aşağıda göstərilən və digər
istiqamətlər üzrə ekspertin hesabatı, rəyi, qiymətləndirməsi və aktı qismində auditor sübutları əldə etməlidir:
- aktivlərin ayrı-ayrı növlərinin (torpağın, bina, qurğu və avadanlıqların, incəsənət əsərlərinin və qiymətli daşların) qiymətləndirilməsi;
- aktivlərin miqdarının və ya fiziki vəziyyətinin müəyyən edilməsi (təbii ehtiyatların, yeraltı təbii ehtiyatların və neft ehtiyatlarının), habelə qurğu və avadanlıqların qalan faydalı istismar müddətinin təhlili;
- yerinə yetirilmiş və bitməmiş tikinti işlərinin həcmlərinin qiymətləndirilməsi;
-aktuar qiymətləndirməsi; - müqavilələrin, qanunların və normativ aktların təfsiri üzrə hüquqi
rəylər; - mühasibat uçotu və audit çərçivəsindən kənara çıxan digər məsələlər.
2.3. Aşağıdakı mütəxəssislər ekspert ola bilərlər: - aktuarlar; - əmlakın qiymətləndiriciləri; - hüquqşünaslar; - geoloqlar; - mühəndislər; - texnoloqlar; - auditin şərtindən asılı olaraq digər mütəxəssislər, habelə belə
xidmətləri yerinə yetirən firmalar. 2.4. Auditor ekspertin xidmətlərindən auditin aparılması ilə bilavasitə
əlaqədar olan hər hansı xüsusi bilik tələb edən sahə barəsində müstəqil obyektiv informasiya almaq üçün istifadə edir.
2.5. Diplom, lisenziya, digər təsdiqedici sənədlər ekspertin biliyinin və ixtisasının sübutu ola bilər.
2.6. Ekspert rəyinin obyektivliyinin təmin edilməsi məqsədilə auditor ekspertin yoxlanılan təsərrüfat subyektindən asılı olmamasına əmin olmalıdır.
2.7. Ekspertin işindən istifadə edilməsi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin və ya auditorun təşəbbüsü ilə ola bilər. Müstəqil ekspertin cəlb edilməsinə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi imtina etdiyi halda, auditorun onu işə cəlb etməyə ixtiyarı yoxdur, lakin bu vəziyyəti auditor rəyində (hesabatında) qeyd edərək və müstəqil ekspertin cəlb edilməsinə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin imtina etməsinin yazılı təsdiqini alaraq, öz məsuliyyətini məhdudlaşdırmağa ixtiyarı vardır.
2.8. Ekspertin işinin həcmi, müddəti və digər şərtləri işin yerinə yetirilməsinə başlanana qədər auditor, sifarişçi və ekspert tərəfindən müəyyən edilməli və müvafiq qaydada sənədləşdirilməlidir.
2.9. Müstəqil ekspertin auditor yoxlamasına cəlb edilməsi auditorla ekspert arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir. Ekspertin işə cəlb edilməsi haqqında müqaviləyə aşağıdakılar daxil edilməlidir;
- tədqiqatın predmeti, məqsədi və həcmi; - tədqiqat üçün informasiyanın mənbəyi; - ekspertin hesabatının forma və məzmununun həmin hesabata auditor
sübutu kimi baxmağın mümkünlüyünü təminetmə tələbi. 2.10. Ekspertin işinin qiymətləndirilməsinin əsas meyarları bunlardır: - ekspertin hesabatının müqavilədə qoyulan tələblərə uyğunluğu; -təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin ekspertə verdiyi məlumatın
mühasibat (maliyyə) hesabatının hazırlanmasında istifadə edilən informasiya ilə uyğunluğu;
- ekspertin istifadə etdiyi qiymətləndirmənin ilkin şərtlərinin və metodlarının mühasibat (maliyyə) hesabatında olan şərtlər və metodlarla və əvvəlki illərin göstəriciləri ilə uyğunluğu;
- ekspertin mövqeyinin aydınlığı; - hesabatın təqdim edilməsi müddətinin münasibliyi. 2.11. Ekspert qarşısında qoyulan məsələ barəsində onun mövqeyi aydın
olmayan halda, auditor daha bir müstəqil rəyin verilməsi üçün başqa eksperti cəlb etməlidir.
2.12. Ekspertin işinin həcminin rəhbərlik tərəfindən məhdudlaşdırıldığı, habelə ekspertdən asılı olmayan səbəblərə görə onun işinin yekunları üzrə dürüst rəyin ekspert tərəfindən formalaşdırılmasınm mümkün olmadığı hallarda, auditor ekspertin rəyinə əsaslanan məhdudiyyətləri (qeydləri) öz rəyinə daxil etməlidir.
2.13. Auditor yoxlamasının nəticəsi üzrə şərtsiz müsbət rəy verilərkən auditor ekspertin iş materiallarına istinad etməməlidir. Belə bir istinad edilmə auditorun şərti müsbət fikri və ya məsuliyyətin bölüşdürülməsi kimi başa düşülə bilər ki, bu da yolverilməzdir.
2.14. Auditin aparılmasına ekspertin cəlb olunması auditoru auditor rəyinə görə məsuliyyətdən azad etmir.
2.15. Ekspertin rəyi auditor yoxlamasının iş sənədlərinə daxil edilməlidir.
2.16. Ekspertin rəyinin alınmasının mümkün olmadığı, tədqiq edilən vəziyyətin qiymətləndirilməsində ekspertin ciddi inamsızlığının, habelə təsərrüfat subyekti ilə ekspert və ya auditor təşkilatı (auditor) ilə ekspert arasında həlledilməz fikir ayrılıqlarının olduğu hallarda, auditor təşkilatı (auditor) aparılan auditin nəticələri üzrə müsbət rəydən fərqli rəyin hazırlanması məsələsinə baxmalıdır.
ASlÜS 044/061-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2001-ci il 20 sentyabr tarixli
80/6 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
• •
RISKLƏRIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI VƏ
DAXİLİ NƏZARƏT SİSTEMİ
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Risklərin qiymətləndirilməsi və
daxili nəzarət sistemi» (ISA 400 «Risk Assessments and İnternal Control»)
beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Standartın məqsədi daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemləri
barədə, habelə auditor riski və onun tərkib hissələri (tərkib riski, nəzarət sistemi riski və aşkar etməmək riski) haqqında məlumatların alınması üzrə
qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Auditin planlaşdırılması və keyfiyyətli aparılması üçün səmərəli
hazırlıq işlərinin görülməsi məqsədilə auditor daxili nəzarət və mühasibat
uçotu sistemlərinə dair kifayət qədər məlumat əldə etməlidir. Auditor
riskinin qiymətləndirilməsi və bu riskin mümkün olan aşağı səviyyəyə
qədər azaldılması üçün zəruri audit prosedurlarının hazırlanması məqsədilə
auditor özünün peşəkar mülahizələrindən istifadə etməlidir.
1.4. «Auditor riski» - mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli
təhriflər olduğu zaman auditorun buna uyğun gəlməyən fikir bildirməsi
riski başa düşülür. Auditor riski özündə üç ünsürü əks etdirir: •tərkib riski,
nəzarət sistemi riski və aşkar etməmək riski. 1.5. «Tərkib riski» - müvafiq daxili nəzarət vasitələrinin olmaması
hallarında əməliyyatlar qrupunun və ya digər hesabların qalıqlarının təhrif
edilməsi nəticəsində ayrı-ayrılıqda və ya ümumilikdə əhəmiyyətli olan
əməliyyatlar qrupunun və ya hesabların qalıqlarının təhriflərə məruz
qalmasını özündə əks etdirir.
1.6. «Nəzarət sistemi riski» - daxili nəzarət və mühasibat uçotu
sistemlərinin köməyi ilə aşkar edilməyən və ya vaxtında düzəldilməyən.
habelə aradan qaldırılması mümkün olmadıqda əməliyyatlar qrupunun və ya digər hesabların qalıqlarının təhrif edilməsi nəticəsində ayrı-ayrılıqda və ya ümumilikdə əhəmiyyətli olan əməliyyatlar qrupunun və ya hesabların qalıqlarının təhrif edilməsi riskidir.
1.7. «Aşkar etməmək riski» - əməliyyatlar qrupunun və ya digər hesabların qalıqlarının təhrif edilməsi nəticəsində ayrı-ayrılıqda və ya ümumilikdə əhəmiyyətli olan əməliyyatlar qrupunda və ya hesabların qalıqlarında təhriflərin aşkar edilməsinə imkan verməyən yoxlamanın audit prosedurlarından ibarətdir.
1.8. «Mühasibat uçotu sistemi» - subyektin tapşırıqlarının və yazılışlarının elə bir ardıcıl sırasıdır ki, onun vasitəsilə əməliyyatların nəticələri maliyyə yazılışlarının aparılması üsulu kimi işlənir. Bu sistem aparılmış əməliyyatların və digər hadisələrin nəticələrinin eyniləşdirilməsi, toplanması, təhlili, hesablanması, təsnifləşdirilməsi və əks etdirilməsi məqsədilə tətbiq olunur.
1.9. «Daxili nəzarət sistemi» - rəhbərliyin məqsədlərinin həyata keçməsinə kömək etmək üçün onun yürütdüyü siyasətə ciddi əməl olunması, aktivlərin qorunub saxlanılması, nöqsan və fırıldaqçılığm aşkara çıxarılması və qarşısının alınması da daxil olmaqla, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nizamlı və səmərəli idarə edilməsini, mühasibat yazılışlarının dəqiq və tam olmasını və dürüst maliyyə məlumatlarının vaxtında hazırlanmasını nəzərdə tutan siyasət və prosedurlardır (daxili nəzarət vasitələridir). Bilavasitə mühasibat uçotu sisteminin vəzifələrinə aid olan məsələlər istisna olmaqla, daxili nəzarət sistemi aşağıdakıları əhatə edir:
a) direktorların və rəhbərliyin daxili nəzarət sisteminə və təsərrüfat subyekti üçün onun əhəmiyyətliliyinə ümumi münasibətini, məlumatlılığını və fəaliyyətini özündə əks etdirən «nəzarət mühiti»ni. Nəzarət mühiti konkret nəzarət prosedurlarının səmərəliyinə təsir göstərir. Sərt nəzarət mühiti, məsələn, vəsaitlərə gücləndirilmiş smeta nəzarəti forması, eləcə də səmərəli daxili audit bölməsi nəzarətin konkret prosedurlarını əhəmiyyətli dərəcədə tamamlaya bilər. Buna baxmayaraq, sərt nəzarət mühiti özlüyündə daxili nəzarət sisteminin səmərəliyini təmin etmir. Nəzarət mühitində əks olunan amillərə aşağıdakılar daxildir:
- direktorlar şurası və onun komitələrinin fəaliyyəti; - rəhbərliyin fəlsəfi baxışı və iş üslubu; - təsərrüfat subyektinin təşkilati strukturu, eləcə də səlahiyyətlərin və
məsuliyyətin müəyyən edilməsinin metodları;
- daxili audit bölməsi də aid edilməklə rəhbərliyin nəzarət sistemi, kadr siyasəti və prosedurları, eləcə də vəzifələrin bölünməsi;
b) «Nəzarət prosedurları» - təsərrüfat subyektinin konkret məqsədlərinə nail olmaq üçün rəhbərlik tərəfindən yaradılmış siyasət və prosedurları, habelə nəzarət mühitini. Nəzarət prosedurlarına aşağıdakılar aid edilir:
- hesabatlar, aparılmış üzləşmələrin yoxlanılması və təsdiq edilməsi; - yazılışların riyazi dəqiqliyinin yoxlanılması; - kompüter informasiya sistemləri mühitinə və tətbiqi proqramlara
nəzarətin həyata keçirilməsi, məsələn, aşağıdakı nəzarət formaları vasitəsilə:
a) kompüter proqramlarının dəyişdirilməsi; b) məlumatlar fayima daxil olunması: - analitik hesabların və dövriyyə cədvəllərinin aparılması və
yoxlanılması; - sənədlərin təsdiqi və onlara nəzarət edilməsi; - daxili və xarici informasiya mənbələrindən alınmış məlumatların
müqayisə edilməsi; - pul vəsaitlərinin, qiymətli kağızların" və mal-material ehtiyatlarının
hesablanması nəticələrinin mühasibat uçotu yazılışları ilə müqayisə edilməsi;
- aktivlərə və yazılışlara birbaşa fiziki müdaxilənin məhdudlaşdırılması;
- maliyyə nəticələrinin təhlili və smetada nəzərdə tutulmuş xərclərlə müqayisə edilməsi.
1.10. Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı auditor, maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təsdiq edilməsi sahəsində yalnız daxili nəzarət və mühasibat uçotu sisteminə dair prosedurlara və siyasətə diqqət yetirir. Nəzarət sistemindəki risk, tərkib riskinin qiymətləndirilməsi və digər amillərin təhlili ilə yanaşı, daxili nəzarət sisteminin dərk edilməsi auditora imkan verir ki:
a) maliyyə hesabatlarında rast gəlinə bilən əhəmiyyətli təhriflərin ehtimal olunan növünü müəyyən etsin;
b) əhəmiyyətli təhriflərin əmələgəlmə riskinə təsir edən amilləri müəyyən etsin;
c) müvafiq audit prosedurlarını işləyib hazırlasın. 1.11 Auditin aparılmasına yanaşmanı işləyib hazırlayarkən, auditor
təsdiqetməyə münasibətdə hazırlanmış mühasibat (maliyyə) hesabat
larında, eləcə də yoxlama prosedurlarının xüsusiyyətinin, müddətinin və həcminin müəyyən edilməsinə yol verilən müvafiq aşkar etməmək riskini müəyyənləşdirmək üçün nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsini (həmçinin tərkib riskinin qiymətləndirilməsini) nəzərə alır.
II. Tərkib riski
2.1. Auditin aparılması üçün ümumi planın işlənib hazırlanması zamanı
auditor maliyyə hesabatlarının səviyyəsinə görə tərkib riskinin
qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Auditin aparılması proqramının
işlənib hazırlanması zamanı auditor, əhəmiyyətli hesabların qalıqları və
əməliyyatlar qrupunun qiymətləndirilməsi təsdiq edilərkən və ya nəzərdə
tutularkən, tərkib riskinin bu təsdiqetmə ilə böyük əlaqəsinin olduğunu
nəzərə almalıdır. 2.2. Tərkib riskinin qiymətləndirilməsi zamanı çoxsaylı amillərə dair
fikir yürüdülməsində auditor öz peşəkar mülahizələrinə istinad edərək
aşağıdakıları aydınlaşdırır:
Maliyyə hesabatları səviyyəsində:
- rəhbərliyin düzgünlüyünü;
- rəhbərliyin bilik və təcrübəsini, eləcə də müəyyən müddət ərzində
onun heyətindəki dəyişikliyi (məsələn, rəhbərliyin təcrübəsizliyi təsərrüfat
subyektinin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına təsir göstərə bilər);
- rəhbərliyə qeyri-adi təzyiqin olmasını (məsələn, təsərrüfat subyektinin
gələcək fəaliyyəti üçün lazım olan sərmayənin çatışmazlığı və ya bu sahədə
çoxsaylı müflisləşmə nəticəsində rəhbərlik tərəfindən maliyyə
hesabatlarının təhrif edilməsinə meyl göstərilməsinə şərait yaradan amilləri);
- təsərrüfat subyektinin biznesinin xüsusiyyətini, məsələn, onun
istehsalı olan məhsulların texniki nasazlığının aradan qaldırılmasının
mümkünlüyünü, sərmayə strukturunun mürəkkəbliyini, əlaqəli tərəflərin
əhəmiyyətliliyini, eləcə də istehsal sahələrinin sayını və coğrafi
yerləşməsini;
- təsərrüfat subyektinə aid olan sahələrə təsir edən amilləri, məsələn,
maliyyə göstəricilərindən və ənənələrindən asılı olaraq rəqabət şərtlərini və
iqtisadi vəziyyəti, eləcə də texnoloji sahədəki dəyişikliyi, alıcılıq tələbatını
və bu sahələr üçün səciyyəvi olan uçot siyasətini.
Əməliyyatlar qrupu və hesabların qalıqları səviyyəsində:
- təhriflərə məruz qala biləcək maliyyə hesabatlarının hesablarını, məsələn, mühasibat hesabatlarının böyük həcmdə olması ilə və ya ötən dövrlə əlaqədar dəqiqləşdirilmələri tələb olunan hesabları;
- ekspert cəlb edilməsi tələb olunan əsas əməliyyatların mürəkkəbliyi və sair hadisələri;
- hesabların qalıqlarının müəyyən edilməsi üçün vacib olan subyektiv mülahizələrin rolunu;
- mənimsəmələrə və ya itkilərə məruz qalan daha cəlbedici aktivləri, məsələn, pul vəsaitlərini;
- hesabat dövrünün sonuna və ya sonuna yaxın başa çatmış qeyri-adi və mürəkkəb əməliyyatları;
- adi qaydada araşdırılması mümkün olmayan əməliyyatları.
III. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri
3.1. Mühasibat uçotu sistemi ilə əlaqəsi olan daxili nəzarət vasitələri aşağıdakı məqsədlərə nail olmağa imkan yaradır:
- rəhbərliyin xüsusi və ümumi icazəsi ilə əməliyyatları həyata keçirməyə;
- lazımi hesabat dövründə və müvafiq hesablarda bütün əməliyyatların və sair hadisələrin dəqiq məbləğlərlə uçotunun aparılması ilə maliyyə hesabatının qüvvədə olan əsaslarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mümkün olmasına;
- yalnız rəhbərliyin icazəsi ilə aktivlərə və yazılışlara baxmaq imkanına;
- faktik aktivlərin nəzərdə tutulan dövrlər üzrə uçota alınmış aktivlərlə üzləşdirilməsinə və istənilən kənarlaşmalar üzrə müvafiq tədbirlərin görülməsinə.
Daxili nəzarət vasitələrinə xas olan məhdudlaşdırma 3.2. Daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemi, tərkib
məhdudiyyətlərinin mövcud olması səbəbindən, məqsədə nail olmaq üçün rəhbərliyə müfəssəl sübut təqdim etməyə imkan vermir. Bu məhdudiyyət özündə aşağıdakıları əks etdirir:
- daxili nəzarətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar xərclərin gözlənilən gəlirdən yüksək olmamasına dair rəhbərliyin tələbi;
- daxili nəzarət vasitələrinin böyük hissəsinin nadir əməliyyatlara deyil, cari məsələlərə istiqamətləndirilməsi;
- insan amillərindən asılı səhvlərin potensial mümkünlüyü -
ehtiyatsızlıq, diqqətsizlik üzündən təlimatların düzgün yozulmaması və
başa düşülməməsi;
- təsərrüfat subyektinə kənardan və ya daxildən münasibəti olan
şəxslərlə rəhbərliyin və ya əməkdaşların nümayəndəsinin əvvəlcədən
razılığa gəlinərək daxili nəzarət prosedurlarından yan keçmə imkanı;
- daxili nəzarətin həyata keçirilməsi səlahiyyətlərindən sui-istifadə
etmək imkanı (məsələn, daxili nəzarət prosedurlarına əməl etməyən
rəhbərliyin nümayəndəsi);
- şəraitin dəyişməsi nəticəsində nəzarət prosedurlarına əməl edilməsinin
pisləşməsi və bu hesaba prosedurların uyğun olmaması imkanı.
Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin dərk edilməsi
3.3. Auditor yoxlamasının planlaşdırılması üçün zəruri olan daxili
nəzarət və mühasibat uçotu sistemləri haqqında təsəvvür əldə edilməsi
zamanı auditor bu sistemlərin strukturu və fəaliyyəti haqqında biliklərə
yiyələnir.
3.4. Daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə dair təsəvvür əldə
etmək prosesində auditor tərəfindən yerinə yetirilən prosedurların həcmi,
xarakteri və müddəti bir neçə amilin təsiri nəticəsində dəyişir, o cümlədən:
- təsərrüfat subyektinin və onun kompüter sisteminin həcmi və
mürəkkəbliyi;
- əhəmiyyətinik anlayışı ilə əlaqədar mülahizələr;
- tətbiq edilən daxili nəzarət vasitələri;
- daxili nəzarətin konkret vasitələrinin təsərrüfat subyekti tərəfindən
sənədləşdirilməsinin xüsusiyyətləri;
- tərkib riskinin auditor qiymətləndirilməsi.
3.5. Audit üçün mühüm olan daxili nəzarət və mühasibat uçotu
sistemlərinin adətən auditor tərəfindən dərk edilməsi təsərrüfat subyektləri
ilə əvvəlki dövrün iş təcrübəsinə əsasən əldə edilir və aşağıdakılarla
tamamlanır:
a) sifarişçinin sənədlərindən, yəni prosedurlar üzrə əyani vəsaitlərdən,
xidməti vəzifələrin təsnifatı və blok-sxemlərdən istifadə etməklə yanaşı,
rəhbərliyin, orta rəhbər səviyyənin müvafiq nümayəndələrinin və təsərrüfat
subyektinin müxtəlif səviyyəli təşkilati strukturlarının digər
əməkdaşlarının sorğuları ilə;
b) daxili nəzarət və mühasibat uçotu çərçivəsində yaranmış sənədlərin və yazılışların yoxlanılması ilə;
c) rəhbərliyin tərkibi, əməliyyatların işlənilməsinin xüsusiyyəti və kompüter əməliyyatlarının təşkili də daxil olmaqla, təsərrüfat subyektinin fəaliyyətini və əməliyyatlarını müşahidə etməklə.
Mühasibat uçotu sistemi 3.6. Auditor mühasibat uçotu sisteminə dair kifayət qədər təsəvvür əldə
etməlidir ki, aşağıdakıları müəyyən etsin: a) təsərrüfat subyekti tərəfindən həyata keçirilən əsas əməliyyatlar
qrupunu; b) bu əməliyyatların təsir vasitəsini; c) maliyyə hesabatlarmdakı hesabları və sənədləri təsdiq edən
mühasibat yazılışlarının əhəmiyyətliliyini; ç) mühüm əməliyyatların və sair hadisələrin təsir göstərmə anından
maliyyə hesabatlarına daxil edilmə anınadək mühasibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi mərhələsini.
Nəzarət mühiti
3.7. Daxili nəzarət sistemi vasitələri və onların təsərrüfat subyekti üçün əhəmiyyətliliyinə rəhbərliyin və direktorların münasibətini, məlumatlılığını və təşəbbüskarlıq fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün auditor nəzarət mühitinə dair kifayət qədər təsəvvür əldə etməlidir.
Nəzarət prosedurları 3.8. Auditor yoxlaması planının hazırlanması üçün auditor nəzarət
prosedurlarına dair kifayət qədər təsəvvür əldə etməlidir. Bununla yanaşı, auditor nəzarət prosedurlarının təkrar öyrənilməsinin vacibliyini müəyyən etmək məqsədilə mühasibat uçotu sisteminin və nəzarət mühitinin öyrənilməsi zamanı əldə etdiyi biliyə istinad edərək nəzarət prosedurlarına dair biliyin olub-olmamasını nəzərə almalıdır. Ona görə ki, nəzarət prosedurları mühasibat uçotu sistemi və nəzarət mühiti ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğu üçün bu prosedurlarla əlaqəli bilgilər auditor tərəfindən mühasibat uçotu sistemi və nəzarət mühitinin öyrənilməsi zamanı əldə edilə bilər. Adətən ümumi audit planının hazırlanması zamanı maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi üçün əsas olan hər bir hesab qalığının və əməliyyatlar qrupunun ayrıca təsdiqlənmə- sinə görə nəzarət prosedurunun öyrənilməsi tələb edilmir.
IV. Nəzarət sistemi riski
Nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsi 4.1. Nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsi, təsərrüfat
subyektində əhəmiyyətli təhriflərə yol verilməsinin qarşısının alınması və ya aşkar edilərək aradan qaldırılması baxımından, daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin səmərəliyinin müəyyən edilməsi prosesini özündə əks etdirir. İstənilən daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə xas olan məhdudiyyətlər üzündən nəzarət sistemində müəyyən risk həmişə mövcuddur.
4.2. Daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə dair təsəvvür əldə edildikdən sonra auditor əməliyyat qrupu və ya hər bir əhəmiyyətli hesab üzrə mövcud qalıqların təsdiqlənməsi səviyyəsində nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsini aparmalıdır.
4.3. Bir neçə və ya bütün təsdiqləmələr üçün nəzarət sistemi riski auditor tərəfindən adətən aşağıdakı hallarda yüksək qiymətləndirilir:
a) təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri səmərəli olmadıqda;
b) təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin səmərəli qiymətləndirilməsi məqsədəuyğun olmadıqda.
4.4. Maliyyə hesabatlarının əsasını təşkil edən təsdiqləmələrə görə nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi, aşağıdakı hallar istisna olmaqla, yüksək olmalıdır:
a) auditor mövcud təhriflərin qarşısının alınması və aşkar edilərək aradan qaldırılmasını şərtsiz mümkün edən daxili nəzarət vasitələrini əlaqələndirilmiş şəkildə təsdiqləyərsə;
b) qiymətləndirməni təsdiqləmək üçün nəzarət testini planlaşdırıb həyata keçirərsə.
Nəzarət sistemi riski anlayışını və qiymətləndirilməsini əks etdirən sənədlər
4.5. Auditor öz iş sənədlərində aşağıdakıları əks etdirməlidir: a) təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə
dair əldə edilən məlumatı; b) nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi. Əgər nəzarət sistemi
riski yüksəkdən aşağı qiymətləndirilibsə, bu halda belə bir nəticəyə gəlməyə dair əsaslandırmalar da iş sənədlərində əks etdirilməlidir.
4.6. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə aid olan məlumatların sənədləşdirilməsinin müxtəlif metodları mövcuddur. Konkret
;
ä
metodun seçilməsi auditorun mülahizəsindən asılıdır. Ayrılıqda və ya başqaları ilə birlikdə tətbiq edilən adi metodlara daxildir: xəyali təsvir, yaddaş, yoxlama siyahısı və blok-sxem. Təsərrüfat subyektinin strukturunun həcmi və mürəkkəbliyi, eləcə də onun daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin xüsusiyyəti sənədləşdirmənin forma və həcminə təsir edir. Bir qayda olaraq, subyektin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin mürəkkəbliyi və audit prosedurlarının həcmi nə qədər böyük olarsa, auditor sənədləşdirmələrinin həcmi bir o qədər çox olacaqdır.
Nəzarət testləri
4.7. Nəzarət testləri aşağıdakıların səmərəliyinə dair auditor
sübutlarının əldə edilməsi məqsədilə aparılır:
a) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin qumluşuna, başqa
sözlə, mövcud təhriflərin qarşısının alınması və ya aşkar edilib aradan
qaldırılması baxımından bunun nə dərəcədə yaxşı təşkil edilməsinə dair;
b) əhatə olunan dövr ərzində daxili nəzarət vasitələrinin tətbiq
edilməsinə dair.
4.8. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə dair təsəvvür əldə
etmək məqsədilə bəzi prosedurların yerinə yetirilməsi nəzarət testi kimi
ayrıca planlaşdırılmaya bilər, lakin bu, ayrılıqda müəyyən təşkilatda
strukturun səmərəliyi və daxili nəzarət vasitələrinin əməli tətbiqi
baxımından auditor sübutuna imkan yaradır. Bununla da, belə prosedurlar
nəzarət testi kimi xidmət göstərmiş olur.
4.9. Əgər auditor yerinə yetirilmiş prosedurların mühasibat uçotu və
daxili nəzarət sistemlərinə dair təsəvvür əldə edilməsi məqsədilə, eləcə də
konkret təsdiqləmələrlə əlaqəli və maliyyə hesabatlarının hazırlanması
üçün əsas olan, strukturun səmərəliyi və prosedurların təcrübədə tətbiq
edilməsi siyasətinə dair təsəvvür əldə edilməsi məqsədilə auditor
sübutlarının əldə edilməsi qənaətinə gəlirsə, bu, auditor sübutlarının kifayət
qədər olması və qiymətləndirmənin yüksəkdən aşağı olması şərti ilə
nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinin təsdiq edilməsi üçün istifadə
edilə bilər.
4.10. Nəzarət testlərinə aşağıdakılar daxil edilə bilər:
- daxili nəzarət vasitələrinin təcrübədə müvafiq qaydada tətbiq edilməsi
ilə əlaqədar, auditor sübutlarının əldə edilməsi məqsədilə əməliyyatları və
başqa hadisələri təsdiq edən sənədlərin yoxlanılması;
B - sənədləşdirilməyən daxili nəzarət vasitələrinin istifadəsinə dair
müşahidənin və sorğuların aparılması;
- daxili nəzarət sistemi vasitələrinin təkrar tətbiq edilməsi.
4.11. Nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi yüksəkdən aşağı
olduqda, auditor bütün qiymətləndirmə hallarının təsdiqi üçün, nəzarət
testlərinin aparılması yolu ilə auditor sübutları əldə etməlidir. Nəzarət
sistemi riskinin qiyməti aşağı olduqca auditora daxili nəzarət və mühasibat
uçotu sistemlərinin fəaliyyətinin səmərəliyi və lazımi struktur quruluşu
baxımından daha çox təsdiqləmələr əldə etmək vacibdir.
4.12. Daxili nəzarət sisteminin səmərəli tətbiqi ilə əlaqədar auditor
sübutlarının əldə edilməsi mərhələsində auditor, müəyyən dövr ərzində
onların tətbiq edilmə üsulunu və ardıcıllığını, habelə kim tərəfindən tətbiq
edilməsini nəzərə alır. Buna baxmayaraq, səmərəli tətbiq edilmə anlayışı
kənarlaşmanın əmələ gəlmə ehtimalını mümkün sayır. Yazılı şəkildə
göstərilən nəzarət vasitələrindən kənarlaşma əməliyyatın həcminə,
subyektiv səhvlərə, əhəmiyyətli mövsümi tərəddüdlər və aparıcı
əməkdaşların heyətindəki dəyişiklik amillərinə görə əmələ gələ bilər.
Auditor kənarlaşmaların mövcudluğunu müəyyən etdiyi hallarda, o
cümlədən daxili nəzarətin əsas funksiyalarını yerinə yetirən əməkdaşların
heyətindəki dəyişikliklərin dövriliyinə dair müvafiq arayışlar toplayır.
Bundan sonra auditorun nəzarət testlərinin dəyişiklik və tərəddüdlərin
əmələ gəldiyi bütün dövrü əhatə etdiyi qənaətinə gəlməsi vacibdir.
4.13. Kompüter informasiya sistemi mühitində də nəzarət testlərinin
məqsədi eyni ilə qalır, yəni adi mühitdə hər şey əllə yerinə yetirilməklə,
bəzi audit prosedurları dəyişdirilə bilər. Auditor auditin
kompüterləşdirilmiş metodunu lazımi hesab edə və ya bundan istifadəyə
üstünlük verə bilər. Bu kimi metodlar, məsələn, faylın təhqiqatı alətləri və
ya nümunəvi auditor məlumatları o halda münasib hesab edilir ki,
mühasibat uçotunun kompüter sistemində proqramlaşdırılan, daxili nəzarət
vasitələrinin tətbiqinin sənədli təsdiqinin görünən sübutlarını mühasibat
uçotu və daxili nəzarət sistemləri əks etdirmir.
4.14. Nəzarət testlərinin nəticələrinə əsaslanaraq, auditor nəzarət
sistemi riskinin qiymətləndirilməsi zamanı əvvəlcədən nəzərdə tutulan
prosedura uyğun olaraq, daxili nəzarət vasitələrinin tətbiq edilməsi
prosedurlarının işlənib hazırlanmasını və ya tətbiq edilib-edilməmə
sini müəyyən etməlidir. Kənarlaşmanın qiymətləndirilməsi nəticəsində
auditor, nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirmə səviyyəsinə yenidən
baxılması qənaətinə gələ bilər. Bu halda mahiyyəti üzrə, auditor
yoxlamanın xarakteri, müddəti və planlaşdırılan prosedurlarının həcmində
dəyişikliklər etməlidir.
Auditor sübutlarının vaxtlı-vaxtında alınması və keyfiyyəti 4.15. Auditorun əldə etdiyi müəyyən növ auditor sübutları başqaları ilə
müqayisədə daha mötəbərlidir. Adətən auditor müşahidələr aparmaqla, sorğu yolu ilə əldə edilən sübutlarla müqayisədə daha dəqiq sübutlar əldə edir.
4.16. Nəzarət sistemi riski ilə əlaqədar nəticələrin təsdiqlənməsi məqsədilə müvafiq auditor sübutları müəyyən edilərkən, auditor əvvəlki auditor yoxlaması zamanı əldə edilmiş auditor sübutlarını nəzərə ala bilər. Auditin aparılmasına dair daimi razılığın mövcud olduğu hallarda, auditor daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə dair təsəvvürə malik olmaqla, əvvəlki işlərə dair məlumatlara bələd olur. Buna baxmayaraq, o, əldə etdiyi biliyi hökmən yeniləşdirməli və nəzarət sistemindəki istənilən dəyişikliklə əlaqədar əlavə auditor sübutlarının əldə edilməsinin vacibliyinə baxmalıdır. Əvvəlki auditor yoxlaması zamanı yerinə yetirilmiş prosedurları nəzərə almaqdan öncə, auditor bu prosedurlara inamı artırmaq üçün əlavə auditor sübutları əldə etməlidir. Auditor bu prosedurları yerinə yetirdiyi zaman subyektin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərində baş verən dəyişikliklərin baş vermə vaxtı, həcmi və xarakteri barədə zəruri auditor sübutları əldə etməli və onları bu prosedurlara təsir etmək baxımından qiymətləndirməlidir. Bu cür prosedurların yerinə yetirilməsindən nə qədər çox müddət keçərsə, onlara inam o dərəcədə azalacaqdır.
4.17. Auditor bütün dövr ərzində daxili nəzarət vasitələrinin tətbiq edilib-edilməməsini təhlil etməlidir. Əgər dövrün müxtəlif vaxtlarında bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən daxili nəzarət vasitələri tətbiq edilibsə, bu halda auditor onların hər birinə ayrı-ayrılıqda baxmalıdır. Dövrün müəyyən vaxtında daxili nəzarət vasitələrinin tətbiqinin dayandırılması bu dövrün əməliyyatlarının və başqa hadisələrinin audit prosedurlarının xarakteri, müddəti və həcminin təhlil olunmasını tələb edir.
4.18. Auditor hesabat dövrünün sonunadək vaxtaşırı subyektdə olduğu vaxtlarda bir neçə nəzarət testinin aparılmasına dair qərar qəbul
edə bilər. Lakin hesabat dövrü üzrə nəzarət testi tətbiq edilmədən və qalan dövr üçün əlavə auditor sübutları əldə edilmədən auditor bu testlərin nəticələrinə əsaslana bilməz. Bununla əlaqədar aşağıdakı amillər nəzərə alınır:
- aralıq testlərinin nəticələri; - qalan dövrün müddəti; - qalan dövr ərzində mühasibat uçotu və nəzarət sistemindəki hər hansı
bir dəyişikliyin mövcudluğu; - əməliyyatların və digər hadisələrin, eləcə də hesabların müvafiq
qalıqlarının həcmi və xarakteri; - nəzarət mühiti, xüsusilə də orta rəhbər heyət tərəfindən tətbiq edilən
nəzarət vasitələri; - auditorun planlaşdırıb aparacağı əhəmiyyətli yoxlama prosedurları.
Nəzarət sistemi riskinin yekun qiymətləndirilməsi
4.19. Auditor yoxlamasını yekunlaşdıranadək, auditor yoxlama prosedurlarının nəticəsinə və əldə edilmiş başqa auditor sübutlarına əsaslanaraq, nəzarət sistemi riskinin təsdiq edilib-edilməməsini təhlil etməlidir.
V. Nəzarət sistemi riskinin və tərkib riskinin
qiymətləndirmələri arasında qarşılıqlı əlaqə
5.1. Tərkib riski ilə əlaqədar yaranmış vəziyyətə uyğun olaraq, rəhbərlik təhriflərin aşkar edilib aradan qaldırılması və qarşısının alınmasına yönəldilən daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemləri işləyib hazırlayır. Ona görə də əksər hallarda tərkib riski ilə nəzarət sistemi riski sıx əlaqəli olur. Belə bir vəziyyətdə əgər auditor tərkib riskini və nəzarət sistemi riskini ayrılıqda qiymətləndirməyə cəhd göstərərsə, risklərin uyğun gəlməyən qiymətləndirilməsi ehtimalı yaranır. Beləliklə, bu kimi hallarda kombinə edilmiş qiymətləndirmə yolu ilə auditor riskini daha dəqiq qiymətləndirmək olar.
VI. Aşkar etməmək riski
6.1. Aşkar etməmək riskinin səviyyəsi auditor yoxlamalarının
prosedurları ilə birbaşa əlaqəlidir. Tərkib riskinin qiymətləndirilməsi ilə
yanaşı, nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi, mahiyyətindən asılı
olaraq, auditor yoxlamaları prosedurlarının həcminə, müddətinə
və xarakterinə təsir etməklə, aşkar etməmək riskinin səviyyəsinin və
nəticədə auditor riskinin qəbul edilə bilən aşağı səviyyəyə salınması
məqsədi ilə aparılır. Əgər auditora, hesabların qalıqlarını və ya bu qəbildən
olan əməliyyatları yüz faiz yoxlamaq lazım gələrsə, aşkar etməmək riski
müəyyən mənada həmişə özünü büruzə verəcəkdir. Bu onunla əlaqədardır
ki, auditor sübutlarının böyük əksəriyyəti daha çox inandırıcı xarakter
daşıyır və mükəmməl deyildir.
6.2. Auditor riskinin qəbul edilən aşağı səviyyəyə endirilməsi üçün
lazım olan nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin qiymətləndirilmə səviyyəsini auditor nəzərə almalıdır. Bununla əlaqədar auditor
aşağıdakılara baxır:
a) mahiyyətinə görə yoxlama prosedurlarının xarakterinə (məsələn,
subyektin daxili tərəflərinə və sənədlərinə deyil, onun subyektdən kənar
müstəqil tərəflərinə yönələn testlərin aparılmasına və ya auditin bu və ya
digər konkret məqsədlərinin həcminə yönəldilmiş detallar üzrə analitik test
prosedurlarına);
b) yoxlama prosedurunun yerinə yetirilmə müddətinə (məsələn, bu
prosedurun hesabat dövrünün ayrı-ayrı dövrlərində deyil, sonunda
aparılmasına);
c) yoxlama prosedurunun həcminə (məsələn, böyük həcmdə seçmə
üsulundan istifadəyə). 6.3. Nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin məcmu səviyyəsi ilə riskin
aşkar edilməməsi amilləri arasında qarşılıqlı əks əlaqə mövcuddur.
Məsələn, əgər tərkib riski və nəzarət sistemi riski yüksəkdirsə, bu halda
riskin aşkar edilməməsi ehtimalının aşağı olması zəruridir. Bu, auditor
riskinin mümkün aşağı səviyyədə olmasına imkan verir. Əksinə, əgər
nəzarət sistemi riski və tərkib riski aşağı səviyyədədirsə, auditor riskin
daha yüksək aşkar edilməməsi faktını qəbul edə bilər və nəticə etibarı ilə
yenə də auditor riski mümkün aşağı səviyyəyədək azaldacaqdır (Auditor
riskinin tərkib hissələri arasında qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən bu standarta
əlavəyə bax).
6.4. Yoxlama testləri və prosedurları öz məqsədlərinin mahiyyətinə
görə fərqlənsə də, bir prosedurun nəticəsi digər məqsədlərə çatmağa imkan yaradır. Yoxlama proseduru zamanı təhriflərin aşkar edilməsi auditoru
əvvəlki nəzarət sistemi riskinin qiymətini dəyişməyə sövq edə bilər
(Auditor riskinin tərkib hissələri arasında qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən bu
standarta əlavəyə bax).
6.5. Nəzarət sistemi riskinin və tərkib riskinin qiymətləndirilmə
səviyyəsi o dərəcədə aşağı olmamalıdır ki, auditora mahiyyəti üzrə hər
hansı bir yoxlama prosedurunun aparılması zərurəti yaransın. Nəzarət
sistemi riskinin və tərkib riskinin qiymətləndirilmə səviyyəsindən asılı
olmayaraq, auditor hesabların qalıqları və əməliyyatlar qrupları ilə bağlı bir
sıra yoxlama prosedurlarını yerinə yetirməlidir.
6.6. Auditor riskinin tərkib hissələrinin auditor tərəfindən
qiymətləndirilməsi yoxlama zamanı dəyişə bilər. Məsələn, auditor
mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarını yerinə yetirərkən nəzarət sistemi
riski və tərkib riskinin ilkin qiymətləndirilməsi zamanı əldə etdiyi
məlumatlardan fərqli nəticəyə gələ bilər. Belə hallarda auditor nəzarət
sistemi riski və tərkib riskinin qiymətlərinə yenidən baxılmasına əsaslanaraq, planlaşdırılmış yoxlama prosedurlarını mahiyyəti üzrə
dəyişməlidir.
6.7. Nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin qiyməti nə qədər yüksək
olarsa, eləcə də nəzarət sistemi riski və tərkib riski yüksək
qiymətləndirilərsə, mahiyyəti üzrə yoxlama zamanı auditorun daha çox
auditor sübutu əldə etməsi zərurətə çevrilir. Aşkar etməmək riskinin aradan
qaldırılması və auditor riskinin yol verilən aşağı səviyyəsinin əldə edilməsi
üçün auditor, mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarının münasib və
kifayətedici auditor sübutlarını verə biləcəyini müəyyənləşdirməlidir. Bu
halda auditor müəyyən edir ki, əsasında maliyyə hesabatı hazırlanan
təsdiqetməyə münasibətdə aşkar etməmək riski əməliyyatlar qrupunun və
ya hesabların əhəmiyyətli qalıqlarına uyğun olaraq qəbul edilən aşağı səviyyəyədək azaldıla bilməz. Belə olduqda o, şərti müsbət fikir bildirməli
və ya fikir bildirməkdən imtina etməlidir.
VII. Kiçik müəssisələrdə auditor riski
7.1. İstər iri müəssisələrin, istərsə də kiçik müəssisələrin maliyyə
hesabatlarına dair şərtsiz müsbət fikir söyləmək üçün auditor eyni əminlik
səviyyəsini təmin etməlidir. Lakin daxili nəzarətin iri subyektlərə tətbiq
edilə bilən vasitələrinin əksəriyyətinin kiçik müəssisələrə tətbiq edilməsi
məqsədəmüvafıq deyildir. Məsələn, böyük olmayan müəssisələrdə
mühasibat uçotu prosedurları az sayda işçi tərəfindən yerinə yetirilə bilər,
yəni onlar sənədlərin hazırlanması və saxlanılması ilə əlaqədar vəzifələri
yerinə yetirə bilər; beləliklə, vəzifələrin bölüşdürülməsi olmaz və ya
tamamilə məhdud olar. Bəzi hallarda
vəzifələrin düzgün bölüşdürülməsi möhkəm idarəçilik nəzarəti ilə əvəz edilə bilər. Bu zaman vəzifələrin bölünməsi imkanı məhduddur və rəhbər heyət tərəfindən aparılan nəzarətə dair auditor sübutları yoxdur və mühasibat hesabatları barədə auditorun fikrini təsdiq edən auditor sübutları yalnız mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarının aparılması yolu ilə əldə
edilə bilər.
VIII. Nöqsanlar barəsində rəhbərliyin məlumatlandırılması
8.1. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri, eləcə də nəzarət testləri barədə təsəvvürün əldə edilməsi nəticəsində auditor bu sistemdə hansı çatışmazlıqların mövcud olmasını müəyyən edə bilər. Auditor mümkün qədər qısa vaxt ərzində, mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərində və ya strukturda aşkar etdiyi əhəmiyyətli nöqsan və çatışmazlıqlar barədə müvafiq inzibati səviyyədə rəhbərliyi xəbərdar etməlidir. Adətən mühüm nöqsanlar barədə rəhbərlik yazılı qaydada məlumatlandırılır. Əgər auditor məlumatlandırmanın şifahi formasını daha məqsədəmüvafıq hesab edərsə, belə xəbərdar etmə auditorun iş sənədlərində əks etdirilməlidir. Yazılı xəbərdarlıqda çatışmazlıqların auditora auditor yoxlaması zamanı məlum olduğunu və eləcə də yoxlamanın daxili nəzarətin idarəçiliyin məqsədinə uyğunluğunu müəyyən etməkdən ibarət olmadığını bildirmək vacibdir.
IX. Dövlət sektoru auditinin əsasları
9.1. Bu audit standartının 1.9-cu bəndi ilə əlaqədar auditor yadda
saxlamalıdır ki, ictimaiyyətin maraqları dövlət sektoru idarəçiliyinin məqsədinə
təsir edə bilər; bundan başqa, idarəçiliyin məqsədi özündə qanunvericilik,
normativ aktlar, hökumətin qərarları və nazirliklərin normativ hüquqi
sənədlərindən irəli gələn vəzifələri əks etdirir. Audit baxımından daxili nəzarət
prosedurlarının səmərəliyi qiymətləndirilərkən, auditor belə məqsədlərin
xarakteri və mənbəyini nəzərə almalıdır.
9.2. Bu standartın 1.10-cu bəndinə uyğun olaraq, maliyyə hesabatlarının
auditi zamanı auditor daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemi çərçivəsində
yalnız elə prosedurları və siyasəti nəzərə alır ki, onlar maliyyə hesabatlarının
əsasını təşkil edən təsdiqləmələrə aiddir. Dövlət sektorunun auditorları, hətta
maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamalarının aparılması zamanı, tez-tez daxili
nəzarət vasitələrinə aid olan əlavə vəzifələri yerinə yetirirlər. Onlar tərəfindən
daxili nəzarət
vasitəhrinin yoxlanılması özəl sektorda maliyyə hesabatlarının auditi ilə
müqayisədə daha müfəssəl və geniş ola hilər.
9.3. Standartın 8.1-ci bəndində çatışmazlıqlar barədə rəhbərliyin
məlumatlandırılmasından söhbət gedir. Dövlət sektorunun auditorları üçün belə
məlumatlandırmaya dair əlavə tələblər nəzərdə tutula bilər. Məsələn, maliyyə
hesabatının və ya başqa auditin gedişi zamanı daxili nəzarət sistemindəki
çatışmazlıqlara dair auditorun qanunvericilik və ya başqa dövlət orqanlarına
məlumat verməsi vacib ola bilər.
RİSKLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ və DAXİLİ NƏZARƏT SİSTEMİ ^ .
ƏLAVƏ
AUDİTOR RİSKİNİN TƏRKİB HİSSƏLƏRİ ARASINDA
QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏR
Aşağıdakı cədvəldə nəzarət sistemi riski və tərkib riskindən asılı olaraq, aşkar etməmək riskinin hansı formada dəyişə bilməsi göstərilir:
Nəzarət sistemi riskinin auditor qiymətləndirməsi
Yüksək Orta Aşağı
Tərkib riskinin
auditor
qiymətləndir-
məsi
Yüksok Ənaşağı M C ';Daha aşağı \ - i ■ -Orta
Orta 1! f;^'Dəha'aşağı ı ’ii’''
.fS, Daha. yüksəkT M j c l H l ! ' " ■ • • ' i Aşağı ^^|ha^ ;.yüksək"i
Cədvəlin ştrixlənmiş sahəsi aşkar etməmək riskinə aiddir. Nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin birlikdə səviyyəsi ilə aşkar
etməmək riski arasında qarşılıqlı əks-əlaqə mövcuddur. Məsələn, əgər tərkib riski və nəzarət sistemi riski yüksəkdirsə, onda aşkar etməmək riskinin qəbul edilən səviyyəsinin aşağı olması zəruridir və bu da öz növbəsində tələb edir ki, auditor riski qəbul edilən aşağı səviyyəyə salınsın. Digər tərəfdən, nəzarət sistemi riski və tərkib riski aşağı olan hallarda auditor aşkar etməmə riskini yüksək qəbul edə bilər və onsuz da auditor riskini qəbul edilə bilən aşağı səviyyəyədək azaldar.
ASlÜS 045/062-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 2 oktyabr tarixli 81/6 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
KOMPÜTER İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİ
ŞƏRAİTİNDƏ AUDİT
I. Giriş
1.1. Bu standart “Kompüter informasiya sistemləri şəraitində audit” (ISA 401 «Auditinq in a Computer Information Systems Environ- ment») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Standartın məqsədi kompüter informasiya sistemləri (bundan sonra «KİS» adlandırılacaqdır) şəraitində audit aparılması zamanı riayət edilməsi zəruri olan prosedurlara dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir. Bu milli audit standartının məqsədi üçün KİS şəraiti həmin subyektin və ya üçüncü tərəfindən kompüterdən istifadə edib-etməməsindən asılı olmayaraq, audit üçün əhəmiyyətli olan maliyyə informasiyasının işlənilməsində subyekt tərəfindən istənilən kompüter modeli tətbiq edildikdə mövcud olur.
1.3. Auditor KİS-nin auditə necə təsir etməsinə diqqət yetirməlidir. 1.4. Auditin ümumi məqsədi və həcmi KİS mühitində dəyişmir.
Bununla belə kompüterin tətbiqi maliyyə informasiyasının işlənilməsi, saxlanılması və verilməsi prosesində dəyişikliklər edir və subyektin istifadə etdiyi mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə təsir edə bilər. Müvafiq olaraq, KİS-nin tətbiqi aşağıdakılara təsir edə bilər:
• mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri haqqında kifayət qədər təsəvvür əldə edilməsi prosesində auditorun riayət etdiyi prosedurlara;
• auditor tərəfindən risklərin qiymətləndirilməsində tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin təhlilinə;
• auditin məqsədlərinin əldə edilməsi üçün lazım olan nəzarət testlərinin və yoxlama prosedurlarının hazırlanması və həyata
keçirilməsinə.
II. ixtisas və səriştəlilik
2.1. Auditor yerinə yetirilən işi planlaşdırmaq, istiqamətləndirmək, nəzarət etmək və yoxlamaq üçün kifayət qədər KlS biliyinə malik olmalıdır. Auditin keçirilməsi üçün auditor KİS haqqında xüsusi biliklərin zəruriliyi məsələsinə baxmalıdır. Belə biliklər aşağıdakılar üçün lazım ola bilər:
• KİS-nin təsir göstərdiyi mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri haqqında kifayət qədər təsəvvür əldə edilməsi;
• ümumi riskin, hesabların qalıqları və əməliyyatlar qrupu səviyyəsində riskin qiymətləndirilməsinə KİS-nin təsirinin müəyyənləşdirilməsi;
• müvafiq nəzarət testlərinin və yoxlama prosedurlarının işlənib hazırlanması və keçirilməsi.
Əgər xüsusi biliklər lazımdırsa, auditor kömək üçün auditor təşkilatının belə biliklərə malik olan əməkdaşına və ya ekspert kimi dəvət edilmiş mütəxəssisə müraciət edə bilər. Əgər belə mütəxəssisin cəlb edilməsi planlaşdırılırsa, auditor müvafiq və kifayət qədər auditor sübutları əldə etməlidir ki, ekspertin işi AS1ÜS043/058-2001 saylı «Ekspertin işindən istifadə» milli audit standartının məqsədlərinə cavab versin.
III. Planlaşdırma
3.1. AS 1ÜS044/061-2001 saylı «Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi» milli audit standartına uyğun olaraq, auditin planlaşdırılması və onun aparılmasına səmərəli yanaşmanın təmin edilməsi üçün auditorun mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri haqqında təsəvvürü olmalıdır.
3.2. Subyektin KİS şəraitinin təsir göstərə biləcəyi audit mərhələləri planlaşdırılarkən KİS-nin fəaliyyət proseslərinin əhəmiyyəti və mürəkkəbliyi, habelə audit zamanı istifadə olunan məlumatların əldə edilməsinin mümkünlüyü haqqında auditorun təsəvvürü olmalıdır. Belə təsəvvürə aşağıda göstərilən aspektlər daxildir:
• Hər bir mühüm tətbiqi mühasibat proqramında kompüter informasiyalarının işlənilməsinin əhəmiyyəti və mürəkkəbliyi. «Əhəmiyyət» termini kompüter informasiyalarının işlənilməsi təsirinə məruz qalan maliyyə hesabatına dair mülahizələrin vacibliyinə aiddir. Aşağıdakı hallarda tətbiqi proqram mürəkkəb sayılır:
- əməliyyatların həcmi işlənilmə prosesində buraxılan səhvləri aşkar
etməkdə və aradan qaldırmaqda istifadəçiyə çətinlik törədir;
- kompüter əhəmiyyətli əməliyyatları və ya yazılışları bilavasitə başqa
tətbiqi proqrama avtomatik keçirir;
- kompüter maliyyə informasiyaları üzrə mürəkkəb hesablamaları
yerinə yetirir və (və ya) ayrıca təsdiq oluna bilinməyən və təsdiq
olunmayan mühüm əməliyyatları və yazılışları avtomatik aparır;
- başqa təşkilatlarla əməliyyatlar mübadiləsi elektron üsulu ilə
(informasiyanın elektron mübadiləsi sistemlərində olduğu kimi) həyata
keçirilir və bu zaman düzgünlüyə və məqbulluğa aid fiziki yoxlama
keçirilmir.
• Sifarişçinin KİS fəaliyyətinin təşkilati strukturu, habelə suybekt
çərçivəsində kompüter informasiyalarının işlənilməsinin cəmlənmə və
paylanma dərəcəsi, o cümlədən vəzifələrin bölgüsünə onların necə təsir edə
bilməsi;
• Məlumatların əldə edilməsinin mümkünlüyü. İlkin sənədlər, bəzi
kompüter faylları və auditor üçün tələb oluna bilən digər təsdiqedi- ci
material yalnız qısa müddət ərzində və ya oxunması yalnız kompüterdə
mümkün olan formatda mövcud ola bilər. Mahiyyəti üzrə yoxlama
prosedurlarının (o cümlədən analitik prosedurların) keçirilməsi zamanı
daxili hesabatları tərtib edə bilən sifarişçinin KİS-dən istifadə etmək olar.
Kompüterin tətbiqi ilə audit metodlarından istifadə edilməsi audit
prosedurlarının səmərəliyini yüksəldə bilər, yaxud auditora müəyyən
prosedurları hesabların və ya əməliyyatların bütün məcmusuna qənaətlə
tətbiq etməyə imkan verər.
3.3. Əgər KİS əhəmiyyətli rol oynayırsa, auditor KİS mühiti haqqında
tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinə onun
təsirinin imkanları haqqında təsəvvür əldə etməlidir. KİS mühitində riskin
və daxili nəzarətin xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir;
• Əməliyyat izlərinin olmaması. Bəzi KİS elə layihələşdirilmişdir ki,
əməliyyatlar haqqında auditin məqsədləri üçün istifadə edilən
informasiyanın tam həcmi yalnız qısa müddət ərzində və ya kompüterdə
oxunan formatda mövcud ola bilər. Əgər mürəkkəb tətbiqi sistem
işlənmənin böyük sayda mərhələlərini nəzərdə tutursa, onda
informasiyanın tam həcmi olmaya da bilər.
Tətbiqi proqram məntiqində olan müvafiq səhvləri əl əməliyyatları
(istifadəçi tərəfindən həyata keçirilən) vasitəsilə vaxtında aşkar etmək çətin
ola bilər;
• Əməliyyatların vahid qaydada işlənilməsi. Oxşar əməliyyatların
kompüter informasiyalarının işlənilməsində eyni təlimatlar tətbiq edilir.
Beləliklə, adətən əl ilə işlənilməyə xas olan səhv imkanı faktiki olaraq
aradan qaldırılır. Əksinə, proqramlaşdırmanm səhvləri (texniki vasitələrdə
və ya proqram təminatında olan digər sistematik səhvlər) bütün
əməliyyatların düzgün işlənilməməsinə səbəb olur;
• Funksiyaların bölgüsünün olmaması. Adətən ayrıca şəxslər
tərəfindən yerinə yetirilən bir çox nəzarət prosedurları KİS-də toplana
bilər. Beləliklə, kompüter proqramlarına, informasiyaların kompüter
işlənilməsi prosesinə və ya informasiyalara girişi olan şəxs ziddiyyətli
funksiyaları yerinə yetirə bilər;
• Səhvlər və pozuntular imkanı. KİS-nin hazırlanmasında, texniki
xidmətində və istismarında insana xas olan səhvlərin buraxılması imkanı
informasiyaların əl ilə işlənilməsi sistemlərinə nisbətən (o cümlədən belə
fəaliyyətə xas olan detallaşdırma dərəcəsinə görə) çox ola bilər;
• KİS-dən istifadə zamanı informasiyalara icazəsiz giriş və ya aydın
sübutlar olmadan onları dəyişdirmək imkanı informasiyaların əl ilə
işlənməsi sistemlərinə nisbətən daha çox ola bilər.
Bundan başqa, KİS tərəfindən işlənilən əməliyyatların həyata
keçirilməsi prosesində adamların iştirakının azlığı səhvlərin və
pozuntuların aşkar edilməsi ehtimalını azalda bilər. Tətbiqi proqramların,
yaxud sistemli proqram təminatının hazırlanması və ya modifıkasiyasında
olan səhvlər və ya pozuntular uzun müddət ərzində aşkar edilməmiş qala
bilər;
• Əməliyyatların yerinə yetirilməsi və ya həyata keçirilməsi. KİS
əməliyyatların müəyyən növlərinin avtomatik yerinə yetirilməsi və həyata
keçirilməsi qabiliyyətinə malik ola bilər. Bu əməliyyatların və ya
prosedurların yerinə yetirilməsinə icazənin əl ilə işlənmədəki kimi sənədli
rəsmiləşdirilməsi məcburi deyil, bu əməliyyatların həyata keçirilməsinə
rəhbərliyin icazəsi isə rəhbərlik tərəfindən KİS modelinin və sonrakı
modifıkasiyalarm qəbul edilməsini nəzərdə tuta bilər;
• Nəzarətin digər vasitələrinin kompüter işlənilməsindən asılılığı.
Kompüter infonnasiyalarmın işlənilməsi vasitəsilə fiziki (əl) nəzarət
prosedurlarının həyata keçirilməsində istifadə edilən hesabatları və başqa
materialları tərtib etmək olar. Fiziki nəzarətin belə prosedurlarının
səmərəliyi kompüter işlənilməsinin tamlığına və dəqiqliyinə nə
zarət vasitələrinin səmərəliyindən asılı ola bilər. Öz növbəsində,
əməliyyatların işlənilməsinə və kompüter tətbiqi proqramlarına nəzarət
vasitələrinin səmərəliyi və ardıcıllığı da çox vaxt KİS-nin ümumi nəzarət
vasitələrinin səmərəliyindən asılı olur;
• İdarəetmə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi imkanı. KİS rəhbərliyə əməliyyatların təhlilində və subyektin fəaliyyətinə nəzarətdə tətbiq edilə
bilən çoxlu analitik vasitələr verə bilər. Belə əlavə nəzarət vasitələrinin
olması onlardan istifadə edilərkən bütövlükdə daxili nəzarət strukturunu
yaxşılaşdırmağa kömək edir;
• Kompüterin tətbiqi ilə audit metodlarından istifadə edilməsi imkanı.
Böyük həcmdə informasiyaların kompüterdən istifadə edilməklə işlənməsi
və təhlili auditora testlərin keçirilməsində ümumi və ya məhdud texniki
kompüter texnologiyalarını və metodlarını tətbiq etməyə imkan verir.
KİS-nin göstərilən xüsusiyyətlərindən asılı olan risklər, habelə nəzarət
vasitələri, riskin auditor qiymətləndirməsi audit prosedurlarının
xüsusiyyəti, müddəti və həcmi üçün potensial əhəmiyyətə malikdir.
IV. Riskin qiymətləndirilməsi
4.1. «Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi» milli audit
standartına uyğun olaraq, auditor maliyyə hesabatında olan mühüm
mülahizələr barəsində tərkib riskini və nəzarət sistemi riskini
qiymətləndirməlidir.
4.2. Tərkib və nəzarət sistemi riskləri KİS mühitində informasiyaların
əhəmiyyətli təhrif olunması ehtimalına həm əhatəli, həm də
məhdudlaşdırılmış (lokallaşdırılmış) təsir göstərə bilər.
Məsələn:
• Risklər proqramların hazırlanması və istismarı, sistemli proqram
təminatının saxlanılması, əməliyyatlar, KİS-nin fiziki müdafiəsinin təmin
edilməsi, habelə xüsusi xidmət göstərən proqramlara daxil olmağa nəzarət
kimi KİS funksiyalarının çatışmazlığı nəticəsində yarana bilər. Bu
çatışmazlıqlar kompüter informasiyalarının işlənilməsinə məruz qalan
bütün tətbiqi sistemlərə təsir göstərirlər;
• Risklər konkret tətbiqi proqramlarda, informasiya bazalarında və ya
başlıca fayllarda, habelə kompüter informasiyalarının işlənilməsin- də
səhvlər və ya fırıldaqçılıq ehtimalını artıra bilərlər. Məsələn,
səhvlər mürəkkəb məntiqi prosesləri və ya hesablamaları yerinə yetirən sistemlərdə və çoxlu müxtəlif müstəsna şərtlərlə əlaqədar sistemlərdə qeyri-adi bir şey deyil. Pul xərclərinə və ya pula çevrilə bilən başqa aktivlərə nəzarət edən sistemlər KİS istifadəçilərinin və ya operatorlarının fırıldaqçılıq hərəkətlərindən tam müdafiə edilməmişdir.
4.3. Yeni KİS texnologiyaları yarandıqca, sifarişçilər onlardan mürəkkəb kompüter sistemlərinin hazırlanması məqsədilə istifadə edirlər. Bunlara «mikro-super EHM» rabitə xətləri, paylanmış informasiya bazaları, sonuncu istifadəçi üçün işlənmə, habelə bilavasitə informasiya göndərən müəssisələrin idarə edilməsi sistemləri daxil ola bilərlər. Belə sistemlər KİS mürəkkəbliyinin ümumi dərəcəsini, habelə KİS-nin təsiri altında olan ayrı-ayrı tətbiqi proqramların mürəkkəblik dərəcəsini artırır. Nəticədə onlar riski artırmağa və əlavə araşdırma tələb etməyə qadir olurlar.
V. Audit prosedurları
5.1. «Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi» milli audit standartına uyğun olaraq, auditor riskinin müvafiq aşağı səviyyəyə qədər azaldılması məqsədilə, auditor KİS şəraitini audit prosedurlarının hazırlanmasında nəzərə almalıdır.
5.2. Auditin konkret məqsədləri uçot məlumatlarının əl ilə və ya kompüterdə işlənilməsindən asılı deyil. Bununla belə məqsədi auditor sübutlarının toplanması olan audit prosedurlarının tətbiqi üsullarına kompüter informasiyalarının işlənilməsi üsulları təsir göstərə bilər. Auditor ya informasiyaların əl ilə işlənilməsi metodlarını tətbiq edə bilər, ya informasiyaları kompüterin köməyi ilə işləyə bilər, ya da kifayət qədər sübutedici materiallar əldə etmək məqsədilə hər iki metodu birləşdirə bilər.
Lakin bəzi mühasibat uçotu sistemlərində yoxlama, sorğu və ya təsdiq üçün müəyyən informasiyaları kompüterin köməyi olmadan almaq auditor üçün mümkün və ya asan deyildir.
ASlÜS 046/063-2001 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 5 noyabr tarixli 84/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDITDƏ ƏHƏMIYYƏTLILIK
I. Giriş
1.1. Bu standart “Auditdə əhəmiyyətlilik” (ISA 320 «Materiality and
risk of audit») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu audit standartının məqsədi əhəmiyyətlilik konsepsiyasına və
onun auditor riski ilə qarşılıqlı əlaqəsinə dair tövsiyələrin verilməsindən və
standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Auditor auditin aparılması prosesində əhəmiyyətliliyin auditor riski
ilə qarşılıqlı əlaqəsini qiymətləndirməlidir.
1.4. Maliyyə hesabatının beynəlxalq standartları üzrə Komitə
tərəfindən işlənib hazırlanmış «Maliyyə hesabatının hazırlanmasının və
təqdim edilməsinin əsasları»nda əhəmiyyətlilik anlayışı aşağıdakı kimi
müəyyən edilir:
«Əgər informasiyanın nəzərə alınmaması və ya təhrif edilməsi maliyyə
hesabatı əsasında istifadəçilərin qəbul etdikləri iqtisadi qərarlara təsir edə
bilərsə, o, əhəmiyyətli sayılır.
Əhəmiyyətlilik nəzərə alınmamanın və ya təhrifin konkret şəraitində
qiymətləndirilən maddələrin və ya səhvlərin miqdarından asılıdır.
Beləliklə, əhəmiyyətlilik daha çox hədd mənasını və ya hesablanma
nöqtəsini müəyyənləşdirir və informasiyanın faydalılığı üçün malik olmalı
əsas keyfiyyət xarakteristikası deyildir».
II. Əhəmiyyətlilik
2.1. Maliyyə hesabatının auditinin məqsədi auditora maliyyə
hesabatının bütün əhəmiyyətli aspektlərdə maliyyə hesabatının müəyyən
olunmuş əsaslarına uyğun tərtib edilib-edilməməsi barədə fikir bildirmək
imkanı verməkdir. Əhəmiyyətliliyin qiymətləndirilməsi peşəkar
mülahizənin predmetidir.
2.2. Auditin planının hazırlanmasında auditor kəmiyyət baxımından
mühüm təhrifləri aşkar etmək məqsədilə əhəmiyyətliliyin qəbul edilən
səviyyəsini müəyyənləşdirir. Bununla yanaşı, təhriflərin həm həcmi
(kəmiyyəti), həm də xarakteri (keyfiyyəti) nəzərə alınmalıdır. Keyfiyyət
təhriflərinə misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: uçot siyasətinin
kifayət qədər olmaması və ya uyğun olmayan təsviri, bu zaman belə
təsvirin maliyyə hesabatının istifadəçisini aldatması, habelə normativ
tələblərin pozulması haqqında informasiyanın verilməməsi, normativ
məhdudiyyətlərin sonradan qoyulmasının əməliyyat imkanlarını
əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq ehtimalının mövcud olması.
2.3. Auditor məcmu şəkildə maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir
göstərə bilən nisbətən kiçik məbləğlərə dair təhriflərin mümkünlüyünə
baxmalıdır. Məsələn, ayın sonunda keçirilən prosedurdakı səhvin hər ay
təkrar olunacağı halda yaranan potensial əhəmiyyətli təhrifi göstərə bilər.
2.4. Auditor əhəmiyyətliliyə maliyyə hesabatı səviyyəsində
ümumilikdə, həm də ayrı-ayrı hesablar qalığı, əməliyyatlar qrupu və açılan
məlumatlar səviyyəsində baxa bilər. Əhəmiyyətliliyə qanunvericilik və
normativ tələblər kimi amillər, habelə maliyyə hesabatının ayrı-ayrı
hesablarının qalığına və onlar arasında qarşılıqlı əlaqəyə dair amillər təsir
göstərə bilər. Nəticədə maliyyə hesabatının baxılan aspektindən asılı olaraq
əhəmiyyətliliyin müxtəlif səviyyələrini əldə etmək olar.
2.5. Auditor audit prosedurlarının xüsusiyyətinin, müddətinin,
həcminin və təhriflərin nəticələrinin müəyyən edilməsində əhəmiyyətli-
liyi qiymətləndirməlidir.
III. Əhəmiyyətliliklə auditor riski arasında qarşılıqlı əlaqə
3.1. Auditor yoxlaması planlaşdırılarkən, auditor maliyyə hesabatının
əhəmiyyətli təhrifinə nəyin səbəb ola bilməsi haqqında məsələyə baxır.
Ayrı-ayrı hesablar qalığına və əməliyyatlar qrupuna dair əhəmiyyətliliyin
auditor tərəfindən qiymətləndirilməsi ona hansı maddələri tədqiq etmək,
habelə seçmədən və analitik prosedurlardan istifadə etmək kimi məsələləri
həll etməyə kömək edir. Bu, auditora, ehtimal edildiyi kimi, ümumilikdə
auditor riskini qəbul edilən aşağı səviyyəyə qədər azaldan audit
prosedurlarını seçmək imkanı verir.
3.2. Əhəmiyyətliliklə auditor riski arasında əks qarşılıqlı əlaqə mövcuddur, yəni əhəmiyyətliliyin səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, auditor riski bir o qədər aşağı olar və əksinə. Auditor tərəfindən əhəmiyyətliliklə auditor riski arasında əks qarşılıqlı əlaqə audit prosedurlarının xarakteri, müddətləri və həcmi müəyyən edilən zaman nəzərə alınır.
Məsələn, əgər konkret audit prosedurlarının planlaşdırılması başa çatarkən, auditor əhəmiyyətliliyin qəbul edilən səviyyəsinin aşağı olduğunu müəyyənləşdirirsə, onda auditor riski yüksəlir.
Auditor riski azaltmaq üçün: 3.2.1. Mümkün olan yerdə nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilən
səviyyəsini azaldır və genişləndirilmiş və ya əlavə nəzarət testlərinin keçirilməsi vasitəsilə daha aşağı səviyyəni təmin edir;
3.2.2. Yaxud mahiyyəti üzrə yoxlamanın planlaşdırılmış prosedurlarının xarakterinin, müddətlərinin və həcminin dəyişdirilməsi
yolu ilə səhvlərin aşkar edilməsi riskini azaldır.
IV. Auditor sübutunun qiymətləndirilməsində əhəmiyyətinik
və auditor riski
4.1. Planlaşdırmanın ilkin mərhələsində əhəmiyyətliliyin və auditor
riskinin qiymətləndirilməsi audit prosedurlarına yekun vurulmasından
sonrakı qiymətləndirmədən fərqlənə bilər. Bu, auditor yoxlaması
nəticəsində vəziyyətin dəyişməsindən və ya auditorun məlumatlılığının
dəyişməsindən irəli gələ bilər. Məsələn, əgər auditor yoxlaması hesabat
dövrünün sonuna qədər planlaşdırılırsa, onda auditor təsərrüfat
fəaliyyətinin və maliyyə vəziyyətinin nəticəsini proqnozlaşdıracaqdır.
Əgər fəaliyyətin və maliyyə vəziyyətinin faktik nəticələri
proqnozlaşdırılanlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirsə, əhəmiyyətliliyin
və auditor riskinin qiymətləndirilməsi dəyişə bilər. Bundan başqa, auditor
yoxlamasının planlaşdırılması zamanı, auditor bilərəkdən əhəmiyyətliliyin qəbul edilən səviyyəsini auditor yoxlamasının nəticələrinin
qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilməsi nəzərdə tutulandan daha aşağı
səviyyədə müəyyən edə bilər. Bu, təhriflərin aşkar olunmaması ehtimalının
azaldılması, habelə auditor yoxlaması prosesində aşkar olunmuş təhriflərin
nəticələrinin qiymətləndirilməsində auditorun müəyyən dərəcədə təsəvvür
əldə etməsi məqsədilə edilə bilər.
V. Təhriflərin nəticələrinin qiymətləndirilməsi
5.1. Auditor maliyyə hesabatının təqdim edilməsinin obyektivliyini
qiymətləndirərkən auditin gedişində aşkar olunan düzəldilməmiş
təhriflərin məcmusunun əhəmiyyətli olub-olmamasını müəyyən etməlidir.
5.2. Düzəldilməmiş təhriflərin məcmusuna aşağıdakılar daxildir:
5.2.1. Əvvəlki dövrlərin auditi zamanı aşkar olunan düzəldilməmiş
təhriflərin xalis effekti də daxil edilməklə auditor tərəfindən aşkar olunan
konkret təhriflər;
5.2.2. Konkret müəyyənləşdirilə bilinməyən digər təhriflərin ən yaxşı
auditor qiymətləndirməsi (yəni proqnozlaşdırılan səhvlər).
5.3. Auditor düzəldilməmiş təhriflərin məcmusunun əhəmiyyətli
olub-olmamasını qiymətləndirməlidir. Əgər auditor təhriflərin əhəmiyyətli
olduğu barədə nəticəyə gələrsə, o, audit prosedurlarının genişləndirilməsi
və ya maliyyə hesabatında rəhbərlik tərəfindən düzəlişlər edilməsi
vasitəsilə auditor riskinin azaldılması məsələsinə baxmalıdır. İstənilən
halda rəhbərlik aşkar olunan təhrifləri nəzərə almaqla maliyyə hesabatında
düzəlişlər etmək arzusunda ola bilər.
5.4. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatında düzəlişlər etməkdən imtina
edirsə, genişləndirilmiş audit prosedurlarının nəticələri isə auditora
düzəldilməmiş təhriflərin məcmusunun əhəmiyyətli olmaması qərarına
gəlməsinə imkan vermirsə, onda auditor «Auditor rəyi» milli audit
standartına uyğun olaraq auditor rəyinin müvafiq modifıkasiyası
məsələsinə baxmalıdır.
5.5. Əgər auditorun aşkar etdiyi düzəldilməmiş təhriflərin məcmusu
əhəmiyyətlilik səviyyəsinə yaxınlaşırsa, onda auditor düzəldilməmiş
təhriflərin məcmusu ilə birlikdə baxılan aşkar olunmamış təhriflərin
əhəmiyyətlilik səviyyəsini aşması ehtimalının mövcud olub-olmamasını
müəyyənləşdirməlidir. Buna görə də düzəldilməmiş təhriflərin məcmusu
əhəmiyyətlilik səviyyəsinə yaxınlaşdıqca, auditor əlavə audit
prosedurlarının keçirilməsi vasitəsilə və ya aşkar olunmuş təhrifləri nəzərə
almaqla maliyyə hesabatında düzəlişlər edilməsini rəhbərlikdən tələb
etməklə riskin azaldılması məsələsinə baxır.
ASlÜS 047/065-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2001-ci il 20 noyabr tarixli
85/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
İLK AUDİTOR YOXLAMASI -
İLKİN QALIQLAR
I. Giriş
1.1. Bu standart “İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar” (ISA 510 «İnitial Enqaqements - Openinq balances») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatının auditi ilk dəfə, yaxud əvvəlki dövrdə başqa auditor tərəfindən aparıldığı hallarda ilkin qalığa dair tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standart, auditor tərəfindən dövrün əvvəlinə mövcud olan şərtləşdirilmiş faktlar və öhdəliklər aşkar edildiyi hallarda da tətbiq edilir. Müqayisə edilən məlumatların auditinə dair təkliflər və auditor rəyinə tələblər «Müqayisə» audit standartında şərh edilir.
1.3. İlk auditor yoxlaması zamanı auditor kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir ki:
a) ilkin qalıqlarda cari dövrün maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir edə biləcək təhriflərin əks etdirilmədiyini;
b) ötən dövrün sonuna mövcud olan qalıqların cari dövrün əvvəlinə düzgün keçirildiyini və ya zəruri hallarda dəyişdirildiyini;
c) müvafiq uçot siyasətinin ardıcıl tətbiq edildiyini və ya uçot siyasətindəki dəyişikliklərin nəzərə alındığını və lazımi qaydada açıqlandığını müəyyən etmiş olsun.
«İlkin qalıqlar» - dövrün əvvəlinə hesablarda mövcud olan qalıqlardır. İlkin qalıqlar - keçmiş dövrün sonuna hesablarda mövcud olan qalıqlara əsaslanır və aşağıdakıların təsirini əks etdirir:
a) keçmiş dövrün əməliyyatlarının; b) keçmiş dövrün uçot siyasətinin. İlk auditor yoxlaması zamanı auditor ilkin qalıqları təsdiq edən əvvəl
əldə edilmiş sübutlara malik olmayacaqdır.
II. Audit prosedurları
2.1. İlkin qalıqlara dair auditora əldə edilinəsi lazım olan auditor
sübutlarının yetərliliyi və uyğunluğu aşağıdakı amillərdən asılıdır:
- subyektin uçot siyasətindən;
- əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının auditinin aparılıb-aparılma-
masmdan, auditin aparıldığı təqdirdə isə auditorun rəyinin dəyişməsindən; - cari dövrün maliyyə hesabatları üzrə risklərin və hesablar planının
tətbiqi xüsusiyyətlərindən;
- cari dövrün maliyyə hesabatları üçün ilkin qalıqların əhəmiyyətli-
liyindən.
2.2. Auditor ilkin qalığın müvafiq uçot siyasətinin tətbiqini özündə əks
etdirməsini, həmçinin cari dövrün maliyyə hesabatlarının tərtibi zamanı
uçot siyasətinin ardıcıl olaraq tətbiq edilib-edilməməsini müəyyən
etməlidir. Auditor, uçot siyasətindəki hər hansı bir dəyişikliyi və ya bu
dəyişiklik nəticəsində əmələ gələn amilin müvafiq qaydada nəzərə
alınmasını və açıqlanmasını müəyyən etməlidir.
2.3. Əgər keçmiş dövrün auditi başqa auditor tərəfindən aparılıbsa,
fəaliyyətdə olan auditor özündən əvvəlki auditorun işçi sənədləri ilə tanış olub, ilkin qalığa dair yetərli və uyğun auditor sübutları əldə edə bilər. Belə
hallarda əvvəlki auditorun müstəqilliyini və peşəkar səriştəliliyini nəzərə
almaq vacibdir. Əgər əvvəlki dövrün auditor rəyi də- yişdirilibsə, auditor,
auditor rəyinin dəyişdirilməsinə səbəb olan problemlərə cari dövrdə xüsusi
diqqət yetirməlidir.
2.4. Əvvəlki auditora müraciət etməzdən əvvəl, fəaliyyətdə olan auditor
«Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi» ilə tanış olmalıdır.
2.5. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatının auditi aparılmayıbsa və
ya 2.3-cü bənddə qeyd edilən prosedurların tətbiqi auditoru qane etmirsə,
auditor başqa prosedurlara, məsələn, 2.6 və 2.7-ci bəndlərdə göstərilənlərə
istinad etməlidir.
2.6. Cari dövrdə audit prosedurlarının tətbiqi gedişində cari aktivlərə və öhdəliklərə dair bəzi auditor sübutlarını əldə etmək olar. Məsələn, hesabat
dövrünün əvvəlinə mövcud olan debitor (kreditor) borclarının hesabat
dövrü ərzində ödənilməsi ilin əvvəlinə onun mövcudluğu, dəyərlilik
qiyməti, doğruluğu, hüquq və öhdəliyi baxımından bir neçə auditor sübutu
əldə etməyə imkan verər. Lakin mal-material ehtiyatlarının yoxlanılması
zamanı auditora dövrün əvvəlinə onların
mövcudluğunu müəyyən etmək həddən artıq çətindir. Ona görə də adətən, mal-material ehtiyatlarının cari inventarizasiyasınm aparılmasını müşahidə etmək, hesabat dövrünün əvvəlinə mal-material ehtiyatlarının miqdarı ilə cari inventarizasiyanm nəticələrini müqayisə etmək, dövrün əvvəlinə mal-material ehtiyatları ünsürlərinin dəyərlilik qiymətini yoxlamaq, eləcə də ümumi mənfəət və məbləğlərin müxtəlif dövrlərə aid edilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq kimi əlavə prosedurlar aparılır. Göstərilən prosedurların əlaqələndirilməsi kifayət qədər və inandırıcı auditor sübutları verə bilər.
2.7. Uzunmüddətli aktivlər, sərmayələr və uzunmüddətli debitor borcları kimi uzunmüddətli vəsaitlərin və öhdəliklərin təsdiqlənməsi üçün auditor adətən uçot yazılışlarına əsasən formalaşan ilkin qalıqları yoxlayır. Ayrı-ayrı hallarda auditor, məsələn, uzunmüddətli debitor borcları və sərmayələr üzrə ilkin qalıqların təsdiqlənməsini üçüncü tərəfdən əldə edə bilər. Qalan hallarda isə auditor əlavə audit prosedurları aparmalıdır.
III. Auditorun nəticələri və rəyləri
3.1. Əgər yuxarıda göstərilən prosedurların da yerinə yetirilməsi
nəticəsində auditor ilkin qalığa dair yetərli və uyğun auditor sübutları əldə
etməyibsə, onda auditor rəyində aşağıdakılar qeyd edilməlidir:
a) şərti müsbət rəydə, məsələn:
«Biz ______ tarixdə başlayan və 31 dekabr 200 ______-ci il tarixədək aparılan mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasınm gedişini, auditor
kimi həmin tarixdən sonra təyin olunduğumuza görə, müşahidə etməmişik.
Başqa audit prosedurlarının köməyi ilə göstərilən tarixə mal-material
ehtiyatlarının miqdarına dair bizi qane edən məlumatlar əldə edə bilmədik.
Fikrimizcə, mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasınm gedişini
müşahidə etmək imkanımız olsaydı və nəticədə ilkin qalığın doğruluğunu
yəqin etsəydik, aparılmış inventarizasiya nəticəsində edilməli olan
düzəlişlərin təsirini çıxmaqla, maliyyə hesabatları subyektin 31
dekabr 200 ___ -ci il tarixinə olan maliyyə vəziyyətini, eləcə də keçən
dövr ərzində ilin həmin tarixinə . . . . uyğun olaraq, subyektin
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkətinin
uyğunluğunu və real vəziyyətini əks etdirərdi (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlər üzrə obyektiv mənzərə yaradardı»).
Buna baxmayaraq, qulluq borcu ilə əlaqədar apardığımız yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına əsasən uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə əsasən uyğun olan mənzərəsini yaradır»;
b) rəy verməkdən imtina; və ya c) mümkün olan yerdə auditor səlahiyyətləri daxilində fəaliyyətin
nəticələrinə dair şərti müsbət rəy verməli və ya rəy verməkdən imtina etməli, eləcə də maliyyə vəziyyəti ilə əlaqədar qeyd-şərtsiz müsbət rəy verməlidir, məsələn:
«Biz _______ tarixdə başlayan və 31 dekabr 200 ___ -ci il tarixədək aparılan mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmm gedişini, auditor kimi həmin tarixdən sonra təyin olunduğumuza görə, müşahidə etməmişik. Başqa audit prosedurlarının köməyi ilə göstərilən tarixə mal-material ehtiyatlarının miqdarına dair bizi qane edən məlumatlar əldə edə bilmədik.
Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğun deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaratmır.
Yuxarıda qeyd edilən sualların əhəmiyyətlilik dərəcəsi subyektin 31 dekabr 200 ____ -ci il tarixdə tamamlanan illik fəaliyyətinin nəticələ rinə dair fikir bildirməyə imkan vermir və biz hesabat ili ərzində pul vəsaitlərinin hərəkətinə və subyektin fəaliyyətinin nəticələrinə dair rəy verə bilmərik».
«Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.
Bizim fıkrimizcə, . . . uyğun olaraq balans, subyektin maliyyə vəziyyətinin 31 dekabr 200 -ci il tarixə həqiqiliyini və obyektivliyini əks etdirir (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlər üzrə obyektiv təsəvvür yaradır»)».
3.2. Əgər ilkin qalıq cari dövrün maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən təhrifləri özündə əks etdirirsə, auditor bu barədə rəh-
bəliiyi məlumatlandırmalı və əgər əvvəlki dövrdə audit başqa auditor tərəfindən aparılmışdırsa, rəhbərliyin icazəsini aldıqdan sonra onu da məlumatlandırmalıdır. Əgər təhriflərin nəticəsi nəzərə aimmayıbsa və müvafiq qaydada açıqlanmayıbsa, onda auditor müvafiq olaraq şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir.
3.3. Əgər ilkin qalığa münasibətdə cari dövrün uçot siyasəti ardıcıllıqla tətbiq edilməyibsə və uçot siyasətindəki dəyişikliyin nəticələri nəzərə aimmayıbsa və müvafiq qaydada açıqlanmayıbsa, onda auditor müvafiq olaraq şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir.
3.4. Əgər subyektin keçmiş dövr üçün maliyyə hesabatlarına dair auditor rəyi dəyişikliyə məruz qalıbsa, onda auditor cari dövrün maliyyə hesabatlarına bu faktın təsirinə baxmalıdır. Məsələn, əgər keçən dövrün əvvəlinə mal-material ehtiyatları qalığının müəyyən edilməsinin mümkün olmaması üzündən auditin həcmi məhdudlaşdırılıbsa, auditor şərti müsbət rəy bildirməyə bilər və ya cari dövrdə rəy bildirməkdən imtina etməyə bilər. Lakin əgər keçmiş dövrün maliyyə hesabatlarında aparılan dəyişiklik cari dövrün maliyyə hesabatları üçün hələ də münasib və əhəmiyyətlidirsə, onda auditor müvafiq olaraq cari dövrün auditor rəyini də dəyişdirməlidir.
ASlÜS 048/066-2001 Az^ybaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2001-ci il 29 noyabr tarixli 86/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
ANALITIK PROSEDURLAR
I. Giriş
1.1. Bu standart “Analitik prosedurlar” (ISA 520 «Analytical proce- dures») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu standartın məqsədi auditor yoxlaması aparılan zaman analitik prosedurların tətbiqinə dair tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Auditor analitik prosedurları auditin planlaşdırılması və ümumi baxışın keçirilməsi zamanı tətbiq etməlidir. Analitik prosedurlar həmçinin başqa mərhələlərdə də tətbiq edilə bilər.
1.4. «Analitik prosedurlar» - proqnoz əhəmiyyətliliyinə və ya sair informasiyalara uyğun olmayan dəyişmələrin və qarşılıqlı əlaqələrin yekun tədqiqi də daxil edilməklə, mühüm göstəricilərin və mülahizələrin təhlili deməkdir.
1.5. Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının Dövlət sektoru komitəsi tərəfindən nəşr olunmuş «Dövlət sektorunun auditinin əsasları» adlı sənəd hər bir beynəlxalq audit standartının sonunda göstərilir. «Dövlət sektorunun auditinin əsasları»nm mətni göstərilmədiyi halda, beynəlxalq audit standartları bütün əhəmiyyətli aspektlərdə dövlət sektoruna tətbiq edilə bilər.
II. Analitik prosedurların xüsusiyyəti və məqsədləri
2.1. Analitik prosedurlar təsərrüfat subyektinin maliyyə informasiyalarının aşağıdakılarla müqayisəsini özündə əks etdirir:
2.1.1. Əvvəlki dövrlərin müqayisə edilən informasiyası ilə; 2.1.2. Subyektin fəaliyyətinin gözlənilən nəticələri, habelə auditorun
gözlədikləri ilə (məsələn, smeta və ya proqnozlarla, aşınmanın qiymətləndirilməsi ilə);
2.1.3. Analoji sahə informasiyası ilə, məsələn, təsərrüfat subyekti üzrə satışdan daxil olan gəlirin debitor borcunun məbləğinə olan nis
bətinin orta sahə göstəriciləri və ya tutuşdurulan ölçüdə həmin sahənin başqa müəssisələrin göstəriciləri ilə müqayisə edilməsi.
2.2. Analitik prosedurlara həmçinin aşağıdakılar arasında qarşılıqlı əlaqələrə baxılması aiddir:
2.2.1. Subyektin təcrübəsinə əsaslanan proqnozlaşdırılmış nümunəyə (məsələn, ümumi mənfəət göstəricilərinə) təxminən uyğun gəlməli olan maliyyə informasiyasının elementləri arasında;
2.2.2. Maliyyə informasiyası ilə qeyri-maliyyə xarakterli müvafiq informasiya, məsələn, əməyin ödənilməsi xərcləri ilə işçilərin sayı arasında.
2.3. Yuxarıda qeyd olunan prosedurların həyata keçirilməsi üçün sadə müqayisədən başlayaraq mürəkkəb statistik metodların tətbiqi ilə kompleks təhlilə qədər müxtəlif metodlardan istifadə etmək olar. Analitik prosedurlar ümumi maliyyə hesabatına, maliyyə hesabatının komponentlərinə (məsələn, törəmə şirkətlərin, bölmələrin və ya sahələrin) və maliyyə informasiyalarının ayrı-ayrı elementlərinə tətbiq edilə bilər.
Auditor tərəfindən prosedurların, metodların və tətbiq səviyyəsinin seçilməsi peşəkar mülahizələrdən asılıdır.
2.4. Analitik prosedurlardan aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə edilir: 2.4.1. Müxtəlif audit prosedurlarının xarakterini, müddətləri və həcmini
planlaşdırmaqda auditora kömək üçün; 2.4.2. Analitik prosedurların tətbiqi maliyyə hesabatında olan konkret
müddəalar üzrə aşkar etməmək riskinin azaldılması məqsədilə müfəssəl testlərin keçirilməsinə nisbətən daha səmərəli və ya məhsuldar ola bildikdə mahiyyəti üzrə yoxlama proseduru kimi;
2.4.3. Auditin son mərhələsində maliyyə hesabatına ümumi baxış kimi.
III. Auditin planlaşdırılmasında analitik prosedurlar
3.1. Auditor analitik prosedurları auditin planlaşdırılması mərhələsində biznes haqqında təsəvvür əldə etmək və mümkün risk zonalarını aşkara çıxarmaq məqsədilə tətbiq etməlidir. Analitik prosedurlardan istifadə olunması biznesin auditora əvvəllər məlum olmayan aspektlərini aşkara çıxara bilər və digər audit prosedurlarının xarakterini, müddətlərini və həcmini müəyyənləşdirməkdə ona kömək edə bilər.
3.2. Auditin planlaşdırılması zamanı analitik prosedurlarda həm maliyyə, həm də qeyri-maliyyə informasiyasından (məsələn, satışdan daxil olan gəlirin həcmi ilə ticarət binalarının ümumi sahəsi və satılan məhsulun həcmi arasındakı qarşılıqlı əlaqədən) istifadə edilir.
IV. Analitik prosedurlar mahiyyəti üzrə
yoxlama prosedurları kimi
4.1. Maliyyə hesabatında müəyyən müddəalar barəsində aşkar
etməmək riskinin azaldılması məqsədilə mahiyyəti üzrə yoxlama
posedurla- rma auditorun etibar etməsinin dərəcəsi müfəssəl testlərə,
analitik prosedurlara və ya onların birləşməsinə əsaslana bilər. Auditin
müəyyən məqsədlərinin əldə edilməsi üçün hansı prosedurlardan istifadə etmək haqqında qərar maliyyə hesabatında müəyyən müddəalar üzrə aşkar
etməmək riskinin azaldılması üçün auditorun ixtiyarmdakı prosedurların
səmərəliyi və təsirliyi barəsində olan mülahizəsinə əsaslanır.
4.2. Bir qayda olaraq, auditor analitik prosedurların tətbiqi üçün tələb
olunan informasiyaların mövcudluğu və mötəbərliyi haqqında və
subyektin keçirdiyi belə prosedurlardan hər hansı birinin nəticələri
haqqında sorğu ilə rəhbərliyə müraciət edir. Subyektin hazırladığı analitik
məlumatlardan istifadə edilməsi o şərtlə səmərəli ola bilər ki, auditor
onların lazımi səviyyədə hazırlanmasına əmin olsun.
4.3. Əgər auditor analitik prosedurları mahiyyəti üzrə yoxlama
proseduru kimi yerinə yetirməyi nəzərdə tutursa, onda aşağıdakı amillərə
baxmalıdır: 4.3.1. Analitik prosedurların məqsədləri və onların nəticələrinə etibar
edilməsi dərəcəsinə (6.1 - 6.3-cü bəndlər);
4.3.2. Müəssisənin növü və infomıasiyanm paylanmasının mümkün
dərəcəsinə. Məsələn, analitik prosedurlar təsərrüfat subyektinin
bütövlükdə maliyyə hesabatına nisbətən fəaliyyətin ayrı-ayrı sahələri üzrə
maliyyə informasiyasına və ya çoxsahəli müəssisənin komponentlərinin
maliyyə hesabatına tətbiq edildikdə, daha səmərəli ola bilər;
4.3.3. Həm maliyyə xarakterli (smetalar və ya proqnozlar), həm də
qeyri-maliyyə xarakterli (istehsal edilmiş və ya satılmış məhsul
vahidlərinin miqdarı) informasiyaların olmasına;
4.3.4. Mövcud olan informasiyanın mötəbərliyinə. Məsələn, büdcələrin
lazımi səviyyədə tərtib edilib-edilməməsini yoxlamaq lazımdır; 4.3.5. Mövcud olan informasiyanın əhəmiyyətinə. Məsələn, bilmək
lazımdır ki, büdcələr qoyulan məqsədlər nəzərə almaqla deyil, gözlənilən
nəticələr əsasında tərtib edilib, yoxsa yox;
4.3.6. Mövcud olan informasiyanın mənbəyinə. Məsələn, təsərrüfat
subyektindən asılı olmayan mənbələr, adətən daxili mənbələrə nisbətən
daha etibarlıdır:
4.3.7. Mövcud olan informasiyanın müqayisə edilməsinə. Məsələn, ümumi xarakterli sahə məlumatlarını xüsusi məhsul istehsal edən və satan subyektin məlumatları ilə müqayisə edə bilmək üçün onların tamamlanması zəruri ola bilər;
4.3.8. Daxili nəzarət sisteminin və mühasibat uçotunun səmərəliyi haqqında, habelə əvvəlki dövrlərdə mühasibat düzəlişlərinin edilməsinə səbəb olan problemlər haqqında auditorda olan təsəvvürlə yanaşı, əvvəlki auditor yoxlamalarında əldə edilən biliklərə,
V. Auditin yekun mərhələsində ümumi baxışın
keçirilməsində analitik prosedurlar
5.1. Auditor auditin yekun mərhələsində və ya bilavasitə sonunda
maliyyə hesabatının bütövlükdə biznes haqqında onda yaranmış təsəvvürə
uyğun olması barədə ümumi nəticənin formalaşmasında analitik
prosedurları tətbiq etməlidir. Belə prosedurların yekunları üzrə əldə edilən
nəticələr maliyyə hesabatının ayrı-ayrı komponentlərinin və ya
ünsürlərinin auditi zamanı çıxarılan nəticələri təsdiq etməli, habelə
maliyyə hesabatının əsaslandırılması barədə ümumi nəticənin
fonnalaşmasmda auditora kömək etməlidir. Bununla yanaşı, onlar
həmçinin sonrakı prosedurların keçirilməsini tələb edən sahələri aşkara
çıxara bilər.
VI. Analitik prosedurların etibarlılıq dərəcəsi
6.1. Analitik prosedurların tətbiqi əks sübutlar olmadığı üçün,
məlumatlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin mövcud olmasının və mövcud
olmaqda davam etməsinin mümkünlüyünə əsaslanır. Belə qarşılıqlı
əlaqələrin olması mühasibat uçotu sistemindən alınan məlumatların
tamlığı, dəqiqliyi və mötəbərliyi barədə auditor sübutlarını təmin edir.
Lakin analitik prosedurların nəticələrinə etibar etmənin dərəcəsi
əhəmiyyətli təhriflərin olmasına baxmayaraq, analitik prosedurların
proqnozlaşdırılan məlumatlara əsaslanan qarşılıqlı əlaqələri aşkara çıxara
bilməsi barədə riskin auditor qiymətləndirməsindən asılıdır.
6.2. Analitik prosedurların nəticələrinə auditorun etibar etməsinin
dərəcəsi aşağıdakı amillərdən asılıdır:
6.2.1. Baxılan maddələrin əhəmiyyətliliyindən. Məsələn, əgər ehtiyatların hesabları üzrə qalıqlar əhəmiyyətlidirsə, auditor nəticələrin
formalaşdırılmasında təkcə analitik prosedurlara əsaslanmır. Eyni
zamanda əgər gəlirlərin və xərclərin ayrı-ayrı maddələri ayrılıqda əhə
miyyətli deyilsə, auditor onlar üçün yalnız analitik prosedurlara əsaslana bilər;
6.2.2. Eyni məqsədlərin əldə edilməsinə yönəlmiş başqa audit prosedurlarına. Məsələn, pul vəsaitlərinin sonradan daxil olmasının təhlili kimi, debitor borclarının ödənilməsi perspektivlərinin təhlili zamanı auditorun yerinə yetirdiyi başqa prosedurlar analitik prosedurların tətbiqi nəticəsində debitorlarm ödəniş müddəti üzrə sıralanması ilə yaranan məsələləri təsdiq edə və ya gündəlikdən çıxara bilər;
6.2.3. Analitik prosedurların gözlənilən nəticələrinin proqnozlaşdırıla biləcək dəqiqliyinə. Məsələn, auditor bir qayda olaraq, elmi-tədqiqat xərcləri və ya reklam xərcləri kimi diskression xərclərin müqayisəsinə nisbətən bir dövrün ümumi mənfəət əmsallarının başqa dövrdəkilərlə müqayisəsindən daha böyük uyğunluq gözləyir;
6.2.4. Nəzarət sistemi və tərkib risklərinin qiymətləndirilməsinə. Məsələn, satınalma üzrə sifarişlərin işlənilməsi proseduruna daxili nəzarət kifayət deyilsə və nəzarət sistemi riski nəticə etibarilə yüksəkdirsə, onda debitor borcları üzrə nəticələrin formalaşdırılmasmda analitik prosedurlar deyil, ayrı-ayrı əməliyyatların müfəssəl testləri və hesabların qalığı daha etibarlı olacaqdır.
6.3. Auditor analitik prosedurlarda istifadə edilən informasiyanın hazırlanmasına nəzarətin mövcud vasitələrinin yoxlanılması haqqında məsələyə baxmalıdır. Əgər nəzarətin belə vasitələri səmərəlidirsə, auditor informasiyanın möbətərliyinə və analitik prosedurların nəticələrinə böyük inam əldə edəcəkdir. Qeyri-maliyyə infomıasiyasma nəzarət vasitələri mühasibat uçotunun nəzarət vasitələri ilə birlikdə yoxlanıla bilər. Məsələn, satılmış mallar üzrə hesabların işlənilməsinə nəzarət vasitələrinin tətbiqində təsərrüfat subyekti satılmış vahidlərin uçotda əks etdirilməsinə nəzarət vasitələrini nəzərdə tuta bilər. Belə vəziyyətlərdə auditor satılmış mallar üzrə hesabların işlənilməsinə nəzarət vasitələrinin yoxlanılması ilə yanaşı, satılmış vahidlərin uçotuna nəzarət vasitələrini yoxlaya bilər.
VII. Analitik prosedurlar zamanı qeyri-adi halların tədqiqi
7.1. Əgər analitik prosedurlar başqa informasiyaya zidd olan və ya proqnozlaşdırılmış məbləğlərdən fərqlənən əhəmiyyətli dəyişiklikləri, yaxud qarşılıqlı əlaqələri aşkara çıxarmışdırsa, auditor belə uyğun- suzluqları tədqiq etməli, onlar barəsində adekvat izahat almalı və müvafiq təsdiqedici sübutlar əldə etməlidir.
12. Qeyri-adi dəyişikliklərin və qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsi adətən rəhbərliyə sorğu verilməsi ilə başlanır və bundan sonra aşağıdakılar yerinə yetirilməlidir:
7.2.1. Rəhbərliyin cavablarının təsdiq edilməsi, məsələn, onların biznes haqqında auditorun bilikləri ilə və auditin gedişində əldə olunmuş digər sübutlarla müqayisə edilməsi;
7.2.2. Rəhbərliyin izah edə bilmədiyi və ya izahın qeyri-qənaətbəxş sayılacağı halda sorğuların nəticələrinə əsaslanan digər audit prosedurlarının tətbiqinin zəruriliyinə baxılması.
VIII. Dövlət sektoru auditinin əsasları
8.1. Kommersiya subyektlərinin auditi zamanı maliyyə hesabatının
ayrı-ayrı maddələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrə ənənəvi yanaşma dövlət
idarələrinin və dövlət sektorunun qeyri-kommersiya müəssisələrinin auditində
heç də həmişə ədalətli olmur Məsələn, çox vaxt dövlət sektorunun bir çox
müəssisələri üçün gəlirlər və xərclər arasında birbaşa qarşılıqlı əlaqələrin zəif
olması xarakterikdir. Həm də aktivlərin alınması xərcləri çox vaxt
maliyyələşdirilmədiyinə görə, xərclər arasında (məsələn, mal-material
ehtiyatları və əsas vəsaitlər üzrə) qarşılıqlı əlaqə olmaya bilər. Bundan başqa,
dövlət sektorunda sahələr üzrə məlumat və ya müqayisə məqsədləri üçün
statistik göstəricilər olmaya bilər. Bununla yanaşı, digər qarşılıqlı əlaqələr,
məsələn, yolun hər kilometrinin tikintisi xərclərində yazışmalar və ya alınmış
avtonəqliy- yat vasitələri ilə silinmiş vahidlərin sayı arasında fərq əhəmiyyətli
ola bilər. Əgər münasibdirsə, mövcud sahə informasiyasına və ya xüsusi sektor
üzrə statistik göstəricilərə əsaslanmaq lazımdır. Müəyyən edilmiş hallarda
auditor üçün məlumat informasiyasının daxili bazasını yaratmaq
məqsədəuyğun ola bilər.
Azerbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 2002-ci il 29 yanvar tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd №2742)
ASlÜS 049/068-2001 A zərb ay can Respublikasın ın
Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 26 dekabr tarixli
88/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTİNİN MÜHASİBAT
(MALİYYƏ) HESABATININ AUDİTİ ZAMANI
NORMATİV HÜQUQİ AKTLARIN NƏZƏRƏ
ALINMASI HAQQINDA TƏLİMAT
I. Giriş
1.1. Bu təlimat «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası
Qanununa uyğun olaraq, mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı
normativ hüquqi aktların nəzərə alınması məqsədilə təhlilin aparılmasını
tənzimləyir.
1.2. Audit aparılan təsərrüfat subyekti mühasibat (maliyyə) sənədlərini
tərtib edərkən qüvvədə olan normativ hüquqi aktların normalarının nəzərə
alınmaması «normativ hüquqi aktların tələblərinə əməl edilməməsi» kimi
qiymətləndirilir.
1.3. Audit prosedurlarının planlaşdırılmasmda və həyata
keçirilməsində, əldə olunan auditor sübutlarının qiymətləndirilməsində və
təhlilin nəticələrinin təqdim edilməsində auditor nəzərə almalıdır ki,
normativ hüquqi aktların tələblərinin sifarişçi tərəfindən yerinə yetiril-
məməsi sifarişçinin mühasibat (maliyyə) hesabatına və fəaliyyətinin
maliyyə nəticələrinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər.
II. Normativ hüquqi aktlara riayət edilməsinin auditor
tərəfindən nəzərə alınması
2.1. Sifarişçi təsərrüfat subyekti mühasibat (maliyyə) hesabatının
auditinin aparıldığı dövrdə normativ hüquqi aktların tələblərinə əməl
etməyə borcludur.
2.2. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı auditor normativ
hüquqi aktların tələblərinə sifarişçi tərəfindən riayət edilməsini nəzərə
alaraq, auditi peşəkarcasına planlaşdırır və həyata keçirir.
2.3. Audit planlaşdırılarkən, auditor sifarişçinin fəaliyyətini əhatə edən,
o cümlədən konkret sahələr üçün qüvvədə olan zəruri tələblər haqqında
ümumi hesabat tərtib edir.
2.4. Auditor yoxlamanın nəticələri haqqında yazılı hesabat tərtib
etməlidir. Hesabatda mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı
normativ hüquqi aktlara riayət edilib-edilməməsi xüsusi qeyd olunmalıdır.
Auditor hesabatı imzalayıb sifarişçinin işlərinin idarə edilməsinə cavabdeh
olan şəxslərə təqdim etməlidir.
2.5. Əgər təhlilin nəticəsinə görə heç bir irad yoxdursa, auditor bunu
belə bir qeydlə təsdiq etməlidir: «Qulluq borcumla əlaqədar olaraq
apardığım (apardığımız) təhlil ilə məyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu
və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına
uyğundur və müvafiq normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət
edilmişdir». Əgər əlavə qeydlər edilməsi zəruridirsə, onda təhlilin
məzmunu və təsdiqləyici qeydin mənası haqqında yanlış təəssürata yol
verməmək üçün təsdiqləyici qeyd tamamlanır. Əgər iradlar vardırsa,
auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Auditor
normativ hüquqi aktların nəzərə alınmasının təsdiqi haqqında öz qeydini və
ya təsdiqləmədən imtina haqqında qeydini imzalayaraq olduğu yeri və
tarixi göstərir. Təsdiqləmə haqqında qeyd və ya təsdiqləmədən imtina
haqqında qeyd də yoxlama haqqında hesabata daxil edilir.
2.6. Yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, auditor:
- bütövlükdə sahənin fəaliyyətini tənzimləyən və o cümlədən sifarişçiyə
aid olan informasiyanı və nomıativ hüquqi bazanı öyrənir;
- sifarişçinin fəaliyyətini bilavasitə tənzimləyən normativ hüquqi
aktların olub-olmamasını müəyyənləşdirir;
- sifarişçinin rəhbərliyindən normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət
edilməsini təmin etmək üçün tətbiq olunan üsullar və metodlar haqqında
məlumat alır.
2.7. Auditor tərəfindən mühasibat (maliyyə) hesabatı tərtib edilərkən və
(və ya) auditi aparılarkən onun tərtibi və aparılması qaydasını tənzimləyən
normativ hüquqi aktların müddəaları rəhbər tutulmalıdır.
III. Normativ hüquqi aktlara riayət edilməməsi faktları aşkar
olunarkən auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar
3.1. Auditor mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi zamanı sifarişçi tərəfindən normativ hüquqi aktların tələblərinin yerinə yetirilmə- məsi faktlarını müəyyən etdikdə, pozuntuların buraxıldığı şəraiti tam və dürüst tədqiq edir və aşkar olunan pozuntuların mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyünə mümkün təsirini qiymətləndirir.
IV. Normativ hüquqi aktlara riayət edilməməsi barədə auditor
tərəfindən məlumat verilməsi
4.1. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət edilməməsi faktları auditor tərəfindən aşkar olunarsa, bu barədə sifarişçinin rəhbərliyinə dərhal məlumat verilməlidir.
4.2. Auditor, məxfilik prinsipinə riayət edərək, sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı məhkəmə orqanlarının tələb
etdiyi hallar istisna olmaqla, məxfi saxlamalıdır.
V. Auditin dayandırılması
5.1. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən normativ hüquqi aktların tələblərinin pozulmasına dair aşkar olunmuş nöqsanların aradan qaldırılması üzrə lazımi tədbirlər görülmürsə, onda auditor müqavilə ilə müəyyən edilmiş qaydada auditin dayandırılması nəticəsinə gəlir.
5.2. Bu təlimat hazırlanarkən «Maliyyə hesabatının auditi zamanı qanunların və normativ aktların nəzərə alınması» (ISA 250 «Consideration of Laws and Regulations in an Audit of Financial Statements» beynəlxalq
audit standartından istifadə edilmişdir.
—
......................
_ ^ ÄliİlSİİiis
ASlÜS 050/069-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2001-ci il 26 dekabr tarixli 88/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmədir
BIZNES BILIYI
L Giriş
1.1. Bu standart «Biznes biliyi» (İSA 310 «Knowledge of Business») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi auditor yoxlamasının aparılmasında iştirak edən auditor və auditor heyəti üçün biznes biliyinin əldə edilməsi və auditin bütün mərhələlərində onun tətbiq edilməsi barədə qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Maliyyə hesabatının auditinin aparılmasında auditorun mülahizəsinə görə maliyyə hesabatına, yoxlamaya və ya auditor rəyinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilən hadisələri, əməliyyatları və iş metodlarını aşkar etmək və başa düşmək üçün auditor biznes haqqında kifayət qədər biliyə malik olmalı və ya bu biliyə yiyələnməlidir.
1.4. Auditor yoxlamasının aparılması üçün zəruri olan auditorun bilik səviyyəsinə iqtisadiyyat və subyektin fəaliyyət göstərdiyi sahələr haqqında ümumi bilik, habelə subyektin necə fəaliyyət göstərməsi haqqında daha konkret biliklər daxildir. Konkret auditor yoxlamasının aparılmasında baxılmalı olan məsələlərin siyahısı bu standartın əlavəsində göstərilir.
II. Biliyə yiyələnmək
2.1. Auditor, müqavilənin bağlanmasına qədər audit aparılmalı olan subyektin sahəsi və mülkiyyət strukturu, rəhbərliyi və fəaliyyəti haqqında ilkin məlumat əldə etməli və auditin aparılması üçün biznes biliyinin uyğun səviyyəsinin təmin edilib-edilməməsini müəyyən etməlidir.
2.2. Müqavilə bağlandıqdan sonra əlavə və daha müfəssəl məlumat toplanır. İmkan dairəsində auditor yoxlamanın əvvəlində tələb olunan həcmdə bilik əldə etməlidir. Auditor yoxlamasının gedişatmda əvvəllər alınmış informasiya qiymətləndirilir, yeniləşdirilir və tamamlanır.
2.3. Biznes biliyi haqqında informasiyanın əldə edilməsi, toplanması və qiymətləndirilməsi, əldə edilmiş biliyin auditor yoxlamasının bü
tün mərhələlərində auditor sübutları və informasiyası ilə uzlaşdırılması ümumi və fasiləsiz prosesdir.
2.4. Auditor daimi apardığı yoxlamalarda əvvəllər topladığı informasiyanı, o cümlədən əvvəlki illərin iş sənədlərinin məlumatlarını yeniləşdirir və yenidən qiymətləndirir. Auditor həmçinin sonuncu auditor yoxlamasının aparılmasından sonra ciddi dəyişikliklərin aşkar edilməsi üçün nəzərdə tutulan prosedurları yerinə yetirməlidir.
2.5. Auditor subyekt və onun sahələri haqqında məlumatı bir neçə mənbədən ala bilər. Məsələn, belə mənbələr aşağıdakılar ola bilər:
- subyektin və onun aid olduğu sahə ilə əvvəlki iş təcrübəsi; - subyektin əməkdaşları (məsələn, direktoru və aparıcı mütəxəssisləri)
ilə söhbətlər; - daxili auditorlarla söhbətlər və daxili auditorların hesabatlarının
xülasəsi; - bu subyektə və ya bu sahədə xidmət göstərmiş başqa auditorlarla,
hüquqşünaslarla və başqa məsləhətçilərlə söhbətlər; - bu subyektdə işləməyən səriştəli adamlarla (məsələn, sahə
iqtisadçıları ilə, tənzimləyici sahə orqanlarının nümayəndələri ilə, sifarişçilərlə, malgöndərənlərlə, rəqiblərlə) söhbətlər;
- subyektin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən normativ və qanunvericilik aktları;
- subyektin istehsal sahələrinə və inzibati binalarına baş çəkmək; - subyektin hazırladığı sənədlər (məsələn, iclasların protokolları,
səhmdarlara göndərilən və ya tənzimləyici orqanlar tərəfindən verilən materiallar, əvvəlki illərin illik və maliyyə hesabatları, büdcələr, rəhbərliyin daxili hesabatları, aralıq maliyyə hesabatları, idarəetmə siyasəti barədə dərslik, mühasibat uçotunun aparılması və daxili nəzarət sistemlərinə dair göstərişlər, hesab planı, vəzifə təlimatları, marketinq və satış planları).
III. Biliyin tətbiqi
3.1. Biznes biliyi auditorun peşəkar mülahizəsinin formalaşdırılması üçün əsasdır. Biznesin başa düşülməsi və belə informasiyadan lazımınca istifadə olunması auditora aşağıdakılar üzrə kömək edir:
- riskləri qiymətləndirmək və problemləri aşkar etmək; - auditor yoxlamasını səmərəli və məqsədəuyğun planlaşdırmaq və
aparmaq; - auditor sübutlarını qiymətləndirmək; - sifarişçiyə daha yaxşı xidmət göstərilməsini təmin etmək.
3.2. Auditor yoxlamasının bütün mərhələlərində auditor biznes biliyinin vacib olduğu aşağıdakı bir sıra aspektlərə dair mülahizələr hazırlayır:
- tərkib riski və nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinə; - kommersiya risklərinə və onlarla əlaqədar rəhbərliyin fəaliyyətinə
baxılmasına; - auditin ümumi planının və proqramının hazırlanmasına; - əhəmiyyətinik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə və seçilmiş
əhəmiyyətlilik səviyyəsinin nə dərəcədə uyğun olmasının qiymətləndirilməsinə;
- auditor sübutlarının uyğunluğunu müəyyənləşdirmək və maliyyə hesabatının əsasım təşkil edən müvafiq fikirlərin mötəbərliyini göstərmək üçün auditor sübutlarının toplanmasına;
- rəhbərliyin məlumatının əhəmiyyətliliyinin qiymətləndirilməsinə; - xüsusi auditor təhlili və yenilikləri tələb olunan sahələrin
müəyyənləşdirilməsinə; - əlaqədar tərəflərin və onların təsərrüfat əməliyyatlarının
müəyyənləşdirilməsinə; - ziddiyyətli informasiyaların (məsələn, ziddiyyətli məlumatların) aşkar
edilməsinə; - qeyri-adi halların (məsələn, fırıldaqçılığm, qanunlara və normativ
aktlara riayət etməməyin, statistik əməliyyat məlumatlarının uçotda göstərilən maliyyə nəticələri haqqında məlumatlarla gözlənilməz qarşılıqlı əlaqəsinin) aşkar olunmasına;
- məlumatların toplanmasına və cavabların əsaslılığının qiymətləndirilməsinə;
- maliyyə hesabatlarında aşkar edilən məlumatların uçot siyasətinə uyğunluğunun təhlil edilməsinə.
3.3. Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditor təyin edilən as- sistentlərin onlara tapşırılmış işi yerinə yetirməyə imkan verən biznes haqqında kifayət qədər biliyə malik olmalarını təmin etməlidir. Həmçinin auditor elə etməlidir ki, onlar əlavə informasiya tələb etməyin və bu informasiyanı auditorla və başqa assistentlərlə bölüşməyin vacibliyini başa düşsünlər.
3.4. Biznes biliyindən səmərəli istifadə etmək məqsədilə auditor biznesin xüsusiyyətinin bütövlükdə maliyyə hesabatına necə təsir etməsini və maliyyə hesabatmdakı mülahizələrin onun bu biznes haqqında biliklərinə uyğun olub-olmamasını təhlil etməlidir.
ƏLAVƏ
BİZNES BİLİYİ - BAXILMAQ ÜÇÜN MƏSƏLƏLƏR
Bu siyahı bir çox auditor tapşırıqlarına tətbiq edilən məsələlərin geniş
dairəsini əhatə edir. Lakin bu siyahı qəti deyildir və hər bir tapşırığa dair
bütün məsələləri əhatə etmir.
• A. Ümumi iqtisadi amillər:
• iqtisadi fəaliyyətin ümumi səviyyəsi (məsələn, azalma, artma);
• faiz dərəcələri və mövcud maliyyə ehtiyatları;
• valyutanın inflyasiyası, revalvasiyası;
• dövlətin:
- pul,
- fıskal,
- vergi-korporativ və s.,
- maliyyə stimulları (məsələn, dövlət yardımı proqramları),
- tariflər, ticarət məhdudiyyətləri siyasəti;
• xarici valyutanın məzənnəsi və valyuta nəzarəti mexanizmi.
B. Sahə - sifarişçinin biznesinə təsir edən mühüm şərtlər:
• bazar və rəqabət;
• dövri və mövsümi fəaliyyət;
• istehsal texnologiyasında dəyişikliklər;
• kommersiya riski (məsələn, yüksək texnologiya, yeni rəqiblərin
bazara asan daxil olması);
• fəaliyyətin ixtisar edilməsi və ya genişləndirilməsi;
• əlverişsiz şərtlər (tələbatın azalması, istehsal gücündən istifadə
edilməsi, ciddi qiymət rəqabəti);
• əsas əmsallar və əməliyyat statistikası;
• spesifik təcrübə və mühasibat uçotunun problemləri;
• ekoloji tələblər və problemlər;
• normativ hüquqi baza;
• mövcud elektrik enerjisi və onun dəyəri;
• spesifik və ya qeyri-adi təcrübə (məsələn, əmək kontraktları,
maliyyələşdirmə və mühasibat uçotunun aparılması metodları).
C. Subyekt 1. Mülkiyyətin idarə edilməsi və stmkturu - onların mühüm
xüsusiyyətləri: • korporativ struktur - xüsusi, ictimai, dövlət (hər hansı yaxın
keçmişdəki və ya planlaşdırılan dəyişikliklər daxil edilməklə); • mülkiyyətçilər - benefısiarlar və əlaqədar tərəflər (yerli, xarici,
işgüzar nüfuz və təcrübə); • kapitalın strukturu (hər hansı yaxın keçmişdəki və ya planlaşdırılan
dəyişikliklər daxil edilməklə); • təşkilati struktur; • rəhbərliyin vəzifələri, mülahizələri, strateji planları; • şirkətlərin alınması, onların birləşməsi və ya təsərrüfat fəaliyyətinin
ayrı-ayrı növlərinin ləğv edilməsi (planlaşdırılan və ya yaxın keçmişdəki dəyişikliklər);
• maliyyələşdirmə mənbələri və metodları (cari, ilkin); • direktorlar şurası: - tərkib; - ayrı-ayrı şəxslərin işgüzar nüfuzu və peşə təcrübəsi; - müstəqillik və rəhbərliyin fəaliyyətinə nəzarət; - iclasların dövriliyi; - auditor komitəsi və onun fəaliyyət sahəsi; - korporativ davranış siyasəti; - peşəkar məsləhətçilərin (məsələn, hüquqşünasların) dəyişdirilməsi; • əməliyyatları idarə edənlər: - təcrübə və nüfuz; - kadr axını; - əsas maliyyə heyəti və təşkilatda onun statusu; - mühasibatlığm kadrlarla komplektləşdirilməsi; - stimullaşdırma və ya mükafatlandırma planı (məsələn, mənfəətdən
asılı olaraq); - proqnozlardan və büdcədən istifadə edilməsi; - rəhbərliyə təzyiq (məsələn, rəhbərliyin həddindən artıq yüklənməsi,
bir şəxsin fəallaşması, səhmlərin məzənnəsinin saxlanılması, nəticələrin elan edilməsinin əsaslandırılmamış müddətləri);
- idarəetmənin informasiya sistemi; - daxili audit bölmələri (mövcudluğu, keyfiyyəti); - daxili nəzarətə münasibət. 2. Subyektin fəaliyyəti - məhsullar, bazarlar, malgöndərənlər, xərclər,
istehsal fəaliyyəti:
• təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyəti (məsələn, istehsalçı, topdan- satan, maliyyə xidmətləri, idxal/ixrac);
• istehsal sahələrinin, anbarların, ofislərin yeri; • muzdlu heyət (məsələn, yerləşdiyi yerə görə, təklif, əmək haqqı
səviyyəsi, həmkarlarla sazişlər, pensiya öhdəlikləri, dövlət tənzimlənməsi); • məhsullar və ya xidmətlər və bazarlar (məsələn, əsas sifarişçilər və
kontraktlar, ödəmə şərtləri, mənfəət norması, bazar payı, rəqiblər, ixrac, qiymət siyasəti, məhsulun nüfuzu, təminatlar, sifarişlər kitabı, adətlər, marketinq strategiyası və vəzifələri, istehsal prosesləri);
• mühüm malgöndərənlər və xidmət göstərənlər (məsələn, uzunmüddətli kontraktlar, mal göndərilməsinin sabitliyi, ödəmə şərtləri, idxal, mal göndərilməsinin yolları, məsələn, «dəqiq vaxtında» şərti ilə məhsul göndərilməsi);
• əmtəə-material ehtiyatları (məsələn, yerləşdiyi yer, miqdarı); • imtiyazlar, lisenziyalar, patentlər; • xərclərin mühüm növləri; • tədqiqatlar və işlər; • aktivlər, öhdəliklər və xarici valyuta ilə əməliyyatlar - valyuta növləri
üzrə; • subyektin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən normativ
və qanunvericilik aktları; • fəaliyyətdə olan informasiya sistemləri, dəyişikliklər edilməsi üzrə
planlar; • şərtlər və məhdudiyyətlər daxil edilməklə borc strukturu. 3. Maliyyə fəaliyyəti - subyektin maliyyə vəziyyətinə və gəlirlili- yinə
aid olan amillər; • əsas göstəricilər və statistika; • tendensiya (meyllilik). 4. Hesabatın hazırlandığı şərtlər - maliyyə hesabatının hazırlanması
prosesində rəhbərliyə təsir göstərən xarici amillər. 5. Qanunvericilik: • tənzimləmə mühiti və normativ tələblər; • vergiqoyma; • fəaliyyətin bu növü üçün xarakterik olan ölçü və aşkar etmə
məsələləri; • auditor hesabatına tələblər; • maliyyə hesabatının istifadəçiləri.
ASlÜS 052/072-2002 A zprh ay can R esp ııhlikasın ın Auditorlar
Palatası Şurasının 2002-ci il 04 iyun tarixli 96/1 saylı qərarı ilə təsdiq
edilmişdir
SONRAKI HADİSƏLƏR
I. Giriş
1.1. Bu standart «Sonrakı hadisələr» (ISA 560 «Subseguent events») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi sonrakı hadisələrlə əlaqədar auditorun vəzifələrinə dair tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standartda «sonrakı hadisələr» termini bir tərəfdən hesabat dövrü başa çatan andan auditor rəyi imzalanan tarixədək baş vermiş hadisələri, digər tərəfdən isə auditor rəyi imzalandıqdan sonra aşkar edilmiş faktları ifadə edir.
1.3. Auditor maliyyə hesabatlarına və auditor rəyinə sonrakı
hadisələrin təsirini nəzərə almalıdır.
1.4. Maliyyə hesabatlarının 10 saylı «Hesabat tarixindən sonra baş verən hadisələr və şərti hadisələr» beynəlxalq standartı hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra maliyyə hesabatlarında baş vermiş istər əlverişli, istərsə də əlverişsiz hadisələrin əks etdirilməsini nəzərdə tutur və hadisələrin iki formasını müəyyən edir:
a) dövrün sonuna mövcud olan şəraitlə əlaqədar əlavə sübutlar təqdim edənləri; və
b) dövr başa çatdıqdan sonra baş verən şəraiti göstərənləri.
II. Auditor rəyi imzalanan tarixədək baş verən hadisələr
2.1. Auditor rəyi imzalanan tarixədək auditor maliyyə
hesabatlarında düzəlişlərin aparılmasını və ya onlardakı
məlumatların açıqlanmasını tələb edən bütün mövcud hadisələrin
aşkar edilməsi üçün kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə
etmək məqsədilə audit prosedurları keçirməlidir. Bu prosedurlar, hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra, dövrün sonuna əmələ gəlmiş hesab qalıqlarına dair auditor sübutları əldə etmək məqsədilə konkret əməliyyatlara tətbiq edilə bilən adi prosedurlara əlavə olaraq aparılır. Məsələn, mal-
material ehtiyatları üzrə əməliyyatların hesabat dövrünə aid edilməsinin düzgünlüyünün və ya kreditorlara ödənişlərin testləşdirilməsi aparılır. Bununla yanaşı, auditordan əvvəllər aparılmış prosedurlarla qənaətbəxş nəticələr əldə edilən bütün məlumatların sonradan yoxlanılması tələb edilmir.
2.2. Maliyyə hesabatlarında düzəlişlərin aparılmasını və ya onlardakı məlumatların açıqlanmasını tələb edən hadisələrin müəyyən edilməsi üçün əvvəlcədən nəzərdə tutulan prosedurlar mümkün qədər auditor rəyi imzalanan tarixə yaxın aparılır və bunlar aşağıda göstərilən prosedurlardan ibarətdir:
• Sonrakı hadisələrin müəyyənləşdirilməsini təmin etmək məqsədilə rəhbərliyin təyin etdiyi prosedurların icmalı.
• Səhmdarların, direktorlar şurasının, icraçı orqanların və təftiş komissiyalarının dövr başa çatdıqdan sonra keçirilmiş iclaslarının protokolları ilə tanışlıq; müzakirə olunmuş, lakin protokolları hazır olmayan iclaslarda qaldırılmış problemlərə dair sorğular.
• Mövcud olan ən sonuncu aralıq maliyyə hesabatları ilə və - əgər bu, vacib və məqsədəmüvafiqdirsə - smetalarla, pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair proqnozlarla, habelə rəhbərliyin digər müvafiq hesabatları ilə tanışlıq.
• Subyektin hüquqşünaslarına ünvanlanmış və ya məhkəmə araşdırmaları və iddialarına dair əvvəlki yazılı və ya şifahi sorğular üzrə təkrar müraciətlərlə bağlı sorğular.
• Maliyyə hesabatlarına təsir edə biləcək sonrakı hadisələrə dair rəhbərliyə ünvanlanmış sorğular. Aşağıda rəhbərliyə ünvanlanan konkret sualların nümunələri verilir:
- ilkin və tam olmayan məlumatlar əsasında nəzərdə tutulan maddələrin cari vəziyyəti necədir?
- yeni öhdəliklər qəbul edilibmi, yeni borclar almıbmı, zəmanətlik barədə müqavilələr bağlanılıbmı?
- aktivlərin satılması və ya onların satışının planlaşdırılması halı mövcuddumıu?
- yeni səhmlər və ya borc öhdəliklərinin buraxılması, onların birləşdirilməsi və ya ləğv edilməsi halları varmı və ya planlaşdınlınnı?
- dövlət tərəfindən aktivlərin müsadirə edilməsi və ya onların yanğın, daşqın və s. səbəblər nəticəsində məhvi halları olubmu?
- mövcud risklər və ya şərti hadisələrlə əlaqədar hər hansı bir dəyişiklik baş veribmi?
__________ \ \
- hər hansı bir səciyyəvi olmayan mühasibat düzəlişləri aparılıbını və ya aparılması nəzərdə tutulurmu?
- maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında istifadə edilən, uyğun uçot siyasətini sual altına ala bilən (məsələn, fasiləsiz fəaliyyətin əsaslılığını güman etməyi şübhə altına ala bilən) hər hansı bir hadisə baş veribmi və ya baş verə bilərmi?
2.3. Əgər nümayəndəlik, filial və ya törəmə müəssisəsinin auditini başqa auditor aparırsa, dövr başa çatdıqdan sonra mövcud olan hadisələrə dair başqa auditor tərəfindən yerinə yetirilən prosedurları auditor nəzərə almalı, eləcə də auditor rəyinin imzalanmasının hansı tarixə planlaşdırılmasına dair başqa auditorun məlumatlandırılmasının vacibliyi məsələsinə baxmalıdır.
2.4. Əgər auditora maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən hadisələr məlum olarsa, auditor hadisələrin uçotunun düzgünlüyünü və maliyyə hesabatlarında onlara dair məlumatların açıqlanmasının tam uyğunluğunu təhlil etməlidir.
III. Auditor rəyinin verildiyi tarixdən sonra, lakin maliyyə
hesabatları dərc edilməzdən əvvəl aşkar edilən faktlar 3.1. Auditor rəyi imzalanan tarixdən sonra maliyyə hesabatlarına dair
prosedurların aparılması və ya sorğuların göndərilməsi auditorun vəzifələrinə aid deyil. Subyektin rəhbərliyi auditor rəyi imzalanan tarixdən maliyyə hesabatlarının dərc edildiyi tarixədək olan dövr ərzində maliyyə hesabatlarına təsir edən faktlar barədə auditorun məlumatlandırılması üçün məsuliyyət daşıyır.
3.2. Əgər auditor rəyi imzalanan tarixdən sonra, lakin maliyyə hesabatları dərc edilməzdən əvvəl, auditora maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən faktlar məlum olarsa, onda auditor maliyyə hesabatlarında dəyişiklik aparılmasının, bu məsələnin subyektin rəhbərliyi ilə müzakirə edilməsinin və bu halda lazımi işlərin görülməsinin zəruriliyini müəyyən etməlidir.
3.3. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatlarında düzəlişlər apararsa, bu halda auditor lazımi prosedurlar keçirməli və dəyişdirilmiş maliyyə hesabatları üzrə rəhbərliyə yeni rəy təqdim etməlidir. Yeni auditor rəyinin tarixi dəyişdirilmiş maliyyə hesabatlarının imzalanma və ya təsdiq edilmə tarixindən tez müəyyən edilməməli və müvafiq olaraq 2.1 və 2.2-ci maddələrdə göstərilən prosedurlar yeni auditor rəyi imzalananadək yerinə yetirilməlidir.
3.4. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatlarında düzəlişlər aparmırsa, auditor isə öz növbəsində, düzəlişlər aparılmasını zəruri hesab edirsə və auditor rəyi hələ subyektə təqdim edilməyibsə, onda auditor şərti müsbət və ya mənfi rəy verməlidir.
3.5. Əgər auditor rəyi subyektə verilibsə, onda auditor maliyyə hesabatlarının və ona dair verilən auditor rəyinin üçüncü şəxsə verilməməsi barədə subyektin rəhbərliyini xəbərdar etməlidir. Əgər nəticədə maliyyə hesabatları üçüncü şəxsə verilərsə, onda auditor üçüncü şəxslərin auditor rəyinə istinad etməməsi məqsədilə zəruri tədbirlər görülməsi üçün təşəbbüs göstərməlidir. Görülməli tədbirlər auditorun vəzifələri və hüquqi səlahiyyətlərindən, eləcə də onun hüquqşünasının təqdimatından asılıdır.
IV. Maliyyə hesabatları dərc edildikdən sonra aşkar
edilmiş faktlar
4.1. Maliyyə hesabatları dərc edildikdən sonra auditor bu maliyyə hesabatlarına dair göndərilən hər hansı sorğuya görə heç bir məsuliyyət daşımır.
4.2. Əgər maliyyə hesabatları dərc edildikdən sonra auditora rəy
imzalanan tarixədək mövcud olmuş hər hansı bir fakt məlum olarsa
və nəticə etibarı ilə həmin faktlar vaxtında məlum olduqda auditor öz
rəyini dəyişdirməli olacaqdısa, onda auditor maliyyə hesabatlarına
yenidən baxılması məsələsinin vacibliyini araşdırmalı, bunu
rəhbərliklə müzakirə etməli və mövcud şəraitə uyğun
məqsədəmüvafiq tədbirlər görməlidir.
4.3. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatlarına yenidən baxarsa, bu halda auditor lazımi audit prosedurları aparmalı, rəhbərliyin yaranmış vəziyyətlə bağlı, əvvəlcə auditor rəyi ilə birlikdə təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin hamısını məlumatlandırmaq üçün gördüyü tədbirləri təhlil etməli və yenidən baxılan maliyyə hesabatlarına rəsmiləşdirməklə yeni rəy təqdim etməlidir.
4.4. Əvvəllər təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarına və auditor
rəyinə yenidən baxılmasının səbəblərini daha ətraflı şərh edən
maliyyə hesabatlarındakı qeydlərə dair izahedici paraqraf yeni
auditor rəyinə daxil edilməlidir. Yeni auditor rəyinin tarixi yenidən
baxılan maliyyə hesabatlarının təsdiq edilmə tarixindən əvvəlki tarixə
qoyulmamalı və müvafiq olaraq 2.1 və 2.2-ci maddə-
lərdə göstərilən prosedurlar adətən yeni auditor rəyi imzalanan tarixədək aparılmalıdır.
4.5. Əgər rəhbərlik əvvəllər təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarının və auditor rəyinin istifadəçilərinin hamısını yaranmış vəziyyət barədə məlumatlandırmaq üçün lazımi tədbirlər görmürsə və auditorun maliyyə hesabatlarına yenidən baxılmasını zəruri hesab etməsinə baxmayaraq, onlara yenidən baxmırsa, auditor subyektin rəhbərliyini üçüncü şəxsin auditor rəyinə istinad etməməsinə dair xəbərdar etməlidir. Görülməli tədbirlər auditorun vəzifələri və hüquqi səlahiyyətlərindən, eləcə də onun hüquqşünasının təqdimatından asılıdır.
4.6. Növbəti dövrün maliyyə hesabatlarının dərc edilməsi müddəti yaxınlaşanda ola bilər ki, yeni hesabatlarda müvafiq məlumatların açıqlanması şərtilə maliyyə hesabatlarına yenidən baxılması və yeni auditor rəyinin verilməsinə zərurət yaranmasın.
V. Qiymətli kağızların açıq yerləşdirilməsi
5.1. Qiymətli kağızların açıq yerləşdirilməsi hallarında auditor
qiymətli kağızların yerləşdirilməsi mövcud olan bütün hüquqi yu-
risdiksiyalarda tələb olunan qanunvericiliyi və bununla əlaqədar
tələbləri nəzərə almalıdır. Məsələn: auditordan qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə son sənədin tərtib edilmə tarixinədək əhatə olunan dövrə əlavə audit prosedurlarının aparılması tələb oluna bilər. Bura adətən 2.1 və 2.2-ci maddələrdə nəzərdə tutulan, qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə son sənədin qüvvəyə minməsi tarixinədək və ya mümkün qədər ona yaxın tarixədək olan dövrü əhatə edən, eləcə də qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə auditorun da iştirakçısı olduğu maliyyə məlumatlarına aid sənədlərin yoxlanılması üzrə prosedurların
aparılması daxildir.
ASIÜS 053/073-2002 A zərb ay can Respublikasın ın Auditorlar
Palatası Şurasının 2002-ci il 16 iyul tarixli 98/1 saylı qərarı ilə təsdiq
edilmişdir
FIRILDAQÇILIQ VƏ SƏHVLƏR
I. Giriş
1.1. Bu standart “Fırıldaqçılıq və səhvlər” (ISA 240 “Fraud and Error”)
beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu standartın məqsədi maliyyə hesabatının auditi zamanı fmldaq-
çılıq və səhvlər hallarına baxılması üzrə auditorun vəzifələrinə dair
tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən
ibarətdir.
1.3. Audit prosedurlarının planlaşdırılması və yerinə yetirilməsi
mərhələsində, habelə bu prosedurların nəticələrinin
qiymətləndirilməsi zamanı auditor maliyyə hesabatlarında
fırıldaqçılıq və ya səhvlər nəticəsində əhəmiyyətli təhriflər riskinin
yaranmasına baxmalıdır.
1.4. “Fırıldaqçılıq” termini subyektin rəhbərləri və ya əməkdaşları
arasından bir və ya bir neçə şəxs, habelə üçüncü şəxslər tərəfindən
törədilən və maliyyə hesabatının düzgün təqdim edilməməsinə səbəb olan
qərəzli hərəkəti bildirir. Aşağıdakı hərəkətlərə fırıldaqçılıq kimi baxıla
bilər:
- uçot qeydlərinin və ya sənədlərin dəyişdirilməsi, saxtalaşdırılması,
manipulyasiyası;
- aktivlərin qanunsuz mənimsənilməsi;
- uçot qeydlərindəki və ya sənədlərdəki əməliyyatlar haqqında
informasiyanın gizlədilməsi və ya əks etdirilməməsi; - mövcud olmayan əməliyyatların uçotda əks etdirilməsi;
- uçot siyasətinin düzgün tətbiq edilməməsi.
1.5. “Səhv” termini maliyyə hesabatında yol verilmiş aşağıdakı kimi
qərəzsiz xətaları bildirir:
- uçot qeydlərində və ya mühasibat uçotu məlumatlarında olan riyazi
səhvlər;
- faktlara diqqətsizlik və ya onların düzgün şərh edilməməsi;
- uçot siyasətinin düzgün tətbiq edilməməsi.
II. Rəhbərliyin məsuliyyəti
2.1. Fırıldaqçılıq və səhvlərə dair faktların aşkar edilməsi və qarşısının alınması üzrə vəzifələr subyektin rəhbərliyinə həvalə edilir və mühasibat uçotunun və daxili nəzarətin adekvat sistemlərinin tətbiqi və fasiləsiz işləməsi yolu ilə həyata keçirilir. Bu sistemlər fırıldaqçılıq və səhvlər imkanını azaldır, lakin tam istisna etmir.
III. Auditorun məsuliyyəti
3.1. Auditor fırıldaqçılıq və səhvlərə dair faktların qarşısının alınmasına görə məsuliyyət daşımır və daşıya da bilməz. Buna
baxmayaraq, hər il auditin aparılması belə halların qarşısını ala bilər.
Riskin qiymətləndirilməsi
3.2. Auditin planlaşdırılması mərhələsində auditor fırıldaqçılıq və
ya səhvlər nəticəsində maliyyə hesabatının əhəmiyyətli təhrifləri
riskini qiymətləndirməli, əvvəllər aşkar edilmiş fırıldaqçılıq və
səhvlərə dair faktlar barəsində rəhbərlikdən istənilən məlumatı almaq
üçün sorğu verməlidir.
3.3. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin özündəki çatışmazlıqlar, eləcə də daxili nəzarətin müəyyən edilmiş prosedurlarının yerinə yetirilməməsi ilə yanaşı, aşağıdakı şərtlər və hadisələr fırıldaqçılıq və səhvlər riskini artıra bilər:
- rəhbərliyin səmimiliyinə və səriştəliliyinə şübhə; - həm subyektin daxilindən, həm də kənarından göstərilən qeyri-adi
təzyiq; - qeyri-adi əməliyyatlar; - yetərli və müvafiq auditor sübutlarının toplanmasmdakı problemlər. Belə şərtlər və hadisələrin nümunələri bu milli audit standartının
əlavəsində göstərilmişdir.
Aşkar etmə
3.4. Riskin qiymətləndirilməsi nəticələrinə əsaslanaraq, auditor fırıldaqçılıq və ya səhvlər nəticəsində maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli olan təhriflərin aşkar edilməsinə kifayət qədər əminliyin təmin edilməsi məqsədilə audit prosedurlarını işləyib hazırlamalıdır.
3.5. Auditor maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli ola bilən fırıldaqçılıq
və səhvlərin ümumiyyətlə mövcud olmadığı və ya, əgər bunlar
mövcud olmuşdursa, fırıldaqçı lığın nəticələrinin maliyyə hesabatında
lazımınca əks etdirildiyi, səhvlərin isə düzəldildiyi barədə kifayət qədər və
münasib auditor sübutları əldə etməyə cəhd göstərməlidir. Adətən
səhvlərin aşkar edilməsi ehtimalı fırıldaqçılıq faktlarının aşkar edilməsi ehtimalından yüksək olur, çünki fırıldaqçılıq bir qayda olaraq, onun
gizlədilməsinə yönəlmiş hərəkətlərlə müşayiət edilir.
3.6. Auditə xas olan məhdudiyyətlərlə (bax: 4.1-4.2-ci paraqraflar)
əlaqədar olaraq, maliyyə hesabatında fırıldaqçılıq və ya daha az hallarda
səhvlər nəticəsində yaranmış əhəmiyyətli təhriflərin aşkar edilməməsinin
labüd riski mövcuddur. Auditor hesabatında təqdim edilmiş dövr ərzində
maliyyə hesabatında fırıldaqçılıq və ya səhvlər nəticəsində yaranmış
əhəmiyyətli təhriflərin sonradan aşkar edilməsi öz- özlüyündə ona dəlalət
etmir ki, auditor auditin əsas prinsiplərinə və zəruri prosedurlarına əməl
etməmişdir. Auditorun həmin prinsiplərə və prosedurlara riayət etməsi
faktı onun əsasında müəyyən olunur ki, bu şəraitdə aparılan audit
prosedurları adekvatdırmı, habelə belə audit prosedurlarının nəticələrinə əsaslanan auditor rəyinin tələblərinə uyğundurmu.
IV. Auditə xas olan məhdudiyyətlər
4.1. Audit, hətta onun milli audit standartına uyğun olaraq düzgün
planlaşdırılmasına və keçirilməsinə baxmayaraq, maliyyə hesabatla-
rmdakı bəzi əhəmiyyətli təhriflərin aşkar edilməməsi kimi labüd risklə
əlaqədardır.
4.2. Fırıldaqçılıq nəticəsində yaranmış əhəmiyyətli təhriflərin aşkar
edilməməsi riski səhvlər nəticəsində yaranmış əhəmiyyətli təhriflərin aşkar
edilməməsi riskindən yüksəkdir. Belə ki, fırıldaqçılıq, bir qayda olaraq,
onun gizlədilməsinə yönələn hərəkətləri (məsələn, gizli sövdələşmə,
sənədlərin saxtalaşdırılması, əməliyyatın qəsdən əks etdiril- məməsi, eləcə
də bilərəkdən auditora düzgün olmayan informasiyanın təqdim edilməsi)
nəzərdə tutur. Əgər auditor əks sübutlar aşkar etməzsə, onda təqdim
olunmuş informasiyanı düzgün kimi, uçot qeydlərini və sənədlərini isə əsli
kimi qəbul etmək ixtiyarına malikdir. Bununla yanaşı, 200 saylı
«Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və ümumi prinsipləri»
beynəlxalq audit standartına* uyğun
Həmçinin lO.12.2003-cü il tarixli ASlÜS 068/088-2003 saylı MAS.
olaraq, auditor fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların
mövcudluğunu göstərən şərait və hadisələrin aşkar oluna bilməsini
qəbul edərək, auditi peşəkarlıq mövqeyindən planlaşdırmalı və həyata
keçirməlidir.
4.3. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin səmərəliyi mühasibat hesabatlarında fırıldaqçılıq və səhvlər nəticəsində yaranmış təhriflərin mövcudluğu ehtimalını azaltsa da, daxili nəzarət sisteminin nəzərdə tutulan səmərəliklə işləməyəcəyi riski həmişə mövcuddur. Bundan əlavə, istənilən mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri qulluqçular arasında gizli sövdələşmədə əsasən yol verilən fırıldaqçılı- ğa və ya rəhbərliyin yol verdiyi fırıldaqçılığa qarşı səmərəsiz ola bilər. Müəyyən səviyyəni idarə edənlər, tabeçilikdə olanlara əməliyyatın düzgün əks etdirilməməsi, onların gizlədilməsi və ya onlarla bağlı məlumatların ləğv edilməsi göstərişini verməklə, başqa işçilərin bu kimi fırıldaqlarının qarşısını alan nəzarət prosedurlarından yan keçə bilərlər.
V. Fırıldaqçılıq və ya səhvlərin əlamətləri olduğu zaman
keçirilən prosedurlar
5.1. Əgər riskin qiymətləndirilməsi əsasında hazırlanan audit
prosedurlarının tətbiqi fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların
olmasını göstərərsə, auditor maliyyə hesabatına onların potensial
təsirinə baxmalıdır. Əgər auditor göstərilən fırıldaqçılıq və ya səhvlərə
dair faktların maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir göstərə biləcəyini
güman edərsə, onda müvafiq olaraq, təkmilləşdirilmiş və ya əlavə
prosedurları keçirməlidir.
5.2. Təkmilləşdirilmiş və ya əlavə prosedurların həcmi auditorun
aşağıdakılar barədə mühakiməsindən asılıdır:
a) fırıldaqçılığm və ya səhvlərin növü;
b) onların olması və yol verilə bilməsi ehtimalı;
c) fırıldaqçılığm və ya səhvlərin müəyyən növünün maliyyə hesabatına
əhəmiyyətli təsir göstərə bilməsi ehtimalı.
Əgər vəziyyət müəyyən mənada başqa halı göstərmirsə, auditor
fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktın müstəsna hal olmasını güman edə
bilməz. Zəruri halda auditor mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarının
xarakterində, keçirilmə müddətində və həcmində düzəliş etməlidir.
5.3. Təkmilləşdirilmiş və ya əlavə prosedurların yerinə yetirilməsi
adətən auditora fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların olması ehti
malını təsdiq və ya inkar etmək imkanı verir. Əgər təkmilləşdirilmiş və ya
əlavə prosedurların nəticələri fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair
faktların olması ehtimalını aradan qaldırmırsa, onda auditor bu
məsələni rəhbərliklə müzakirə etməli və təhlil aparmalıdır ki, bu,
maliyyə hesabatında lazımi qaydada əks etdirilmiş və ya dü-
zəldilnıişdirmi. Auditor rəyi üçün auditor mümkün nəticələri təhlil
etməlidir.
5.4. Auditor fırıldaqçılığın və əhəmiyyətli səhvlərin nəticələrinə
auditin başqa aspektləri, o cümlədən rəhbərliyin məlumatının
düzgünlüyü nöqteyi-nəzərindən baxmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, daxili nəzarət sistemi fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktları aşkar etmədikdə və ya rəhbərliyin məlumatında onlar haqqında heç nə göstərilmədikdə, auditor riskin qiymətləndirilməsinə və rəhbərliyin məlumatının düzgünlüyünə yenidən baxmalıdır. Auditorun aşkar etdiyi müəyyən fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların nəticələri fırıldaqçılıq və ya səhvlərə, əgər bunlar olubsa, yol verilməsi və gizlədilməsi arasındakı qarşılıqlı əlaqədən və konkret nəzarət prosedurlarından, habelə cəlb edilən
rəhbərlərin və ya qulluqçuların səviyyəsindən asılıdır.
VI. Fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktlar haqqında məlumatın
verilməsi Rəhbərliyə
6.1. Auditor aşkar edilmiş faktlar haqqında rəhbərliyə mümkün
qədər qısa müddətdə məlumat verməlidir, əgər:
a) auditor, hətta mümkün nəticələri maliyyə hesabatı üçün
əhəmiyyətli olmasa da, fırıldaqçılığın törədilməsindən şübhələnirsə;
və ya
b) fırıldaqçılıq və ya əhəmiyyətli səhvlər həqiqətən olmuşdursa.
6.2. Auditor fırıldaqçılığın və ya əhəmiyyətli səhvlərin mümkün və ya mövcud faktları haqqında subyektin məlumat verilməli olan müvafiq nümayəndəsini seçərkən bütün vəziyyəti təhlil etməlidir. Eyni zamanda auditor fırıldaqçılığa yol verilməsində subyektin yüksək vəzifəli rəhbər şəxslərinin iştirakı ehtimalını qiymətləndirir. Fırıldaqçılığa yol verilməsinin əksər hallarında bu barədə fırıldaqçılığa yol verilməsində şübhəli bilinən işçilərə nisbətən subyektin təşkilati strukturunda daha
yüksək mövqe tutan rəhbərlərə məlumat verilməsi daha düzgün
olardı. Əgər fırıldaqçılığa yol verilməsində subyektin fəaliyyətinə ümumi rəhbərlik üçün məsuliyyət daşıyan şəxslər şübhəli bilinirsə, auditor adətən bu halda zəruri olan prosedurlara dair hüquq məsləhətinə müraciət edir.
Maliyyə hesabatları üzrə auditor rəyinin
istifadəçilərinə
6.3. Əgər auditor fırıldaqçılıq və ya səhvlərin maliyyə
hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərməsi, habelə maliyyə
hesabatında lazımınca əks etdirilməməsi və ya düzəldilməməsi
qənaətinə gələrsə, onda şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir.
6.4. Əgər auditor maliyyə hesabatında əhəmiyyətli təsir göstərə
bilən səhvlər və ya fırıldaqçılıq faktlarının olmasını və ya ola bilməsini
müəyyənləşdirmək üçün zəruri olan kifayət qədər və münasib auditor
sübutlarının əldə olunması zamanı auditin həcminin
məhdudlaşdırılması əsasında subyekt tərəfindən qarşıdurma ilə
rastlaşırsa, onda maliyyə hesabatına dair mənfi rəy verməli və ya rəy
verməkdən imtina etməlidir.
6.5. Əgər auditor subyektin özündən deyil, müəyyən şəraitdən irəli
gələn məhdudiyyətlərə görə səhvlər və ya fırıldaqçılıq faktlarının
olub-olmamasını müəyyənləşdirə bilmirsə, onda auditor rəyi üçün
bunun nəticəsinə baxmalıdır.
Tənzimləyici və hüquq-mühafizə orqanlarına
6.6. Auditorun məxfiliyə riayət etmək öhdəliyi, qanunvericiliyə uyğun olaraq, səhvlər və ya fırıldaqçılıq faktları haqqında üçüncü tərəfə məlumat verməyə adətən ona ixtiyar vermir. Auditor sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkəmə orqanlarının tələb etdiyi hallar istisna olmaqla) məxfi saxlamalıdır. Belə şəraitlərdə cəmiyyət qarşısında auditorun məsuliyyəti nəzərə alınmaqla, auditora hüquq məsləhəti lazım ola bilər.
VII. Auditin keçirilməsindən imtina
7.1. Auditor auditin keçirilməsindən imtina haqqında o halda qərar qəbul edə bilər ki, fırıldaqçılığm nəticələri maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli olmasa da, subyekt fırıldaqçılıqla bağlı vəziyyətin
düzəldilməsi üçün bu şəraitdə auditorun zəruri saydığı heç bir tədbiri gör
mür. Auditorun qərarına təsir göstərə bilən amillərin sırasına subyektin yüksək vəzifəli rəhbər şəxslərinin fırıldaqçılıqla bağlı olması barədə şübhə yaranır, bu da rəhbərliyin məlumatının düzgünlüyünü şübhə altına ala bilər, həmçinin bu, auditorun subyektlə əməkdaşlığı davam etdirməkdən imtina etməsinə səbəb ola bilər.
7.2. Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsinə uyğun olaraq, auditin keçirilməsi təklif edilən auditor fəaliyyət göstərən auditordan sorğu aldıqda, fəaliyyət göstərən auditor auditin keçirilməsinə təklif alan auditorun təklifi qəbul etməkdən imtinası üçün peşəkar səbəblərin olub-olmaması barədə ona məlumat verməlidir. Fəaliyyət göstərən auditorun auditin keçirilməsinə təklif alan auditorla sifarişçinin işlərini müzakirə edə bilməsi dərəcəsi sifarişçinin icazəsindən asılıdır. Əgər təklifi qəbul etməkdən imtina üçün hər hansı bir səbəb və açıqlanmalı olan digər aspektlər vardırsa, fəaliyyət göstərən auditor qanunvericilik və etik tələbləri, o cümlədən sifarişçinin icazəsini (bu olduqda) nəzərə alaraq, belə informasiyanı təklif alan auditora aça bilər, habelə bununla əlaqədar bütün məsələləri auditin keçirilməsinə təklif alan auditorla sərbəst müzakirə edə bilər. Əgər sifarişçi fəaliyyətdə olan auditora işlərin müzakirə olunmasına icazə vermirsə, onda auditin keçirilməsinə təklif alan auditora bu barədə məlumat verilməlidir.
VIII. Dövlət sektoru auditinin əsasları
8.1. Bu milli audit standartının 3.4-cü bəndi ilə əlaqədar qeyd etmək
lazımdır ki, dövlət sektorunda auditin xarakterinə və həcminə səhvlər və
fırıldaqçılıq faktlarının aşkar edilməsinə dair qanunvericilik aktları,
idarədaxili qərarlar, təlimatlar və göstərişlər təsir göstərə bilər. Bu, auditorun
müstəqil mühakimə yürütmək imkanını məhdudlaşdıra bilər. Fırıldaqçılıq,
ictimai pul vəsaitlərindən sui-istifadə faktlarının aşkar edilməsi sahəsində
rəsmi həvalə edilmiş vəzifələrə əlavə olaraq nəzərə alınmalıdır ki, fırıldaqçılıq
məsələlərinə böyük diqqət yetiriləcəkdir və auditorlar fırıldaqçılığın aşkar
edilməsinə dair ictimaiyyətin ümidlərini nəzərə almaqla, daha diqqətli
olmalıdırlar. Həmçinin qəbul etmək lazımdır ki, bu milli audit standartının 6.1
və 6.2-ci bəndlərində göstərilən fırıldaqçılıq faktlarının müvafiq şəxslərin
nəzərinə çatdırılması vəzifələri auditorun müvafiq qanunvericiliyə və normativ
aktlara uyğun, müəyyən edilmiş vəzifələrinə şamil edilə bilər.
ASlÜS 054/074-2002 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar
Palatası Şurasının 2002-ci il 16 iyul tarixli 98/2 saylı qərarı ilə təsdiq
edilmişdir
AUDİTOR SÜBUTLARI -XÜSUSİ
MADDƏLƏRƏ ƏLAVƏ BAXILMASI
I. Giriş
1.1. Bu standart «Auditor sübutları - xüsusi maddələrə əlavə baxılması» (ISA 501 “Audit Evidence - Additional Considerations for Spe- sifıc Hems») beynəlxalq audit standartına və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatının ayrı-ayrı xüsusi məbləğlərinin və digər məlumatlarının açıqlanmasına dair «Auditor sübutları» milli audit standartına əlavələr edilməsi barəsində tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Bu standartda ifadə edilən standartların və tövsiyələrin tətbiqi auditora maliyyə hesabatının ayrı-ayrı xüsusi məbləğləri və digər açıqlanan məlumatlar barəsində auditor sübutlarının əldə olunmasına kömək edir.
1.4. Bu standart aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: A hissəsi: Mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmda iştirak; B hissəsi: Debitor borclarının təsdiqi; C hissəsi: Məhkəmə işləri və iddiaları haqqında sorğu; Ç hissəsi: Uzunmüddətli investisiyaların dəyər qiymətləndirməsi və
onlar haqqında informasiyaların açıqlanması; D hissəsi: Sahələr üzrə informasiyalar.
II. A HİSSƏSİ: Mal-material ehtiyatlarının
inventarizasiyasmda iştirak
2.1. Adətən subyektin rəhbərliyi elə qayda müəyyənləşdirir ki, bu qaydaya uyğun olaraq ən azı ildə bir dəfə mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyası keçirilir və bunun əsasında maliyyə hesabatı tərtib edilir, yaxud mal-material ehtiyatlarının fasiləsiz uçot sisteminin etibarlılığı yoxlanılır.
2.2. Mal-material ehtiyatlarının miqdarı maliyyə hesabatı üçün
əhəmiyyətli olduğu halda auditor mal-material ehtiyatlarının in-
ventarizasiyasında imkan daxilində iştirak edərək, onların
mövcudluğu və vəziyyəti barəsində kifayət qədər münasib auditor
sübutları əldə etməlidir. Belə iştirak auditora mal-material ehtiyatlarının
yoxlamasını keçirməyə, uçotda əks etdirmənin və hesablamanın
nəticələrinə rəhbərlik tərəfindən qoyulmuş nəzarət qaydasının yerinə
yetirilməsini izləməyə, habelə inventarizasiyanm rəhbərlik tərəfindən
təsdiq edilmiş qaydasının etibarlılığına dair sübutlar əldə etməyə imkan verər.
2.3. Mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmda planlaşdırılmış
iştirak gözlənilməyən vəziyyət üzündən mümkün olmazsa, auditor in-
ventarizasiya hesablamasını keçirməli, yaxud başqa gündə inventari-
zasiya hesablamasının keçirilməsini müşjihidə etməli və zəruri halda aralıq
əməliyyatlarını yoxlamalıdır.
2.4. Əgər iştirak mal-material ehtiyatlarının xarakteri və yeri kimi
amillər üzündən həyata keçirilmirsə, auditor müəyyən etməlidir ki,
alternativ prosedurların yerinə yetirilməsi gedişində belə mal-
material ehtiyatlarının mövcudluğu və vəziyyəti barəsində kifayət
qədər və münasib auditor sübutları almaq, habelə auditin həcminin
məhdudlaşdırılması barədə düzəliş edilməsinə əsasın olub-olmaması
haqqında nəticə çıxarmaq olarmı. Məsələn, inventarizasiyanm
keçirilməsinə qədər əldə edilmiş və ya satın alınmış konkret
mal-mate- rial ehtiyatlarının sonradan satılmasına aid sənədlər
kifayət qədər və münasib auditor sübutları təqdim edə bilər.
2.5. Mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmda iştirakını və ya
alternativ prosedurların yerinə yetirilməsini planlaşdıraraq, auditor
aşağıdakıları müəyyən etməlidir:
- mal-material ehtiyatlarına aid tətbiq edilən mühasibat uçotu və daxili
nəzarət sistemlərinin xüsusiyyətlərini;
- nəzarət sistemi, aşkar etməmək və tərkib risklərini, habelə mal-
material ehtiyatları barəsində əhəmiyyətlilik prinsipini;
- inventarizasiyanm keçirilməsinə aid təsdiq edilmiş qayda və təlimatların nə qədər uyğun olmasını;
- inventarizasiya hesablamasının keçirilməsi müddətlərini;
- mal-material ehtiyatlarının saxlanıldığı yeri;
- ekspertlərin köməyinin tələb olunub-olunmamasını.
2.6. Əgər mal-material ehtiyatlarının miqdarı onların inventarizasi-
yanm keçirilməsi yolu ilə müəyyən edilirsə və burada auditor iştirak edirsə, yaxud əgər müəssisədə fasiləsiz uçot sistemi işləyirsə və auditor
hesablamada ildə bir və ya bir neçə dəfə iştirak edirsə, onda auditor adətən
hesablama prosedumnun yerinə yetirilməsini müşahidə edir və nəzarət
hesablamaları aparır.
2.7. Əgər subyekt mal-material ehtiyatlarının miqdarını, məsələn, odun,
kömür və s. mal-material qalaqlarının çəkisini hesablama yolu ilə müəyyən
edirsə, auditor istifadə edilən prosedurların əsaslılığına əmin olmalıdır.
2.8. Əgər mal-material ehtiyatları bir neçə yerdə yerləşdirilmişdirsə,
auditor bu ehtiyatların əhəmiyyətliliyini və ehtiyatların saxlanıldığı
müxtəlif yerlərə aid tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin
qiymətləndirilməsini nəzərə alaraq, ehtiyatların saxlanıldığı yerlərin
hansında özünün iştirakının zəruri olmasını müəyyən etməlidir. 2.9. Aşağıdakılar barəsində rəhbərliyin təsdiq etdiyi təlimatla auditorun
tanış olması zəruridir:
a) mal-material ehtiyatlarının hərəkəti uçotunun doldurulmuş
cədvəllərinin toplanmasında, mal-material ehtiyatlarının hərəkəti uçotunun
doldumimamış cədvəl blanklarmm uçotunda, habelə ehtiyatların
hesablanmasında və yenidən hesablanmasında nəzarət prosedurlarının
tətbiqi;
b) başa çatmamış istehsalın başa çatması mərhələsinin müəyyən
edilməsi qaydası; çox işlənməyən, köhnəlmiş və ya zədələnmiş
məmulatların, habelə üçüncü tərəfə məxsus olan mal-material
ehtiyatlarının, məsələn, konsiqnasiya əsasında göndərilmiş
mal-materialların təyin edilməsi; c) bölmələr arasında mal-material ehtiyatlarının hərəkətini, habelə
hesabat dövrünün başa çatması tarixinə qədər və ondan sonra mal-ma-
terial ehtiyatlarının qəbulunu və göndərilməsini tənzimləyən müvafiq
göstərişlərin olması.
2.10. Rəhbərliyin hazırladığı prosedurların lazımi qaydada yerinə
yetirildiyinə əmin olmaq üçün auditor qulluqçuların yerinə yetirdiyi
prosedurları müşahidə etməli, habelə nəzarət hesablamaları aparmalıdır.
Hesablamalarda auditor seçilmiş qeydlərlə və müvafiq mal-mate- rial
ehtiyatlarının fiziki varlığının, habelə inventarizasiya hesablamalarının
məlumatları ilə inventar cədvəllərindəki müvafiq qeydlərin tu-
tuşdurulması yolu ilə hesablamaların tamlığını və dəqiqliyini yoxlamalıdır.
Auditor sonrakı yoxlamalar və müqayisələr üçün hesablamaların belə
qeydlərinin surətlərinin saxlanması zəruriliyi haqqında məsələyə
baxmalıdır.
2.11. Auditor həmçinin müxtəlif dövrlərə aid etmək prosedurlarına, o
cümlədən mal-material ehtiyatlarının hərəkətinin uçotunu sonradan
yoxlamaq üçün hesablamaya qədər, hesablama zamanı və hesablamadan
sonra onların hərəkəti haqqında müfəssəl informasiyaya baxmalıdır.
2.12. Praktik mülahizələrə əsaslanaraq, mal-material ehtiyatlarının
inventarizasiyasmı hesabat dövrünün başa çatması tarixi olmayan başqa
tarixdə keçirmək olar. Auditin məqsədi nöqteyi-nəzərindən bu yanaşma,
bir qayda olaraq, yalnız nəzarət sistemi riskinin yüksək olmaması kimi
qiymətləndirildiyi hallarda münasibdir. Auditor müvafiq prosedurların
yerinə yetirilməsi vasitəsilə mal-material ehtiyatlarının hesablanması tarixi
ilə hesabat dövrünün başa çatması tarixi arasında onların Liçotundakı
dəyişikliklərin düzgün əks etdirilməsini müəyyən etməlidir.
2.13. Əgər dövrün sonuna qalıqların müəyyən edilməsi məqsədilə
subyekt mal-material ehtiyatlarının fasiləsiz uçotu sistemini tətbiq edirsə,
auditor müvafiq prosedurların yerinə yetirilməsi vasitəsilə in- ventarizasiya
hesablamalarının nəticələri ilə mal-material ehtiyatlarının fasiləsiz uçotu
nəticəsində alınmış qeydlər arasında hər hansı əhəmiyyətli fərqlərin
səbəblərinin aydın olub-olmamasını, habelə uçot qeydlərində müvafiq
düzəlişlərin edilib-edilməməsini müəyyən etməlidir.
2.14. Auditor mal-material ehtiyatlarının son inventarizasiya əsasında
tərtib edilmiş siyahısını yoxlamalıdır ki, hesablamanın faktiki nəticələrinin
nə qədər dəqiq əks etdirildiyini müəyyən etsin.
2.15. Əgər mal-material ehtiyatları saxlanılmağa verilibsə və üçüncü
tərəfin nəzarəti altındadırsa, auditor subyektin tapşırığı ilə saxlanılan
mal-material ehtiyatlarının miqdarı və vəziyyəti barəsində bilavasitə
üçüncü tərəfdən məlumat almalıdır. Belə mal-material ehtiyatlarının
əhəmiyyətliliyindən asılı olaraq auditor aşağıdakılara baxmalıdır:
- üçüncü tərəfin düzgünlüyü və müstəqilliyinə;
- mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasma şəxsi müşahidənin və
ya müşahidə üçün başqa auditorun təyin edilməsinin məqsədəuy-
ğunluğuna;
- mal-material ehtiyatlarının dəqiq hesablanmasına və lazımi qaydada saxlanılmasına əmin olmaq üçün üçüncü tərəfin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin uyğunluğu barəsində başqa auditorun rəyinin alınmasının məqsədəuyğunluğuna;
- üçüncü tərəfin saxladığı mal-material ehtiyatları üzrə sənədlərin, məsələn, anbar qəbzlərinin yoxlanılmasının və ya belə mal-material ehtiyatlarının girov kimi verildiyi halda digər tərəflərdən təsdiqin alınmasının məqsədəuyğunluğuna.
III. B HİSSƏSİ: Debitor borclarının təsdiqi
3.1. Əgər debitor borclarının məbləği maliyyə hesabatı üçün
əhəmiyyətlidirsə və debitor borcları olan təşkilatlardan cavab
alınmasına ümid etməyə əsas varsa, auditor debitor borclarının və ya
hesablar üzrə ayrı-ayrı qeydlərin birbaşa təsdiqinin alınmasını
planlaşdırmalıdır.
3.2. Debitor borclarının birbaşa təsdiqi onların mövcudluğu və
mühasibat uçotunda hesablar qalığının əks etdirilməsinin dəqiqliyi
barəsində etibarlı auditor sübutudur. Bununla belə birbaşa təsdiq, bir qayda
olaraq, borcun qalıqlarının ödənilməsi imkanı və ya debitor borclarının
uçotda əks etdirilməmiş qalıqlarının mövcudluğu barəsində sübutlar
təqdim edə bilməz.
3.3. Əgər debitor borcları olan təşkilatların sorğuya cavab
verməyəcəyini güman etməyə əsas varsa, auditor alternativ
prosedurların yerinə yetirilməsini planlaşdırmalıdır. Belə alternativ prosedurlara hesabların konkret qalıqlarına və ya dövrün sonunda hesablar
üzrə ayrı-ayrı qeydlərə aidiyyatı olan pul vəsaitlərinin sonrakı
daxilolmalarının öyrənilməsi misaldır.
3.4. Təsdiqin alınması tələb olunan hesablar seçilir ki,
müəyyənləşdirilmiş auditor riskləri və planlaşdırılmış başqa prosedurlar
nəzərə alınmaqla, bütövlükdə debitor borclarının mövcudluğu və uçotda
əks etdirilməsinin dəqiqliyi barədə müvafiq nəticə çıxanuaqda auditora
kömək etsin.
3.5. Auditor debitor borclarının təsdiqi haqqında sorğu məktubunu
debitor borcu olan təşkilatlara öz adından göndəmıəlidir. Belə məktublar
həmçinin debitor borcu olan təşkilatların zəruri informasiyanı auditora
açması üçün subyektin rəhbərliyi tərəfindən onlara verilən icazədir. 3.6. Müsbət təsdiqetmə mənfi təsdiqetməyə nisbətən daha etibarlı
auditor sübutudur. Müsbət və mənfi formalar arasında seçim konkret şə
raitdən, 0 cümlədən tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin
qiymətləndirilməsindən asılı olacaqdır. Tərkib riskinin və ya nəzarət
sistemi riskinin yüksək qiymətləndirildiyi halda müsbət forma daha
üstündür, çünki mənfi formadan istifadə edildikdə yalnız əks etdirilmiş
hesablar qalığı ilə razılaşmamaq səbəbinə görə cavab alınmaya bilməz.
3.7. Təsdiqin müsbət və mənfi formalarının kombinasiyasından istifadə
edilə bilər. Məsələn, əgər debitor borclarının yekun qalığı böyük qalıqların
az sayından və kiçik qalıqların çox sayından ibarətdirsə, auditor bəzi
seçilmiş kiçik qalıqlar barəsində mənfi formada tərtib olunmuş təsdiqlərlə
yanaşı, bütün və ya bəzi seçilmiş böyük qalıqlar barəsində müsbət formada
tərtib olunmuş təsdiqlər tələb edə bilər.
3.8. Əgər müsbət formada təsdiq haqqında sorğuya cavab alın-
mayıbsa, alternativ prosedurları həyata keçirmək və ya yoxlanılan
maddəyə səhv kimi baxmaq lazımdır. Belə alternativ prosedurlara pul
vəsaitlərinin sonrakı daxilolmalarının öyrənilməsi və ya satış və göndərmə
haqqında sənədlərin yoxlanılması misaldır. Barəsində cavab alınmayan və
alternativ prosedurlar yerinə yetirilməyən maddələrə auditor seçməsinin
aparılması nəticəsində alınan auditor sübutlarının qiymətləndirilməsi
məqsədlərində səhvlər kimi baxılacaqdır.
3.9. Əgər nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi yüksək deyilsə,
auditor sırf praktik mülahizələrə əsaslanaraq, audit dövrünün başa çatması
tarixi olmayan tarixdə debitor borcunun təsdiqi haqqında qərar qəbul edə
bilər (məsələn, balansın tərtibi tarixindən sonra qısa vaxt dövrü ərzində
auditin başa çatdırılmalı olduğu halda). Belə hallarda lazım gəldikdə
auditor aralıq əməliyyatlara baxmalı və onları yoxlamalıdır.
3.10. Əgər rəhbərlik debitor borclarının müəyyən qalığının təsdiqi
haqqında sorğunun göndərilməsi xahişi ilə auditora müraciət edirsə,
auditor təhlil aparmalıdır ki, belə xahiş üçün tutarlı səbəblər
vardırmı. Məsələn, müəyyən hesab üzrə debitor borcu olan təşkilatlarla
fikir ayrılığı varsa, onda auditor tərəfindən hər hansı müraciət subyektlə
debitor borcu olan təşkilat arasında münasibəti gərginləşdirə bilər. Təsdiq
haqqında sorğular göndərilməsindən imtina etməmişdən əvvəl
auditor rəhbərliyin izahatını müdafiə etmək üçün mövcud olan hər
hansı sübutu yoxlamalıdır. Belə hallarda auditor təsdiqi nəzərdə
tutulmayan debitor borclarının hesabları barəsində alternativ
prosedurları yerinə yetirməlidir.
IV. C HİSSƏSİ: Məhkəmə işləri və iddiaları haqqında sorğu
4.1. Subyektin cəlb olunduğu məhkəmə işləri və iddia təhqiqatları
maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir göstərə bilər və buna görə də onlar
maliyyə hesabatında açıqlanmalı və (və ya) qeyd edilməlidir.
4.2. Auditor müəyyən prosedurları yerinə yetirməlidir ki,
subyektin cəlb olunduğu və maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir
göstərə bilən hər hansı məhkəmə işi və iddia təhqiqatı haqqında
məlumat alsın. Belə prosedurlara aşağıdakılar aiddir:
- rəhbərliyin ərizəsinin alınması da daxil edilməklə ona zəruri
sorğuların göndərilməsi;
- direktorlar şurasının iclaslarının protokolları və subyektin
hüquqşünasları ilə yazışmalarla tanışlıq;
- məhkəmə xərclərinə dair hesabların yoxlanılması;
- subyektin fəaliyyəti barəsində hər hansı informasiyadan, o cümlədən
subyektin hüquq xidməti ilə söhbət əsnasında alman informasiyadan
istifadə edilməsi.
4.3. Əgər auditor məhkəmə işlərinin və iddialarının olmasını aşkar
etmişdirsə və ya bunların ola bilməsini hesab edirsə, o, bilavasitə
subyektin hüquqşünasına müraciət etməlidir. Belə müraciət potensial
əhəmiyyətli məhkəmə işləri və iddiaları haqqında rəhbərliyin xəbərdar
olması barəsində, habelə maliyyə nəticələrinin, o cümlədən xərclərin
məbləğinin rəhbərlik tərəfindən qiymətləndirilməsinin etibarlılığı
barəsində kifayət qədər və münasib auditor sübutu əldə etməklə auditora
kömək göstərər.
4.4. Rəhbərlik tərəfindən hazırlanmalı və auditora göndərilməli
olan məktubda hüquqşünasın bilavasitə auditorla əlaqə saxlaması
haqqında xahişi olmalıdır. Əgər hüquqşünasın ümumi sorğuya cavab
verməyəcəyini güman etməyə əsas varsa, onda məktuba aşağıdakıları daxil
etmək lazımdır:
- məhkəmə işlərinin və iddialarının siyahısı;
- məhkəmə işlərinin və iddialarının nəticələri barədə rəhbərliyin
qiymətləndirməsi, habelə maliyyə nəticələri, o cümlədən xərclər barəsində
onun proqnozu;
- rəhbərliyin qiymətləndirməsinin əsaslılığının təsdiqi haqqında, habelə
əgər hüquqşünas siyahını tam və dəqiq hesab etmirsə, auditora əlavə
məlumatların təqdim olunması haqqında hüquqşünasa sorğu.
4.5. Auditor rəyin tərtib edilməsi tarixinədək olan hüquqi prosedurların statusunu təhlil edir. Auditora bəzi hallarda hüquqşünasdan son dəyişiklikləri əks etdirən infonnasiyanı almaq lazım gələ bilər.
4.6. Müəyyən şəraitlərdə, məsələn, işlərin çətinliyi və ya rəhbərliklə hüquqşünas arasında fikir ayrılığı hallarında məhkəmə işinin və ya iddiasının mümkün nəticəsini müzakirə etmək məqsədilə auditorun hüquqşünasla görüşü zəruri ola bilər. Belə görüşlər rəhbərliyin icazəsi ilə və yaxşı olardı ki, rəhbərliyi təmsil edən şəxslərin iştirakı ilə keçirilsin.
4.7. Əgər rəhbərlik subyektin hüquqşünasına müraciət edilməsi
üçün auditora icazə verməkdən imtina edərsə, belə imtinaya auditin
həcminin məhdudlaşdırılması kimi baxmaq lazımdır və bu, adətən
şərti müsbət rəyin bildirilməsinə və ya rəy bildirməkdən imtina
edilməsinə səbəb olur. Əgər hüquqşünas lazımınca cavab verməkdən imtina edirsə və auditor alternativ prosedurların yerinə yetirilməsi vasitəsilə kifayət qədər və münasib auditor sübutu əldə etmək imkanına malik deyilsə, onda auditor müəyyənləşdirməlidir ki, bununla şərti müsbət rəyin bildirilməsinə və ya rəy bildirməkdən imtina edilməsinə səbəb ola bilən audit həcmi məhdudlaşdırılırmı.
V, Ç HİSSƏSİ: Uzunmüddətli investisiyaların dəyər
qiymətləndirməsi və onlar haqqında informasiyaların açıqlanması
5.1. Əgər uzunmüddətli investisiyaların miqdarı maliyyə hesabatı
üçün əhəmiyyətlidirsə, auditor belə investisiyaların dəyər
qiymətləndirməsi və onlar haqqında informasiyanın açıqlanması
barəsində kifayət qədər və münasib auditor sübutları əldə etməlidir.
5.2. Uzunmüddətli investisiyaların yoxlanılması gedişində yerinə
yetirilən audit prosedurları adətən subyektin həmin investisiyaları özünün
uzunmüddətli aktivlərinin tərkibində əks etdirməyə qabil olmasına dair
sübutlara baxılmasından, subyektin investisiyaları uzunmüddətli
investisiyalar kimi saxlamaqda davam etmək niyyətində olması haqqında
məsələnin rəhbərliklə müzakirə edilməsindən, habelə həmin məsələyə dair
yazılı məlumatın alınmasından ibarətdir.
5.3. Digər prosedurlara adətən müvafiq maliyyə hesabatlarına və başqa
informasiyalara, məsələn, dəyər qiymətləndirməsinin göstəricisi olan birja
kotirovkalarma baxılması, habelə dəyər qiymətləndirməsi məlumatlarının
auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixinə qədərki balans dəyəri ilə
tutuşdurulması daxildir.
5.4. Əgər belə dəyər qiymətləndirmələri balans dəyərini keçmirsə, onda auditor qiymətin aşağı salınmasının zəruriliyi haqqında məsələyə baxmalıdır. Əgər balans dəyərinin ödənilməsi imkanı haqqında məsələdə qeyri-müəyyənlik varsa, auditor aydınlaşdırmalıdır ki, uçotda zəruri düzəlişlər və (və ya) açıqlanan məlumatlar əks etdirilmişdirmi.
VI. D HİSSƏSİ: Sahələr üzrə informasiyalar
6.1. Əgər sahələr üzrə informasiyalar maliyyə hesabatı üçün
əhəmiyyətlidirsə, auditor maliyyə hesabatının müəyyən edilmiş
əsaslarına uyğun olaraq, onun açıqlanması barəsində kifayət qədər və
münasib auditor sübutları əldə etməlidir.
6.2. Auditor sahələr üzrə informasiyaya maliyyə hesabatının ayrılmaz hissəsi kimi baxır və buna görə də adətən xüsusi baxılan sahələr üzrə informasiyalar barəsində rəy bildirmək məqsədilə keçirilməli olan audit prosedurlarını keçirmir. Buna baxmayaraq, əhəmiyyətlilik konsepsiyası həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət amillərini özündə əks etdirir və audit prosedurları bunları nəzərə alır.
6.3. Sahələr üzrə informasiyalar barəsində yerinə yetirilən audit prosedurlarına adətən analitik prosedurlar və həmin şəraitə uyğun olan başqa auditor testləri daxildir.
6.4. Auditor sahələr üzrə informasiyaların tərtibi üçün istifadə olunan metodları rəhbərliklə müzakirə etməli və bu metodlardan istifadənin maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarına uyğun olaraq informasiyaların açıqlanmasına səbəb olub-olmayacağmı müəyyənləşdirməli, habelə bu metodların tətbiqini yoxlamalıdır. Auditor həmçinin sahələr arasında yeri olan satışı, təhvil verilməni və ödənişi, sahələra- rası dövriyyələrin kənar edilməsini, smetalarla və gözlənilən başqa nəticələrlə, məsələn, satışdan gələn pulun faiz nisbəti şəklində verilmiş əməliyyat fəaliyyətindən alman mənfəətlə müqayisəni, aktivlərin və xərclərin sahələr arasında bölüşdürülməsini, o cümlədən əvvəlki dövrlərin məlumatlarına uyğunluğu və qeyri-müəyyənliklər haqqında
informasiyaların açıqlanmasının adekvatlığını təhlil etməlidir.
ASlÜS 055/075-2002 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2002-ci il 16 iyul tarixli 98/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
DAXİLİ AUDİT İŞİNƏ BAXILMASI
I. Giriş
1.1. Bu standart «Daxili audit işinə baxılması» (ISA 10 «Conside- ring
the Vorg of Internal Auditing») beynəlxalq audit standartı əsasında
hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi daxili audit işlərinə baxılarkən kənar
auditorlar üçün tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən
edilməsindən ibarətdir.
1.3. Bu standart kənar audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı
subyektin daxili auditorları kənar auditora kömək etdiyi hallarda tətbiq edilmir. Bu standartda nəzərdə tutulan prosedurlar yalnız mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının auditi üçün əhəmiyyətli olan daxili auditə tətbiq
edilməlidir.
1.4. Kənar auditor daxili audit işinə və onun kənar audit prosedurlarına
təsirinə (əgər belə təsir mövcuddursa) baxmalıdır.
1.5. «Daxili audit» termini subyektin daxili audit xidməti tərəfindən
həyata keçirilən qiymətləndirmə üzrə fəaliyyəti bildirir. Bununla yanaşı,
daxili audit xidmətinin funksiyalarına mühasibat uçotu və daxili nəzarət
sistemlərinin səmərəliyinin yoxlanılması, onların uyğunluğuna baxılması
və qiymətləndirilməsi daxildir.
1.6. Kənar auditorun yalnız auditor rəyində ifadə etdiyi mülahizələrə və
kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətlərinin həcminin və müddətinin müəyyən edilməsinə görə məsuliyyət daşımasına baxmayaraq, daxili audit
işinin bəzi elementləri də kənar auditor üçün əhəmiyyətli ola bilər.
II. Daxili auditin həcmi və məqsədi
2.1. Daxili auditin həcmi və məqsədi hər bir halda müxtəlifdir və
subyektin böyük və ya kiçik olmasından, strukturundan və rəhbərliyinin
tələbindən asılıdır. Adətən daxili auditə aşağıda göstərilən bir və ya bir
neçə elementlər daxildir;
• Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin icmalı. Adekvat mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin təşkili rəhbərliyin vəzifəsidir və buna həmişə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Daxili auditə adətən həmin sistemlərin təhlili və onların fəaliyyətinə baxılması, habelə təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin verilməsi vəzifələri həvalə edilir;
• Maliyyə və təsərrüfat məlumatlarının yoxlanılması. Bunlara həmin məlumatların müəyyən edilməsi, ölçülməsi, təsnifləşdirilməsi üçün istifadə olunan vasitələrin təhlili və onlar üzrə hesabatların tərtibi, habelə əməliyyatların müfəssəl testləşdirilməsi, hesablar qalığı və prosedurlar daxil edilməklə, ayrı-ayrı maddələrin dəqiq yoxlanılması əlavə oluna bilər;
• Qeyri-maliyyə vəsaitlərinə nəzarət də daxil olmaqla, subyektin fəaliyyətinin səmərəliyinin və faydalılığınm təhlili;
• Qanunlara, normativ aktlara və sair kənar tələblərə, habelə rəhbərliyin siyasətinə, qaydalarına və digər daxili tələblərinə riayət edilməsinin yoxlanılması.
III. Kənar auditor ilə daxili audit arasında qarşılıqlı əlaqə
3.1. Subyektin mühasibat (maliyyə) hesabatları üzrə müstəqil rəyin
təqdim olunması üçün təyin edilən kənar auditorun məqsədindən fərqli
olaraq, daxili auditin vəzifəsini subyektin rəhbərliyi müəyyən edir. Daxili
auditin funksional vəzifələri rəhbərliyin tələblərindən asılı olaraq dəyişir.
Kənar auditorun əsas vəzifəsi mühasibat (maliyyə) hesabatlarında
əhəmiyyətli təhriflərə yol verilib-verilməməsini müəyyən etməkdir. 3.2. Bununla yanaşı, onların məqsədlərinə nail olunmasının bəzi
vasitələri analojidir və beləliklə, kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətləri,
yerinə yetirilməsi müddətləri və həcmi müəyyən edilərkən daxili auditin
ayrı-ayrı aspektləri əhəmiyyətli ola bilər.
3.3. Daxili audit subyektin təşkilati strukturunun tərkib hissəsidir.
Daxili auditin müstəqilliyinin və obyektivliyinin dərəcəsindən asılı
olmayaraq, 0, mühasibat (maliyyə) hesabatları barəsində rəyin
bildirilməsində kənar auditordan tələb olunan müstəqilliyin dərəcəsinə çata
bilməz. Kənar auditor yalnız auditor rəyindəki mülahizələrə görə
məsuliyyət daşıyır və bu məsuliyyət daxili audit işinin nəticələrindən
istifadə olunarkən azalmır. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor
yoxlamasına dair bütün qərarlar kənar auditor tərəfindən qəbul edilir.
IV. Daxili audit məfhumu və onun ilkin qiymətləndirilməsi
4.1. Auditi planlaşdırmaq və auditə səmərəli yanaşmam işləyib
hazırlamaq üçün kənar auditor daxili auditin fəaliyyəti haqqında
kifayət qədər təsəvvürə malik olmalıdır.
4.2. Səmərəli audit zamanı kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətini və
müddətini dəyişmək, habelə həcmini azaltmaq olar, ancaq onları tam
ixtisara salmaq olmaz. Lakin bəzi hallarda kənar auditor daxili auditin
fəaliyyətini nəzərdən keçirib qərar qəbul edə bilər ki, daxili audit kənar
audit prosedurlarına heç bir təsir göstərməyəcəkdir.
4.3. Auditor yoxlamasının planlaşdırılması gedişində daxili
auditin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının kənar auditor
yoxlamasının müəyyən edilmiş sahələri ilə əlaqəsi ehtimal edildikdə
kənar auditor daxili auditin funksiyalarının ilkin qiymətləndirilməsini
aparmalıdır.
4.4. Daxili audit funksiyalarının kənar auditor tərəfindən ilkin
qiymətləndirilməsi və daxili auditdən necə istifadə edilməsi kənar audit
prosedurlarının xüsusiyyətini, müddətini, həcmini dəyişə bilər və kənar
auditorun mülahizələrinə təsir edər.
4.5. Daxili auditin funksiyalarının öyrənilməsi və ilkin
qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı mühüm meyarları nəzərə almaq
lazımdır:
a) təşkilati status, başqa sözlə, müəssisədə daxili audit xidmətinin
konkret statusu və onun obyektiv olmaq qabiliyyətinə bu statusun təsiri.
İdeal vəziyyətdə daxili audit xidməti ən yüksək rəhbərlik qarşısında
hesabat verir və xətti rəhbərlikdən asılı deyildir. Daxili auditə rəhbərlik
tərəfindən qoyulan istənilən məhdudiyyətlər mükəmməl öyrənilməlidir. O
cümlədən daxili auditorlar kənar auditorlarla müstəqil əlaqəyə girmək
imkanına malik olmalıdırlar;
b) funksiyaların həcmi, yəni daxili audit tərəfindən yerinə yetirilən
tapşırıqların xüsusiyyəti və həcmi. Kənar auditor həmçinin müəyyən
etməlidir ki, daxili auditin təkliflərini rəhbərlik qəbul edirmi və bu, neçə
təsdiq olunur;
c) texniki səriştəlilik: daxili auditin adekvat texniki yeniliklərə və
peşəkarlığa malik olan şəxslər tərəfindən yerinə yetirilib-yetirilmə- məsi
daxili auditorlar kimi işləmək üçün kifayətdirmi. Məsələn, kənar auditor
daxili auditorların muzdla tutulması və öyrədilməsi siyasətini, onların
təcrübəsini və peşə ixtisasını öyrənə bilər;
iiagı̂ »
ç) tələb olunan peşəkar mükəmməllik: daxili auditin planlaşdırıl- masmm, nəzarətinin, öyrənilməsinin və sənədli rəsmiləşdirilməsinin lazımi səviyyədə olub-olmaması. Adekvat audit vəsaitlərinin, iş proqramlarının və sənədlərinin mövcudluğuna baxılmalıdır.
V. Qarşılıqlı fəaliyyət və əlaqələndirmə müddətləri
5.1. Kənar auditor daxili auditin işlərindən istifadə etməyi planlaşdıran zaman daxili auditin yoxlanılan dövr üzrə iş planına baxmalı və onu mümkün qədər auditin daha əvvəlki mərhələlərində müzakirə etməlidir. Əgər daxili auditin işləri kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətinin müddətinin və həcminin müəyyən edilməsi amillərindən biri hesab edilərsə, onda həmin işlərin müddətini, auditor yoxlamasının həcmini, səviyyəsini və auditor seçməsinin formalaşdırılmasmın təklif olunan metodlarını, yerinə yetirilən işlərin, prosedurların və hesabatların sənədli rəsmiləşdi- rilməsini əvvəlcədən razılaşdırmaq məqsədəuyğun olardı.
5.2. Bütün audit dövrü ərzində görüşlər müntəzəm keçirildikdə, daxili auditora qarşılıqlı fəaliyyət daha səmərəli olur. Kənar auditor müvafiq daxili auditor hesabatları barəsində məlumatlandırılmalı və onlara buraxılış almalıdır; o, həmçinin daxili auditora məlum olan və kənar auditorun işinə təsir edə biləcək bütün əhəmiyyətli faktlar barəsində məlumatlandırılmalıdır. Eynilə kənar auditor da daxili auditorun işinə təsir edə biləcək istənilən əhəmiyyətli faktlar barəsində adətən daxili auditoru məlumatlandırır.
VI. Daxili audit işlərinin yoxlanılması və
qiymətləndirilməsi
6.1. Əgər kənar auditor konkret olaraq daxili auditin işindən
istifadə etməyi nəzərdə tutursa, onda o, kənar auditin məqsədlərinin
adekvatlığma əmin olmaq üçün həmin işləri yoxlamalı və
qiymətləndirməlidir.
6.2. Daxili audit işlərinin konkret olaraq qiymətləndirilməsinə iş həcminin və müvafiq proqramların, həmçinin daxili auditin ilkin qiymətləndirilməsinin qüvvədə olub-olmamasının adekvatlığınm müəyyən edilməsi daxildir. Konkret işin belə qiymətləndirilməsinə aşağıdakı məsələlərin baxılması daxil edilə bilər:
a) daxili auditorlar qismində işləmək üçün peşə yeniliklərinə və adekvat
təhsilə malik olan şəxslər tərəfindən işlərin yerinə yetirilib-
yetirilməməsi, assistentin işlərinin yoxlanılması və sənədlərinin rəsmiləşdirilməsi, nəzarətin lazımi qaydada olub-olmaması;
b) çıxarılan nəticələrin lazımi əsasını təmin edən kifayət qədər və münasib auditor sübutlarının alımb-almmaması;
c) bu şəraitdə çıxarılan nəticələrin uyğun gəlib-gəlməməsi, yerinə yetirilmiş işlərin nəticələri üzrə hazırlanan hesabatların müvafiq olub- olmaması;
ç) daxili audit zamanı aşkar edilən qeyri-adi məsələlərə və ya istənilən istisnalara müvafiq qaydada baxılıb-baxılmaması.
6.3. Daxili auditin konkret işlərinin xüsusiyyəti, müddəti və yoxlama həcmi daxili auditin ilkin qiymətləndirilməsi və daxili auditin konkret işlərinin qiymətləndirilməsi auditin müvafiq sahələri üzrə əhəmiyyətinik və riskə dair kənar auditorun mülahizələrindən asılıdır. Belə yoxlamaya daxili audit zamanı yoxlanılmış maddələrin öyrənilməsi, digər oxşar maddələrin öyrənilməsi və daxili audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi üzrə müşahidə daxil edilə bilər.
6.4. Kənar auditor daxili auditin yoxlanılmış və qiymətləndirilmiş konkret işlərinə dair nəticələrinin qeydlərini aparır.
VII. Dövlət sektoru auditinin əsasları
7.7. Bu milli audit standartının əsas prinsipləri dövlət sektorunda maliyyə
hesabatlarının auditor yoxlamasında tətbiq edilir. Dövlət sektorunda daxili audit
işlərinə baxılması zamanı əlavə prosedurların tətbiqi üzrə təkliflər Dövlət sektoru
Komitəsinin «Başqa auditorların işlərindən istifadə edilməsi - dövlət sektoru
auditinin əsasları» adlı 4-cü tədqiqatında göstərilmişdir.
ASlÜS 056/076-2002 Azərbaycan
Respublikasının Auditorlar
Palatası Şurasının 2002-ci il 9
sentyabr tarixli 100/2 saylı qərarı
ilə təsdiq edilmişdir
MÜƏSSİSƏNİN FƏALİYYƏTİNİN
FASİLƏSİZLİYİ EHTİMALI
L Giriş
1.1. Bu standart «Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı» (ISA
570 “Going Concern”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının yoxlanılması
zamanı müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının maliyyə
hesabatının tərtib edilməsi üçün əsas hesab edilməsinin münasibliyi barədə
auditorların vəzifələrinə dair tövsiyələrin verilməsi və standartların
müəyyən edilməsindən ibarətdir.
1.3. Audit prosedurlarının planlaşdırılması, aparılması və
nəticələrinin qiymətləndirilməsi zamanı auditor maliyyə
hesabatlarının hazırlanmasının əsasını təşkil edən müəssisənin
fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının münasibliyinə baxmalıdır.
1.4. Auditor rəyi maliyyə hesabatının düzgünlüyünün müəyyən
edilməsinə kömək edir. Bununla yanaşı, auditor rəyi müəssisənin
gələcəkdə fəaliyyət qabiliyyətli olacağına zəmanət vermir.
1.5. Maliyyə hesabatı tərtib edilərkən, adətən nəzərə alınır ki, müəssisə
öz fəaliyyətini, əks informasiya yoxdursa, bir qayda olaraq, hesabat
tarixindən sonra bir ildən çox olmayan dövrü nəzərdə tutan yaxın
gələcəkdə davam etdirəcəkdir. Müvafiq olaraq, aktivlər və öhdəliklər buna
əsasən nəzərə alınır ki, müəssisə normal təsərrüfat fəaliyyətinin gedişində
aktivlərini sata və öhdəliklərini yerinə yetirə biləcəkdir. Əgər bu ehtimal
özünü doğrultmazsa, müəssisə öz aktivlərini uçot qiyməti ilə satmağa qadir
olmayacaq, öhdəliklərin ödənilməsi müddətlərində və məbləğlərində
dəyişikliklər baş verə bilər. Bunun nəticəsində də maliyyə hesabatında
aktivlərin və öhdəliklərin təsnifat və məbləğlərində düzəlişlərin aparılması
zərurəti yarana bilər.
II. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının
münasibliyi
2.1. Auditor müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının
münasib olmaya biləcəyi riskini nəzərə almalıdır.
2.2. Maliyyə hesabatının və ya digər mənbələrin məlumatları
müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyini şübhə altına almağa xidmət edən
risk göstəriciləri ola bilər. Auditor tərəfindən belə göstəricilər kimi
qiymətləndirilən nümunələr aşağıda verilir. Bu siyahı tam deyildir. Bundan
başqa, bir və ya bir neçə göstəricinin mövcudluğu müəssisənin
fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalını hər zaman şübhə altına almır.
Maliyyə göstəriciləri
• Xalis mənfi aktivlər və ya qısamüddətli xalis mənfi aktivlər.
• Ödəniş müddəti yaxınlaşan və şərtlərinin dəyişdirilməsi, yaxud ödənilməsi az ehtimal olunan, müddəti qəti müəyyən edilmiş istiqrazlar;
yaxud uzunmüddətli aktivlərin maliyyələşdirilməsi üçün həddən artıq
qısamüddətli istiqrazlardan istifadə edilməsi.
• Əsas maliyyə əmsallarının əlverişsizliyi.
• Əsas fəaliyyətdən dəyən əhəmiyyətli zərərlər.
• Dividendlərin ödənişi və ya ödənişinin dayanması üzrə borclar.
• Lazımi müddətdə kreditorlara ödəmə qabiliyyətinin olmaması.
• Kredit müqavilələrinin şərtlərinə əməl edilməsindəki çətinliklər.
• Malgöndərənlərin mallarının ödəniş sxemində dəyişikliklər edilməsi.
Göndərişlər üzrə əmtəə kreditlərindən birbaşa ödənişə keçilməsi.
• Yeni vacib məhsul istehsalının maliyyələşdirilməsini təmin etmək və
ya başqa əhəmiyyətli sərmayə almaq qabiliyyətinin olmaması. istehsal göstəriciləri
• Əsas rəhbərliyin əvəz edilmədən itirilməsi.
• Əsas malgöndərənin, bazarın, lisenziyanın və franşizlərin
(güzəştlərin) itirilməsi.
• Heyət ilə bağlı çətinliklər və ya mühüm ehtiyatların qıtlığı.
Sair göstəricilər
• Kapitala olan tələblərə və ya sair qanunvericilik tələblərinə əməl
edilməməsi.
• Müəssisəyə qarşı baxılma prosesində olan və məhkəmənin qərarı ilə
iddiaçının xeyrinə qurtaracağı təqdirdə müəssisə üçün yerinə yetirilməsi
mümkün olmayan məhkəmə iddiaları.
• Qanunvericilikdə və ya hökumətin siyasətindəki dəyişikliklər.
2.3. Belə göstəricilərin əhəmiyyəti başqa amillərin təsiri altında tez- tez azala bilər. Məsələn, adi qaydada borcun ödənilməsi ilə bağlı çətinlik aktivlərin satışı, ki'editlərin ödəniş qrafıklərinə yenidən baxılması və ya əlavə kapitalın cəlb edilməsi kimi vasitələrdən istifadə edərək, pul axınının hərəkəti üzrə rəhbərliyin müvafiq planlarının köməyi ilə tənzimlənə bilər. Eyni qayda ilə, əsas malgöndərənin itirilməsi sərfəli alternativ göndərmə
mənbəyinin mövcudluğu ilə əvəz edilə bilər.
III. Auditor sübutları
3.1. Əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının mü-
nasibliyi barədə məsələ qalxarsa, auditor yaxın gələcəkdə müəssisənin
öz fəaliyyətini davam etdirə bilib-bilməyəcəyi barədə suala cavab
tapmaq məqsədilə özü üçün kifayət qədər və uyğun auditor sübutları
toplamalıdır.
3.2. Auditor yoxlamasının gedişində auditor maliyyə hesabatına dair
rəy bildirmək üçün əsas verən auditor sübutlarının alınmasına yönələn
audit prosedurları aparır. Əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi
ehtimalına dair şübhə yaranarsa, bu prosedurlardan bəziləri əlavə
əhəmiyyət kəsb edə bilər və ya əlavə prosedurların həyata keçirilməsi
zərurəti yarana bilər, yaxud sonuncu məlumatlar nəzərə alınmaqla, əvvəl
əldə edilmiş məlumatlar dəyişə bilər. Bununla əlaqədar tətbiq edilə bilən prosedurlar aşağıdakılardır:
• Pul vəsaitlərinin hərəkəti göstəriciləri, mənfəət və sair müvafiq
göstəricilərin təhlili və rəhbərliklə müzakirə edilməsi.
• Müəssisənin yaxın gələcəkdə fəaliyyətini davam etdirmək
qabiliyyətinə təsir göstərə bilənləri aşkara çıxarmaq məqsədilə hesabat
dövrü qurtardıqdan sonra baş verən hadisələrin öyrənilməsi.
• Vaxtına görə müəssisənin sonuncu aralıq maliyyə hesabatlarının
təhlili və müzakirəsi.
• İstiqrazların buraxılması şərtlərinin və kredit müqavilələri şərtlərinin
öyrənilməsi, istənilən belə şərtlərə əməl edilməməsi faktlarının
müəyyənləşdirilməsi.
• Maliyyə çətinliklərinin aşkar edilməsi məqsədilə səhmdarların yığıncaqlarının, direktorlar şurasının və müəssisənin əsas komitələrinin
iclaslarının protokolları ilə tanışlıq.
• Məhkəmə araşdırmaları və iddialarla əlaqədar müəssisənin
hüquqşünasına sorğu verilməsi.
ra
• Maliyyə yardımı göstərilməsinə və ya göstəriləcəyinə dair əlaqəli və üçüncü tərəflərlə razılaşmaların mövcudluğu, mümkünlüyü və qanuniliyinin təsdiqlənməsi; bu kimi tərəflərin əlavə vəsait vermək üçün maliyyə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi.
• İstehlakçıların sifarişlərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı müəssisənin vəziyyətinin öyrənilməsi.
3.3. Pul vəsaitlərinin, mənfəət və sair müvafiq göstəricilərin təhlili zamanı auditor müəssisədə belə məlumatların alınması sisteminin etibarlılığını təhlil etməlidir. Auditor həmçinin mövcud şəraiti nəzərə almaqla, bu göstəricilərin əsaslılığı ehtimalının uyğunluğuna baxmalıdır. Bundan başqa, auditor ötən dövrün ilkin məlumatlarını faktiki nəticələrlə, eləcə də cari dövrün ilkin məlumatlarını həmin dövrdə əldə edilən nəticələrlə müqayisə etməlidir.
3.4. Auditor həmçinin aktivlərin, istiqrazların silinməsi və borcların tərkibinin yeniləşdirilməsi, xərclərin azaldılması və ya təxirə salınması, kapitalın artırılması kimi gələcək planlara rəhbərliklə baxır və müzakirə edir. Adətən həmin tədbirlərin və ya hadisələrin planlaşdırıldığı müddət artdıqca, auditor üçün belə planların əhəmiyyəti azalır. Yaxın gələcəkdə müəssisənin ödəmə qabiliyyətinə ciddi təsir göstərə biləcək planlara adətən xüsusi diqqət yetirilir. Auditor bu planların həyata keçirilə biləcəyi, yerinə yetiriləcəyi və yerinə yetirilməsi nəticəsində vəziyyətin yaxşılaşacağına dair kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə edir. Adətən auditor bu planlara dair rəhbərlikdən yazılı məlumat almağa çalışır.
IV. Auditor mülahizələri və rəyləri
4.1. Lazımi prosedurlar yerinə yetirildikdən, tələb olunan bütün məlumatlar toplandıqdan, rəhbərliyin planlarının və başqa yüngülləş-
dirici amillərin təsirinə baxıldıqdan sonra auditor müəssisənin
fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalına dair məsələnin qənaətbəxş həll edilib-
edilməməsi barədə nəticə çıxarır.
Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı münasibdir
4.2. Auditorun qənaətinə görə, əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalını təsdiq edən kifayət qədər və uyğun auditor sübutları alınmışdırsa, onda auditor rəyində dəyişiklik edilmir.
4.3. Auditorun qənaətinə görə, əgər müəssisənin fəaliyyətinin
fasiləsizliyi ehtimalı yüngülləşdirici amillərə, xüsusilə rəhbərliyin gələ
cək üçün konkret planlarına uyğundursa, onda auditor bu planların və ya maliyyə hesabatındakı başqa amillərin açıqlanmasının zəruri olub- olmaması məsələsinə baxır. Əgər məlumatların müvafiq qaydada açıqlanması aparılmayıbsa, auditor hansının daha münasib olmasını nəzərə alaraq, şərti müsbət rəy bildirməli və ya rəy bildirməkdən imtina etməlidir.
Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalına dair
məsələ həll edilməmişdir
4.4. Auditorun qənaətinə görə, əgər müəssisənin fəaliyyətinin
fasiləsizliyi ehtimalına dair məsələ qənaətbəxş həll edilməmişdirsə, onda
auditor aşağıdakılara baxmalıdır:
a) yaxın gələcəkdə müəssisənin öz fəaliyyətini davam etdirmək
qabiliyyətini şübhə altına alan əsas şərtlərin maliyyə hesabatında tam
uyğun şəkildə göstərilib-göstərilməməsinə;
b) yaxın gələcəkdə müəssisənin öz fəaliyyətini davam etdirmək
qabiliyyətinə dair əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliyin mövcudluğunun və bunun nəticəsi olaraq, adi təsərrüfat fəaliyyətinin gedişində müəssisənin öz
aktivlərini satmaq və öhdəliklərini yerinə yetirmək iqtidarında ola
bilməməsinin maliyyə hesabatında əks etdirilib-etdirilməməsinə; və
c) maliyyə hesabatında aktivlərin uçot məbləğlərinin ödəmə
qabiliyyətinə və təsnifatına, yaxud öhdəliklərin məbləğlərinə və təsnifatına
aid olan və yaxud gələcəkdə müəssisə öz fəaliyyətini fasiləsiz davam
etdirməyə qabil olmadıqda zəruri ola biləcək heç bir düzəlişin əks
etdirilməməsinin göstərilib-göstərilməməsinə.
Məlumatların açıqlanması tam uyğun hesab edildikdə, auditor şərti
müsbət və ya mənfi rəy bildirmir.
4.5. Əgər maliyyə hesabatı açıqlanan məlumatları tam uyğun əks
etdirirsə, onda auditor, bir qayda olaraq, şərtsiz müsbət rəy bildirir, maliyyə hesabatına əlavələrdə açıqlanan və 4.4-cü maddədə göstərilən problemlərə
isnad edərək, müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalına dair
problemləri əks etdirən izahedici paraqraf əlavə etməklə, auditor rəyini
dəyişdirir.
Aşağıda bu cür paraqrafm nümunəsi verilir:
«Fikrimizi qeyd-şərtsiz bildirərək, biz maliyyə hesabatının X əlavəsini nəzərə
çatdırırıq. Müəssisə 31 dekabr 200...-Cİ ildə başa çatan dövr ərzində XXX
məbləğdə xalis zərərə məruz qalmış və bu tarixə mü-
əssisənin cari öhdəlikləri onun dövriyyə vəsaitlərini xxx məbləğdə ötmüş,
öhdəliklərin ümumi məbləği isə aktivlərin ümumi məbləğindən xxx qədər artıq
olmuşdur. X əlavəsində göstərilən başqa aspektlərlə yanaşı, bu amillər yaxın
gələcəkdə müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətini davam etdirmək iqtidarında olmasına
dair şübhə yaradır».
Auditora, müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının qeyri-müəyyənliyi ilə əlaqədar, rəy bildinnəkdən imtina etməyə qadağa qoyulmur.
4.6. Əgər maliyyə hesabatı açıqlanan müvafiq məlumatları əks
etdirmirsə, onda auditor hansının daha münasib olmasından asılı
olaraq, şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir. Şərti müsbət rəy bildirilərkən fikrin şərh və izah edilməsi barədə paraqrafm nümunəsi aşağıda verilir;
«Müəssisə bank borcu üzrə müqavilənin vaxtını uzada bilməmişdir. Belə
maliyyə dəstəyi olmadan müəssisənin yaxın gələcəkdə fəaliyyətini fasiləsiz davam
etdirməsi ciddi şübhə doğurur. Bununla əlaqədar aktivlərin kəmiyyətində və
öhdəliklərin təsnifatında düzəlişlərin aparılması zərurəti yarana bilər. Maliyyə
hesabatı (və ona əlavələr) bu amili açıqlamır.
Qulluq borcumuzla əlaqədar apardığımız yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir
ki, əvvəlki abzasda göstərilən məlumatın açıqlanması istisna olmaqla, subyektin
31 dekabr 200...-ci il tarixə mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və
nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik
balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik
münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».
Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı
münasib deyildir
4.7. Əgər auditor aparılmış əlavə prosedurlar və yüngülləşdirici amillər
də daxil olmaqla, əldə edilmiş məlumatlar əsasında müəssisənin yaxın
gələcəkdə fəaliyyətini davam etdirə bilməyəcəyi qənaətinə gələrsə, onda
göstərməlidir ki, maliyyə hesabatının hazırlanması zamanı müəssisənin
fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalından istifadə olunması münasib deyildir.
Əgər maliyyə hesabatının tərtib olunması zamanı münasib olmayan
ehtimaldan istifadənin nəticələri maliyyə hesabatının fikri dolaşdıra
biləcəyi qədər çox əhəmiyyətli və ciddidirsə, onda auditor mənfi rəy
bildirməlidir.
V. Dövlət sektoru auditinin əsasları
5.1. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının miinasibliyi adətən
dövlət idarəçiliyinin mərkəzi orqanlarının və ya maliyyə dəstəyini dövlət
idarəçiliyinin mərkəzi orqanlarından alan dövlət sektoru müəssisələrinin auditor
yoxlaması zamanı şübhə altına alınmır. Buna baxmayaraq, əgər belə maliyyə
dəstəyi göstərilmirsə və ya əgər dövlət idarəçiliyinin mərkəzi orqanları tərəfindən
maliyyələşdirmə dayandırılarsa və müəssisənin özünün mövcudluğu sual altında
olarsa, onda bu milli audit standartı rəhbərlik üçün əhəmiyyətlidir.
5.2. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı şübhə altına alınmasa da,
dövlət sektoru müəssisəsinin auditor yoxlamasının gedişində auditorlar
yoxlanılan müəssisənin öz öhdəliklərini və gələcək mümkün tələbləri yerinə
yetirmək qabiliyyətini müəyyən etmək məqsədilə Ümumi maliyyə vəziyyətini
qiymətləndirməlidirlər.
ASlÜS 057/077-2002 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2002-ci il 25 sentyabr tarixli 101/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
ƏHƏMİYYƏTLİ QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN AUDİTİ
I. Giriş 1.1. Bu Standart «Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin auditi» (İSA 540
“Audit of accounting estimates”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatında əks etdirilən əhəmiyyətli qiymətləndirmənin auditinə dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir. Bu standart proqnoz maliyyə məlumatlarının yoxlanılmasında tətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulmamışdır, hərçənd standartda göstərilən bir çox prosedurlar bu məqsədə cavab verə bilər.
1.3. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirməni təsdiq edən kifayət
qədər və münasib auditor sübutları əldə etməlidir.
1.4. «Əhəmiyyətli qiymətləndirmə» - ölçünün dəqiq üsulları olma- dıqda maddələrin təxmini məbləğidir.
Məsələn: - ehtiyatların və debitor borclarının ehtimal edilən xalis satış dəyərinə
qədər azaldılması normaları; - əsas aktivlərin faydalı xidmətinin ehtimal edilən müddətinə onların
bölünməsi üçün ehtiyatlar; - hesablanan mədaxil (hasilat); - vaxtı uzadılmış vergi; - məhkəmə prosesi nəticəsində vurulmuş zərərlərin ödənilməsi üçün
ehtiyat; - podrat müqavilələrindən zərərlər (başa çatmamış tikintilərdə); - təminat üzrə iddiaların ödənilməsi üçün ehtiyat. 1.5. Rəhbərlik maliyyə hesabatına daxil edilmiş əhəmiyyətli
qiymətləndirmənin aparılması üçün məsuliyyət daşıyır. Əhəmiyyətli
qiymətləndirmə çox vaxt keçmişdə baş vermiş və ya gələcəkdə baş verə
cəyi ehtimal edilən hadisələrin nəticələrinin qeyri-müəyyənliyi şəra- itində aparılır. Bu qiymətləndirmədən istifadə edilməsi nəticəsində əhəmiyyətli təhriflər riski artır.
II. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin xüsusiyyəti
2.1. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsi prosesi
maddənin xüsusiyyətindən asılı olaraq, sadə və ya mürəkkəb ola bilər.
Məsələn, icarə haqqının hesablanması sadə hesablama ola bilər, satıl-
mayan və artıq qalan ehtiyatların qiymətləndirilməsi isə cari məlumat-
ların və gələcək satış həcminə aid proqnozların irimiqyaslı təhlilini tə-
ləb edə bilər. Mürəkkəb qiymətləndirmələrdə xüsusi bilik və mühaki-
mələrin əhəmiyyətli həcmi tələb oluna bilər.
2.2. Əhəmiyyətli qiymətləndirmə daimi fəaliyyət göstərən mühasi-
bat uçotu sisteminin hissəsi kimi və ya yalnız dövrün sonunda fəaliy-
yət göstərən sistemin hissəsi kimi müəyyən edilə bilər. Bir çox hallar-
da əhəmiyyətli qiymətləndirmə təcrübəyə, məsələn, əsas vəsaitlərin
hər bir kateqoriyası üçün standart amortizasiya normalarından və ya
təminatlar üzrə ehtiyatın hesablanması üçün satışdan gəlirin standart
faizlərindən istifadə edilməsi təcrübəsinə əsaslanan düsturların kömə-
yi ilə çıxarılır. Belə hallarda rəhbərlik düsturları, məsələn, aktivlərdən
fəal istifadə edilməsinin qalan müddətinin yenidən qiymətləndirilmə-
si vasitəsilə və ya faktiki nəticələrin qiymətləndirmə ilə müqayisəsi
və zəruri hallarda düsturların düzəldilməsi vasitəsilə daim yenidən
nəzərdən keçirməlidir.
2.3. Maddələrlə əlaqədar qeyri-müəyyənlik və ya obyektiv məlu-
matların olmaması nəticəsində əsaslandırılmış əhəmiyyətli qiymət-
ləndirmənin əldə edilməsi qeyri-mümkün ola bilər. Belə hallarda
auditor 09.12.2000-ci il tarixli AS1ÜS042A/057A saylı «Auditor rəy-
ləri» audit standartına uyğun olaraq dəyişdirilmiş* auditor rəyinə zə-
rurətin olub-olmamasını həll etməlidir.
III. Audit prosedurları
3.1. Auditor mövcud şəraitlərdə əhəmiyyətli qiymətləndirmə-
bu lazımdırsa, nin əsaslandırılıb-əsaslandırılmamasını və əgər
* Audi lor rəyi o vaxt dəyi^-dirilmiş hesab edilir ki, ona izahedici paraqraj' daxil edilir və ya auditor şərtsiz müsbət fikir bildirmir.
onun haqqında informasiyanın açıqlanıb-açıqlanmamasmı müəyyən
etmək üçün kifayət qədər və münasib auditor sübutları əldə etməlidir.
Əhəmiyyətli qiymətləndirməni təsdiq edən sübutu əldə etmək çox vaxt maliyyə hesabatının digər maddələrini təsdiq edən sübuta nisbətən daha çətin və az inandırıcı olur.
3.2. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyən edilməsində rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların və metodların, o cümlədən daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin başa düşülməsi çox vaxt audit prosedurlarının xüsusiyyətinin, keçirilmə müddətinin və həcminin planlaşdırılması nöqteyi-nəzərindən daha vacib olur.
3.3. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin auditində auditor bir
yanaşmanı və ya aşağıdakı yanaşmalardan ibarət olan kombinasiyanı
seçməlidir:
a) qiymətləndirmənin müəyyən edilməsində rəhbərlik tərəfindən
istifadə edilən prosedurların təhlili və testləşdirilməsi;
b) rəhbərlik tərəfindən aparılan qiymətləndirmə ilə müqayisə
etmək üçün müstəqil qiymətləndirmədən istifadə edilməsi;
c) qiymətləndirmələri təsdiq edən sonrakı hadisələrin icmalı.
IV. Rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların təhlili və
testləşdirilməsi
4.1. Rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların təhlilində və
testləşdirilməsində adətən atılan addımlara aşağıdakılar daxildir:
a) əhəmiyyətli qiymətləndirmənin kəmiyyətlərinin əsaslandığı
məlumatların qiymətləndirilməsi və ehtimalların təhlili;
b) qiymətləndirmədə yerinə yetirilən hesablamaların yoxlanılması;
c) əgər mümkündürsə, əvvəlki dövrlərin əhəmiyyətli
qiymətləndirmələrinin bu dövrlərin faktiki nəticələri ilə müqayisə
edilməsi;
d) əhəmiyyətli qiymətləndirmənin rəhbərlik tərəfindən təsdiq edilməsi
proseduruna baxılması.
Məlumatların qiymətləndirilməsi və ehtiyatların təhlili
4.2. Auditor qiymətləndirmənin əsaslandığı məlumatların nə qədər
dəqiq, tam və münasib olmasını müəyyən etməlidir. Əgər uçot
məlumatlarından istifadə edilirsə, onlar mühasibat uçotu sistemində işlənən məlumatlara uyğunlaşdırılmalıdır. Məsələn, auditor təminat üzrə
ehtiyatın təsdiq edilməsində auditor sübutu əldə etməlidir ki, təminat
müddəti bitməmiş məhsula dair məlumatlar ilin sonunda malların satışı
haqqında uçot məlumatları ilə uyğunlaşdırılmışdır.
4.3. Auditor həmçinin subyektdən kənarda sübut axtara bilər. Belə ki,
satışın ehtimal olunan gələcək həcmi əsasında hesablanan ehtiyatların
köhnəlməsi ilə əlaqədar xərclərin ödənilməsini təsdiq edərək, auditor
satışın səviyyəsi, mövcud sifarişlərin həcmi və bazarın meyli kimi daxili
məlumatları öyrənməklə yanaşı, bütövlükdə sahə üzrə satışın nəzərdə
tutulan həcminə və bazarın təhlilinə əsaslanan sübutlar axtara bilər. Eyni
qayda ilə məhkəmə proseslərinin və iddialarının rəhbərlik tərəfindən
qiymətləndirilməsini öyrənərkən auditor məlumat üçün birbaşa subyektin
hüquqşünasına müraciət edəcəkdir.
4.4. Auditor toplanmış məlumatların lazımi qaydada təhlil olunmasını
və əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsi üçün əsası
formalaşdıran proqnozların aparılmasını müəyyən etməlidir. Məsələn,
debitor borcunun ödənilməsi müddətlərinin təhlili və ehtiyatların müəyyən
növünün neçə ay ərzində mövcud olacağının təyin edilməsi keçmiş
təcrübəyə və proqnozlardan istifadə edilməsinə əsas- lanırmı.
4.5. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əldə olunmasında istifadə
edilən daha münasib ehtimal üçün subyektin müvafiq əsasa malik
olub-olmamasını qiymətləndirməlidir. Bəzi hallarda ehtimallar
inflyasiyanın gələcək səviyyəsi, faiz dərəcələri, əhalinin məşğulluq
səviyyəsi və bazarın gözlənilən artımı kimi dövlət və sahə statistika
məlumatlarına əsaslanır. Başqa hallarda ehtimallar yalnız həmin subyektə
aid olacaq və daxili məlumatlara əsaslanacaqdır.
4.6. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əsaslandığı ehtimalların
qiymətləndirilməsində aşağıdakılara baxmalıdır:
• onlar əvvəlki dövrlərin faktiki nəticələri ilə əsaslandırılıbmı;
• onlar digər qiymətləndirmənin əldə edilməsi üçün istifadə olunan
ehtimallarla uyğunlaşdınlırmı;
• onlar rəhbərliyin müvafiq planları ilə uyğunlaşdırılırmı.
Auditor dəyişikliklərə və (və ya) ciddi təhriflərə daha çox məruz
qalmış ehtimallara xüsusi diqqət yetirməlidir.
4.7. Xüsusi metodlardan istifadə etməklə mürəkkəb qiymətləndirmə
prosesində auditor ekspertlərin, məsələn, mədənlərdə mineral filiz
ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində mühəndislərin işinin nəticələrindən
istifadə etmək zərurəti ilə üzləşə bilər. Ekspertin işindən is-
lifadə edilməsi barədə tövsiyələr 10.02.2001-ci il tarixli AS1ÜS043/058
saylı “Ekspertin işindən istifadə” audit standartında verilmişdir.
4.8. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin aparılmasında rəhbərliyin
istifadə etdiyi düsturların münasib olub-olmamasını təhlil etməlidir.
Belə təhlil əvvəlki dövrlərdə subyektin maliyyə nəticələri barədə
auditorun biliyinə, sahənin digər subyektlərinin təcrübəsinə və rəhbərliyin
planları haqqında auditora verilmiş məlumatlara əsaslanır.
Hesablamaların yoxlanılması
4.9. Auditor rəhbərliyin əməl etdiyi hesablama prosedurunu
yoxlamalıdır. Auditor testləşdirməsinin xüsusiyyəti, müddəti və həcmi
əhəmiyyətli qiymətləndinnə hesablamalarının mürəkkəbliyindən,
əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsində subyektin istifadə
etdiyi prosedurların və metodların auditor qiymətləndirməsindən və
maliyyə hesabatı kontekstində belə qiymətləndirmənin əhəmiyyətindən
asılı olacaqdır.
Əvvəlki qiymətləndirmələrin faktiki nəticələrlə
müqayisə edilməsi
4.10. Auditor imkan daxilində əvvəlki dövrlərin əhəmiyyətli
qiymətləndirmələrini elə həmin dövrlərin faktiki nəticələri ilə müqayisə
etməlidir. Bu, aşağıdakılara kömək edər:
a) subyektin istifadə etdiyi qiymətləndirmə prosedurlarının ümumi
etibarlılığına dair sübutların əldə olunmasına;
b) qiymətləndirmə düsturlarının düzəldilməsi zərurətinə baxılmasına;
c) faktiki nəticələrlə əvvəlki qiymətləndirmələr arasındakı fərqin
müəyyən edilməsinə və zəruri hallarda müvafiq düzəlişlərin aparılmasına
və lazımi məlumatların açıqlanmasına.
Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin rəhbərlik tərəfindən
təsdiq edilməsi proseduruna baxılması
4.11. Əhəmiyyətli qiymətləndirməyə adətən rəhbərlik tərəfindən baxılır
və təsdiq edilir. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirməyə müvafiq səviyyəli
rəhbər tərəfindən baxılmasını və təsdiq edilməsini, habelə əhəmiyyətli
qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsini təsdiq edən sənədləşmədə əks
olunmasını yoxlamalıdır.
V. Müstəqil qiymətləndirmədən istifadə edilməsi
5.1. Auditor müstəqil qiymətləndirmə keçirə və ya əldə edə və onu rəhbərlik tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmə ilə müqayisə edə bilər. Müstəqil qiymətləndirmədən istifadə edərkən auditor məlumatları müəyyənləşdirməli, ehtimallara baxmalı və belə müstəqil qiymətləndirmə üçün istifadə edilən hesablama prosedurlarının testləşdirilməsini aparmalıdır. Həmçinin əvvəlki dövrlərin əhəmiyyətli qiymətləndirmələrini həmin dövrlərin faktiki nəticələri ilə müqayisə etmək məqsədəuyğun olardı.
VI. Sonrakı hadisələrin icmalı
6.1. Hesabat dövrü bitdikdə, lakin auditin başa çatmasına qədər olan əməliyyatlar və hadisələr rəhbərlik tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirməyə aid auditor sübutu ola bilər. Belə əməliyyatların və hadisələrin auditor tərəfindən hazırlanan icmalı əhəmiyyətli qiymətləndirmənin aparılmasında rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların təhlilinin və testləşdirilməsinin aparılmasına və ya əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əsaslılığının təhlilində müstəqil
qiymətləndirməyə ehtiyacı azalda və ya hətta aradan qaldıra bilər.
VII. Audit prosedurlarının nəticələrinin qiymətləndirilməsi
7.1. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əsaslılığını sifarişçinin
biznes biliyinə və qiymətləndirmənin audit gedişində əldə edilən digər
auditor sübutları ilə uyğunlaşdırılıb-uyğunlaşdırılma- masına
əsaslanaraq yekun olaraq qiymətləndirməlidir.
7.2. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilmə- sində istifadə edilən məlumatlara və ehtimallara təsir göstərən hər hansı sonrakı zəruri əməliyyatların və hadisələrin nəzərə almıb-alın- mamasma baxmalıdır.
7.3. Əhəmiyyətli qiymətləndirməyə xas olan qeyri-müəyyənliyə görə fərqin qiymətləndirilməsi auditin başqa sahələrinə nisbətən daha mürəkkəb ola bilər. Auditor sübutu ilə təsdiq edilən məbləğin auditor qiymətləndirməsi ilə maliyyə hesabatında əks etdirilən əhəmiyyətli qiymətləndirmə arasında uyğunsuzluq olduqda, auditor müəyyən etməlidir ki, bu uyğunsuzluq nəzərə alınmaqla düzəlişlərə ehtiyac var- mı. Əgər mövcud fərq əsaslandırılıbsa (məsələn, maliyyə hesabatında olan məbləğ
məqbul nəticələrin həddini aşmadığına görə), düzəlişlə
rə ehtiyac yoxdur. Bununla yanaşı, auditor mövcud fərqin əsaslandırılmadığını hesab edirsə, əhəmiyyətli qiymətləndirməyə yenidən baxılması xahişi ilə rəhbərliyə müraciət olunmalıdır. Əhəmiyyətli qiymətləndirməyə yenidən baxılmasından imtina edildikdə, mövcud fərq təhrif sayılmalıdır və ona başqa təhriflərlə birlikdə baxılmalıdır ki, belə təhriflərin nəticələrinin maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli olması qiymətləndirilsin.
7.4. Auditor həmçinin belə bir məsələyə də baxmalıdır ki, fərqin əsaslandırılmış kimi qəbul edilən ayrı-ayrı kəmiyyətləri şişirtmək və ya azaltmaq meyli təzahür edirmi və bu, məcmu halda maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir göstərinni. Belə hallarda auditor əhəmiyyətli qiymətləndirməni məcmu halda qiymətləndirməlidir.
ASlÜS 058/078-2002 Azərbaycan Respııhlikasımn Auditorlar
Palatası Şurasının 2002-ci il 15 oktyabr tarixli 102/3 saylı qərarı ilə
təsdiq edilmişdir
YOXLANILMIŞ MALİYYƏ
HESABATLARINA DAXİL EDİLƏN
SƏNƏDLƏRDƏ DİGƏR MƏLUMATLAR
I. Giriş
1.1. Bu standart «Yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər məlumatlar» (İSA 720 «Other Information in Docu-
ments Containing Audited Financial Statements») beynəlxalq audit
standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu audit standartının məqsədi yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına
daxil edilən sənədlərdə əks etdirilən və bu barədə auditor rəyi tərtib
edilməsi məcburi olmayan digər məlumatlara auditor tərəfindən
baxılmasına dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin
verilməsindən ibarətdir. Bu standart illik hesabatla əlaqədar tətbiq edilir,
lakin həm də başqa sənədlərlə əlaqədar, məsələn, qiymətli kağızların
buraxılmasında istifadə olunarkən tətbiq edilə bilər.
1.3. Auditor yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına münasibətdə
əhəmiyyətli uyğunsıızluqları aşkar etmək üçün digər məlumatlarla
tanış olmalıdır.
1.4. «Əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar» o halda ola bilər ki, digər
məlumatlar yoxlanılmış maliyyə hesabatlarmdakı məlumatlara zidd olsun.
Əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar əvvəllər əldə edilmiş auditor sübutları
əsasında çıxarılan nəticələri və bəlkə də maliyyə hesabatlarına dair auditor
rəyi üçün əsas olmuş mülahizələri şübhə altında qoya bilər.
1.5. Adətən subyekt hər il auditor rəyi ilə birlikdə yoxlanılmış maliyyə
hesabatları daxil edilən sənədi («illik hesabatı») dərc etdirir. Bu zaman
subyekt illik hesabata ya qanuna əsasən, ya da adət üzrə həm maliyyə, həm
də qeyri-maliyyə xüsusiyyətli digər məlumatları da daxil edə bilər. Bu
audit standartında belə məlumatlar «digər məlumatlar» adlanır.
1.6. Digər məlumatlara subyektin fəaliyyəti haqqında rəhbərliyin və ya direktorlar şurasının hesabatı, maliyyə icmalı və ya maliyyə göstəriciləri, məşğulluq haqqında məlumatlar, planlaşdırılan kapital xərcləri, analitik göstəricilər, vəzifəli şəxslərin və direktorların adları, habelə seçmə rüblük məlumatlar kimi sənədlər daxildir.
1.7. Bəzi hallarda auditor digər məlumatlar barədə xüsusi hesabatın təqdim edilməsi üçün qanunla və ya müqavilə ilə nəzərdə tutulmuş öhdəliklərə malik olur. Qalan digər hallarda auditor belə öhdəliklərə malik olmur. Bununla yanaşı, auditor maliyyə hesabatları barədə rəy tərtib edərkən digər məlumatlara baxmalıdır, belə ki, yoxlanılmış maliyyə hesabatlarının mötəbərliyi yoxlanılmış maliyyə hesabatları ilə digər məlumatlar arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində şübhə altında qoyula bilər.
1.8. Bəzi yurisdiksiyalarm rəhbərləri auditordan digər müəyyən məlumatlar, məsələn, əlavə məlumatlar və aralıq maliyyə məlumatları üzrə xüsusi prosedurların tətbiqini tələb edir. Əgər belə məlumatlar yoxdursa və ya kifayət qədər deyildirsə, bunun auditor rəyində göstərilməsi auditordan tələb oluna bilər.
1.9. Əgər digər məlumatlar haqqında hesabatın tərtib edilməsi öhdəliyi mövcuddursa, onda auditorun məsuliyyəti barədə razılaşmanın xüsusiyyəti qanunvericilik və peşə standartları ilə müəyyən edilir. Əgər auditorun vəzifəsinə digər məlumatların icmalı daxildirsə, onda auditor icmalın aparılması üzrə müvafiq audit standartı ilə müəyyən olunmuş tövsiyələrə əməl etməlidir.
II. Digər məlumatlara buraxılış
2.1. Auditorun illik hesabatda olan digər məlumatlarla tanış olması
üçün belə məlumatlara buraxılmağa dair vaxtında icazə almaq tələb olunur.
Buna görə də auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixinə qədər auditor belə məlumatların alınması barədə subyektlə razılaşmalıdır. Bəzi hallarda digər
məlumatların hamısı üçün yuxarıda göstərilən tarixə qədər icazə alma
bilməz. Belə hallarda auditor 6.2-6.5-ci bəndlərdə göstərilmiş tövsiyələrə
əməl etməlidir.
III. Digər məlumatlara baxılması
3.1. Maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasının məqsədi və həcmi
barədə şərtə görə, auditorun vəzifəsi auditor rəyində göstərilən məlu
matlarla məhdudlaşır. Buna müvafiq olaraq, auditor digər məlumatların lazımi qaydada şərh edilib-edilməməsini aydınlaşdırmağa görə məsuliyyət daşımır.
IV. Əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar
4.1. Əgər auditor digər məlumatlarla tanış olarkən əhəmiyyətli
uğunsuzluqlar aşkar edərsə, onda o, yoxlanılmış maliyyə
hesabatlarında və ya digər məlumatlarda düzəlişlərin aparılmasının
lazım olub-olmamasını müəyyən etməlidir.
4.2. Əgər yoxlanılmış maliyyə hesabatlarında düzəlişlər etmək
zəruridirsə, lakin subyekt düzəlişdən imtina edirsə, onda auditor şərti
müsbət rəy və ya mənfi rəy bildirməlidir.
4.3. Əgər digər məlumatlarda düzəlişlər etmək zəruridirsə, lakin
subyekt düzəlişdən imtina edirsə, auditor bunu nəzərə alaraq, auditor
rəyinə əhəmiyyətli uyğunsuzluqları göstərən izahedici pa- raqraf daxil
etməli və ya başqa tədbirlər görməlidir. Auditor rəyinin verilməsindən imtina etmək və ya auditor yoxlamasının davam etdirilməsi ilə razılaşmamaq kimi tədbirlər vəziyyətin, habelə uyğun- suzluqlarm xüsusiyyətlərindən və əhəmiyyətindən asılı olacaqdır. Auditor həmçinin sonrakı fəaliyyətə dair hüquq məsləhətinin alınması məsələsinə baxmalıdır.
V. Faktların əhəmiyyətli təhrifi
5.1. Əhəmiyyətli uyğunsuzluqları aşkar etmək məqsədilə digər
məlumatlarla tanış olarkən auditor faktların şəksiz əhəmiyyətli təhrifini
müəyyən edə bilər.
5.2. Bu audit standartının məqsədləri üçün digər məlumatlarda
«faktların əhəmiyyətli təhrifi» o vaxt olur ki, yoxlanılan maliyyə
hesabatının məzmununa aid olmayan belə məlumatlar düzgün izah və ya
təqdim edilmir.
5.3. Əgər auditor digər məlumatlarda faktların əhəmiyyətli
təhrifinin olduğunu aşkar edərsə, onda bu məsələni subyektin
rəhbərliyi ilə müzakirə etməlidir. Rəhbərliklə bu məsələnin müzakirəsi
zamanı auditor digər məlumatların və auditorun suallarına rəhbərliyin
cavablarının nə dərəcədə mötəbər olduğunu müəyyənləşdirməyə də bilər. Buna görə də o, mühakimələrdə və ya rəylərdə əhəmiyyətli fərqlərin
olub-olmaması məsələsini həll etməlidir.
5.4. Əgər auditor əvvəlki kimi faktların şəksiz təhrifinin mövcud
olmasını ehtimal edərsə, onda o, rəhbərlikdən subyektin hüquq
məsləhətçisi kimi səriştəli üçüncü tərəflə məsləhətləşməyi xahiş etməli
və verilən tövsiyələri nəzərə almalıdır.
5.5. Əgər auditor digər məlumatlarda faktların şəksiz təhrifinin
olması barədə nəticəyə gələrsə, lakin rəhbərlik təhrifi aradan
qaldırmaqdan imtina edərsə, onda auditor sonrakı müvafiq
tədbirlərin görülməsi haqqında düşünməlidir. Görülən tədbirlərə digər məlumatlar barəsində auditorun şübhəsini izah edən sənədlərin tərtib edilməsi vasitəsilə subyektə ümumi rəhbərlik üçün məsul olan şəxsin xəbərdar edilməsi və hüquq məsləhətinin alınması daxil ola bilər.
VI. Auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixindən sonra
digər məlumatların əldə olunmasına buraxılış
6.1. Auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixinə qədər bütün digər məlumatları əldə etmək üçün auditorun imkanı olmadıqda, o, ilk növbədə
həmin məlumatlarla tanış olmalıdır ki, əhəmiyyətli uyğunsuzluqla- rı aşkar
edə bilsin.
6.2. Əgər digər məlumatlarla tanış olarkən auditor əhəmiyyətli uy-
ğunsuzluqları və ya faktların şəksiz əhəmiyyətli təhrifini aşkar edərsə,
onda o, yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına və ya digər məlumatlara
yenidən baxmaq üçün ehtiyacın olub-olmamasını müəyyən etməlidir.
6.3. Əgər maliyyə hesabatlarına yenidən baxmaq münasibdirsə, onda
2002-ci il 4 iyun tarixli ASlÜS 052/072 saylı «Sonrakı hadisələr» audit
standartmdakı tövsiyələrə əməl etmək lazımdır.
6.4. Əgər digər məlumatlara yenidən baxmaq zəruridirsə və subyekt
buna razıdırsa, onda auditor həmin hallar üçün lazım olan prosedurları yerinə yetirməlidir. Prosedurlara əvvəllər dərc edilmiş maliyyə
hesabatlarını alan şəxslərə məlumat verilməsi məqsədilə rəhbərliyin
gördüyü tədbirlər, maliyyə hesabatları və digər məlumatlar üzrə, habelə
yenidən baxılmanın aparılması barədə auditor rəyi daxil ola bilər.
6.5. Digər məlumatlara yenidən baxmaq zəruri olduqda, lakin
rəhbərlik bundan imtina etdikdə, auditor sonrakı müvafiq tədbirlərin
görülməsi haqqında düşünməlidir. Görülən tədbirlərə digər məlumatlar
barəsində auditorun şübhəsini izah edən sənədlərin tərtib edilməsi
vasitəsilə subyektə ümumi rəhbərlik üçün məsul olan şəxsin xəbərdar
edilməsi və hüquq məsləhətinin alınması daxil ola bilər.
VII. Dövlət sektoru auditinin əsaslan
7.1. Bu audit standartı maliyyə hesabatlarının auditor yoxlaması
kontekstində tətbiq edilir. Dövlət sektorunda auditor digər məlumatlara dair
hesabatın təqdim edilməsi üzrə qanunla və ya müqavilə ilə nəzərdə tutulan
öhdəliklərə malik ola bilər. Bu audit standartının 1.9-cu maddəsində göstərildiyi
kimi, indiki standartda əks etdirilmiş prosedurlar, məsələn, fəaliyyət
göstəricilərinin və ya illik hesabatda olan digər məlumatların mötəbərliyi barədə
rəyin bildirilməsinə dair qanunvericilik və ya digər auditor tələblərini ödəmir.
Yuxarıda göstərilən məlumatlar barəsində auditorun rəy bildirməli olduğu
hallarda bu standartın tətbiq edilməsi münasib olmaz. «Digər məlumatlar»
barəsində xüsusi auditor tələbləri olmadıqda, bu audit standartında olan ümumi
prinsipləri tətbiq etmək lazımdır.
ASlÜS 059/079-2002 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar
Palatası Şurasının 2002-ci il 15 oktyabr tarixli 102/4 saylı qərarı ilə
təsdiq edilmişdir
XIDMƏT TƏŞKİLATLARININ
XİDMƏTLƏRİNDƏN İSTİFADƏ EDƏN
SUBYEKTLƏRİN AUDİTİ
I. Giriş
1.1. Bu standart «Xidmət təşkilatlarının xidmətlərindən istifadə edən subyektlərin auditi» (ISA 402 «Audit Considerations Relating to Entities Using Service Organizations») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi xidmət təşkilatlarının xidmətlərindən istifadə edən sifarişçinin auditoru üçün tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bundan başqa, bu milli audit standartında sifarişçinin auditorlarının xidmət təşkilatlarının auditorlarından ala biləcəyi hesabatların təsviri verilir.
1.3. Auditor auditin planlaşdırılması və aparılmasına səmərəli
yanaşmanın işlənib hazırlanması məqsədilə sifarişçinin mühasibat
uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə xidmət təşkilatlarının nə kimi
təsir göstərməsini müəyyən etməlidir.
1.4. Sifarişçi xidmət təşkilatlarının, məsələn, uçotda əməliyyatları qeyd edən və müvafiq maliyyə hesabatlarını tərtib edən və ya uçotu aparan, habelə müvafiq məlumatları işləyib hazırlayan (məsələn, kompüter uçotu sistemini tətbiq edən) təşkilatların xidmətinə müraciət edə bilər. Əgər sifarişçi xidmət təşkilatlarının xidmətindən istifadə edirsə, onda xidmət təşkilatlarının bəzi prosedurları, yazışmaları və siyasəti sifarişçinin
maliyyə hesabatlarının auditi üçün əhəmiyyətli ola bilər.
II. Sifarişçinin auditoru tərəfindən baxılmalı məsələlər
2.1. Xidmət təşkilatları sifarişçinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət
sistemlərinə təsir göstərə bilən siyasəti və prosedurları müəyyən
ləşdirib həyata keçirə bilər. Bu kimi siyasət və prosedurlar sifarişçi təşkilatdan fiziki və funksional baxımdan ayrı aparılır. Əgər xidmət təşkilatlarının göstərdiyi xidmətlər əməliyyatların uçotu və onların işlənib hazırlanması ilə məhdudlaşırsa, maliyyə hesabatlarını sifarişçi tərtib edirsə və uçot yazılışlarını təsdiq etmək hüququnu özündə saxlayırsa, onda o, prosedurları və səmərəli siyasəti öz təşkilatı daxilində müstəqil olaraq həyata keçirə bilər. Əgər xidmət təşkilatları əməliyyat apararsa və sifarişçinin hesabatlarını tərtib edərsə, onda sifarişçi xidmət təşkilatının siyasətinə və prosedurlarına isnad etmək zərurətini qəbul edə bilər.
2.2. Auditor xidmət təşkilatının fəaliyyətinin sifarişçi və audit üçün
əhəmiyyətliliyini müəyyən etməlidir. Bu məqsədlə sifarişçinin
auditorunun aşağıdakılara baxması vacibdin
- xidmət təşkilatlarının göstərdikləri xidmətin xüsusiyyətinə;
- sifarişçi ilə xidmət təşkilatları arasında qarşılıqlı əlaqələrə və
müqavilənin şərtlərinə;
- xidmət təşkilatlarının xidmətindən istifadənin maliyyə hesabatla-
rmdakı əhəmiyyətli təsdiqləmələrə təsirinə;
- belə təsdiqləmələrlə əlaqədar olan tərkib riskinə;
- sifarişçinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri ilə xidmət
təşkilatlarının mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri arasında
qarşılıqlı əlaqənin səviyyəsinə;
- xidmət təşkilatlarının işləyib hazırladığı əməliyyatlar üzrə sifarişçi
tərəfindən istifadə edilən daxili nəzarət vasitələrinə;
- xidmət təşkilatlarının maliyyə sabitliyinə və imkanlarına, o cümlədən
xidmət təşkilatlarının iflasının sifarişçi üçün nəticələrinə;
- xidmət təşkilatları barədə məlumatlara, məsələn, istifadəçilər üçün
təlimatlarda qeyd olunanlara və texniki vasitələrə;
- sifarişçinin tətbiqi proqramlarına dair ümumi və kompüter sisteminin
nəzarət vasitələri barədə məlumatlara.
Yuxarıda göstərilən amillərə baxılması auditoru xidmət təşkilatlarının
nəzarət vasitələrinin nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinə təsir
etməməsi qənaətinə gətirə bilər; əgər belə olarsa, onda bu standartın
növbəti maddəsini nəzərə almağa lüzum yoxdur.
2.3. Sifarişçinin auditoru eyni zamanda xidmət təşkilatlarının
auditorları, daxili auditorlar və ya nəzarətedici orqanlar tərəfindən tərtib
olunmuş hesabatlar, habelə xidmət təşkilatlarının mühasibat uçotu və
daxili nəzarət sistemləri, onların fəaliyyətinə və səmərəliliyinə dair
məlumat mənbəyi olmaq etibarı ilə üçüncü tərəfin tərtib etdiyi hesabatlar
barədə məsələyə baxılmalıdır.
2.4. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının fəaliyyətinin
sifarişçi və audit üçün əhəmiyyətliliyi qənaətinə gəlirsə, onda auditor
mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə dair kifayət qədər
təsəvvür eldə etmək, eləcə də nəzarət testləri aparmaq şərtilə, nəzarət
sistemi riskini istər maksimum, istərsə də daha aşağı səviyyədə
qiymətləndirmək üçün məlumatlar əldə etməlidir.
2.5. Əgər məlumatların həcmi yetərli deyilsə, onda mümkündür ki,
sifarişçinin auditoııı xidmət təşkilatına, onun auditorunun lazımi
məlumatların alınması üçün prosedurları yerinə yetirməsi, yaxud bu
məlumatların alınması məqsədilə özünün xidmət təşkilatına getməli olması
barədə müraciət etsin. Xidmət təşkilatlarına getmək istəyini bildirən
sifarişçinin auditoru sifarişçidən xahiş edə bilər ki, o da öz növbəsində
auditorun lazımi məlumatlarla tanış olmasına imkan yaradılması xahişi ilə
xidmət təşkilatlarına müraciət etsin.
2.6. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorlarının,
üçüncü tərəfin tərtib etdiyi hesabatlarla tanış olarsa, xidmət təşkilatlarının
fəaliyyətinin təsir göstərdiyi mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri barədə təsəvvür əldə edə bilər. Bundan başqa, sifarişçinin auditoru xidmət
təşkilatlarının nəzarət sisteminin təsir etdiyi təsdiqlə- mələrə dair nəzarət
riski qiymətləndirilərkən, eyni zamanda, xidmət təşkilatlarının auditorunun
hesabatlarından da istifadə edə bilər. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət
təşkilatlarının auditorunun hesabatlarından istifadə edərsə, onda o,
konkret tapşırığın yerinə yetirilməsində xidmət təşkilatlarının
auditorunun nə dərəcədə peşəkar səriştəlilik göstərdiyinə dair
məlumatlar əldə edilməsinin məqsə- dəuyğunluğunu təhlil etməlidir.
2.7. Sifarişçinin auditoru nəzarət sistemi riskinin daha aşağı səviyyədə
qiymətləndirilməsini təmin etmək üçün nəzarət testlərinin köməyi ilə
auditor sübutlarının alınmasını zəruri hesab edə bilər. Belə sübutları
aşağıdakı üsullarla əldə etmək olar: • Xidmət təşkilatlarının fəaliyyəti üzrə sifarişçinin nəzarət vasitələrinin
testləşdirilməsi;
• Audit üçün əhəmiyyət kəsb edən və istifadə olunan tətbiqi
proqramlara dair xidmət təşkilatlarının mühasibat uçotu və daxili nəzarət
sistemlərinin səmərəliliyi üzrə xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı ilə tanışlıq;
• Nəzarət testləri aparmaq və xidmət təşkilatlarına getməklə.
111. Xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı
3.1. Sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatından istifadə edərkən bu hesabatın mahiyyətinə və məzmununa baxmalıdır.
3.2. Bir qayda olaraq, xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı aşağıdakı iki nümunə kimi olur:
Nümunə A - strukturun yararlılığına dair rəy
a) xidmət təşkilatlarının mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin xidmət təşkilatlarının rəhbərliyi tərəfindən adi qaydada tərtib edilmiş təsviri; və
b) xidmət təşkilatlarının auditorunun təsdiqedici rəyləri: (I) yuxarıda qeyd edilən təsvirin dəqiqliyi; (II) nəzarət sisteminin tətbiqi; (III) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin qarşısında qoyulan
məqsədlərə nail olunması üçün onların yararlılığı. Nümunə B - strukturun yararlılığı və fəaliyyətin
səmərəliliyinə dair rəy
a) xidmət təşkilatının mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin xidmət təşkilatlarının rəhbərliyi tərəfindən adi qaydada tərtib edilmiş təsviri; və
b) xidmət təşkilatlarının auditorunun təsdiqedici rəyləri: (I) yuxarıda qeyd edilən təsvirin dəqiqliyi; (II) nəzarət sisteminin tətbiqi; (III) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin qarşısında qoyulan
məqsədlərə nail olunması üçün onların yararlılığı; və (IV) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin (nəzarət testlərinin
nəticələrinə əsaslanaraq) fəaliyyətinin səmərəliliyi. Fəaliyyətin səmərəliliyinə dair rəyə əlavə olaraq, xidmət təşkilatlarının auditoru hansı nəzarət testlərinin həyata keçirilməsini və onların nəticəsinin necə olduğunu göstərməlidir.
Adətən xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı ondan istifadənin dairəsinə görə məhdud olur (adətən istifadəçilərin sırası rəhbərlik, xidmət təşkilatları, onun sifarişçiləri və sifarişçinin auditorları ilə məhdudlaşır).
3.3. Sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun yerinə yetirdiyi işlərin həcmini təhlil etməli, eləcə də xidmət təşkilatlarının auditorunun tərtib etdiyi hesabatların faydalılığını və uyğunluğunu qiymətləndirməlidir.
3.4. Sifarişçinin auditom A nümunəsində göstərilən rəydən mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə dair lazımi təsəvvür əldə etmək məqsədilə istifadə etməsinə baxmayaraq, belə rəydən nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinin aşağı salınması üçün əsas kimi istifadə etməməlidir.
3.5. Və əksinə, nəzarət testləri aparılarkən B nümunəli rəydən belə əsas kimi istifadə edilə bilər. Rəyin B nümunəsindən nəzarət sistemi riskinin daha aşağı qiymətləndirilməsini təsdiq edən sübut kimi istifadə edilirsə, onda sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun yoxladığı nəzarət sisteminin sifarişçinin əməliyyatlarına (sifarişçinin maliyyə hesabatlarındakı əhəmiyyətli təsdiqləmələrə) aidiyyatmm olmasını, gələcəkdə xidmət təşkilatlarının auditorunun yerinə yetirdiyi nəzarət testlərinin yetərliliyini və onların nəticəsini müəyyən etməlidir. Sonuncu halda baxılması tələb olunan iki əsas məsələ xidmət təşkilatlarının auditorunun testləri ilə əhatə olunan dövrün müddəti və bu testlərin yerinə yetirilməsi anından sonrakı vaxtdan ibarətdir.
3.6. Auditə aidiyyatı olan müəyyən nəzarət testlərinə və nəticələrə əsasən sifarişçinin auditorunun belə testlərin xüsusiyyətinin, aparılma müddətinin və həcminin sifarişçinin auditorunun nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsini təsdiq etmək məqsədilə, mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin səmərəliliyinə dair kifayət qədər və uyğun auditor sübutlarının alınmasına nə dərəcədə imkan yaratmasını təhlil etməsi zəruridir.
3.7. Xidmət təşkilatlarının aditoru mahiyyətinə görə sifarişçinin auditorunun istifadə etdiyi yoxlama prosedurlarının yerinə yetirilməsinə cəlb edilə bilər. Bu, sifarişçi və onun auditoru, eləcə də xidmət təşkilatları və onların auditorlarının razılaşdığı prosedurlardan ibarət ola bilər.
3.8. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatından istifadə edirsə, onda o, öz rəyində xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatına isnad etməməlidir.
ASlÜS 060/080-2003 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cii il 4 fevral tarixli
108/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
MÜQAYİSƏ
I. Giriş
1.1. Bu standart «Müqayisə» (ISA 710 «Comparatives») beynəlxalq
audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi müqayisələrin aparılması zamanı
auditorun vəzifələrinə dair standartların müəyyən edilməsindən və
tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir. Bu standart ümumiləşdirilmiş
maliyyə hesabatları yoxlanılmış maliyyə hesabatları ilə birlikdə təqdim
olunduqda tətbiq edilmir. 1.3. Auditor müqayisənin bütün əhəmiyyətli aspektlərdə
yoxlanılan maliyyə hesabatlarına tətbiq edilən maliyyə hesabatlarının
əsasları ilə uyğun olub-olmamasını müəyyən etməlidir.
1.4. Müxtəlif ölkələrin maliyyə hesabatlarının əsasları arasındakı
fərqlərin mövcudluğu müqayisə edilən maliyyə informasiyalarının, milli
standartlardan asılı olaraq, müxtəlif formada təqdim edilməsinə səbəb olur.
Məsələn, əsaslardan asılı olaraq, müqayisə maliyyə hesabatlarında bir yox,
daha çox dövr üzrə subyekt haqqında məbləğləri (maliyyə vəziyyətini
xarakterizə edən fəaliyyətin nəticəsini, pul vəsaitlərinin hərəkətini) və
açıqlanan müvafiq məlumatları təqdim edə bilər. Təqdimetmənin bu
standartda baxılan əsas prinsipləri və üsulları aşağıdakılardır:
(a) Müvafiq göstəricilər - əgər əvvəlki dövr üzrə məbləğlər və sair açıqlanan məlumatlar cari dövrün maliyyə hesabatlarına onun tərkib
hissəsi kimi daxil edilirsə, cari dövrün məbləğləri və sair açıqlanan
məlumatlar kimi birlikdə oxunur (bundan sonra bu standartda mətn üzrə -
«cari dövrün göstəriciləri» adlanacaq). Bu müvafiq göstəricilər ayrıca
müstəqil maliyyə hesabatları kimi təqdim edilmir, lakin maliyyə
hesabatlarının ayrılmaz hissəsi olmaqla, yalnız cari dövrün göstəriciləri ilə
bir yerdə oxunur;
(b) Müqayisə edilən maliyyə hesabatları - əvvəlki dövr üzrə məbləğlər və sair açıqlanan məlumatlar müqayisə üçün cari dövrün maliyyə hesabatlarına daxil edilir, lakin cari dövrün maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi hesab olunmur (Bax: Bu standartın 1 saylı əlavəsinə - burada maliyyə hesabatlarının müxtəlif əsasları təsvir edilib).
1.5. Müqayisə maliyyə hesabatlarının əsaslarına uyğun olaraq təqdim edilir. Auditor hesabatları nöqteyi-nəzərindən əsas fərqlər aşağıdakılardır:
a) müvafiq göstəricilər üçün: auditor rəyi yalnız cari dövrün maliyyə hesabatlarına aid edilir;
b) müqayisə edilən maliyyə hesabatları üçün: auditor rəyi hər bir dövrün maliyyə hesabatlarına aid edilir.
1.6. Bu standart aşağıdakı iki bölmədə, maliyyə hesabatlarının müxtəlif əsaslarına həsr edilən müqayisələrə və onlara verilən rəylərə dair auditorun vəzifələrinə aid olan tövsiyələri təqdim edir.
II. Müvafiq göstəricilər
Auditorun vəzifələri
2.1. Auditor müvafiq göstəricilərin maliyyə hesabatlarının əsaslarının tələblərinə cavab verməsinə dair kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir. Müvafiq göstəricilərə aid tətbiq edilən audit prosedurlarının həcmi cari dövrün göstəricilərinin auditor yoxlamasının həcmindən az olur və adətən auditor müvafiq göstəricilərin təqdimatı və təsnifatının düzgünlüyünə yəqinlik əldə etməklə kifayətlənir. Bununla auditor aşağıdakıları müəyyən etməlidir:
a) müvafiq göstəricilərə dair uçot siyasəti cari dövrün uçot siyasətinə uyğundurmu və lazımi məlumatlar açıqlanıbmı, yaxud düzəlişlər aparılıbım;
b) müvafiq göstəricilər əvvəlki dövr üzrə təqdim edilən məbləğ və açıqlanan sair məlumatlarla uzlaşırmı və lazımi məlumatlar açıqlanıb- mı, yaxud lazımi düzəlişlər aparılıbmı.
2.2. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları başqa auditor tərəfindən yoxlanılıbsa, onda yeni auditor müvafiq göstəricilərin 2.1-ci bənddə göstərilən şərtlərə cavab verməsini müəyyənləşdirir və «İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar» (ASlÜS 047/065-2001) milli audit standartının tövsiyələrinə əməl edir.
2.3. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmayıbsa, buna baxmayaraq yeni auditor müvafiq göstəricilərin 2.1-ci bənddə gös
tərilən şərtlərə cavab verməsini müəyyənləşdirir və «İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar» milli audit standartının tövsiyələrinə əməl edir.
2.4. Əgər auditora cari dövrün auditor yoxlamasının yerinə yetirilməsi zamanı müvafiq göstəricilərdə əhəmiyyətli təhriflərin mümkünlüyü məlum olarsa, onda auditor lazım gələn əlavə prosedurları həyata keçirir.
Rəyin tərtib edilməsi
2.5. Əgər müqayisə müvafiq göstəricilər qismində təqdim edilirsə, onda auditor bütövlükdə cari dövrün maliyyə hesabatları, o cümlədən müvafiq göstəricilər haqqında rəy tərtib etməlidir; həmin rəydə müvafiq göstəricilər haqqında fikir bildirildiyinə görə, müqayisə ayrıca göstərilmir.
2.6. Auditor rəyləri müvafiq göstəriciləri yalnız 2.7, 2.8, 2.10 (b), 2.11-2.14-cü maddələrdə nəzərdə tutulan hallarda konkret olaraq əks etdirir.
2.7. Əgər əvvəlki dövr üçün verilmiş auditor rəyi şərti müsbət rəy, rəy verilməsindən imtina və ya mənfi rəy məzmunundadırsa və dəyişikliyə gətirib çıxaran məsələ həll edilməmişdirsə, cari dövrün göstəricilərinə dair auditor rəyinin dəyişməsinə gətirib çı- xarıb-çıxarmamasından asılı olmayaraq, müvafiq göstəricilərə dair auditor rəyi modifikasiya edilməlidir (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin A və В nümunələrinə).
2.8. Əgər əvvəlki dövr üçün verilmiş auditor rəyi şərti müsbət rəy, rəy verməkdən imtina və ya mənfi rəyi əks etdiribsə və məsələ dəyişikliyə gətirib çıxarmışsa, lazımi qaydada həll edilib maliyyə hesabatlarında əks edilmişsə, onda adətən cari dövrün rəyində əvvəlki dəyişikliyə isnad edilmir. Buna baxmayaraq, əgər məsələ cari dövr üçün əhəmiyyətlidirsə, onda auditor rəyə müvafiq izahedici paraqraf daxil edə bilər.
2.9. Cari dövrün maliyyə hesabatlarının auditor yoxlaması aparılar- kən auditor hər hansı bir qeyri-adi şəraitdə şərtsiz müsbət rəy verilmiş əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına təsir edən əhəmiyyətli təhriflərin olmasını aşkar edə bilər.
2.10. Belə hallarda auditor «Sonrakı hadisələr» (ASlÜS 052/072-2002) milli audit standartının müddəalarını nəzərə almalı və:
a) əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına təkrar baxılaraq, yeni auditor rəyi ilə birlikdə yenidən dərc edilibsə, onda müvafiq
göstəricilərin baxılmış maliyyə hesabatları ilə uzalaşmasına yəqinlik əldə etməli;
b) əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına yenidən baxılma- yıbsa və yenidən dərc edilməyibsə, müvafiq göstəricilər isə lazımi səviyyədə yenidən verilməyibsə və ya lazımi məlumatlar yenidən açıqlanmayıbsa, onda bu maliyyə hesabatlarına daxil edilən müvafiq göstəriciləri qeyd etməklə, cari dövrün maliyyə hesabatları üzrə modifikasiya edilmiş formada rəy verməlidir.
2.11. Əgər 2.9-cu maddədə göstərilən halda, əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına yenidən baxılmayıbsa və auditor rəyi yenidən verilməyibsə, lakin cari dövrün maliyyə hesabatlarında müvafiq göstəricilər lazımi qaydada təzələnibsə və ya lazımi məlumatlar açıqlanıbsa, onda auditor açıqlanmış müvafiq məlumatlara isnad edərək, vəziyyəti göstərməklə, rəyə izahedici paraqraf daxil edə bilər.
Yeni auditor - əlavə tələblər
Başqa auditor tərəfindən yoxlanılan əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları
2.12. Bəzi hüquqi yurisdiksiyalarda yeni auditora cari dövr üçün tərtib etdiyi auditor rəyində əvvəlki auditorun müvafiq göstəricilər üzrə auditor rəyinə isnad etməyə icazə verilir. Əgər auditor başqa auditora isnad etməyi qərara alırsa, yeni auditorun rəyinə aşağıdakılar daxil edilməlidir (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin D nümunəsinə):
a) əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının başqa auditor tərəfindən yoxlanılması;
b) əvvəlki auditorun verdiyi rəyin növü. Əgər rəy modifikasiya edilmişdirsə, onun səbəbini göstərmək vacibdir;
c) həmin rəyin verilmə tarixi.
Əvvəlki dövrün yoxlanılmayan maliyyə hesabatları
2.13. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmayıbsa,
yeni auditor müvafiq göstəricilərin yoxlanılmadığını auditor rəyində
göstərməlidir. Ancaq belə məlumat, auditoru cari dövrün əvvəlinə mövcud olan ilkin qalıqlara görə müvafiq prosedurların yerinə yetirilməsi tələblərinə riayət edilməsindən azad etmir. Müvafiq göstəricilərin yoxlanılması faktının maliyyə hesabatlarında dəqiq açıqlanması məqsədəuyğun olardı.
2.14. Əgər yeni auditor müvafiq göstəricilərin əhəmiyyətli dərəcədə
təhrif edildiyini müəyyən edərsə, onda o, rəhbərlikdən
bunlara yenidən baxılmasını tələb etməli, rəhbərlik isə bunu etməkdən imtina edərsə, auditor rəyində modifıkasiya etməlidir.
III. Müqayisə edilən maliyyə hesabatları
Auditorun vəzifələri
3.1. Auditor müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının maliyyə
hesabatları əsaslarının tələblərinə uyğun gəlməsinə dair kifayət qədər
və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir. Bunun üçün auditor
aşağıdakıları müəyyən etməlidir:
a) əvvəlki dövrün uçot siyasətinin cari dövrün uçot siyasətinə
uyğunluğunu və lazımi düzəlişlərin edilib-edilməməsini, yaxud lazımi
məlumatların açıqlanmasını; b) əvvəlki dövrün göstəricilərinin həmin dövr üzrə təqdim edilmiş
məbləğlərə və açıqlanan məlumatlara uyğunluğunu, lazımi düzəlişlərin
aparılıb-aparılmamasmı, yaxud lazımi məlumatların açıqlanmasını.
3.2. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları başqa auditor tərəfindən
yoxlanılıbsa, onda yeni auditor müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının
3.1-ci maddədə göstərilən şərtlərə uyğunluğunu müəyyənləşdirir və «İlk
auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar» milli audit standartının tövsiyələrinə
əməl edir.
3.3. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmayıbsa, buna
baxmayaraq yeni auditor müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının 3.1-ci
maddədə göstərilən şərtlərə uyğunluğunu müəyyənləşdirir və «İlk auditor
yoxlaması - ilkin qalıqlar» milli audit standartının tövsiyələrinə əməl edir. 3.4. Əgər auditora cari dövrün auditor yoxlamasının yerinə yetirilməsi
zamanı əvvəlki dövr üzrə göstəricilərdə əhəmiyyətli təhriflərin
mümkünlüyü məlum olarsa, onda auditor bu şəraitdə vacib olan əlavə
prosedurları həyata keçirir.
Rəylərin tərtib edilməsi
3.5. Əgər müqayisə - müqayisə edilən maliyyə hesabatları
formasında təqdim edilirsə, onda auditor hər bir dövr üçün təqdim
edilən maliyyə hesabatları üzrə ayrıca fikir bildirməklə və müqayisəni
konkret göstərməklə rəy hazırlamalıdır. Auditor rəyi müqayisə edilən
maliyyə hesabatları üzrə təqdim edilən hər bir maliyyə hesabatına tətbiq edildiyinə görə, auditor şərti müsbət rəy, mənfi rəy bil
dirə və ya rəy verməkdən imtina edə bilər, yaxud bir və ya bir neçə dövrün maliyyə hesabatlarına aid izahedici paraqraf daxil edə bilər və eyni zamanda qalan maliyyə hesabatları üçün ayrıca rəy verə bilər (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin C nümunəsinə).
3.6. Əgər cari dövrün auditor yoxlaması ilə əlaqədar əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsi zamanı bildirilən rəy əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları üzrə öncə bildirilən rəydən fərqlənərsə, onda auditor rəydə izahedici paraqrafla fərqləndirmənin əhəmiyyətli səbəblərini açıqlamalıdır. Bu, cari dövrün auditor yoxlaması zamanı auditora əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir edən hadisələr və amillərin mövcudluğu məlum olduğu təqdirdə baş verir.
Yeni auditor - əlavə tələblər
Əvvəlki dövrün başqa auditor tərəfindən yoxlanılan maliyyə hesabatları
3.7. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları başqa auditor tərəfindən yoxlanılıbsa, onda:
a) Əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları üçün əvvəlki auditor təkrarən auditor rəyi tərtib edə bilər, yeni auditor isə bu zaman yalnız cari dövr üçün rəy tərtib edir;
b) Yeni auditor tərəfindən tərtib edilən rəydə əvvəlki dövrün başqa auditor tərəfindən yoxlanılmasına dair məlumat verilməlidir. Yeni auditorun rəyində həmçinin aşağıdakılar göstərilməlidir (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin E nümunəsinə):
1) əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının başqa auditor tərəfindən yoxlanılması;
2) əvvəlki auditor tərəfindən verilmiş rəyin növü. Əgər rəy mo- difikasiya edilmişdirsə, onun səbəbi göstərilməlidir;
3) həmin rəyin verilmə tarixi. 3.8. Cari dövrün maliyyə hesabatlarının yoxlanılması zamanı yeni
auditor, hər hansı bir qeyri-adi şəraitdə, əvvəlki auditorun modifikasi- yaya məruz qalmayan rəy vermiş olduğu əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına təsir edən əhəmiyyətli təhriflər aşkar edə bilər.
3.9. Belə hallarda yeni auditor bu məsələni rəhbərliklə müzakirə etməli və rəhbərliyin icazəsini aldıqdan sonra əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının yenidən tərtib edilməsi təklifi ilə əvvəlki auditora müraciət etməlidir. Əgər əvvəlki auditor əvvəlki dövrün yenidən
"4 lü
dərc edilən maliyyə hesabatlarına rəy verməyə razıdırsa, onda auditor 3.7-ci maddədə göstərilən müddəalara riayət etməlidir.
3.10. Əgər əvvəlki auditor 3.8-ci maddədə göstərilən halda təklif edilən yenidən dərcetmə ilə və ya əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına auditor rəyinin verilməsi ilə razılaşmırsa, onda auditor rəyinin giriş paraqrafmda göstərmək olar ki, keçmiş dövrün maliyyə hesabatları üzrə əvvəlki auditor rəyi yeni auditor rəyinin dərc edilməsindən əvvəl verilib. Bundan başqa, əgər yeni auditor yenidən dərcetmə zamanı düzəlişlərin uyğunluğuna əmin olmaq üçün auditor yoxlaması apararsa və kifayət qədər prosedurlar yerinə yetirərsə, onda auditor öz rəyinə aşağıdakı məzmunda paraqraf əlavə edə bilər:
«Biz həmçinin 200X-Cİ ilin maliyyə hesabatları yenidən dərc edilərkən X qeydlərində göstərilən düzəlişləri yoxladıq. Bizim fikrimiz- cə, bu düzəlişlər lazımi qaydada aparılıb və münasibdir».
Əvvəlki dövrün yoxlanılmayan maliyyə hesabatları
3.11. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmamışdırsa,
onda yeni auditor öz auditor rəyində göstərməlidir ki, müqayisə edilən
maliyyə hesabatları yoxlanılmamışdır. Lakin bu kimi qeyd auditoru cari dövrün əvvəlinə olan qalıqlara aid prosedurların yerinə yetirilməsi qaydalarına riayət edilməsindən azad etmir. Yaxşı olar ki, müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının yoxlanılmaması faktı maliyyə hesabatlarında dəqiq açıqlansın.
3.12. Yeni auditor əvvəlki dövrün yoxlandmayan göstəricilərində
əhəmiyyətli təhriflərin olmasını aşkar edərsə, onda o, rəhbərlikdən
əvvəlki dövrün göstəricilərinə yenidən baxılmasını tələb etməlidir.
Əgər rəhbərlik bunu etməkdən imtina edərsə, onda auditor lazımi
qaydada auditor rəyini modifikasiya etməlidir.
Qüvvəyə minmə tarixi
3.13. Bu milli audit standartı 1 yanvar 2003-cü il tarixdən sonra dərc edilən və ya yenidən dərc edilən rəylər üçün qüvvədədir. Standartın tətbiqi əvvəlki rəylərə də şamil edilə bilər.
ASlÜS 061/081-2003 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cü il 30 aprel tarixli
111/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
ƏLAQƏLİ TƏRƏFLƏR
I. Giriş
1.1. Bu audit standartı «Əlaqəli tərəflər» (ISA 550 «Related Parties»)
beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi «Əlaqəli tərəflər haqqında
məlumatların açıqlanması» adlı 24 saylı beynəlxalq maliyyə hesabatları
standartına və analoji standartın tələblərinə müvafiq olaraq əlaqəli tərəflərə
və onlarla aparılan əməliyyatlara dair tətbiq edilən audit prosedurları və
auditorun vəzifələri haqqında standartların müəyyən edilməsindən və
tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir.
1.3. Auditor əlaqəli tərəflərin müəyyən edilməsi və onlara aid
məlumatların açıqlanması, eləcə də əlaqəli tərəflərlə əhəmiyyətli
əməliyyatların maliyyə hesabatlarına təsirinə dair kifayət qədər və
uyğun auditor sübutlarının əldə edilməsi məqsədilə audit
prosedurlarını yerinə yetirməlidir. Bununla yanaşı, audit nəticəsində
əlaqəli tərəflər arasındakı bütün əməliyyatların aşkar ediləcəyini gözləmək
olmaz.
1.4. «Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və ümumi prinsipləri»
(ISA 200 «Objective General Principles Covering an Audit of Financial
Statements») beynəlxalq audit standartında göstərildiyi kimi, bəzi hallarda
maliyyə hesabatlarının əsasını təşkil edən ayrı-ayrı təsdiqləmələr barədə
nəticə çıxarmaq üçün auditorun əsaslandığı sübutların inandırıcılı- ğına
təsir göstərə bilən məhdudiyyətlər mövcud olur. Əlaqəli tərəflər haqqında
məlumatın tamlığına dair təsdiqləmələrə xas olan qeyri-müəyyənlik
üzündən auditor hansısa bir səbəb aşkar etmədikdə, bu standartla
müəyyənləşdirilən prosedurlar belə təsdiqləmələrə aid kifayət qədər və
münasib auditor sübutları verər ki, bunlar da:
a) hesabatların təhrif riskini adətən gözlənilən səviyyəyə nisbətən
artırır; və ya
b) əlaqəli tərəflərə dair məlumatlarda əhəmiyyətli təhriflərin
mövcudluğunu göstərir.
Əgər belə halların varlığını əks etdirən hər hansı bir əlamət
mövcud olarsa, auditor bu şəraitdə məqsədəuyğun şəkildə
dəyişdirilmiş, genişləndirilmiş və ya əlavə prosedurları yerinə
yetirməlidir.
1.5. Bu standartda istifadə olunan və əlaqəli tərəflərə aid edilən tə- riP
«Əlaqəli tərəflər haqqında məlumatların açıqlanması» beynəlxalq maliyyə
hesabatları standartında verilir.
1.6. Rəhbərlik əlaqəli tərəflərin müəyyən edilməsinə və onlarla aparılan
əməliyyatlara, eləcə də müvafiq məlumatların açıqlanmasına cavabdehdir.
Bu cavabdehlik rəhbərlikdən maliyyə hesabatlarında əlaqəli tərəflərlə
əməliyyatların açıqlanmasını və lazımi qaydada uçotda əks etdirilməsini
təmin etmək məqsədilə müvafiq mühasibat uçotu və daxili nəzarət
sistemlərinin tətbiqini tələb edir.
1.7. Auditor maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən
əməliyyatları, hadisələri və mövcud təcrübəni müəyyən etməyə imkan
verən, subyektin və ümumilikdə sahənin biznesinə aid olan lazımi biliyə
yiyələnməlidir. Əlaqəli tərəflərin və onlar arasında əməliyyatların
mövcudluğu biznesin adi xüsusiyyətlərindən hesab edilməsinə
baxmayaraq, auditor onlara dair məlumatlara malik olmalıdır, yəni:
a) 24 saylı beynəlxalq maliyyə hesabatları standartında göstərilən
əlaqəli tərəflərin müəyyən qarşılıqlı əlaqələrinin və əməliyyatlarının
maliyyə hesabatlarında açıqlanması maliyyə hesabatlarının əsası kimi
nəzərdə tutula bilər;
b) əlaqəli tərəflərin və ya əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların mövcudluğu
maliyyə hesabatlarına təsir göstərə bilər. Məsələn: müxtəlif yu-
risdiksiyalarm vergi qanunvericiliyi subyektin vergi ödəmələri üzrə
öhdəliklərinə və xərclərinə təsir edə bilər ki, bu da əlaqəli tərəflərin
mövcudluğu zamanı xüsusi yanaşma tələb edir; *
* Adı çəkihn beynəlxalq standartda əlaqəli tərəflər və əlaqəli tərəflər arasında əməliyyatların tərifi
aşağıdakı şəkildə verilir:
Əlaqəli tərəfər - əgər maliyyə və istehsalat qərarları qəbul edilərkən bir tərəf başqa bir tərəfə nəzarət və ya
əhəmiyyətli təsir edirsə, onda bunlar əlaqəli tərəflər hesab edilir.
Əlaqəli tərəfər arasında əməliyyatlar - dəyərinin ödənilib-ödənilməməsindən asılı olmayaraq, əlaqəli
tərəfər arasında resursların və ya öhdəliklərin bir-birinə verilməsidir.
c) auditor sübutlarının mənbəyi auditor qiymətləndirməsinin düzgünlüyünə təsir göstərir, Əlaqəsiz üçüncü tərəfdən alman və ya onlar tərəfindən hazırlanan auditor sübutları böyük inandırıcılığa malikdir; və
ç) əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar yalnız adi işgüzar mülahizələrlə deyil, həm də, məsələn, mənfəətin bölüşdürülməsi və ya hətta fırıl- daqçılıqla da əsaslandırıla bilər.
II. Əlaqəli tərəflərin mövcudluğu
və onlara dair məlumatların açıqlanması
2.1. Auditor direktorlar və rəhbərlik tərəfindən təqdim edilən və
özündə bütün məlum əlaqəli tərəflərin siyahısını əks etdirən
məlumatlara baxmalı, eləcə də bu məlumatların tamlığının
yoxlanılması məqsədilə aşağıdakı prosedurları yerinə yetirməlidir:
a) məlum əlaqəli tərəflərin siyahısının müəyyən edilməsi məqsədilə
əvvəlki ilin iş sənədlərini öyrənmək;
b) subyekt tərəfindən əlaqəli tərəflərin müəyyən edilməsi
qaydalarını öyrənmək;
c) başqa müəssisələrlə əlaqələri barədə direktorlardan və
rəhbərlikdən sorğular almaq;
ç) əsas səhmdarların müəyyən edilməsi məqsədilə səhmdarlar üzrə
yazılışları öyrənmək və ya əgər bu zəruridirsə, səhmdarların
reyestrindən əsas səhmdarların siyahısını almaq;
d) səhmdarların və direktorlar şurasının iclas protokollarını, eləcə
də qanunvericilikdə nəzərdə tutulan, direktorların kapitalda payının
reyestr uçotu kimi başqa yazılışları öyrənmək;
e) hər hansı bir əlavə əlaqəli tərəfin mövcudluğuna dair
məlumatların olması barədə auditin aparılmasında hazırda iştirak
edən və ya əvvəlki auditorlardan sorğular almaq; və
ə) subyekt tərəfindən tənzimləyici orqanlara təqdim edilən mənfəət
vergisi üzrə bəyannaməni və digər məlumatları öyrənmək.
Əgər auditorun mülahizəsinə görə əhəmiyyətli təsirə malik əlaqəli
tərəfləri aşkar etməmək riski yüksək deyilsə, onda sadalanan
prosedurlar müvafiq qaydada dəyişdirilə bilər.
2.2. Əgər maliyyə hesabatlarının əsası kimi əlaqəli tərəflərlə
qarşılıqlı münasibətlərin açıqlanması nəzərə alınırsa, auditor bu kimi
açıqlanmış məlumatların tam uyğunluğuna yəqinlik əldə etməlidir.
III. Əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar
3.1. Auditor direktorların və rəhbərliyin əlaqəli tərəflərlə
əməliyyatlara dair təqdim etdikləri məlumatları təhlil etməli, eləcə də
əlaqəli tərəflərlə digər əhəmiyyətli əməliyyatlara diqqət yetirməlidir.
3.2. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri öyrənilərkən,
eləcə də nəzarət sistemi riskinin ilkin qiymətləndirilməsi zamanı
auditor əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların uçotuna və icazəli olmasına
nəzarət prosedurunun uyğunluğunu təhlil etməlidir.
3.3. Audit aparılarkən auditor mövcud şəraitdə qeyri-adi görünən və
əvvəllər müəyyən edilməyən əlaqəli tərəflərin mövcudluğunu göstərən
əməliyyatlara diqqət yetirməlidir. Bu kimi əməliyyatlara aşağıdakılar
aiddir: • qeyri-səciyyəvi şəraiti nəzərdə tutan əməliyyatlar, məsələn,
qeyri-standart qiymətlər, faiz dərəcələri, zəmanət və ödəmə şərtləri;
• məntiqi səbəb olmadan həyata keçirilən əməliyyatlar;
• məzmunu formasından fərqlənən əməliyyatlar;
• qeyri-adi üsulla hazırlanmış əməliyyatlar;
• ayrı-ayrı istehlakçılarla və ya malgöndərənlərlə aparılan, həcmcə
böyük və ya əhəmiyyətli əməliyyatlar (başqa istehlakçı və ya
malgöndərənlərlə müqayisədə);
• əvəzsiz alınma və ya idarəçilik xidmətlərinin göstərilməsi kimi, uçota
alınmayan əməliyyatlar.
3.4. Audit aparılarkən auditor əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların
mövcudluğunun aşkar edilməsinə imkan yaradan prosedurları yerinə yetirir. Bu kimi prosedurlara aşağıdakılar daxildir:
• əməliyyatlara və hesab qalıqlarına aid dəqiq testlərin aparılması;
• səhmdarların və direktorlar şurasının iclas protokollarının
öyrənilməsi;
• böyük və ya qeyri-tipik əməliyyatların, yaxud hesab qalıqlarının
müəyyən edilməsi məqsədilə uçot yazılışlarının öyrənilməsi, bununla
yanaşı, hesabat dövrünün sonunda və ya sonuna az qalmış əks etdirilən
əməliyyatlara xüsusi diqqətin yetirilməsi;
• bank təsdiqləmələrinin, eləcə də kreditlər üzrə alınma və verilmələrin
təsdiqlənməsinin öyrənilməsi. Belə yoxlama əlaqəli tərəflərlə zəmanət
öhdəlikləri və başqa əməliyyatların mövcudluğunu aşkar edə bilər;
• investisiya sazişlərinin, məsələn, birgə və ya başqa müəssisələrdə iştirak payının əldə edilməsi və ya satılmasının öyrənilməsi.
IV. Əlaqəli tərəflərlə aşkar edilmiş əməliyyatların təhlili
4.1. Əlaqəli tərəflərlə aşkar edilən əməliyyatların təhlili zamanı auditor bu əməliyyatların lazımi qaydada uçota alınması və açıqlanması üçün kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir.
4.2. Əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlara dair sübutlar, əlaqəli tərəflər arasındakı münasibətlərin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, məhdudlaşdırıla bilər (məsələn, əlaqəli tərəfdə konsiqnasiyada saxlanılan mal-material ehtiyatlarının mövcud olmasının doğruluğunu sübut edən təsdiqləmələr və ya lisenziya xərclərinin uçotu üzrə ana şirkətin törəmə şirkətə təlimatlar verməsinə aid təsdiqləmələr). Bu kimi əməliyyatların doğruluğunu sübut edən təsdiqləmələrin məhdudluğu üzündən auditor aşağıda göstərilən prosedurların yerinə yetirilməsinin vacibliyinə baxmalıdır:
• əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların məbləği və şərtlərinin təsdiq edilməsi;
• əlaqəli tərəflərdə olan sübutların öyrənilməsi; • bu əməliyyatlara aidiyyatı olan şəxslərlə (məsələn, banklar,
hüquqşünaslar, zəmanət verənlər və müvəkkillərlə) məlumatların müzakirəsi və təsdiq edilməsi.
V. Rəhbərliyin məlumatı
5.1. Auditor aşağıdakılar barədə rəhbərlikdən yazılı məlumat almalıdır:
a) əlaqəli tərəflərin əhatəsinin müəyyən edilməsinə dair təqdim edilən məlumatların doğruluğu barədə; və
b) maliyyə hesabatlarında əlaqəli tərəflərə dair məlumatların açıqlanmasının düzgünlüyü barədə.
VI. Auditor nəticələri və rəyləri
6.1. Əgər auditor əlaqəli tərəflər və onlarla aparılan əməliyyatlar barədə kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə edə bilmirsə və ya onlar barədə maliyyə hesabatlarında açıqlanan məlumatların düzgün olmaması qənaətinə gələrsə, onda müvafiq qaydada auditor rəyini modifikasiya etməlidir.
VII. Dövlət sektoru auditinin əsasları
7.1. Bu audit standartının prinsipləri tətbiq edilərkən auditorlar əlaqəli
tərəflərlə əməliyyatlar zamanı dövlət sektoru müəssisələrinə və müəssisələrin
işçilərinə aid edilən qanunvericilik tələblərinə isnad etməlidirlər. Belə
qanunvericilik aktları əlaqəli tərəflərlə sövdələşmələr aparmağı müəssisələrə və
işçilərə qadağan edə bilər. Bundan əlavə, elə bir tələb mövcud ola bilər ki, həmin
tələbə uyğun olaraq dövlət müəssisələrinin işçiləri peşəkarlıq və (və ya)
kommersiya əsasında sövdələşmələr bağladıqları müəssisələrdə özlərinin iştirak
payını bəyan etməlidirlər. Əgər belə bir qanunvericilik tələbi varsa, onda audit
prosedurlarını o həddə genişləndirmək lazımdır ki, həmin tələblərə riayət
olunması hallarını aşkar etmək mümkün olsun.
7.2. Dövlət sektoru üzrə «Dövlət kommersiya müəssisələrinin maliyyə
hesabatları» adlı 1 saylı beynəlxalq qaydada maliyyə hesabatlarının bütün
beynəlxalq standartlarının dövlət sektorunun kommersiya müəssisələri ilə
əlaqədar tətbiq edilməsinin bildirilməsinə baxmayaraq, «Əlaqəli tərəflər
haqqında məlumatların açıqlanması» adlı 24 saylı beynəlxalq maliyyə
hesabatları standartı dövlət tərəfindən nəzarət edilən müəssisələr arasında
əməliyyatlar barəsində məlumatların açıqlanmasını tələb etmir. Bu standarta və
24 saylı beynəlxalq maliyyə hesabatları standartına daxil edilən əlaqəli tərəflərin
müəyyən edilməsi dövlət sektorunun müəssisələri ilə əlaqədar olan bütün şərtləri
nəzərə almır. Məsələn, bu standartın tətbiq edilməsi məqsədilə dövlət nazirlikləri
və baş idarələri, başqa qanuni dövlət orqanları və ya agentlikləri arasındakı
qarşılıqlı münasibətlərin vəziyyəti müzakirə edilmir.
M
ASlÜS 062/082-2003 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar
Palatası Şurasının 2003-cü il 30 aprel tarixli 111/3 saylı qərarı ilə
təsdiq edilmişdir
PROQNOZLAŞDIRILAN MALİYYƏ
MƏLUMATLARININ
YOXLANILMASI
I. Giriş
1.1. Bu milli audit standartı «Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması» (İSA 810 «The Examination of Prospektive Financial Information») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Bu milli audit standartının məqsədi ən yaxşı qiymətləndirmələrə və ehtimallara əsaslanan yoxlama prosedurları da daxil olmaqla, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatları haqqında hesabatın tərtib edilməsi və yoxlanılması ilə əlaqədar tapşırıqlara dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir.
Bu audit standartı subyektin illik hesabatında rəhbərlik tərəfindən mülahizələr və təhlil kimi ümumi formada təqdim edilmiş proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması hallarında tətbiq edilmir (hərçənd bundan sonra göstərilən bir çox prosedurlar belə yoxlama üçün uyğun gələ bilər).
1.3. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması üzrə
tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı auditor aşağıdakılar barədə
kifayət qədər və münasib sübutlar əldə etməlidir:
a) rəhbərliyin ən yaxşı qiymətləndirmələrinə əsaslanan
proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı əsassız deyildir, təxmini
ehtimallara əsaslandıqda isə bu qiymətləndirmələr məlumatların
təyinatı ilə uzlaşır;
b) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı ehtimallara əsasən lazımi
qaydada hazırlanmışdır;
c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı lazımi qaydada təqdim
edilmişdir və ən yaxşı qiymətləndirmədən və ya təxmini ehtimal
dan ibarət olub-olmaması dəqiq göstərilməklə, bütün əhəmiyyətli
ehtimallar kifayət qədər açıqlanmışdır;
ç) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı da əvvəlki dövrün maliyyə
hesabatının hazırlandığı əsaslar üzrə və mühasibat uçotunun müvafiq
prinsiplərinə uyğun olaraq hazırlanmışdır.
1.4. «Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı» - gələcəkdə baş verə biləcək
hadisələr və subyektin mümkün hərəkətləri barədə ehtimallara əsaslanan
maliyyə məlumatıdır. Bu məlumat subyektiv xarakter daşıyır və onun
hazırlanması əhəmiyyətli dərəcədə mülahizələrə əsaslanır.
Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı proqnoz, perspektiv qiymətləndirmə
və ya onların kombinasiyası (məsələn, bir il üçün proqnoz üstəgəl beş il
üçün perspektiv qiymətləndirmə) formasında ola bilər.
1.5. «Proqnoz» - rəhbərliyin gözlədiyinə uyğun olaraq gələcəkdə baş
verəcək hadisələr və məlumatların (ən yaxşı qiymətləndirmələrin) tərtib
edilməsi zamanı həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan hərəkətlər barədə
ehtimallara əsasən hazırlanmış proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatıdır.
1.6. «Perspektiv qiymətləndirmə» - aşağıdakılara əsasən hazırlanmış
proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatıdır:
a) baş verməsi məcburi olmayan (məsələn, subyekt öz fəaliyyətinin
ilkin mərhələsində olarkən və ya fəaliyyətinin xüsusiyyətini ciddi şəkildə
dəyişmək məsələsinə baxarkən) gələcək hadisələr və rəhbərliyin
hərəkətləri barəsində təxmini ehtimallara;
b) ən yaxşı qiymətləndirmələrlə təxmini ehtimalların
əlaqələndirilməsinə.
Belə məlumat hadisələrin və hərəkətlərin mümkün nəticələrini sanki bu
cür hadisə və hərəkətlərin baş vermiş olduğu tərzdə («nə baş verər, əgər ...»
ssenarisi üzrə) təsvir edir (məlumatın hazırlanması tarixinə).
1.7. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatları maliyyə hesabatını, yaxud
maliyyə hesabatının bir və ya bir neçə elementini əhatə edərək, aşağıdakı
məqsədlər üçün hazırlana bilər:
a) daxili idarəetmə vasitəsi kimi, məsələn, kapital qoyuluşunun
mümkünlüyünün qiymətləndirilməsi üçün; və ya
b) üçüncü şəxslərə təqdim etmək üçün, məsələn, aşağıdakı formalarda:
- proqnozlaşdırılan nəticələr haqqında potensial investorlara məlumat verilməsi məqsədilə prospekt;
- səhmdarlara, tənzimləyici orqanlara və digər maraqlı şəxslərə məlumat verilməsi məqsədilə illik hesabat;
- kreditorlar üçün məlumat, məsələn, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında proqnoz.
1.8. Rəhbərlik proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əsaslandığı ehtimalların təsviri və açıqlanması da daxil olmaqla, belə məlumatın hazırlanmasına və təqdim edilməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Auditordan proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatını yoxlamaq və üçüncü şəxslərin istifadəsi, yaxud daxili istifadə üçün nəzərdə tutulub-tutul- mamasmdan asılı olmayaraq, məlumata inamın artırılması üçün hesabat təqdim etmək xahiş edilə bilər.
II. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına auditorun inamı
2.1. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı hələ baş verməmiş və baş verməyə biləcək hadisə və ya hərəkətlərə aiddir. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əsaslandığı ehtimalları təsdiqləyən sübutlar tapmaq mümkün olsa da, belə sübutlar adətən gələcəyə istiqamətlənir, xüsusiyyətinə görə mücərrəd olur və əvvəlki dövrün maliyyə hesabatının auditor yoxlaması zamanı əldə edilə bilən sübutlardan fərqlənir. Buna görə də auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında göstərilən nəticələrin əldə olunub-olunmaması barədə rəy söyləyə bilmir.
2.2. Bundan başqa, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əsaslandığı ehtimalların qiymətləndirilməsi zamanı münasib olan sübutlar nəzərə alınmaqla, ehtimallarda əhəmiyyətli təhriflərin olmaması barədə müsbət rəy bildirmək üçün auditorun kifayət qədər əminlik hasil etməsi çətinləşə bilər. Beləliklə, rəhbərliyin ehtimallarının əsaslılığı barədə hesabatın tərtib edilməsi zamanı auditor bu standartla əminliyin yalnız orta dərəcəsini təmin edir. Bununla belə, əgər auditorun mülahizəsinə görə, yetərincə əminlik hasil edilirsə, ehtimallar barəsində müsbət əminlik bildirməkdə
ona heç nə mane olmur.
III. Tapşırığın qəbul edilməsi
3.1. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatını yoxlamaq tapşırığını qəbul
edənədək auditor digər məqamlarla yanaşı, aşağıdakıları da nəzərə
almalıdır:
- məlumatın təyinatını; - məlumatın ümumi qaydada və ya məhdud çərçivədə yayılmaq üçün
nəzərdə tutulmasını; - ehtimalların xüsusiyyətini: ən yaxşı qiymətləndirmələr, yaxud təxmini
ehtimallar olmasını; - məlumata daxil edilən elementləri; - məlumatın əhatə etdiyi dövrü. 3.2. Əgər ehtimallar açıq-aşkar qeyri-realdırsa və ya auditor
proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının nəzərdə tutulan məqsədə
uyğun gəlməyəcəyini güman edirsə, onda o, tapşırığı qəbul etməməli
və ya artıq qəbul etdiyi tapşırığı yerinə yetirməkdən imtina etməlidir.
3.3. Auditorla sifarişçi tapşırığın şərtlərini razılaşdırmalıdırlar.
Auditor həm subyektin, həm də özünün mənafeləri naminə anlaşılmazlığa yol verməmək üçün məktub-öhdəlik göndərməlidir. Məktub- öhdəlik 3.1-ci bənddə göstərilən məsələləri əhatə etməli və ehtimallara, habelə bütün müvafiq informasiyanın və ehtimallar araşdırılarkən istifadə edilmiş ilkin məlumatların auditora təqdim olunmasına görə rəhbərliyin məsuliyyətini müəyyənləşdirməlidir.
IV. Biznes biliyi
4.1. Auditor proqnozlaşdırdan maliyyə məlumatının hazırlanması
üçün zəruri olan bütün mühüm ehtimalların aşkar edilib-
edilmədiyini müəyyənləşdirmək imkanına malik olmaq üçün biznes
haqqında kifayət qədər biliyə malik olmalıdır. Auditor həmçinin
subyektin proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının hazırlanması prosesi
haqqında təsəvvür əldə etməlidir, məsələn, aşağıdakıları təhlil etmək
vasitəsilə:
- proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının hazırlanmasında istifadə
edilən sistem üzərində daxili nəzarəti, habelə proqnozlaşdırılan maliyyə
məlumatını hazırlayan şəxslərin təcrübəsini və səriştəliliyini; - subyekt tərəfindən hazırlanmış və rəhbərliyin ehtimallarını təsdiq
edən sənədlərin xüsusiyyətini;
- statistik, riyazi metodlardan və kompüter texnikasından istifadənin
dərəcəsini;
- ehtimalların araşdırılmasında və tətbiq edilməsində istifadə olunmuş
metodları;
- əvvəlki dövrlərdə hazırlanmış proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının dəqiqliyini və əhəmiyyətli fərqlərin səbəblərini.
4.2. Auditor əvvəlki dövr üçün subyektin maliyyə məlumatlarının mötəbərlik dərəcəsini təyin etməlidir. Auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı ilə əvvəlki dövrün maliyyə məlumatlarının eyni əsaslar üzrə hazırlanıb-hazırlanmadığını müəyyənləşdirmək üçün əvvəlki dövrün maliyyə məlumatlarına bələd olmalı və rəhbərliyin ehtimallarına baxılması üçün əvvəlki dövrün hansı tarixdən götürüldüyünü müəyyən etməlidir. Məsələn, müvafiq əvvəlki dövr üçün məlumatın auditor yoxlamasından keçirilib-keçirilmədiyini və ya baxılıb-baxılmadığını və onun hazırlanması zamanı mühasibat uçotunun münasib prinsiplərinin tətbiq edilib-edilmədiyini aydınlaşdırmaq lazımdır.
4.3. Əgər əvvəlki dövr üçün maliyyə məlumatlarının auditinin nəticələri və ya baxılması üzrə auditor rəyi modifikasiya edilməyən (forması dəyişdirilməyən) auditor rəyindən fərqli olarsa, yaxud subyekt öz fəaliyyətinə yenicə başlayıbsa, onda auditor belə əlavə faktları və proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılmasına onların təsirini nəzərə almalıdır.
V. Əhatə edilən dövr
5.1. Auditor proqnozlaşdırdan maliyyə məlumatının əhatə etdiyi dövrü nəzərdən keçirməlidir. Əhatə edilən dövr nə qədər uzun müddəti əhatə edərsə, ehtimallar bir o qədər etibarsız olar və nə qədər davamlı olarsa, rəhbərliyin ən yaxşı ehtimallar irəli sürmək imkanı bir 0 qədər az olar. Əhatə edilən dövr rəhbərliyin qiymətləndirmə üçün düzgün əsasa malik olmasına imkan verən zaman hədlərindən kənara çıxmamalıdır. Aşağıda proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əhatə etdiyi dövrə baxılması zamanı auditorun nəzərə almalı olduğu bəzi amillər göstərilmişdir:
- əməliyyat tsikli (məsələn, əsaslı tikintidə tikinti işlərinin başa çatdırılması üçün zəruri olan vaxt əhatə edilən dövrü müəyyənləşdirə bilər);
- ehtimalların etibarlılıq dərəcəsi, əgər subyekt yeni məhsulun istehsalına başlayırsa, onda əhatə edilən dövr qısa və hissələrə (həftələrə və aylara) bölünmüş ola bilər. Başqa halda, əgər subyektin fəaliyyətinin yeganə predmeti əmlakın uzunmüddətli icarəyə verilməsidir- sə, onda uyğun olaraq, əhatə edilən dövr də nisbətən uzun olacaqdır;
- istifadəçilərin tələbatları, məsələn, müəyyən müddətə borc götürülməsi barədə sifarişin verilməsi ilə əlaqədar borcu qaytarmaq üçün
vəsaitin əldə edilməsindən ötrü proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı hazırlana bilər. Başqa halda, uzunmüddətli borc öhdəliklərinin satılması ilə əlaqədar sonrakı dövrdə pul vəsaitlərindən təyinatı üzrə istifadəni nümayiş etdirmək məqsədilə investorlar üçün məlumat hazırlana bilər.
VI. Yoxlama prosedurları
6.1. Yoxlama prosedurlarının xüsusiyyətini, müddətini və həcmini
müəyyənləşdirərkən auditor aşağıdakıları nəzərə almalıdır:
a) əhəmiyyətli təhriflərin olması ehtimalını;
b) hər hansı əvvəlki tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı əldə
edilmiş bilikləri;
c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatını hazırlamaq sahəsində
rəhbərliyin səriştəliliyini;
ç) rəhbərliyin mülahizələrinin proqnozlaşdırılan maliyyə
məlumatına təsirinin dərəcəsini;
d) ilkin məlumatların uyğunluğunu və mötəbərliyini.
6.2. Auditor rəhbərliyin ən yaxşı qiymətləndirmələrini təsdiqləyən
sübutların mənbələrini və etibarlılığını qiymətləndirməlidir. Bu ehtimalları
təsdiqləyən yetərli və münasib sübutları daxili və kənar mənbələrdən, o
cümlədən ehtimallara əvvəlki dövrün məlumatları nöqteyi-nəzərindən
baxılması və onların subyektin imkanları hədlərindən kənara çıxmayan
planlara əsaslanıb-əsaslanmadığının müəyyənləşdirilməsi yolu ilə əldə
etmək olar.
6.3. Auditor təxmini ehtimallardan istifadə olunması zamanı bu
ehtimalların əhəmiyyətli nəticələrinin nəzərə alımb-almmamasım
müəyyənləşdirməlidir. Məsələn, əgər subyektin cari gücündən artıq olan
satış həcmini çoxaltmaq nəzərdə tutulursa, proqnozlaşdırılan maliyyə
məlumatında istehsal güclərini genişləndirməyə imkan verən zəruri
investisiyalar haqqında və ya satışın nəzərdə tutulan həcminə nail
olunmasının alternativ, məsələn, işlərin bir hissəsinin subpodratçılar
tərəfindən yerinə yetirilməsi kimi üsullarının dəyəri haqqında məlumatlar
olmalıdır.
6.4. Təxmini ehtimalları təsdiqləyən sübutlar tələb olunmasa da,
auditor əmin olmalıdır ki, onlar proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının
məqsədlərinə cavab verir və şərtsiz qeyri-real olduğunu güman etmək üçün
heç bir əsas yoxdur.
6.5. Auditor əmin olmalıdır ki, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı
rəhbərliyin ehtimalları əsasında, məsələn, təkrar hesablama və daxili ziddiyyətsizliyin yoxlanılması, yəni rəhbərliyin görmək istədiyi tədbirlərin
öz aralarında razılaşdırılmasmm və adi dəyişkən kəmiyyətlərə, məsələn,
faiz dərəcələrinə əsaslanan məbləğlərin müəyyən edilməsində ziddiyyətin
olub-olmamasının yoxlanılması kimi kargüzarlıq yoxlamalarının
aparılması vasitəsilə lazımi qaydada hazırlanmışdır.
6.6. Auditor dəyişikliklərə daha çox məruz qalmış sahələrin
proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında göstərilən nəticələrə təsirinin
dərəcəsinə diqqət yetirməlidir. Bu, müvafiq sübutların auditora nə
dərəcədə lazım olmasına, habelə adekvatlığm qiymətləndirilməsinə və
auditor tərəfindən təqdim edilmiş məlumatların açıqlanmasına təsir edər.
6.7. Əgər tapşırığın məqsədi proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının
bir və ya bir neçə elementini, məsələn, ayrıca maliyyə hesabatını yoxlamaqdırsa, onda auditorun maliyyə hesabatının başqa komponentləri
ilə qarşılıqlı əlaqəni nəzərdən keçirməsi çox vacibdir.
6.8. Əgər proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına cari dövrün hər hansı
başa çatmış hissəsinin məlumatları daxil edilmişdirsə, onda auditor əvvəlki
dövrün məlumatları üzrə prosedurların keçirilməsinin nə dərəcədə zəruri
olmasını təhlil etməlidir. Prosedurlar şəraitdən, məsələn, proqnozlaşdırılan
dövrün əvvəlindən bəri nə qədər vaxt keçməsindən asılı olaraq
dəyişəcəkdir.
6.9. Auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının nəzərdə tutulan
istifadəsi, rəhbərliyin əhəmiyyətli ehtimallarının tamlığı və
proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına görə məsuliyyəti öhdəsinə
götürməsi barədə ondan yazılı məlumat almalıdır.
VII. Məlumatın təqdim edilməsi və açıqlanması
7.1. Auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının təqdim edilməsini
və açıqlanmasını qiymətləndirərək, müvafiq qanunların, normativ aktların
və peşə standartlarının konkret tələbləri ilə yanaşı, aşağıdakılara
baxmalıdır:
a) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının təqdim edilməsinin məlumat
xarakteri daşıyıb-daşımamasma və yanlışlığa gətirib çıxarıb-çı-
xaraıamasma;
b) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına edilən qeydlərdə uçot
siyasətinin aydın şəkildə açıqlanıb-açıqlanmamasma;
c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına edilən qeydlərdə ehtimalların
adekvat açıqlanıb-açıqlanmamasma. Aydın olmalıdır ki, ehtimallar
rəhbərliyin ən yaxşı qiymətləndirmələridirmi və ya onlar təxmini xarakter
daşıyır. Əgər ehtimallar mühüm sayılan sahələrə aiddirsə və qeyri-
müəyyənliyə xeyli dərəcədə məruz qalıbsa, onda belə qeyri-müəyyənlik və
nəticələrdən irəli gələn varianthlıq adekvat təsvir edilməlidir;
ç) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının hazırlanması tarixinin
göstərilib-göstərilməməsinə. Rəhbərlik təsdiq etməlidir ki, bu məlumatın
əsasını təşkil edən məlumatların toplanması hansısa bir dövr ərzində həyata
keçirilə bilsə də, ehtimallar göstərilən tarixdən etibarən qüvvəyə minmiş
sayılır;
d) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında'göstərilən nəticələr onların
sıradakı yerindən asılı olaraq ifadə edildiyi halda bəndlərin sırada
yerləşməsi üçün əsasların aydın şəkildə göstərilib-göstərilməməsinə və sıra
seçiminin qeyri-obyektivliyə, yaxud yanlışlığa gətirib çıxa-
rıb-çıx*armamasına;
e) vaxta görə əvvəlki dövr üçün sonuncu maliyyə hesabatının tərtib
edildiyi tarixdən sonra uçot siyasətində baş verən hər hansı dəyişikliklərin,
bu dəyişikliklərin səbəblərinin və onların proqnozlaşdırılan maliyyə
məlumatına təsirinin göstərilib-göstərilməməsinə.
VIII. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması
haqqında hesabat
8.1. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması barədə
auditorun hesabatında aşağıdakı elementlər olmalıdır:
a) hesabatın adı;
b) ünvan sahibi;
c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının təsviri;
ç) beynəlxalq və ya müvafiq milli audit standartlarına, yaxud
proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılmasında tətbiq edilən
təcrübəyə isnad;
d) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına, o cümlədən onun əsaslandığı
ehtimallara görə rəhbərliyin məsuliyyət daşıması haqqında qeyd;
e) əgər mümkündürsə, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının
məqsədinə və (və ya) məhdud çərçivədə yayılmasına isnad;
ə) ehtimalların proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı üçün münasib əsas
verib-verməməsinə mənfi əminlik haqqında qeyd;
f) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının ehtimallar əsasında lazımi
qaydada hazırlanıb-hazırlanmaması və maliyyə hesabatının nəzərdə tutulmuş əsaslarına uyğun şəkildə təqdim edilib-edilməməsi barədə
mülahizə;
q) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında göstərilən nəticələrin əldə
edilməsi imkanı barədə müvafiq xəbərdarlıq;
ğ) hesabatın tarixi - prosedurların başa çatması tarixi;
h) auditorun ünvanı; və
x) imza.
8.2. Belə hesabatda auditor:
- ehtimalları təsdiqləyən sübutların öyrənilməsinə əsaslanaraq,
ehtimalların proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı üçün münasib əsas
olmadığı barədə nəticə çıxarmaq üçün nə isə aşkar edib-etmədiyini
göstərir; - proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının ehtimallara əsasən lazımi
qaydada hazırlanıb-hazırlanmadığı və maliyyə hesabatının nəzərdə
tutulmuş əsaslarına uyğun təqdim edilib-edilməməsi barədə fikir bildirir;
- göstərir ki:
• proqnozlaşdırılan hadisələr çox vaxt baş vermədiyi üçün faktiki
nəticələr ehtimal ki, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatından fərqlənəcək
və fərqlər əhəmiyyətli ola biləcəkdir. Eyni qaydada, proqnozlaşdırılan
maliyyə məlumatı hər hansı həddə ifadə edildikdə, hesabatda göstərilir ki,
faktiki nəticələrin bu hədlərdə olacağına heç bir əminlik ola bilməz;
• perspektiv qiymətləndirmə halında: proqnozlaşdırılan maliyyə
məlumatı (məqsədini göstərməli) üçün baş verməsi məcburi olmayan
gələcək hadisələr və rəhbərliyin hərəkətləri barəsində təxmini ehtimalları əhatə edən ehtimallardan istifadə etməklə hazırlanmışdır. Beləliklə,
istifadəçilər proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının göstərilənlərdən
fərqli olan başqa məqsədlər üçün istifadə olunmaması barədə xəbərdar
edilmişlər.
8.3. Aşağıda proqnozlar haqqında modifıkasiya edilməmiş (forması
dəyişdirilməmiş) rəydən çıxarışların nümunəsi verilmişdir:
Biz proqnozları (subyektin adını, proqnozun əhatə etdiyi dövrü və səhifələrin
nömrəsinə, yaxud ayrıca hesabata isnad kimi, müvafiq müəyyənləşdirmə üsulunu
göstərməli) proqnozlaşdırılan maliyyə məlu
matlarının yoxlanılmasında tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına
uyğun olaraq öyrənmişik. Rəhbərlik proqnozların hazırlanmasına, o cümlədən
əsaslandığı və X qeydində göstərilən ehtimallara görə məsuliyyət daşıyır.
Biz ehtimalları təsdiqləyən sübutların yoxlanılmasına əsaslanaraq, bu
ehtimalların proqnoz üçün münasib əsas olmaması barədə nəticə çıxarmağımıza
səbəb ola bilən heç bir nöqsan aşkar etmədik. Daha sonra, Jıkrimizcə, proqnoz
ehtimallara əsasən lazımi qaydada hazırlanmış və maliyyə hesabatının müvafiq
əsaslarına (maliyyə hesabatının əsaslarım göstərməli) uyğun olaraq təqdim
edilmişdir.
Gözlənilən hadisələr çox vaxt baş vermədiyi üçün faktiki nəticələr, ehtimal ki,
proqnozlaşdırılanlardan fərqlənəcək və fərqlər əhəmiyyətli ola biləcəkdir.
8.4. Aşağıda perspektiv qiymətləndirmələr haqqında modifıkasiya
edilməmiş (forması dəyişdirilməmiş) rəydən çıxarışların nümunəsi
verilmişdir:
Biz perspektiv qiymətləndirmələri (subyektin adını, proqnozun əhatə etdiyi
dövrü və səhifələrin nömrəsinə, yaxud ayrıca hesabata isnad kimi, müvafiq
müəyyənləşdirmə üsulunu göstərməli) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının
yoxlanılmasında tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına uyğun
olaraq öyrənmişik. Rəhbərlik perspektiv qiymətləndirmələrin hazırlanmasına, o
cümlədən əsaslandığı və X qeydində göstərilən ehtimallara görə məsuliyyət
daşıyır.
Bu, perspektiv qiymətləndirmələr (məqsədini göstərməli) üçün
hazırlanmışdır. Subyekt öz fəaliyyətinin ilkin mərhələsində olduğu üçün
perspektiv qiymətləndirmələr baş verməsi məcburi olmayan gələcək hadisələr və
rəhbərliyin hərəkətləri barəsində təxmini ehtimalları əhatə edən ehtimallardan
istifadə etməklə hazırlanmışdır. Beləliklə, istifadəçilər belə qiymətləndirmələrin
yuxarıda göstərilənlərdən fərqli olan başqa məqsədlər üçün istifadə olunmaması
barədə xəbərdar edilmişlər.
Biz ehtimallan təsdiqləyən sübutların yoxlanılmasına əsaslanaraq, nəzərə
almaqla (təxmini ehtimalları göstərməli və ya onlara isnad etməli), bu
ehtimalların perspektiv qiymətləndirmələr üçün əsas olmaması barədə nəticə
çıxarmağımıza səbəb ola bilən heç bir nöqsan aşkar etmədik. Fikrimizcə,
perspektiv qiymətləndirmələr ehtimallar əsasında lazımi qaydada hazırlanmış və
maliyyə hesabatının müvafiq əsaslarına uyğun olaraq təqdim edilmişdir.
Əgər hətta yuxarıda göstərilən təxmini ehtimallara əsasən gözlənilən
hadisələr baş verərsə (çünki gözlənilən başqa hadisələr çox vaxt ehtimal
olunduğu kimi baş vermir), faktiki nəticələr yenə də perspektiv
qiymətləndirmələrdən fərqlənəcək və fərqlər əhəmiyyətli ola biləcəkdir
8.5. Əgər auditor hesab edirsə ki, proqnozlaşdırdan maliyyə məlumatının təqdim edilməsi və açıqlanması müvafiq tələblərə cavab vermir, onda o, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının yoxlanılması haqqında hesabata şərti müsbət rəy və ya mənfi rəy verməli, yaxud əgər münasibdirsə, yoxlamadan imtina etməlidir. Buna belə bir hal misal ola bilər ki, maliyyə məlumatında formasını xeyli dəyişə bilən hər hansı ehtimalın nəticələri adekvat açıqlanmır.
8.6. Əgər auditor hesab edirsə ki, ən yaxşı qiymətləndirmələrə, yaxud verilmiş təxmini ehtimallara əsasən hazırlanmış proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı üçün bir və ya bir neçə əhəmiyyətli ehtimallar münasib əsas deyildir, onda o, ya bu məlumat haqqında hesabatda mənfi rəy bildirməli, ya da yoxlamadan imtina etməlidir.
8.7. Əgər bu şəraitdə zəruri olan bir və ya bir neçə prosedurun yerinə yetirilməsinə mane olan şərtlər yoxlamaya təsir edirsə, onda auditor ya yoxlamadan imtina etməli, ya da rəy bildirməkdən imtina edərək proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının yoxlanılması haqqında hesabatda auditin həcminin məhdudlaşdırıldığını
göstərməlidir.
ASlÜS 068/088-2003 Az^rhaycan Respublikasın ın Auditorlar Palatası
Şurasının 2003-cü il 10 dekabr tarixli
121/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
MALİYYƏ HESABATLARININ
AUDİTİNİN MƏQSƏDİ VƏ ÜMUMİ
PRİNSİPLƏRİ
I. Giriş
1.1. Bu milli audit standartı «Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və ümumi prinsipləri» (İSA 200 “Objective and General Princip- les Governing an Audit of Financial Statements”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Standartın məqsədi maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədinə və onu tənzimləyən ümumi prinsiplərə dair tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.
II. Auditin məqsədi
2.1. Maliyyə hesabatlarının auditi bütün əhəmiyyətli aspektlərdə
maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslara uyğun olaraq tərtib
edilib-edilməməsinə dair fikir bildirmək üçün auditora imkan
yaradır. Auditor öz fikrini bildirərkən eyni əhəmiyyətə malik olan «düzgün və obyektiv təsəvvür yaradır» və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə düzgün əks etdirir» ifadələrindən istifadə edir.
2.2. Auditorun fikrinin maliyyə hesabatlarına inamı artırmasına baxmayaraq, bu fikir istifadəçi tərəfindən nə subyektin gələcəkdə fəaliyyət qabiliyyətinə zəmanət verilməsi kimi, nə də subyektin rəhbərliyi tərəfindən
işlərin səmərəli aparılmasının təsdiqi kimi qəbul edilə bilməz.
III. Auditin ümumi prinsipləri
3.1. Auditor Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası
tərəfindən işlənib hazırlanmış «Auditorların Peşə Etikası Məcəllə-
si»nə riayət etməlidir. Öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən auditor
aşağıdakı etik prinsipləri rəhbər tutmalıdır:
a) müstəqillik;
b) düzgünlük;
c) obyektivlik;
ç) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;
d) məxfilik;
e) peşə davranışı;
ə) texniki standartlara riayət etmə.
3.2. Auditor auditi milli audit standartlarına uyğun olaraq
aparmalıdır. Bu standartlarda əsas prinsiplər və lazımi prosedurlar,
həmçinin izahedici və digər xüsusiyyətli material formasında təqdim
edilən yardımçı tövsiyələr əks etdirilir.
3.3. Auditor maliyyə hesabatlarının əhəmiyyətli təhrifləri ilə
nəticələnən şəraitlərin mövcud ola bilməsini dərk edərək, auditi
planlaşdırmalı və peşəkar inamsızlıq nöqteyi-nəzərindən yanaşmaqla
aparmalıdır. Məsələn, auditor rəhbərliyin məlumatlarını mütləq həqiqət
kimi qəbul etmir və adətən həmin məlumatları təsdiq edən sübutların
mövcud olmasını ehtimal edir.
IV. Auditin həcmi
4.1. «Auditin həcmi» termini mövcud şəraitlərdə auditin məqsədinə
nail olmaq üçün zəruri hesab edilən audit prosedurlarına aid edilir. Milli
audit standartlarına uyğun olaraq auditin aparılması üçün lazım olan
prosedurlar auditor tərəfindən MAS-ın, müvafiq peşəkar
təşkilatların, qanunların, normativ aktların tələbləri və əgər
zəruridirsə, auditin aparılmasına dair razılaşmanın şərtləri və
hesabatların tərtib olunması üzrə tələblər nəzərə alınmaqla, müəyyən
edilməlidir.
V. Kifayət qədər əminlik
5.1. MAS-a müvafiq olaraq, audit bütövlükdə baxılan (təhlil edilən)
maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasında kifayət qədər
əminliyi təmin etməlidir. “Kifayət qədər əminlik” anlayışı bütövlükdə
təhlil edilən maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmaması
barədə auditorun nəticə çıxarması üçün zəruri olan auditor sübutlarının
toplanmasına aid edilir. Kifayət qədər əminlik anlayışı bütün audit
prosesinə aid edilir.
5.2. Lakin auditor tərəfindən əhəmiyyətli təhrifləri aşkar etmək imkanına təsir edən və auditə xas olan məhdudiyyətlər mövcuddur. Belə məhdudiyyətlər aşağıdakı səbəblər üzündən baş verir:
testləşmədən istifadə; mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə xas olan məhdudiyyətlər
(məsələn, sözləşmək imkanı); auditor sübutlarının əksər hissəsi daha çox inandırıcı xarakter daşıyır. 5.3. Bundan başqa, fikrin formalaşması üçün auditorun gördüyü iş
onun.mülahizələrinə əsaslanır, xüsusən də aşağıdakılar barəsində: a) auditor sübutlarının toplanması, məsələn, audit prosedurlarının
həcmini, müddətlərini və xüsusiyyətlərini müəyyən edərkən; b) toplanmış auditor sübutları əsasında nəticələrin çıxarılması, məsələn,
maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı rəhbərliyin hesablamalarının məntiqiliyinin qiymətləndirilməsi yolu ilə.
5.4. Bundan başqa, əsasında maliyyə məlumatları hazırlanmış müəyyən fikirlər üzrə nəticələri formalaşdırmaq üçün istifadə edilən sübutların inandırıcılığma təsir edə bilən digər məhdudiyyətlər də (məsələn, əlaqəli tərəflər arasında təsərrüfat əməliyyatları barəsində) mövcuddur. Belə hallarda bəzi milli audit standartlarında xüsusi prosedurlar müəyyən edilib və bunlar ayrı-ayrı fikirlərin xüsusiyyəti baxımından, aşağıdakılar olmadıqda, yetərli və münasib auditor sübutlarını təmin edir:
a) əhəmiyyətli təhrif riskini adi şəraitlərdə gözləniləndən daha çox artıran qeyri-adi hallar;
b) əhəmiyyətli təhrifin mövcudluğunu göstərən hər hansı bir əlamət.
VI. Maliyyə hesabatlarına görə məsuliyyət
6.1. Maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünə dair rəyin verilməsinə
auditorun cavabdehlik daşımasına baxmayaraq, maliyyə hesabatlarının
hazırlanması və təqdim edilməsi üçün subyektin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır. Maliyyə hesabatlarının auditi subyektin rəhbərliyini məsuliyyətdən
azad etmir.
VII. Dövlət sektoru auditinin əsasları
7.1. Auditin əsas prinsipləri onun özəl və ya dövlət sektorunda
aparılmasından asılı olmayaraq dəyişməz qalır. Dövlət sektorunda audit
öz məqsədləri və həcmi ilə fərqlənə bilər. Bu, çox zaman auditorun
səlahiyyətlərində, qanunvericiliyin tələblərində, yaxud hesabatların formasında
olan fərqlərlə bağlıdır (məsələn, dövlət sektorunun subyektlərindən əlavə
maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi tələb edilə bilər).
7.2. Dövlət sektoru subyektlərində auditor yoxlaması zamanı auditor
tərəfindən onun səlahiyyətlərinə təsir göstərən nazirlik və ya baş idarələrin hər
hansı bir müvafiq əsasnamələrini, qərarlarını və əmrlərini, həmçinin milli
təhlükəsizlik məsələlərinin nəzərə alınması zərurəti də daxil edilməklə, auditə
olan hər hansı bir xüsusi tələbləri nəzərə almaq vacibdir. Özəl sektorun
auditindən fərqli olaraq, dövlət sektoru auditorunun səlahiyyətləri daha spesifik
xarakter daşıyır və özəl sektor subyektlərinin maliyyə hesabatlarının auditi ilə
müqayisədə çox vaxt daha geniş vəzifələr dairəsini əhatə edir və daha həcmli
xarakter daşıyır. Səlahiyyətlər və tələblər həmçinin əhəmiyyətlilik səviyyəsi
müəyyən edilərkən, buraxılmış səhvlər və fırıldaqçılıq faktları haqqında hesabat
tərtib edilərkən auditorun fəaliyyət sərbəstliyinə, həmçinin auditor rəyinin
formasına təsir göstərə bilər. Bununla belə, bu fərqlər auditin əsas prinsiplərinə
və zəruri prosedurlarına aid edilmir.
XIDMƏTEDICI
(KÖMƏKÇİ)
MİLLİ AUDİT
STANDARTLARI
ASlÜS 063/083-2003 Az3rbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cii il 30 aprel tarixli
111/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
MALİYYƏ MƏLUMATININ
HAZIRLANMASI ÜZRƏ TAPŞIRIQ
I. Giriş
1.1.Bu milli audit standartı «Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə
tapşırıq» (ISA 930 «Engagements to Compile Financial Information»)
beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə
tapşırıqlar yerinə yetirilərkən, eləcə də bu kimi işlərin aparılması ilə
əlaqədar auditorların (və ya sərbəst mühasiblərin) təqdim etdikləri
hesabatların forma və məzmununa dair auditorların• peşə vəzifələri
haqqında standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin
verilməsindən ibarətdir.
1.3. Bu standart maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıq üçün
nəzərdə tutulur. Lakin bu standart, imkan daxilində, qeyri-maliy- yə
məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıqlara da tətbiq edilə bilər, bir şərtlə
ki, auditor bu məsələlərə dair kifayət qədər biliyə malik olsun. Maliyyə
hesabatı hazırlanarkən sifarişçiyə məhdud köməklik göstərilməsi tapşırığı
(məsələn, uçot siyasətinin seçilməsində) maliyyə məlumatının
hazırlanması üzrə tapşırıq hesab edilmir. Bu standart 120 saylı «Beynəlxalq
audit standartlarının konseptual əsasları» beynəlxalq audit standartı və
müvafiq milli audit standartı kontekstində başa düşülməlidir.
^ Bu standartın maqsədləri üçün və auditor yoxlaması ilə maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə işləri
bir-birindən fərqləndirmək məqsədilə, həmçinin belə işlərin icrası ilə əlaqədar irəli sürülən peşəkarlıq
tələblərini müəyyən etmək üçün standartın mətnində "mühasib” deyil, "auditor" terminindən istifadə
edilmişdir.
II. Maliyyə məlumatının
hazırlanması üzrə tapşırığın məqsədi
2.1. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın məqsədi
auditorun maliyyə məlumatının təqdim edilməsi, təsnifləşdirilməsi və
toplanması məqsədilə audit sahəsinə aid bilikdən deyil, mühasibat
uçotu sahəsinə aid bilikdən istifadə etməsindən ibarətdir.
Adətən bu, müfəssəl məlumatları maliyyə məlumatının əsasını təşkil edən
ehtimalların yoxlanılmasına ehtiyac olmayan, asan anlaşılan formaya
salmağı nəzərdə tutur.
Yerinə yetirilmiş prosedurlar maliyyə məlumatının düzgünlüyünə dair
müvafiq əminlik bildirməsi üçün auditora imkan vermir və bunun üçün də
nəzərdə tutulmamışdır. Lakin maliyyə məlumatının istifadəçiləri auditorun
cəlb edilməsindən bəzi səmərə əldə edir, çünki xidmət peşəkar səriştəliliklə
və lazımi dəqiqliklə təqdim edilir.
2.2. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığa adətən maliyyə
hesabatlarının hazırlanması tapşırığı da daxildir (bunlar maliyyə
hesabatlarının tam paketi ola və ya olmaya da bilər). Bu kimi tapşırıq digər
maliyyə məlumatının sənədləşdirilməsini, təsnifatını və toplanmasını da
özündə birləşdirə bilər.
III. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın
ümumi prinsipləri
3.1. Auditor Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası
Şurasının təsdiq etdiyi «Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi»nə əməl
etməlidir. Auditorların peşə vəzifələrini müəyyənləşdirən etik prinsiplər
aşağıdakılardır:
a) düzgünlük;
b) obyektivlik;
c) məxfilik;
ç) peşə davranışı;
d) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;
e) texniki standartlar.
3.2. Bütün hallarda, auditor tərəfindən hazırlanan maliyyə
məlumatı onun adı ilə bağlıdırsa, auditor hesabat təqdim etməlidir.
IV. Tapşırığın şərtlərinin müəyyən edilməsi
4.1. Auditor tapşırığın şərtlərinə dair onunla sifarişçi arasında
dəqiq qarşılıqlı anlaşmanın əldə edildiyinə əmin olmalıdır. Aşağıda
baxılması tələb olunan məsələlər göstərilmişdir:
• nə auditor yoxlamasının, nə də icmalın aparılmaması və müvafiq
olaraq, məlumatın düzgünlüyünə dair əminliyin bildirilməyəcəyi
göstərilməklə, tapşırığın mahiyyəti;
• səhvlərin, qanunsuz hərəkətlərin və ya başqa nöqsanların, məsələn,
mövcud ola bilən fırıldaqçılıq və ya mənimsəmənin aşkar edilməsinə
yerinə yetiriləcək tapşırığın zəmanət verməməsi amili;
• sifarişçinin təqdim edəcəyi məlumatın xüsusiyyəti;
• hazırladığı maliyyə məlumatının tamlığını və dəqiqliyini təmin etmək
məqsədilə sifarişçinin rəhbərliyinin auditora təqdim etdiyi məlumatların
tamlığı və dəqiqliyi üçün onun məsuliyyət daşıması faktı;
• əsasında maliyyə məlumatı hazırlanacaq mühasibat uçotunun
prinsipləri və həm bu prinsiplər, həm də bunlardan bütün məlum olan
kənarlaşmaların göstərilməsi faktı;
• hazırlandıqdan sonra məlumatın planlaşdırılan istifadəsi və yayılması;
• əgər belə məlumat auditorun adı ilə bağlıdırsa, hazırlanan maliyyə
məlumatının təqdim edilməsinə dair hesabatın forması.
4.2. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıq planlaşdırılarkən
məktub-öhdəlik səmərəli olacaqdır. Auditor tərəfindən tapşırığın yerinə
yetirilməsi şərtlərini müəyyən edən belə bir məktubun göndərilməsi istər
subyektin, istərsə də auditorun maraqlarına cavab verir. Məktub-öhdəlik
auditorun təyinatı qəbul etməsini təsdiqləyir və tapşırığın məqsədi və
həcmi kimi məsələlərdə auditorun vəzifəsi və təqdim edilməli hesabatların
formasında fikir ayrılığından uzaqlaşmağa kömək edir. Maliyyə
məlumatının hazırlanmasına dair məktub-öhdəliyin nümunəsi bu
standartın 1 saylı Əlavəsində göstərilir.
V. Planlaşdırma
5.1. Auditor tapşırığın səmərəli yerinə yetirilməsini təmin etmək
üçün iş planı tərtib etməlidir.
VI. Sənədləşdirmə
6.1. Auditor, tapşırığın bu milli audit standartının tələblərinə və
tapşırığın şərtlərinə uyğun yerinə yetirilməsinin təsdiqlənməsi
baxımından, zəruri məsələləri sənədləşdirməlidir.
VII. Prosedurlar
7.1. Auditor subyektin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında
ümumi biliyə malik olmalı, bu sahədə mühasibat uçotunda tətbiq
edilən prinsiplər və təcrübə ilə, eləcə də maliyyə məlumatının forma
və məzmununun bu şəraitə uyğunluğu ilə tanış olmalıdır.
7.2. Maliyyə məlumatını hazırlamaq üçün auditor təqdim edilməli olan maliyyə məlumatının subyektin maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının xüsusiyyətlərinə, onun mühasibat yazılışlarının formasına və mühasibat uçotu prinsiplərinə uyğunluğu barədə ümumi təsəvvürə malik olmalıdır. Auditor yuxarıda göstərilən biliyi, adətən, sifarişçi ilə iş təcrübəsinə əsaslanaraq və ya onun əməkdaşları ilə aparılan sorğular vasitəsilə əldə edir.
7.3. Bu standartda göstərilən tələblər istisna olmaqla, auditorun vəzifələrinə, bir qayda olaraq, aşağıdakılar daxil deyil:
a) təqdim edilmiş məlumatın düzgünlüyü və tamlığını qiymətləndirmək məqsədilə rəhbərlikdən sorğu edilməsi;
b) daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi; c) hər hansı bir məsələyə dair təsdiqləmənin alınması; ç) təqdim edilmiş hər hansı izahatın yoxlanılması. 7.4. Əgər rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatın düzgün olmadığı,
tam həcmdə təqdim edilmədiyi və ya başqa tələblərə cavab vermədiyi
auditora məlum olarsa, onda o, yuxarıda göstərilən prosedurların
yerinə yetirilməsi məsələsinə yenidən baxmalı və subyektin
rəhbərliyindən əlavə məlumat almalıdır. Əgər rəhbərlik əlavə
məlumat təqdim etməkdən imtina edərsə, onda auditor öz imtinasının
səbəbləri barədə sifarişçini məlumatlandırmaqla, tapşırığı yerinə
yetirməkdən imtina etməlidir.
7.5. Auditor hazırlanmış məlumatla tanış olmalı və onun müəyyən
edilmiş formaya uyğunluğunu və hər hansı bir açıq-aydın əhəmiyyətli
təhrifin olmasını əks etdirməməsini müəyyən etməlidir. Bu kontekstdə məlumatda aşağıdakı təhriflər ola bilər:
• maliyyə hesabatının göstərilən əsaslarının tətbiqindəki səhvlər;
• maliyyə hesabatının əsaslarının tətbiqinə dair, eləcə də onlardan kənarlaşmalar haqqında məlumatın yoxluğu;
• auditora məlum olan hər hansı başqa əhəmiyyətli məsələlərə dair məlumatın yoxluğu.
Maliyyə hesabatlarının əsaslarının tətbiqi və onlardan hər hansı
mövcud kənarlaşmalara dair məlumatlar maliyyə məlumatının
tərkibində açıqlanmalıdır; həm də bu zaman belə kənarlaşmaların
miqdarını göstərmək vacib deyildir.
7.6. Əgər auditorun hər hansı əhəmiyyətli təhrifə dair məlumatı olarsa, onda o, müvafiq düzəlişlərin aparılması üçün subyektin razılığını almağa təşəbbüs göstərməlidir. Əgər bu düzəlişlər aparılmazsa və auditorun qənaətincə, maliyyə məlumatı istifadəçiləri yanılda bilərsə, onda 0, tapşırığı yerinə yetirməkdən imtina etməlidir.
Rəhbərliyin məsuliyyəti
1.1. Auditor maliyyə məlumatının lazımi qaydada təqdim edilməsi
üçün rəhbərliyin məsuliyyət daşıması faktına və maliyyə məlumatının
rəhbərlik tərəfindən təsdiq edilməsi faktına dair onlardan məlumat
almalıdır. Bu təsdiqləmələr son mühasibat məlumatlarının tamlığı və dəqiqliyinə, eləcə də bütün əhəmiyyətli və uyğun məlumatın auditora tam açıqlanmasına dair rəhbərliyin məlumatı formasında təqdim edilə bilər.
VIII. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə
yetirilməsinə dair hesabat
8.1. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə
yetirilməsinə dair hesabatda aşağıdakılar əks etdirilməlidir^:
a) hesabatın adı;
b) ünvan sahibi;
c) tapşırığın maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıq
yerinə yetirilərkən tətbiq edilən milli audit standartına və təcrübəsinə
uyğun hazırlanmasına dair məlumat;
ç) maliyyə məlumatının, rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatlara
əsaslanması göstərilməklə, təsviri;
^ Auditor həmçinin məlumatların xüsusi məqsədlər və ya istifadəçilər üçün hazırlanmasına isnad etməni də
hesabata daxil edə bilər. Bundan başqa və ya buna əlavə olaraq, auditor məlumatların yalnız hazırlandığı
məqsəd üçün istifadəsinin təmin edilməsinə yönəlik qeyd-şərti də hesabata daxil edə bilər.
d) auditorun hazırladığı maliyyə məlumatı üçün rəhbərliyin məsuliyyət daşımasına dair qeyd;
e) istər auditor yoxlamasının, istərsə də icmalın aparılmaması və bununla əlaqədar auditorun maliyyə məlumatının düzgünlüyünə əminlik bildirməməsinə dair məlumat;
ə) zəruri olarsa, maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarından kənarlaşmalar göstərilməklə, əlavə paraqraf;
f) hesabatın tarixi; g) auditorun ünvanı; il) auditorun imzası. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsinə
dair hesabatın nümunəsi bu standartın 2 saylı Əlavəsində göstərilir. 8.2. Auditor tərəfindən hazırlanan maliyyə hesabatının hər
səhifəsində, yaxud titul vərəqində «Audit aparılmadan», «Məlumatlar auditor yoxlaması və təhlil aparılmadan toplanıb» və ya «Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsinə dair
hesabata bax» kimi qeydlər göstərilməlidir.
1 saylı Əlavə
MALİYYƏ MƏLUMATININ HAZIRLANMASINA DAİR
MƏKTUB-ÖHDƏLİYİN NÜMUNƏSİ
Aşağıda maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar istifadə edilə bilinəcək (bu standartın 4.1-ci maddəsində göstərilən əsaslar nəzərə alınmaqla) məktubun nümunəsi göstərilir. Bu məktub konkret tapşırığın tələblərinə və şərtlərinə uyğun olaraq tərtib edilməlidir. Bu nümunə maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına aiddir.
(Tarix) Direktorlar Şurasına (və ya sifarişçinin yuxarı rəhbərliyinin başqa
nümayəndəsinə):
Bu məktub bizim tərəfimizdən tapşırığın şərtlərinin başa düşülməsini, eləcə də
göstərəcəyimiz xidmətlərin xüsusiyyətini və məhdudiyyətini təsdiq edir.
Siz bizə aşağıdakı xidmətləri göstərmək barədə müraciət etmisiniz.
Biz təqdim etdiyiniz məlumatın əsasında ABC kompaniyasının 31 dekabr
20XX-Cİ il tarixə olan balansını, maliyyə nəticələrinə dair hesabatını və uçotun
kassa metoduna əsasən 31 dekabr 20XX-Cİ ildə başa çatan il ərzində pul
vəsaitlərinin hərəkətinə dair hesabatı hazırlayacağıq. Bizim işimiz bu işlərin
yerinə yetirilməsini tənzimləyən milli standartlara və təcrübəyə uyğun icra
ediləcəkdir. Bizim vəzifəmizə yuxarıda göstərilən maliyyə hesabatlarının
auditinin və ya icmalının aparılması daxil deyildir. Ona görə də bizim
tərəfimizdən həmin hesabatların düzgünlüyünə əminlik bildirilməyəcək. Biz
gözləyirik ki, ABC kompaniyasının maliyyə hesabatlarına dair hesabatımız
aşağıda göstərilən kimi ifadə ediləcəkdir:
(Bu standartın 2 saylı Əlavəsinə bax). Rəhbərlik bizə təqdim edilən məlumatın düzgünlüyünə və tamlığına
cavabdehdir, eləcə də bizim hazırladığımız maliyyə məlumatı üçün istifadəçilər
qarşısında məsuliyyət daşıyır. Göstərilən cavabdehliyə mühasibat uçotunun
təşkili və aparılması, daxili nəzarətin həyata keçirilməsi, eləcə də uçot siyasətinin
seçilməsi və aparılması üçün cavabdehlik də daxildir. Bizim işimiz səhvlərin,
fırıldaqçılığın və ya qanunsuz hərəkətlərin müəyyən edilməsinə zəmanət vermir.
Lakin bizim tərəf-
mizdən aşkar edilən bütün problemlər haqqında sizə məlumat veriləcəkdir.
Məlumat (maliyyə hesabatının tətbiq edilən əsaslarını göstərməli) uyğun
olaraq hazırlanacaqdır Göstərilən əsaslardan hər hansı məlum kənarlaşma
maliyyə hesabatında və əgər zərurət olarsa, maliyyə hesabatının hazırlanmasına
dair bizim hesabatımızda şərh ediləcəkdir.
Biz başa düşürük ki, hazırlayacağımız maliyyə məlumatı (təsvir etməli) üçün
istifadə ediləcək və (göstərməli: kimə) göndəriləcəkdir. Bundan əlavə, biz zənn
edirik ki, məlumatın kimin üçün hazırlanmasının məqsədində və istifadəçilərində
bütün əhəmiyyətli dəyişikliklər barədə bizi məlumatlandıracaqsınız.
Biz sizin əməkdaşların hərtərəfli köməyinə və maliyyə məlumatını hazırlamaq
üçün lazım olan hər hansı məlumatın bizim sərəncamımıza təqdim ediləcəyinə
ümid edirik.
Göstəriləcək xidmətin dəyəri işin görülməsi üçün zəruri olan vaxtdan asılı
olaraq müəyyən ediləcək və iş görüldükcə, əlavə xərclər əks etdirilməklə, ödəniş
üçün hesab təqdim ediləcəkdir. Maliyyə məlumatının hazırlanmasında iştirak
edən əməkdaşların saat hesabı ilə maaş dərəcəsi onların məsuliyyəti, təcrübəsi və
tələb olunan ixtisasının səviyyəsinə uyğun olaraq dəyişir.
Məktub onun fəaliyyəti dayandırılanadək, düzəlişlər aparılana və ya onun
başqa məktubla əvəz edilməsinədək, sonrakı illər ərzində də qüvvədədir.
Sizdən xahiş edirik ki, bu məktubun əlavə olunmuş surətini imzalayıb bizə
qaytarasınız və bununla siz məktubun məzmununun, kompaniyanızın maliyyə
hesabatının hazırlanması üzrə tapşırığın şərtlərinin sizin anlamınıza uyğun
olmasını təsdiq edirsiniz.
XYZ & Co
ABC kompaniyası adından
təsdiq edilmişdir.
(imza)
Adı və vəzifəsi Tarix
2 saylı Əlavə
MALİYYƏ MƏLUMATLARININ HAZIRLANMASI
ÜZRƏ HESABATLARIN NÜMUNƏLƏRİ
Maliyyə hesabatlarının hazırlanması üzrə hesabatın nümunəsi
MALİYYƏ MƏLUMATLARININ HAZIRLANMASINA
DAİR HESABAT (kimə)
Rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatın əsasında biz ABC kompaniyasının 31
dekabr 20XX-Cİ il tarixə olan balansını, maliyyə nəticələrinə dair hesabatını və
31 dekabr 20XX-Cİ ildə başa çatan il ərzində pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair
hesabatı hazırladıq. Bizim işimiz bu işlərin yerinə yetirilməsini tənzimləyən milli
standartlara uyğun icra edilmişdir. Yuxarıda göstərilən hesabatlar üçün
məsuliyyəti rəhbərlik daşıyır. Biz göstərilən hesabatların auditor yoxlamasını və
təhlilini aparmadıq. Ona görə də biz bu hesabatların^ düzgünlüyünə əminlik
bildirmirik.
Tarix Ünvan
Auditor
Auditor həmçinin məlumatların .xüsu.si məqsədlər və ya istifadəçilər üçün hazırlanmasına isnad etməni
də hesabata daxil edə bilər. Bundan başqa və ya buna əlavə olaraq, auditor məlumatların yalnız hazırlandığı
məqsəd üçün istifadəsinin təmin edilməsinə yönəlik qeyd-şərti də hesabata daxil edə bilər.
Maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarından əhəmiyyətli kənarlaşmaları göstərən əlavə paraqraflı maliyyə hesabatlarının
hazırlanmasına dair hesabatın nümunəsi
MALİYYƏ MƏLUMATININ HAZIRLANMASINA DAİR HESABAT
Rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatın əsasında biz ABC kompaniyasının 31
dekabr 20XX-Cİ il tarixə olan balansını, maliyyə nəticələrinə dair hesabatını və
31 dekabr 20XX-Cİ ildə başa çatan il ərzində pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair
hesabatı hazırladıq. Bizim işimiz bu işlərin yerinə yetirilməsini tənzimləyən milli
standartlara uyğun icra edilmişdir. Yuxarıda göstərilən hesabatlar üçün
məsuliyyəti rəhbərlik daşıyır. Biz göstərilən hesabatların auditor yoxlamasını və
təhlilini aparmadıq. Ona görə də biz bu hesabatlarud düzgünlüyünə əminlik
bildirmirik.
Biz maliyyə hesabatlarına X Qeydini sizin nəzərinizə çatdırırıq, çünki
rəhbərliyin maliyyə lizinqi müqaviləsi çərçivəsində alınan əsas vəsaitlərin
dəyərinin aktivlərin tərkibində əks etdirilməməsinə dair qərar qəbul etməsi
maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarından kənarlaşma hesab edilir.
Tarix Ünvan
Auditor
^ Auditor həmçinin məlumatların xüsusi məqsədlər və ya istifadəçilər üçün hazırlanmasına isnad etməni də
hesabata daxil edə hilər. Bundan başqa və ya huna əlavə olaraq, auditor məlumatların yalnız hazırlandığı
məqsəd üçün istifadəsinin təmin edilməsinə yönəlik qeyd-şərti də hesabata daxil edə bilər.
ASlÜS 064/084-2003 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cü il 13 iyun tarixli
113/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
RAZILAŞDIRILMIŞ PROSEDURLARIN
YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ÜZRƏ TAPŞIRIQ
I. Giriş
1.1. Bu standart «Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə
tapşırıq» (ISA 920 «Engagements to Perform Agreed - Upon Pro- cedures
Regarding Financial Information») beynəlxalq audit standartı əsasında
hazırlanmışdır.
1.2. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə tapşırıq milli
audit standartının məqsədi maliyyə məlumatlarına, həmçinin
razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar auditorun
təqdim etdiyi hesabatın forma və məzmununa aid auditorun^ peşə
öhdəliklərinə dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin
verilməsindən ibarətdir.
1.3. Bu milli audit standartı maliyyə məlumatları ilə bağlı tapşırıqlara
aiddir. Lakin o, həm də qeyri-maliyyə məlumatlarına aid olan tapşırıqların
yerinə yetirilməsində faydalı ola bilər, bu şərtlə ki, auditor mövcud məsələ
üzrə adekvat biliklərə malik olsun və faktiki iş üzrə nəticələrin
əsaslandırılması üçün məntiqi meyar mövcud olsun. Bu milli audit
standartı 120 saylı “Beynəlxalq audit standartlarının konseptual əsasları”
beynəlxalq audit standartı ilə sıx əlaqədardır. Milli audit standartlarının
tövsiyələri də bu standartın tətbiq edilməsi zamanı auditorlar üçün faydalı
ola bilər.
1.4. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə işlərə maliyyə
hesabatının (məsələn, balansın), maliyyə məlumatlarının ayrı-
^ "Beynəlxalq audit standartlarının konseptual əsasları "nda izah edildiyi kimi, "auditor" terminindən bütün
beynəlxalq standartlarda istər audit təsvir edilərkən, istərsə də mümkün əlaqədar xidmətlər təsvir edilərkən
istifadə edilir. Lakin bu, əlaqədar xidmətləri göstərəcək şəxsin lıökmən sifarişçinin maliyyə hesabatını
yoxlayan auditor olmasını nəzərdə tutmur.
ayrı maddələrinə (məsələn, debitor və ya kreditor borcları, əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar, satışın həcmi və subyektin bölmələrinin mənfəəti) dair auditor tərəfindən yerinə yetirilən müəyyən prosedurlar və ya hətta maliyyə hesabatının tam paketi də daxil edilə
bilər.
II. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə tapşırığın məqsədi
2.1. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə
tapşırığın məqsədi auditor, subyekt və hər bir müvafiq üçüncü şəxs
arasında razılaşdırılan, eləcə də faktiki nəticələrə dair hesabatın
təqdim edilməsində auditor tərəfindən audit xarakterli prosedurların
yerinə yetirilməsindən ibarətdir.
2.2. Auditor yalnız razılaşdırılmış prosedurların yerinə
yetirilməsinin faktiki nəticələrinə dair hesabat təqdim edir və faktiki
nəticələrin mahiyyəti üzrə fikrini bildirmir. Bunun əvəzində hesabat
istifadəçilərinin özləri auditor tərəfindən təqdim olunmuş prosedur və
nəticələrə qiymət verir və auditorun işinə əsaslanaraq özlərinin şəxsi
rəylərini bildirirlər.
2.3. Hesabat yalnız belə prosedurların keçirilməsinə razılıq verən
tərəflərə təqdim edilir, ona görə ki, bu prosedurların keçirilməsi
səbəblərini bilməyən digər tərəflər nəticələri səhv başa düşə bilərlər.
III. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə işin ümumi prinsipləri
3.1. Auditor öz işində Azərbaycan Respublikasının Auditorlar
Palatası tərəfindən nəşr edilmiş ‘‘Auditorların Peşə Etikası Məcəl-
ləsi”nə riayət etməlidir. Auditorun peşə məsuliyyətini müəyyən edən
etik prinsiplər aşağıdakılardır:
a) düzgünlük;
b) obyektivlik;
C ) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;
ç) məxfilik;
d) peşəkar davranış;
e) texniki standartlar.
Müstəqillik - razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə
tapşırıq üçün məcburi tələb deyildir. Lakin işin şərtləri və ya məqsədi,
yaxud milli standartlar auditorun müstəqilliyinə aid “Auditorların
Peşə Etikası Məcəlləsi”nin tələblərinə riayət etməsini auditordan tələb edə bilər. Əgər auditorun müstəqil olmayan halı olarsa, onda faktiki nəticələrə dair hesabatda bu fakt əksini tapmalıdır.
3.2. Auditor razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə işi bu milli audit standartına əsasən və tapşırığın şərtlərinə uyğun həyata keçirməlidir.
IV. Tapşırığın şərtlərinin müəyyən edilməsi
4.1. Auditor faktiki nəticələrə dair hesabat təqdim ediləcək
subyektin nümayəndələrinin və digər tərəflərin razılaşdırılmış
prosedur və tapşırıqların şərtlərini dəqiq anlamalarına əmin
olmalıdır.
Razılaşdırılması tələb olunan tapşırıqlar aşağıdakılardır:
• Yerinə yetirilən prosedurların auditor yoxlaması və ya icmalı ol-
mayacağı və buna müvafiq olaraq auditorun faktiki nəticələrin mahiyyəti
üzrə öz rəyini bildirməyəcəyi faktını da daxil etməklə, tapşırığın
xüsusiyyəti;
• Tapşırığın müəyyən edilmiş məqsədi;
• Razılaşdırılmış prosedurların aid olacağı maliyyə məlumatlarının
təsviri;
• Yerinə yetiriləcək prosedurların xüsusiyyətinin, müddətinin və
həcminin təsviri;
• Faktiki nəticələrə dair hesabatın nəzərdə tutulan forması;
• Faktiki nəticələrə dair hesabatın yayılmasına aid məhdudiyyət. Əgər
bu məhdudiyyət qanunvericiliyin tələblərinə ziddirsə, onda auditor bu işin
yerinə yetirilməsini öz üzərinə götürməli deyil.
4.2. Müəyyən hallarda, məsələn, prosedurlar tənzimləyici orqanlar,
sahə təmsilçiləri və mühasiblər arasında razılaşdırılıbsa, onda auditor bu
prosedurları hesabatın təqdim olunacağı bütün tərəflərlə müzakirə etmək
iqtidarında olmaya bilər. Məsələn, bu halda auditor yerinə yetiriləcək
prosedurları maraqlı tərəflərin müvafiq nümayəndələri ilə müzakirə edə
bilər, həmçinin bu tərəflərlə müvafiq yazışmaların təhlilini apara və ya işin
nəticələrinə dair hazırlanmış hesabatın layihəsini onlara təqdim edə bilər.
4.3. Auditor həm sifarişçinin, həm də özünün şəxsi maraqları daxilində
işin yerinə yetirilməsinin əsas şərtlərini şərh edən məktub-öhdəlik
göndərməlidir. Məktub-öhdəlik yerinə yetiriləcək işlərə dair
auditorun razılığını təsdiq edir, işin həcmi və məqsədləri, auditorun vəzifələri və təqdim edilən hesabatların forması kimi məqamların düzgün başa düşülməsinə kömək edir.
4.4. Məktub-öhdəliyə aşağıdakılar daxil edilir: - tərəflərin razılığı ilə yerinə yetiriləcək prosedurların siyahısı; - razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsinin faktiki nəticələri
barədə hesabatın yayılmasının məhdudlaşdırılmasına dair tərəflərin rəyi. Bundan əlavə, auditor məktub-öhdəliyə faktiki nəticələrə dair təqdim
olunacaq hesabatın layihəsini əlavə edə bilər. Məktub-öhdəliyin nümunəsi bu standartın 1 saylı Əlavəsində göstərilir.
V. Planlaşdırma
5.1. Auditor işin səmərəli yerinə yetirilməsi məqsədilə iş planı
tərtib etməlidir.
VI. Sənədləşdirmə
6.1. Auditor faktiki nəticələrə dair hesabatı, həmçinin tapşırığın
bu standarta və tapşırığın şərtlərinə müvafiq olaraq hazırlanmasını
əsaslandıran sübutların təqdim edilməsi üçün mühüm məsələləri
sənədləşdirməlidir.
VII. Prosedurlar və sübutlar
7.1. Auditor razılaşdırılmış prosedurları yerinə yetirməli və əldə
olunmuş sübutlardan faktiki nəticələrə dair hesabatın əsasları kimi
istifadə etməlidir.
7.2. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi zamanı istifadə edilən prosedurlara aşağıdakılar daxil edilə bilər:
- sorğu və təhlil; - hesablamaların, müqayisələrin və digər qeydlərin dəqiqliyinin
yoxlanılması; - müşahidə; - baxış; - təsdiqetmənin əldə edilməsi. Bu standartın 2 saylı Əlavəsində razılaşdırılmış prosedurların yerinə
yetirilməsi üzrə nümunəvi tapşırıq çərçivəsində tətbiq edilə bilən aidiyyatı prosedurların təsvirini əks etdirən hesabatın nümunəsi göstərilmişdir.
VIII. Hesabat
8.1. İstifadəçilərin yerinə yetirilən işlərin xüsusiyyətini və həcmini
anlamasına imkan yaratmaq üçün işin gedişatmda yerinə yetirilən
tapşırıqların və razılaşdırılmış prosedurların məqsədi razılaşdırılmış
prosedurların yerinə yetirilməsinə dair hesabatda ətraflı təsvir edilməlidir.
8.2. Faktiki nəticələrə dair hesabat özündə aşağıdakıları əks
etdirməlidir:
a) hesabatın adını;
b) müvafiq ünvan sahibini (adətən razılaşdırılmış prosedurları
yerinə yetirən auditoru dəvət edən sifarişçini);
c) barəsində razılaşdırılmış prosedurlar aparılan konkret maliyyə
və ya qeyri-maliyyə məlumatlarının təsvirini;
ç) yerinə yetirilmiş prosedurların hesabatı qəbul edən ilə razı-
laşdırılmasına dair məlumatı;
d) işlərin razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsində tətbiq
edilən beynəlxalq və ya milli audit standartlarına və ya təcrübəyə
uyğun olaraq yerinə yetirilməsinə dair məlumatı;
e) zəruri hallarda, auditorun subyektə münasibətində müstəqil
olmaması barədə məlumatı;
ə) razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsinin məqsədinin
müəyyən edilməsini;
1) yerinə yetirilmiş konkret prosedurların siyahısını;
g) aşkar edilmiş səhvlərin və istisnaların ətraflı təsviri də daxil
edilməklə, auditorun işinin faktiki nəticələrinin şərhini;
ğ) yerinə yetirilmiş prosedurların auditor yoxlaması və ya icmalı
olmadığı üçün auditorun öz fikrini bildirməyəcəyi barədə məlumatı;
h) əgər auditor əlavə prosedurlar, auditor yoxlaması və ya təhlil
aparsaydı, onun hesabatda göstərilməsi tələb olunan digər
problemləri də aşkar edə biləcəyinə dair məlumatı;
x) prosedurların yerinə yetirilməsini razılaşdıran tərəflərin
hesabatın yayılmasını məhdudlaşdırmasına dair məlumatı;
ı) zəruri hallarda, hesabatın yalnız müəyyən elementlərə,
hesablara, maddələrə, yaxud maliyyə və qeyri-maliyyə məlumatlarına
aid olması və ümumilikdə subyektin maliyyə hesabatlarına aid
edilməməsi barədə məlumatı;
i) hesabatın tərtib olunması tarixini; j) auditorun ünvanını; k) auditorun imzasını. Maliyyə məlumatlarına tətbiq edilən razılaşdırılmış prosedurların
yerinə yetirilməsi üzrə tapşırıqla bağlı faktiki nəticələrə dair tərtib olunmuş hesabatın nümunəsi bu standartın 2 saylı Əlavəsində göstərilmişdir.
IX. Dövlət sektoru auditinin əsasları
9.1. Dövlət sektorunda razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə
hesabatın yayılması yalnız prosedurların yerinə yetirilməsini razılaşdıran
tərəflərlə məhdudlaşmır. Hesabat həmçinin digər hüquqi və fiziki şəxslərə təqdim
oluna bilər (məsələn, hökumət və ya dövlət orqanlarının fəaliyyətinin parlament
araşdırması zamanı).
9.2. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət sektorunda tapşırıqlar kifayət
qədər müxtəlifdir, ona görə də həqiqətən «razılaşdırılmış prose- durlar»ı özündə
ifadə edən tapşırıqlarla fəaliyyətin nəticəsinə dair hesabat kimi baxılan maliyyə
məlumatlarının auditi ilə bağlı tapşırıqlar arasında fərq qoyularkən xüsusilə
diqqətli olmaq lazımdır.
1 saylı Əlavə
Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsinə dair
məktub-öhdəliyin nümunəsi
Aşağıda göstərilmiş məktub bu standartın 4.1-ci maddəsində ifadə
edilmiş məqsədə nail olmaq üçün istifadə olunur və standart məktub hesab
edilmir. Məktub-öhdəliyin məzmunu fərdi tələblərdən və şəraitdən asılı
olaraq dəyişir.
Tarix
Direktorlar şurasına və ya auditoru dəvət edən sifarişçinin
müvafiq nümayəndəsinə
Bu məktub, bizim işimizin məqsədini və şərtlərini, eləcə də
göstərəcəyimiz xidmətin xüsusiyyətini və məhdudluğunu anladığımızı
təsdiq edir. Bizim işimiz, razılaşdırılmış prosedurların yerinə
yetirilməsində tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və ya
təcrübəyə uyğun olaraq yerinə yetiriləcək və hesabatda göstəriləcəkdir.
Biz aşağıdakı prosedurları yerinə yetirməyə və işin gedişatmdan əldə
olunmuş faktiki nəticələrə dair hesabatı sizə təqdim etməyə razıyıq:
(yerinə yetiriləcək prosedurların xüsusiyyəti, müddəti və həcmi, mümkün
hallarda məlumatları təsdiqləmədə istifadə olunan sənəd və yazılışlara konkret
isnadlar, eləcə də əlaqəli şəxs və tərəflərin siyahısı daxil edilməklə).
Bizim yerinə yetirəcəyimiz prosedurun məqsədi (məqsədi göstərməli)
sizə yalnız köməklik göstərməkdir. Bizim hesabat başqa heç bir məqsəd
üçün istifadə edilə bilməz. Bu hesabat yalnız sizə məlumat vermək üçün
hazırlanacaqdır.
Bizim tərəfimizdən beynəlxalq və milli audit standartlarına və ya
təcrübəyə uyğun olaraq yerinə yetirilən prosedurlar auditor yoxlaması və ya
icmalı olmayacaq və buna uyğun olaraq biz müvafiq əminlik
bildirməyəcəyik.
Biz sizin əməkdaşlar tərəfindən hərtərəfli köməkliyə ümidvarıq və
hesab edirik ki, bizim işin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar tələb edilən
istənilən qeydlər, sənədlər və başqa məlumatlar bizim sərəncamımıza
təqdim olunacaqdır.
Göstərilən xidmətlərin dəyəri işin yerinə yetirilməsi üçün zəruri vaxtdan asılı olaraq müəyyən ediləcək və iş yerinə yetirildikcə, əlavə xərclər də daxil olmaqla, hesab təqdim ediləcəkdir. İşdə iştirak edən əməkdaşların saat hesabı ilə maaş dərəcələri onların məsuliyyət dərəcəsindən, təcrübəsindən və tələb olunan ixtisas səviyyəsindən asılı olaraq dəyişəcəkdir.
Xahiş edirik bu məktubun əlavə edilmiş surətini imzalayıb bizə göndərəsiniz. Bununla da siz yerinə yetirilməsini razılaşdığımız konkret prosedurlar da daxil olmaqla, tapşırığın şərtlərinin sizin anlamınıza uyğun olmasını təsdiq edirsiniz.
XYZ & Co
ABC kompaniyası adından təsdiq olunmuşdur:
(imza)
Adı VDZİfəSİ Tarix
2 saylı Əlavə
Kreditor borcları üzrə faktiki
nəticələrə dair hesabatın nümunəsi
FAKTİKİ NƏTİCƏLƏRƏ DAİR HESABAT
Kimə; (auditoru cəlb etmiş şəxslərə)
Biz, ABC kompaniyasının (tarix) tarixə əlavə edilən siyahıda göstərilən
(bu nümunədə verilmir) kreditor borclarına aid sizinlə razılaşdırılmış və
qeyd olunmuş prosedurları yerinə yetirmişik. Bizim iş razılaşdırılmış
prosedurların yerinə yetirilməsində tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit
standartlarına və ya təcrübəyə uyğun olaraq yerinə yetirilmişdir. Bu
prosedurlar kreditor borclarının düzgünlüyünün qiymətləndirilməsində
yalnız sizə köməklik göstərmək məqsədilə yerinə yetirilmişdir və
aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Biz ABC kompaniyası tərəfindən hazırlanmış və X tarixə kreditor
borclarını əks etdirən ilkin balansı əldə etdik və onun riyazi dəqiqliyinin yoxlamasını apardıq, eləcə də yekun məbləği baş kitabdakı müvafiq
hesabların qalıqları ilə müqayisə etdik.
2. Biz əlavə edilən siyahıda göstərilən (bu nümunədə verilmir) əsas
malgöndərənlərə və müvafiq şəxslərə borc öhdəliklərinin məbləğlərini X
tarixə ilkin balansda göstərilən məbləğlər ilə üzləşdirdik.
3. Biz malgöndərənlərin hesabatını aldıq və malgöndərənlərə X tarixə
olan borc qalığı məbləğlərinin təsdiq olunması üçün sorğu göndərdik.
4. Biz göstərilən hesabatları və ya təsdiqləmələri ikinci bənddə
göstərilmiş məbləğlərlə müqayisə etdik. Uyğunsuzluq aşkar edilən
məbləğlərlə əlaqədar ABC kompaniyasından borc qalıqlarına dair
düzəlişləri aldıq. Alınmış düzəlişlər üçün bunlardan hər biri üzrə XXX
manat məbləğdən artıq olan kredit avizolarını, ödənilməmiş hesabları və ödənilməmiş çekləri müəyyən etdik və siyahıya daxil etdik. Biz belə
hesabları və hesabat tarixindən sonra alınmış kredit avizolarını və
ödənilmiş çekləri aşkar etdik, araşdırdıq və müəyyən etdik ki, onlar
həqiqətən düzəlişlərə daxil edilməli idi.
Aşağıda biz işin nəticələrini göstəririk:
a) 1-ci bənd barədə biz müəyyənləşdirdik ki, yekun məbləğ düzgün
hesablanıb və baş kitabla uyğundur;
b) 2-ci bənd barədə biz müəyyənləşdirdik ki, yoxlanılmış məbləğlər ilkin balansdakı məlumatlara uyğundur;
c) 3-cü bənd barədə biz müəyyənləşdirdik ki, bütün malgöndərən- lərin hesabatı mövcud olmuşdur;
ç) 4-cü bənd barədə müəyyənləşdirdik ki, kompaniyanın göstərdiyi məbləğlər ya təsdiqləmələrə uyğun gəlir, ya da XXX manat məbləğdən artıq mövcud olan uyğunsuzluqları izah edən kredit göndərişlərinə, hesablara və ödənilməmiş çeklərə ABC kompaniyası tərəfindən düzəlişlər hazırlanmışdır, lakin aşağıdakılar istisna olmaqla:
(istisnanın ətraflı təsviri)
Yuxarıda göstərilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və ya təcrübəyə uyğun olaraq aparılan prosedurlar auditor yoxlaması və ya icmalı olmadığına görə biz kompaniyanın X tarixə vəziyyətinə kreditor borcları ilə əlaqədar əminlik bildirmirik.
Əgər biz milli audit standartlarına və ya təcrübəyə uyğun olaraq əlavə prosedurlar, auditor yoxlaması və ya maliyyə hesabatlarının təhlilini aparsaydıq, onda digər problemləri aşkar edə bilərdik və bu barədə sizə hesabat təqdim edilərdi.
Bizim hesabat yalnız bu hesabatın 1-ci bəndində göstərilən məqsədlər üçün, eləcə də sizin nəzərinizə çatdırmaq üçün təqdim olunur. Hesabat hər hansı bir digər məqsədlər üçün istifadə olunmamalı və digər tərəflərə təqdim edilməməlidir. Bu hesabat yalnız yuxarıda göstərilən hesab və maddələrə aiddir və ABC kompaniyasının ümumilikdə maliyyə hesabatına şamil edilmir.
Tarix Ünvan Auditor
Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cii il 29 iyul tarixli 115/3 saylı
qərarı ilə təsdiq edilmişdir
MALİYYƏ HESABATLARININ
ARAŞDIRILMASI ÜZRƏ TAPŞIRIQ
I. Giriş
1.1. Bu milli audit standartı «Maliyyə hesabatlarının araşdırılması üzrə
tapşırıq» (ISA 910 «Engagements to Review Financial State- ments»)
beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.
1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatları araşdırılarkən,
eləcə də belə araşdırmanın aparılması ilə əlaqədar auditorun verdiyi rəyin
forma və məzmununa dair auditorun^ peşə vəzifələri haqqında
standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən
ibarətdir.
1.3. Bu standart maliyyə hesabatlarının araşdırılması üçün nəzərdə
tutulub. Lakin bu, məqsədəuyğunluq dərəcəsindən asılı olaraq, maliyyə
məlumatlarının və başqa məlumatların araşdırılması üzrə tapşırıqlara da
tətbiq edilə bilər. Bu standart 120 saylı «Beynəlxalq audit standartlarının
konseptual əsasları» beynəlxalq audit standartı və müvafiq milli audit
standartı ilə əlaqəli şəkildə əsas kimi götürülməlidir. Bu audit standartı
tətbiq edilərkən digər milli audit standartlarmdakı tövsiyələr də auditor
üçün əhəmiyyətli ola bilər.
II. Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının məqsədi
2.1. Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının məqsədi - audit
zamanı bütün lazımi sübutları təmin etməyən prosedurlara əsasən,
^ "Beynəlxalq audit standartlarının konseptual əsasları"nda izah edildiyi kimi, "auditor" terminindən bütün
beynəlxalq standartlarda istər audit təsvir edilərkən, istərsə də mümkün əlaqədar xidmətlər təsvir edilərkən
istifadə edilir. Lakin bu, əlaqədar xidmətləri göstərəcək şəxsin hökmən sifarişçinin maliyyə hesabatını
yoxlayan auditor olmasını nəzərdə tutmur.
maliyyə hesabatının bütün əhəmiyyətli aspektlərdə maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun şəkildə tərtib olunmamasını ehtimal etmək üçün auditora əsas verən amilləri aşkar edib-etmədiyini müəyyənləşdirmək (mənfi əminlik) imkanı
verməkdir.
III. Araşdırmanın ümumi prinsipləri
3.1. Auditor Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının
təsdiq etdiyi «Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi»nə əməl etməlidir.
Auditorların peşə məsuliyyətini müəyyənləşdirən etik prinsiplər
aşağıdakılardır:
a) müstəqillik;
b) düzgünlük;
c) obyektivlik;
ç) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;
d) məxfilik;
e) peşə davranışı;
ə) texniki standartlar.
3.2. Auditor araşdırmanı bu standarta uyğun olaraq aparmalıdır.
3.3. Auditor maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərə səbəb
olan şəraitin mövcud olması ehtimalını qəbul edərək, araşdırmanı
peşəkarlıq nöqteyi-nəzərindən planlaşdırmalı və aparmalıdır.
3.4. Araşdırmanın nəticəsinə dair rəydə mənfi əminlik bildirilməsi
məqsədilə auditor, ilk növbədə, lazımi nəticə çıxarılmasına imkan
verən sorğular və analitik prosedurlar aparılması yolu ilə kifayət
qədər və uyğun sübutlar əldə etməlidir.
IV. Araşdırmanın həcmi
4.1. «Araşdırmanın həcmi» termini araşdırmanın məqsədinə nail olmaq
üçün bu şəraitdə yerinə yetirilməsi vacib sayılan araşdırma prosedurlarına
tətbiq edilir. Maliyyə hesabatları araşdırılarkən zəruri olan
prosedurları auditor bu standartın, müvafiq peşəkar təşkilatların,
qanunvericiliyin, normativ aktların, eləcə də araşdırma üzrə
hesabatın tələblərini və tapşırığın şərtlərini nəzərə almaqla müəyyən
edir.
V. Əminliyin orta səviyyəsi
5.1. Araşdırma aparılarkən araşdırmanın obyekti olan məlumatlarda
əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına dair əminliyin orta dərəcəsi təmin
edilir. Bu, mənfi əminlik formasında ifadə olunur.
VI. Tapşırığın şərtləri
6.1. Auditor və sifarişçi tapşırığın şərtlərini razılaşdırmalıdırlar.
Razılaşdırılmış şərtlər məktub-öhdəlikdə və ya müqavilədə
göstərilməlidir.
6.2. Məktub-öhdəlik araşdırmanın planlaşdırılması zamanı səmərəli
olacaqdır. İstər öz şəxsi maraqları, istərsə də sifarişçinin maraqları
baxımından, auditor müəyyən edilmiş əsas şərtləri əks etdirməklə,
məktub-öhdəlik göndərməlidir. Məktub-öhdəlik auditorun təyinatı qəbul
etməsinə razılığını təsdiq edir və araşdırma başa çatdırıldıqdan sonra
veriləcək rəyin formasına, auditorun vəzifəsinə, yoxlamanın məqsədinə və
həcminə aid olan anlaşılmazlığa yol verilməməsinə kömək edir.
6.3. Məktub-öhdəlikdə aşağıdakılar müəyyən edilir və göstərilir:
• göstəriləcək xidmətin məqsədi;
• tərtib edilmiş maliyyə hesabatlarına görə rəhbərliyin məsuliyyəti;
• bu standarta isnad etmə də daxil olmaqla, araşdırmanın həcmi;
• araşdırmanın aparılması ilə əlaqədar tələb olunan hər hansı uçot
yazılışlarından, sənədlərdən və sair məlumatlardan sərbəst istifadə edə
bilmək üçün zəmanət;
• veriləcək rəyin nümunəsi;
• araşdırmanın səhvlər, qanunsuz hərəkətlər və ya başqa nöqsanların,
məsələn, mümkün ola bilən fırıldaqçılığm və ya pul vəsaitlərinin
mənimsənilməsinin aşkar edilməsi vasitəsi olmasının güman edilməməsi
haqqında müddəa;
• auditor yoxlamasının aparılmaması və auditor rəyinin bildirilmə-
yəcəyi haqqında müddəa. Bu məqamı qeyd etmək və anlaşılmazlığa yol
verməmək üçün auditor həmçinin göstərə bilər ki, araşdırma auditor
yoxlaması ilə bağlı qanunvericiliklə müəyyən edilmiş tələblərə və ya
üçüncü tərəfin tələblərinə cavab vermir.
Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasını aparmağa dair məktub-öhdəliyin
nümunəsi bu standartın 1 saylı Əlavəsində verilir.
VII. Planlaşdırma
7.1. Auditor işi elə planlaşdırmalıdır ki, nəticədə tapşırıq səmərəli
yerinə yetirilsin.
7.2. Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasını planlaşdırarkən
auditor sifarişçinin biznesinə dair, o cümlədən onun təşkilini,
mühasibat uçotu sistemini, funksional xüsusiyyətlərini və aktivlərinin
tərkibini, öhdəliklərini, gəlir və xərclərini təhlil etmək yolu ilə
sonuncu məlumatı əldə etməli və ya tamamlamalıdır.
7.3. Auditorun maliyyə hesabatlarına aidiyyatı olan bu və ya digər
məsələlərə, məsələn, sifarişçinin istehsal etdiyi məhsulun istehsal və satış
üsulları, texnoloji vəsilələri, istehsal obyektlərinin yerləşməsi, həmçinin
sifarişçi ilə əlaqəli tərəflər barədə təsəvvürə malik olması vacibdir. Bu,
auditora ona görə lazımdır ki, müvafiq prosedurlar hazırlaya və zəruri
sorğular apara, həmçinin alman sorğuları və sair məlumatları
qiymətləndirə bilsin.
VIII. Başqa şəxslərin yerinə yetirdiyi iş
8.1. Başqa auditor və ekspertin yerinə yetirdiyi işin nəticəsindən
istifadə edərkən auditor bu işin araşdırmanın məqsədinə uyğun
olmasına əmin olmalıdır.
IX. Sənədləşdirmə
9.1. Auditor araşdırma üzrə rəyin əsaslılığını təmin edən
sübutların və yoxlamanın bu standarta müvafiq olaraq aparıldığını
təsdiq edən sübutların mühüm cəhətlərini sənədləşdirməlidir.
X. Prosedurlar və təsdiqləmələr
10.1. Auditor araşdırma prosedurlarının xüsusiyyəti, həcmi və
aparılma müddətini müəyyən edərkən özünün şəxsi mülahizəsinə
əsaslanmalıdır. Auditor aşağıdakıları rəhbər tutmalıdır:
• əvvəlki dövrlərin auditor yoxlamasının gedişində və ya maliyyə
hesabatlarının yoxlanılması zamanı əldə edilən bütün bilikləri;
• biznesə dair bilikləri, o cümlədən sifarişçinin fəaliyyət göstərdiyi
sahənin mühasibat uçotu prinsiplərinə və iş təcrübəsinə dair bilikləri;
• sifarişçinin mühasibat uçotu sistemini;
• rəhbərliyin mülahizəsinin ayrı-ayrı maddələrə göstərdiyi təsir
dərəcəsini;
• əməliyyatların əhəmiyyətliliyini və hesab qalıqlarını.
10.2. Auditor maliyyə hesabatlarına dair rəy bildirərkən də həmin
mülahizələrin əhəmiyyətliliyini nəzərə almalıdır. Araşdırma aparılarkən
təhriflərin aşkar edilməməsi riski auditor yoxlamasının aparılmasına
nisbətən böyük olsa da, nəyin əhəmiyyətli olması barədə mülahizə, təmin
edilən əminlik dərəcəsinə əsasən deyil, auditorun rəy verərkən əsaslandığı
məlumatlara və həmin məlumata ehtiyacı olan şəxslərin tələbatlarına
əsasən bildirilir.
10.3. Maliyyə hesabatları araşdırılarkən yerinə yetirilən prosedurlara
adətən aşağıdakılar daxil edilir:
• Sifarişçinin fəaliyyət sahəsinə və biznesinə aid auditorun təsəvvür əldə
etməsi.
• Sifarişçinin mühasibat uçotu prinsipləri və təcrübəsinə dair sorğuların
aparılması.
• Maliyyə hesabatlarının hazırlanması və maliyyə hesabatlarında
açıqlanması üçün əməliyyatların təsnifləşdirilməsi, ümumiləşdirilməsi və
uçotda əks etdirilməsi qaydalarına və məlumatların toplanmasına dair
sorğuların aparılması.
• Maliyyə hesabatlarında əks etdirilən bütün əhəmiyyətli təsdiqlə-
mələrə aid sorğuların aparılması.
• Qeyri-adi görünən əlaqələrin və ayrı-ayrı maddələrin aşkar edilməsi
məqsədilə hazırlanan analitik prosedurlar. Bu prosedurlara aşağıdakılar
daxildir:
- maliyyə hesabatlarının əvvəlki dövrün hesabatları ilə müqayisəsi;
- maliyyə hesabatlarının gözlənilən nəticələrlə və maliyyə vəziyyəti ilə
müqayisəsi;
- sifarişçinin təcrübəsinə və ya bu sahənin normativlərinə əsaslanmış
proqnozlaşdırılan nümunəyə uyğun olan maliyyə hesabatlarının
elementləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsi.
Bu prosedurlar yerinə yetirilərkən auditor əvvəlki dövrlərdə mühasibat
düzəlişləri aparılmasını tələb edən amillərə baxmalıdır.
• Səhmdarların yığıncağında, direktorlar şurasının, direktorlar şurası
komitələrinin iclaslarında və sair iclaslarda qəbul edilmiş, maliyyə
hesabatlarına təsir edə bilən qərarlara aid sorğuların aparılması.
• Auditorun diqqətini cəlb edən məlumata əsasən, maliyyə
hesabatlarının mühasibat uçotunun göstərilən metoduna uyğunluğunun
müəyyən edilməsi məqsədilə maliyyə hesabatları ilə tanışlıq.
• Sifarişçinin struktur bölmələrinin auditor yoxlamasını və ya maliyyə
hesabatlarının yoxlanılmasını aparmış başqa auditorlardan hesabatların
(bunlar zəmri hesab edildiyi və mövcud olduğu hallarda) alınması.
• Maliyyə və mühasibat uçotu məsələlərinə cavabdeh işçilərlə, məsələn,
aşağıdakılara aid sorğuların aparılması:
- bütün əməliyyatlar uçotda əks etdirilibmi;
- maliyyə hesabatları mühasibat uçotunun göstərilən metoduna uyğun olaraq hazırlanıbmı;
- sifarişçinin təsərrüfat fəaliyyətində, mühasibat uçotu prinsipləri və
təcrübəsində dəyişikliklər;
- yuxarıda qeyd edilən prosedurların aparılması zamanı ortaya çıxan
məsələlərə aid məqamlar;
- zəruri hallarda, rəhbərlikdən yazılı şəkildə məlumatların alınması.
Ən çox yerinə yetirilən prosedurların təxmini siyahısı bu standartın 2
saylı Əlavəsində verilir. Bu siyahı bitkin hesab edilə bilməz. Habelə güman
etmək olmaz ki, bütün prosedurlar hər bir araşdırma zamanı yerinə
yetirilməlidir.
10.4. Auditor maliyyə hesabatlarının tərtib olunduğu tarixdən
sonra baş vermiş bütün hadisələrə aid və maliyyə hesabatlarında
düzəlişlər edilməsini, yaxud hər hansı bir məlumatın açıqlanmasını
tələb edə bilən məlumatlar əldə etməlidir. Araşdırma üzrə rəyin tərtib
edildiyi tarixdən sonra baş vermiş hadisələri aşkar etmək məqsədilə
prosedurların yerinə yetirilməsi auditorun vəzifəsi deyildir.
10.5. Əgər araşdırmanın predmeti olan məlumatın əhəmiyyətli
dərəcədə təhrif edilməsini güman etməyə auditorda əsas varsa, onda 0,
mənfi əminlik bildirilməsi üçün, yaxud şərtsiz müsbət rəydən fərqli
rəyin bildirilməsi zəruriliyini təsdiqləmək üçün əlavə və ya daha geniş
prosedurlar yerinə yetirməlidir.
XI. Rəylər və mülahizələr
11.1. Araşdırma üzrə rəydə mənfi əminlik bildirilməsi yazılı şəkildə
dəqiq əks etdirilməlidir. Auditorun mənfi əminlik bildiril
məsi üçün əsas qismində əldə olunmuş sübutlara əsasən gəldiyi
nəticələrə baxması və qiymətləndirməsi zəruridir.
11.2. Görülmüş işlərə əsasən, auditor araşdırma zamanı əldə edilən
və maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq
maliyyə hesabatlarında vəziyyətin obyektiv və düzgün mənzərəsinin
əks etdirilməməsini (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv
təqdim edilməməsini») təsdiqləyən hər hansı bir məlumatı müəyyən
etməlidir.
11.3. Maliyyə hesabatlarının araşdırılması üzrə rəy tapşırığın həcmini
elə təsvir edir ki, istifadəçilər aparılan işin xüsusiyyətini, həmçinin auditor
yoxlamasının aparılmadığmı və buna görə də auditor rəyinin verilmədiyini
anlaya bilsinlər.
11.4. Maliyyə hesabatlarının araşdırılması üzrə rəyə, göstərilən
ardıcıllıqla, adətən aşağıdakı əsas elementlər daxil edilməlidir:
a) adı2;
b) ünvan sahibi;
c) giriş bölməsi və ya aşağıdakılar daxil edilməklə müqəddimə:
(I) araşdırılması aparılacaq maliyyə hesabatları;
(II) sifarişçinin rəhbərliyinin məsuliyyəti və auditorun məsuliyyəti
barədə müddəa;
ç) aşağıdakılar daxil edilməklə, araşdırmanın xüsusiyyətlərini
təsvir edən paraqraf:
(I) araşdırmanın aparılması üzrə tapşırığa tətbiq edilməsinə dair
bu standarta, müvafiq milli standartlara və ya təcrübəyə isnad;
(II) araşdırmanın əsasən sorğular aparılması və analitik
prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşmasının göstərilməsi;
(III) auditor yoxlamasının aparılmasının, yerinə yetirilən
prosedurların auditor yoxlamasına nisbətən əminliyi yetərincə təmin
etməməsinin və auditor rəyinin bildirilməməsinin göstərilməsi;
d) mənfi əminliyin ifadə edilməsi;
e) rəyin tərtib edilməsi tarixi;
ə) auditorun ünvanı;
f) auditorun imzası.
^ Auditor rəyini sifarit^çinin vəzifəli şəxsləri kimi başqa şəxslərin tərtib edə biləcəyi hesabatlardan və ya
müstəqil auditorun riayət etdiyi etik tələblərə riayət etməyən başqa auditorların hesabatından fərqləndirmək
üçün burada ‘'müstəqil” terminindən istifadə etmək münasib olardı.
Araşdırma üzrə rəyin nümunələri bu standartın 3 və 4 saylı Əlavələrində verilir.
11.5. Araşdırma üzrə rəydə aşağıdakıları göstərmək vacibdir: a) araşdırma aparılarkən auditorun maliyyə hesabatlarının
müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarında vəziyyətin düzgün və obyektiv mənzərəsinin əks etdirilməməsini (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsini») ehtimal etməyə (mənfi əminlik) əsas verən faktlar aşkar etməməsini; və ya
b) auditor tərəfindən aşkar edilən və imkan daxilində maliyyə hesabatlarının kəmiyyət müəyyənliyinə mümkün təsir də daxil olmaqla, maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq vəziyyətin düzgün və obyektiv mənzərəsinə (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməsinə») mənfi təsir göstərən faktların təsvirini və:
(I) ya mənfi əminlik bildirilməsi haqqında qeydi; (II) ya da maliyyə hesabatlarına göstərilən təsir çox əhəmiyyətli və
böyük olduqda və maliyyə hesabatlarının natamam xarakterdə olmasını göstərmək və ya təhrifiəri aşkar etmək üçün qeyd kifayət etmədikdə, maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq vəziyyətin düzgün və obyektiv mənzərəsinin əks etdirilməməsinin (və ya “bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsinin”) mənfi mahiyyəti barədə təsdiqləməni; yaxud
c) araşdırmanın miqyası əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırıldığı halda, bu məhdudiyyətlərin təsvirini:
(I) ya maliyyə hesabatlarında məhdudiyyətlər olmadığı təqdirdə edilməsi zəruri olan mümkün düzəlişlərə aid mənfi əminlik barədə qeydi;
(II) ya da məhdudiyyətin mümkün təsiri çox əhəmiyyətli və böyük olduqda, auditorun hər hansı bir əminlik dərəcəsinin təmin edilməsinin mümkünsüzlüyü qənaətinə gələrək, heç bir əminlik bildirmə- məsini.
11.6. Auditor araşdırma üzrə rəyi, rəy verilən tarixədək mövcud olan hadisələrlə əlaqədar yerinə yetirilən prosedurları əks etdirməklə, araşdırmanın başa çatdığı tarixdə imzalamalıdır. Bununla yanaşı, rəhbərlik tərəfindən hazırlanan və təqdim edilən maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib olunması auditorun vəzifəsinə daxil olduğu üçün 0, araşdırma üzrə rəyə rəhbərliyin maliyyə hesabatlarını təsdiq etdiyi tarixdən əvvəlki tarixi qoymamalıdır.
1 saylı Əlavə
Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının aparılmasına dair
məktub-öhdəliyin nümunəsi
Aşağıda göstərilən məktubdan, bu standartın 6.1-ci maddəsi nəzərə
alınmaqla, nümunə kimi istifadə edilir və konkret tələblərə və şəraitə
uyğun olaraq dəyişdirilir.
Direktorlar Şurasına (və ya yuxarı rəhbərliyin nümayəndəsinə):
Bu məktub tapşırığın şərtlərini və məqsədini, eləcə də göstərəcəyimiz
xidmətin xüsusiyyətini və məhdudiyyətini başa düşməyimizi təsdiq edir.
Bizim tərəfimizdən aşağıdakı xidmətlər göstəriləcəkdir.
Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ ilə balansının, eləcə də
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və ilin sonuna pul vəsaitlərinin
hərəkətinə dair hesabatlarının maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının
aparılmasına tətbiq edilən milli audit standartına və mövcud təcrübəyə
uyğun təhlilini aparacağıq.
Biz maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasının aparılmasını və buna
müvafiq olaraq, həmin hesabatlara dair auditor rəyi verilməsini nəzərdə
tutmumq. Ona görə də, bizim tərəfimizdən maliyyə hesabatları üzrə
aşağıdakı formada rəy veriləcəkdir (bu standartın 3 saylı Əlavəsinə bax).
Şirkətin rəhbərliyi maliyyə hesabatlarına görə, o cümlədən
məlumatların uyğun olaraq açıqlanmasına görə məsuliyyət daşıyır. Bu
məsuliyyətə, həmçinin mühasibat uçotunun lazımi qaydada aparılması və
daxili nəzarətin lazımi səviyyədə həyata keçirilməsi, eləcə də uçot
siyasətinin seçilməsi və tətbiqi də daxildir. (Araşdırmanın aparılması
gedişində bizə lazımdır ki, rəhbərlik araşdırmanın aparılması ilə əlaqədar
edilən təsdiqləmələrə aid yazılı məlumat təqdim etsin^).
Məktub, onun fəaliyyəti dayandırılanadək, düzəlişlər aparılana və ya
onun başqa məktubla əvəz edilməsinədək, sonrakı illər ərzində də
qüvvədədir.
^ Bu təklif auditorun baxışından asılı olaraq verilir.
Araşdırma aparılarkən fırıldaqçılıq, səhvlər və ya qanunsuzluq faktlarının aşkar ediləcəyi güman edilmir. Buna baxmayaraq, biz aşkar edəcəyimiz hər hansı əhəmiyyətli problemlərə dair sizə məlumat verəcəyik.
Sizdən xahiş edirik ki, bu məktubun əlavə edilmiş surətini imzalayıb bizə qaytarasınız və bununla siz maliyyə hesabatlarının aparacağımız araşdırmasına dair razılaşmanın məktubda göstərilən məzmununun sizin anlayışınıza uyğun olmasını təsdiq edirsiniz.
XYZ & Co ABC şirkəti adından təsdiq edilir
(imza)
Adı VD vəzifəsi Tarix
2 saylı Əlavə
Maliyyə hesabatları araşdırılarkən yerinə
yetirilən nümunəvi müfəssəl prosedurlar
Maliyyə hesabatları araşdırılarkən yerinə yetirilən analitik araşdırma prosedurları və sorğular auditorun mülahizəsinə əsasən müəyyən edilir. Aşağıda göstərilən prosedurlar yalnız misal gətirmək məqsədilə verilir. Bu o demək deyil ki, bütün təklif edilən prosedurların hər biri ayrılıqda tətbiq edilməlidir. Bu Əlavə araşdırma aparılarkən auditin proqramı və ya araşdırma siyahısı rolunu oynaya bilməz.
Ümumi səciyyəli prosedurlar
1. Tapşırığın həcmini və şərtlərini sifarişçi ilə və araşdırmanın aparılmasında iştirak edəcək şəxslə müzakirə etmək.
2. Tapşırıq çərçivəsində işin miqyasını və şərtlərini göstərməklə, məktub-öhdəlik hazırlamaq.
3. Sifarişçinin təsərrüfat fəaliyyəti, maliyyə məlumatları sisteminin uçotu və maliyyə hesabatının hazırlanması ilə tanış olmaq.
4. Bütün maliyyə məlumatlarının əks etdirilib-etdirilmədiyini aydınlaşdırmaq:
a) tamamilə; b) düzgün; c) lazımi icazə alındıqdan sonra. 5. Sınaq balansını almaq və onun baş kitab və maliyyə hesabatı ilə
uzlaşmasını müəyyən etmək. 6. Əvvəlki auditor yoxlamalarının və digər yoxlamaların nəticələrinə,
o cümlədən zəruri mühasibat düzəlişlərinə baxmaq. 7. Ötən illə müqayisədə sifarişçidə əhəmiyyətli dəyişikliyin (məsələn,
iştirak payında və ya kapitalın strukturunda) baş verməsini aydınlaşdırmaq. 8. Uçot siyasətinə aid məlumat almaq və aşağıdakıları
müəyyənləşdirmək: a) uçot siyasəti milli və ya beynəlxalq standartlara uyğundurmu; b) uçot siyasəti lazımi qaydada tətbiq edilirmi; c) uçot siyasəti ardıcıl olaraq həyata keçirilirmi və əks təqdirdə, uçot
siyasətindəki dəyişiklik açıqlanıbmı.
9. Araşdırma üçün vacib olan məsələləri aşkar etmək məqsədilə
səhmdarların yığıncağının, direktorlar şurasının və sair komitələrin
iclaslarının protokolları ilə tanış olmaq.
10. Səhmdarların yığıncağında, direktorlar şurasının iclasında və ya
başqa bu kimi iclaslarda qəbul edilən tədbirlərin maliyyə hesabatlarında
müvafiq qaydada əks etdirilməsini və maliyyə hesabatlarına təsir
göstərməsini müəyyən etmək.
11. Əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların mövcudluğuna, bu kimi əməliyyatların necə nəzərə alınmasına və əlaqəli tərəflərə aid məlumatların
lazımi qaydada açıqlanıb-açıqlanmamasma dair məlumat almaq.
12. Gözlənilməyən şəraitlərə və öhdəliklərə dair məlumat almaq.
13. Biznes sahələrinə və ya əsas aktivlərin silinməsi üzrə planlara dair
məlumat almaq.
14. Maliyyə hesabatlarını almaq və onu rəhbərliklə müzakirə etmək.
15. Məlumatların maliyyə hesabatlarında açıqlanmasının tam
uyğunluğuna və onların təsnifat və təqdimetməyə aid tələblərə
uyğunluğuna baxmaq.
16. Cari dövrün maliyyə hesabatlarında göstərilən nəticələri əvvəlki
dövrün müqayisə edilə bilinən maliyyə hesabatlarında göstərilən
nəticələrlə və əgər mümkündürsə, büdcə və proqnozlarla müqayisə etmək. 17. Rəhbərlikdən hər hansı qeyri-adi dəyişikliyə və ya maliyyə he-
sabatlarmdakı uyğunsuzluğa görə izahat almaq.
18. Ayrılıqda və ümumilikdə hər hansı düzəldilməyən səhvlərə
baxmaq. Bunları rəhbərliyin nəzərinə çatdırmaq və düzəldilməyən
səhvlərin yoxlama üzrə rəyə necə təsir etdiyini məyyən etmək.
19. Rəhbərlikdən məktub-məlumatın alınması zərurətinə baxmaq.
Pul vəsaitləri
20. Sifarişçinin uçot məlumatları ilə bank çıxarışlarının müqayisəsinə
dair məlumat almaq. Sifarişçinin əməkdaşlarından əvvəllər aparılmış və ya
qeyri-adi xüsusiyyətə malik bütün müqayisələrə aid məlumat almaq.
21. Araşdırma üzrə rəyin verilməsi tarixindən əvvəl və sonra hesablar
arasında pul vəsaitinin köçürülməsinə dair məlumat almaq.
22. Pul vəsaitləri hesabına aid hər hansı bir məhdudiyyətin
mövcudluğunu aydınlaşdırmaq.
Dehitor borcları
23. Debitor borclarının ilkin yazılışlarına dair uçot siyasəti barəsində məlumat almaq və bu əməliyyatlar üzrə hər hansı bir ehtiyatın nəzərdə tutulmasını müəyyən etmək.
24. Debitor borclarının siyahısını almaq və yekunun sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.
25. Əvvəlki dövrlərlə və ya gözlənilən göstəricilərlə müqayisədə hesab qalıqlarının əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinə dair izahat almaq və onu təhlil etmək.
26. Debitor borclarının ödənilmə müddətləri üzrə təhlilini aparmaq. Hesabların kredit qalıqlarının qeyri-adi böyük məbləğlərinin və ya başqa bu kimi qalıqların səbəblərini müəyyən etmək və debitor borclarının ödənilməsi üzrə məlumat almaq.
27. Debitor borclarının təsnifatını, o cümlədən əvvəlki dövrlərin qalıqlarını, xalis kredit qalıqlarını və maliyyə hesabatlarında səhmdarlardan, direktorlardan və başqa əlaqəli tərəflərdən ödəniləcəyi əks etdirilən məbləğləri rəhbərliklə müzakirə etmək.
28. ‘Tədricən ödənilən” hesabların müəyyən edilməsi və şübhəli borcların örtülməsi ehtiyatının yaradılması üsuluna dair məlumat almaq, eləcə də bu üsulların tətbiq edilməsinin əsaslılığına baxmaq.
29. Debitor borcunun girovun, borcun satılması öhdəliklərinin və güzəştlə başqasına satışın obyekti olub-olmamasını aydınlaşdırmaq.
30. Satış əməliyyatlarının və satılmış malların qaytarılması üzrə əməliyyatların müxtəlif hesabat dövrlərinə lazımi qaydada aid edilməsini təmin etmək məqsədilə yerinə yetirilən prosedurlara dair məlumat almaq.
31. Konsiqnasiya şərtləri ilə yüklənmiş malların hesablarda əks et- dirilib-etdirilməməsini öyrənmək. Əgər əks etdirilibsə, onda bu əməliyyatlar üzrə əks yazılış verilibmi və müvafiq mal, mal-material ehtiyatları maddəsinə aid edilibmi.
32. Bilavasitə balans tərtib edilən tarixdən sonra hesablanmış gəlirlərə aidiyyatı olan iri kreditlərin verilməsini və belə məbləğlərin ödənilməsi üçün ehtiyatın yaradılmasını aydınlaşdırmaq.
Mal-material ehtiyatları
33. Mal-material ehtiyatlarının siyahısını almaq və aşağıdakıları
müəyyənləşdirmək:
a) yekun sınaq balans qalığına uyğundurmu;
b) siyahı mal-material ehtiyatlarının fiziki hesablanmasına əsasən
tərtib edilibmi.
34. Mal-material ehtiyatlarının hesablanma üsuluna dair məlumat
almaq.
35. Əgər balansın tərtib edildiyi tarixə fiziki hesablama aparılma- yıbsa,
onda aşağıdakıları aydınlaşdırmaq;
a) cari inventarizasiya sistemindən istifadə edilirmi və ehtiyatların
faktiki mövcudluğu ilə dövri müqayisə aparılırmı;
b) xərclərin uçotunun birləşdirilmiş sistemindən istifadə edilibmi və bu
sistem əvvəllər etibarlı məlumat veribmi.
36. Mal-material ehtiyatlarının sonuncu fiziki hesablama nəticələrinə edilmiş əlavə düzəlişləri müzakirə etmək.
37. Mal-material ehtiyatlarının hərəkətinə nəzarət məqsədilə istifadə
edilən prosedurlara və onların müxtəlif hesabat dövrlərinə düzgün aid
edilməsinə dair məlumat almaq.
38. Mal-material ehtiyatlarının hər bir qrupunun və xüsusən də daxili
dövriyyədən əldə edilən mənfəət çıxarılarkən nəyin əsasında
qiymətləndirilməsini aydınlaşdırmaq. Mal-material ehtiyatlarının iki
ölçüdən: maya dəyərindən və xalis qiymətindən daha aşağı
qiymətləndirilməsini aydınlaşdırmaq.
39. Material, əmək sərfi və əlavə xərclər kimi amilləri nəzərə almaqla,
mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilmə üsullarının ardıcıl tətbiq
edilməsini təhlil etmək. 40. Mal-material ehtiyatlarının əsas qrupunun miqdarını əvvəlki dövr
üzrə miqdarı ilə və cari dövrdə gözlənilən miqdarı ilə müqayisə etmək.
Əhəmiyyətli fərqlərə və kənarlaşmalara dair məlumat almaq.
41. Mal-material ehtiyatlarının hərəkətini əvvəlki dövrlər üzrə hərəkəti
ilə müqayisə etmək.
42. Yararsız hala düşmə və az satılan ehtiyatların müəyyən edilməsi
zamanı tətbiq edilən üsullara dair məlumat almaq və belə mal-material
ehtiyatlarının xalis satış qiymətləri üzrə nəzərə alınmasını öyrənmək.
43. Hər hansı mal-material ehtiyatının subyektin konsiqnasiyasma
verilməsini və əgər verilibsə, onda bu malların mal-material
ehtiyatlarından ayrılması məqsədilə hər hansı bir düzəlişin
edilib-edilməməsini öyrənmək.
44. Mal-material ehtiyatlarının girova verilməsini, başqa yerdə
saxlanılmasını və başqa şəxsin konsiqnasiyasmda olmasını müəyyən etmək
və bu əməliyyatların lazımi qaydada nəzərə alınmasına baxmaq.
investisiyalar (o cümlədən assosiativ şirkətlərə və bazarda
tədavüldə olan qiymətli kağızlara)
45. Balans tərtib edilən tarixə sərmayələrin siyahısını almaq və onun
sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.
46. Sərmayələrə aid uçot siyasətinə dair məlumat almaq.
47. Sərmayələrin cari balans dəyərinə dair rəhbərlikdən məlumat
almaq.
48. Mənfəətin, zərərin və sərmayələrdən gəlirin lazımi uçotunun
aparılmasını aydınlaşdırmaq.
49. Uzunmüddətli və qısamüddətli sənnayələrin təsnifatına dair
məlumat almaq.
Əmlak və köhnəlmə
50. Dəyəri və hesablanan köhnəlmə məbləği göstərilməklə, əmlakın
siyahısını almaq və məlumatların sınaq balansına uyğun olmasını müəyyən
etmək.
51. Amortizasiya ayırmalarına və onların əsaslı və cari xərclərə
bölünməsinə tətbiq edilən uçot siyasətinə aid məlumat almaq. Əmlakın
dəyərinin daimi olaraq əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi hallarını
aydınlaşdırmaq.
52. Əmlak uçotu hesabları üzrə daxilolma və silinmənin, həmçinin
əmlakın satışı və ya sair çıxdaşından mənfəət və zərərlərin uçotu
qaydalarını rəhbərliklə müzakirə etmək. Bütün bu kimi əməliyyatların
nəzərə alınmasını aydınlaşdırmaq.
53. Köhnəlmənin hesablanmasına tətbiq edilən norma və metodların
ardıcıllığına dair məlumat almaq və ötən dövrlərin amortizasiya ayırmaları
ilə müqayisə etmək.
54. Əmlaka aid girov məhdudiyyətinin mövcudluğunu aydınlaşdırmaq.
55. Mühasibat uçotu haqqında qüvvədə olan qaydalara uyğun olaraq,
icarə müqaviləsinin maliyyə hesabatında lazımi qaydada əks etdirilməsini
müzakirə etmək.
Gələcək dövrün xərcləri, qeyri-material və sair aktivlər
56. Bu hesabların xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən sənədləri almaq və rəhbərliklə müvafiq məbləğlərin ödənilməsi perspektivini müzakirə etmək.
57. Bu hesabların uçotu üsullarına və amortizasiyanın hesablanmasında istifadə edilən üsullara dair məlumat almaq.
58. Müvafiq xərc hesablarının qalıqlarını əvvəlki dövrlərin qalıqları ilə müqayisə etmək və əhəmiyyətli fərqləri rəhbərliklə müzakirə etmək.
59. Uzunmüddətli və qısamüddətli hesabların təsnifatını rəhbərliklə müzakirə etmək.
Ödənilməli ssuda borcları
60. Ödənilməli olan ssudalarm siyahısını rəhbərlikdən almaq və yekunun sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.
61. Rəhbərlik tərəfindən ssuda müqaviləsi şərtləri yerinə yetirilməyən ssudalarm mövcud olub-olmamasını aydınlaşdırmaq. Əgər varsa, onda rəhbərliyin fəaliyyətinə dair məlumat almaq və maliyyə hesabatlarında müvafiq düzəlişin edilməsini aydınlaşdırmaq.
62. Ödənilməyən ssuda qalıqlarına aid faizlərin ödənilməsi üzrə xərclərin əsaslılığına baxmaq.
63. Ödənilməli olan ssudalar üzrə təminatın verilməsini müəyyən etmək.
64. Ödənilməli olan ssudanm uzunmüddətli və qısamüddətlilərə ayrılmasını aydınlaşdırmaq.
Malgöndərənlərə kreditor borcları
65. Malgöndərənlərə kreditor borclarının ilkin uçotuna aid uçot siyasəti barədə məlumat almaq və subyektin bu kimi əməliyyatlara tətbiq edilə bilən hər hansı bir güzəştə malik olmasını aydınlaşdırmaq.
66. Əvvəlki dövrlərlə və ya gözlənilən nəticələrlə müqayisədə hesab qalıqlarının əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinə görə izahat almaq və onu təhlil etmək.
67. Kreditor borclarının siyahısını almaq və yekunun sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.
68. Qalıqların kreditor borclarına dair hesabatlarla müqayisəsinin apa- rılıb-aparılmamasmı aydınlaşdırmaq və əvvəlki dövrlərin qalıqları ilə
müqayisə etmək. Satışı əvvəlki dövrlərin məlumatları ilə müqayisə etmək.
69. Hesaba alınmayan öhdəliklərin mövcudluğunu müəyyən etmək.
70. Kreditor borcları üzrə məlumatların ayrı-ayrı səhmdarlar,
direktorlar və sair əlaqəli tərəflər qarşısında açıqlanmasını öyrənmək.
Hesablanmış və şərti öhdəliklər
71. Hesablanmış öhdəliklərin siyahısını almaq və yekunun sınaq
balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.
72. Müvafiq xərc hesablarının əsas qalıqlarını əvvəlki dövrlərin bu
kimi hesabları ilə müqayisə etmək.
73. Öhdəliklərin hesablanması üzrə əməliyyatların icazəliliyinə, ödəniş
şərtlərinə, şərtlərin uyğunluğuna, təminatlılığma və təsnifatına dair
məlumat almaq.
74. Hesablanmış öhdəliklərin müəyyən edilməsi metoduna dair
məlumat almaq.
75. Şərti, 0 cümlədən balansdankənar öhdəliklərə daxil edilən
məbləğlərə dair məlumat almaq.
76. Hesablarda əks etdirilməyən hər hansı bir faktiki öhdəliyin və ya
şərti öhdəliyin mövcudluğunu aydınlaşdırmaq. Əgər varsa, onda balansda
göstərilməklə, ehtiyatların yaradılması zəruriliyini və maliyyə
hesabatlarının əlavəsində məlumatın müvafiq olaraq açıqlanması
zəruriliyini rəhbərliklə müzakirə etmək.
Mənfəətdən vergi və sair vergilər
77. Rəhbərlikdən hər hansı bir hadisənin, o cümlədən subyektin
ödənilməli olan vergilərinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilən hadisələrin,
vergi orqanları ilə mübahisələrin mövcudluğunu aydınlaşdırmaq.
78. Vergilərin ödənilməsi üzrə subyektin xərclərinin və bu dövrdə onun
gəlirlərinin qarşılıqlı əlaqəsinə baxmaq.
79. Hesaba alman təxirəsalmanm tam uyğunluğuna və cari vergi
öhdəliklərinə, 0 cümlədən əvvəlki dövrlərin ehtiyatlarına dair rəhbərlikdən
məlumat almaq.
Sonrakı hadisələr
80. Rəhbərlikdən sonuncu tarixə aralıq maliyyə hesabatlarını almaq və
onu yoxlanılması aparılan maliyyə hesabatları ilə və ya əvvəlki ilin
müqayisə edilən dövrünün maliyyə hesabatları ilə müqayisə etmək.
Əvvəlki ilin müqayisə edilən dövrü
81. Balansın tərtib edilməsi tarixindən sonra təhlil edilən maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərə bilən, mövcud hadisələrə dair məlumat almaq və xüsusilə aşağıdakıları aydınlaşdırmaq:
a) balans tərtib edilən tarixdən sonra hər hansı bir əhəmiyyətli öhdəlik və ya qeyri-müəyyənlik amillərinin əmələ gəlməsini;
b) məlumatın alınmasına dair sorğunun verilməsi tarixinədək səhm kapitalında, uzunmüddətli borclarda və ya dövriyyə kapitalında hər hansı bir əhəmiyyətli dəyişikliyin baş verib-verməməsini;
c) balansın tərtib edilməsi tarixi ilə məlumatın alınmasına dair sorğunun verilməsi tarixi arasındakı dövr ərzində hər hansı qeyri-adi düzəlişin aparılmasını.
Maliyyə hesabatlarında düzəlişlərin aparılması və
məlumatların açıqlanması zərurətini müəyyən etmək
82. Balansın tərtib edilməsi tarixindən sonra səhmdarların,
direktorların və müvafiq komitələrin keçirilən iclaslarının protokollarını
almaq və onlarla tanış olmaq.
Məhkəmə təhqiqatları
83. Subyektin hər hansı bir qarşıdakı və ya cari məhkəmə işinə cəlb
edilməsini rəhbərliklə aydınlaşdırmaq. Bu kimi işlərin maliyyə hesabatları
üçün nəticəsinə baxmaq.
Xüsusi kapital
84. Yeni buraxılış, çıxdaş və dividentlər də- daxil olmaqla, xüsusi
kapitalın hesablarda əks etdirilən əməliyyatlarının siyahısını almaq və
təhlil etmək.
85. Bölüşdürülməyən mənfəət hesablarına və ya xüsusi kapitalın başqa
hesablarına aid hər hansı bir məhdudiyyətin mövcudluğunu
aydınlaşdırmaq.
Fəaliyyət
86. Cari dövrün nəticələrini əvvəlki dövrlərin nəticələri ilə və cari
dövrün gözlənilən nəticələri ilə müqayisə etmək. Əhəmiyyətli
kənarlaşmaları rəhbərliklə müzakirə etmək.
87. Satışdan gəlir və xərclərin əsas maddələrinin müvafiq dövrlərdə qəbul edilib-edilməməsini müzakirə etmək.
88. Əvvəlcədən nəzərdə tutulmayan və qeyri-adi maddələrə baxmaq. 89. Müvafiq gəlir maddələri arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə rəhbərliklə
baxmaq və müzakirə etmək, auditor üçün əlverişliliyi baxımından əvvəlki dövrlərdəki qarşılıqlı əlaqələrin və əlavə məlumatların əsaslılığını
müəyyənləşdirmək.
3 saylı Əlavə
Araşdırma üzrə şərtsiz müsbət rəyin forması
...ÜÇÜN ARAŞDIRMA ÜZRƏ RƏY
Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ il tarixə əlavə edilən balansının, həmçinin həmin ilin sonuna olan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair müvafiq hesabatlarının araşdırılmasını apardıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına rəhbərlik məsuliyyət daşıyır. Araşdırmamıza əsasən, bizim vəzifəmiz maliyyə hesabatı üzrə rəyin tərtib edilməsindən ibarətdir.
Biz araşdırmamızı araşdırmanın aparılmasına dair tapşırıqlara tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və mövcud təcrübəyə uyğun olaraq aparmışıq. Bu standartlar tələb edir ki, biz maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına əminliyin orta dərəcəsini təmin etmək məqsədilə araşdırmanı planlaşdıraq və aparaq. Araşdırma, başlıca olaraq, şirkətin əməkdaşları ilə sorğuların aparılması və maliyyə məlumatlarına dair analitik prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşır və bunun nəticəsində, auditor yoxlamasından fərqli olaraq, əminliyin aşağı dərəcəsini təmin edir. Biz auditor yoxlamasını aparmamışıq və müvafiq olaraq, rəy bildirmirik.
Araşdırma aparılarkən biz maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstəmıəli) müvafiq olaraq maliyyə hesabatlarının doğru və obyektiv olmamasına (yaxud “bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsinə”) əsas verən heç nə aşkar etməmişik.
Tarix Ünvan
Auditor
4 saylı Əlavə
Araşdırma üzrə şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən rəylərin nümunələri
Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq və ya milli standartlardan
kənarlaşması barədə qeyd
...ÜÇÜN ARAŞDIRMA ÜZRƏ RƏY
Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ il tarixə əlavə edilən balansının, həmçinin həmin ilin sonuna olan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair müvafiq hesabatlarının araşdırılmasını apardıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına rəhbərlik məsuliyyət daşıyır. Araşdırmamıza əsasən, bizim vəzifəmiz maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsindən ibarətdir.
Biz araşdırmamızı araşdırmanın aparılmasına dair tapşırıqlara tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və mövcud təcrübəyə uyğun olaraq aparmışıq. Bu standartlar tələb edir ki, biz maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına əminliyin orta dərəcəsini təmin etmək məqsədilə araşdırmanı planlaşdıraq və aparaq. Araşdırma, başlıca olaraq, şirkətin əməkdaşları ilə sorğuların aparılması və maliyyə məlumatlarına dair analitik prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşır və bunun nəticəsində, auditor yoxlamasından fərqli olaraq, əminliyin aşağı dərəcəsini təmin edir. Biz auditor yoxlamasını aparmamışıq və müvafiq olaraq, rəy bildirmirik.
Rəhbərlik mal-material ehtiyatlarının xalis satış dəyərindən artıq olan balans dəyəri ilə göstərilməsinə dair bizə məlumat vermişdir. Rəhbərliyin hesablamalarının apardığımız araşdırılması göstərir ki, maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartların (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstərməli) tələb etdiyi kimi, mal-material ehtiyatları iki ölçüdən - balans dəyəri və xalis satış dəyərindən ən aşağısı ilə qiymətləndirilməli olduğuna görə, mal-ma- terial ehtiyatları maddəsini X man., xalis mənfəət və səhm kapitalını Y man. azaltmaq lazım gəlir.
Araşdırma aparılarkən biz maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstərməli) müvafiq olaraq, əvvəlki paraqrafda təsvir edildiyi kimi, mal-material ehtiyatlarının şişirdilmə effektini istisna etməklə, maliyyə hesabatlarının doğru və obyektiv olmamasına (yaxud “bütün
əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsinə”) əsas verən heç nə aşkar etməmişik.
Tarix Auditor Ünvan
Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq və ya milli standartlardan
kənarlaşması barədə mənfi rəy
...ÜÇÜN ARAŞDIRMA ÜZRƏ RƏY
Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ il tarixə əlavə edilən balansının, həmçinin həmin ilin sonuna olan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair müvafiq hesabatlarının araşdırılmasını apardıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına rəhbərlik məsuliyyət daşıyır. Araşdırmamıza əsasən, bizim vəzifəmiz maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsindən ibarətdir.
Biz araşdırmamızı araşdırmanın aparılmasına dair tapşırıqlara tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və mövcud təcrübəyə uyğun olaraq aparmışıq. Bu standartlar tələb edir ki, biz maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına əminliyin orta dərəcəsini təmin etmək məqsədilə araşdırmanı planlaşdıraq və aparaq. Araşdırma, başlıca olaraq, şirkətin əməkdaşları ilə sorğuların aparılması və maliyyə məlumatlarına dair analitik prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşır və bunun nəticəsində, auditor yoxlamasından fərqli olaraq, əminliyin aşağı dərəcəsini təmin edir. Biz auditor yoxlamasını aparmamışıq və müvafiq olaraq, rəy bildirmirik.
X qeydində göstərildiyi kimi, sərmayə qoyuluşu maya dəyəri ilə hesaba alınan törəmə şirkətlərin hesabatlarının birləşdirilməsi bu maliyyə hesabatında əks etdirilməyib. Maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq, törəmə şirkətlərin maliyyə hesabatları birləşdirilməlidir.
Araşdırma aparılarkən biz maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstərməli) müvafiq olaraq, əvvəlki paraqrafda təsvir edilən amilin nəticəsində təqdim edilən maliyyə hesabatlarının vəziyyəti doğru və obyektiv əks etdirməməsini (yaxud “bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim etməməsini”) müəyyən etdik.
Tarix Ünvan
Auditor
AUDİTORLARIN
PEŞƏ ETİKASI
MƏCƏLLƏSİ
ASlÜS 051/070-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
Şurasının 2001-ci il 26 dekabr tarixli
88/2 saylı qerarı ilə təsdiq edilmişdir
AUDİTORLARIN PEŞƏ ETİKASI
MƏCƏLLƏSİ
ANLAYIŞLAR
Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsində işlədilən anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir;
Reklam - sifarişçilərin cəlb edilməsi məqsədilə auditorlar tərəfindən göstərilən xidmətlər barədə məlumatın kütləvi informasiya vasitələri ilə və digər vasitələrlə ictimaiyyətə çatdırılması.
Sifarişçilərin pul məbləğləri - pula sərəncamçılıq hüququ verən sənədlər, yəni pula çevrilməsi mümkün olan köçürmə vekselləri, adi veksellər və mal barəsində sərəncam sənədləri də daxil edilməklə, hər hansı pul məbləğləri.
Müəssisə - mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, «Müəssisələr haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq yaradılan və ictimai tələbatın ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədilə məhsul istehsal edən və satan, işlər görən və xidmətlər göstərən hüquqi şəxs.
Sərbəst auditor - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində sərbəst auditor xidməti göstərmək hüququnu əldə etmiş fiziki şəxs.
Auditor təşkilatı - Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziya əsasında Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor xidməti göstərmək hüququnu əldə etmiş və nizamnaməsinə görə yeganə fəaliyyət sahəsi bu xidmət növü olan hüquqi şəxs.
Sonrakı auditor - fəaliyyətdə olan auditor və ya onun sifarişçisi tərəfindən audit aparmaq və auditor xidmətləri göstərmək imkanı verilən auditor.
Auditor - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində auditor xidməti göstərmək hüququnu əldə etmiş xüsusi sahibkar və ya auditor təşkilatı.
Sərmayə alan - sərmayəçinin əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bildiyi fiziki və ya hüquqi şəxs.
Sərmayəçi - sərmayəni alana əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilən fiziki və ya hüquqi şəxs.
Obyektivlik - peşəkar düzgünlüklə qərəzsizliyin və müstəqilliyin məcmusu.
Peşəkar xidmətlər - məsləhətlər və ekspertizalar da daxil olmaqla, audit və ya onunla əlaqədar sahələr üzrə auditorlar tərəfindən yerinə yetirilən xidmətlər.
Ozünüreklam - peşəkar auditor kimi özü haqqında olan, lakin yeni sifarişçilər cəlb etmək məqsədi güdməyən informasiyanın ictimaiyyətə çatdırılması.
Xidmətlərin təklifi - peşəkar xidmətlərin təklifi məqsədilə mümkün sifarişçilərlə birbaşa dialoq imkanının axtarışı.
GİRİŞ 1. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası auditor peşəsinin
cəmiyyət qarşısında məsuliyyətini nəzərə alaraq və ölkədə auditin inkişafına, auditor fəaliyyətinin prinsipial məsələlərinin vahid metodoloji əsasda həllinə, habelə dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafelərini müdafiə etməkdən və auditor şəxsiyyətinin har- monizasiyasma kömək göstərməkdən ibarət olan başlıca vəzifələrini yerinə yetirərək. Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsinin (mətndə bundan sonra «Məcəllə» işlədiləcəkdir) təsdiq edilməsi və təsdiq edildiyi vaxtdan qüvvəyə minməsi barədə 2001-ci il 26 dekabr tarixli 88/2 saylı qərar qəbul etmişdir.
2. Bu Məcəllə: - auditorların davranış normalarını; - ümumi məqsədlərə nail olunması üçün auditorlar tərəfindən riayət
edilməli olan fundamental prinsipləri müəyyən edir. 3. Məcəllədə şərh edilən vəzifələr və fundamental prinsiplər
Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən auditorların hamısına şamil edilir.
4. Auditor peşəsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla, aşağıdakı amillər üzrə səciyyələnir:
- təlim və təhsil zamanı qazanılmış peşə vərdişlərinə malik olmaqla; - həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də sifarişçiyə münasibətdə
məsuliyyətli olmaqla;
- sifarişçilərlə münasibətdə obyektivlik göstərməklə; - davranış və auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi norma və
qaydalarının ən yüksək tələblərinə cavab verən xidmətlər göstəmıəklə. 5. Bu Məcəllənin başlıca vəzifəsi auditorların işinin yüksək
keyfiyyətinə təminat verilməsi, cəmiyyətin və dövlətin ən ümumi mənafelərinin ödənilməsi məqsədilə həmin auditorlar üçün etik tələbləri
müəyyənləşdirməkdir.
CƏMIYYƏTIN MƏNAFELƏRI
6. Auditor peşəsinin ən mühüm fərqləndirici cəhəti onun cəmiyyət
qarşısında məsuliyyətinin hamı tərəfindən tanınmasıdır. Cəmiyyət
sifarişçilərdən, kreditorlardan, hökumətdən, dövlət icra hakimiyyətindən,
işəgötürənlərdən, sərmayəçilərdən, sahibkarlardan və peşəkar auditorların
obyektivliyinə və düzgünlüyünə arxayın olan digər dövlət subyektlərindən
ibarətdir. İşin belə vəziyyəti ölkədə bazar münasibətlərinin sabit və normal
fəaliyyətinin saxlanılmasına kömək edir. Cəmiyyət tərəfindən bu etimad auditor peşəsinə ictimai qiymət verərək, onun rolunu müəyyənləşdirir.
7. Sifarişçilərin tələbatının ödənilməsi auditorun son məqsədi deyildir.
Audit norma və qaydaları, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin mənafeləri ilə
müəyyən edilir, onlar sifarişçilərin kredit və ssudalar aldığı maliyyə
müəssisələrinə təqdim edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının aydın və
real olmasında müstəqil auditorlara kömək edir. Müəssisənin maliyyə
resurslarının idarə edilməsi məsələlərinə aid məsləhətlər onların
vəsaitlərindən səmərəli istifadə olunmasına təsir edir. Daxili və müstəqil
auditorların xidmətləri müəssisənin daxili nəzarət sisteminin düzgün
fəaliyyət göstərməsinə inamı təmin edir, bu isə öz növbəsində müəssisənin
maliyyə informasiyasının mötəbərliyini gücləndirir. Vergiqoyma sahəsinə
aid gizli əsasda verilən məsləhətlər ölkədə vergiqoyma sistemi və qaydası barədə düzgün təsəvvür və anlayış yaranmasına kömək edir, bu isə müvafiq
qanunvericiliyə riayət olunmasını şərtləndirir. Menecmentə aid məsləhətlər
müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən düzgün qərarlar qəbul olunmasına kömək
edir. Beləliklə, peşəkar auditorlar tərəfindən xidmətlər göstərilərkən
onların ictimai vəziyyəti və fəaliyyəti cəmiyyətin sabitliyinə və iqtisadi
rifahına təsir edir.
8. Auditor peşəsinə, onun imicinə müsbət təsir göstərəcək ən mühüm amil - göstərilmiş xidmətlərin yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə, Peşə Etikası Məcəlləsinin tələblərinə uyğun yerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyə gözlənilən inamın möhkəmlənməsidir.
PEŞƏNİN MƏQSƏDİ
9. Auditor peşəsinin məqsədi cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə yönəldilmiş əməyin maksimum səmərəliyinin əldə edilməsi üçün yüksək peşə səviyyəsini təmin etməkdir. Auditor peşəsinin məqsədinə nail olmaq üçün cəmiyyətin bu peşəyə dair dörd əsas tələbinə riayət olunması zəruridir:
Mötəbərlik Cəmiyyət mötəbər informasiyadan istifadə olunmasına tələbat hiss edir. Peşəkarlıq Auditorlar qarşısında elə tələblər irəli sürülür ki, sifarişçilər,
işəgötürənlər və başqa maraqlı tərəflər onları auditor peşəsinin mütəxəssislərinə olan tələblər kimi müəyyən edə bilərlər.
Xidmətlərin keyfiyyəti Auditor xidmətlərini Peşə Etikası Məcəlləsinin və auditin qüvvədə olan
norma və qaydalarına uyğun olaraq yerinə yetirmək tələb edilir. Etimad Auditorun xidmətinin istifadəçiləri əmin olmalıdırlar ki, o, bütün
fəaliyyəti ərzində riayət etdiyi peşə etikası prinsiplərini heç vaxt pozmayacaq.
AUDITOR ETİKASININ ƏSAS PRİNSİPLƏRİ
10. Auditor öz qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün auditor etikasının aşağıdakı əsas prinsiplərini yerinə yetirməlidir:
Düzgünlük Auditor öz peşə vəzifələrinin yerinə yetirilməsində düzgün mövqe
tutmalıdır. Obyektivlik Auditor ədalətli olmalı və yanlış təsəvvürün, yanlış qənaətin və başqa
amillərin onun obyektivliyinə təsir göstərməsinə yol verməməlidir. Auditor sifarişçiyə lazımi dərəcədə qayğı, səriştə və məsuliyyətlə
xidmət göstərməli, peşə biliklərini daim inkişaf etdirməlidir. Auditor
peşə biliklərinin elə bir səviyyəsinə malik olmalıdır ki, sifarişçiyə qanunvericilikdə, auditor praktikasında və auditor xidmətlərinin göstərilməsi texnikasında son dəyişikliklər nəzərə alınmaqla xidmət göstərilməsinə onun heç bir şübhəsi olmasın.
Məxfilik Peşə xidmətlərinin göstərilməsi gedişində əldə etdiyi informasiyanı
sifarişçinin razılığı olmadan yaymağa və açıqlamağa, habelə ondan öz məqsədləri üçün istifadə etməyə auditorun ixtiyarı yoxdur.
Peşə davranışı Auditor öz peşəsinin yüksək nüfuzunu qazanmalı, onu qorumalı və bu
nüfuza xələl gətirən hər hansı hərəkətdən çəkinməlidir. Peşə normaları Auditorlar sifarişçinin və ya işəgötürənin təlimat və göstərişlərini lazımi
qayğı və diqqətlə elə səviyyədə yerinə yetirməlidirlər ki, göstərilən xidmətlər düzgünlük, obyektivlik və müstəqillik tələblərinə zidd olmasın.
Auditor Azərbaycan Respublikasının «Auditor xidməti haqqında» Qanununun, habelə Auditorlar Palatasının qəbul etdiyi standartların və təlimatların tələblərini yerinə yetirməklə peşəkar xidmətlər göstərməlidir.
11. Auditorlar düzgünlük, obyektivlik və müstəqilliklə bir araya sığmayan hər hansı maraqdan həmişə uzaq olmalıdırlar.
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI A UDITORLARININ
PEŞƏ ETİKASI MƏCƏLLƏSİNDƏN İSTİFADƏ
EDİLMƏSİNƏ DAİR GÖSTƏRİŞLƏR 12. Etikanın əsas prinsipləri və vəzifələri də auditorlara onun haqqında
yalnız əsas tərifləri və anlayışları verir. Məcəlləsiz, onların köməyi olmadan etik münaqişələri həll etmək mümkün deyil. Buna görə də aşağıda verilən Məcəllə bir çox tipik hallar barəsində vəzifələrin və fundamental prinsiplərin tətbiqinə aid təfərrüatlı göstərişlər verir və etik münaqişələrin həlli üçün nəzərdə tutulur.
13. Məcəllənin tələblərinə riayət olunmasına Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası öz səlahiyyətləri dairəsində nəzarət edir. Məcəllənin tələblərinə riayət olunmadıqda, auditor və ya auditor təşkilatı lisenziyadan məhrum edilir, yaxud lisenziyanın fəaliyyəti respublika Auditorlar Palatasının müəyyən etdiyi müddətə dayandırılır.
14. Auditor lisenziyanın fəaliyyətinin dayandırılması və lisenziyadan məhrum edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının qərarından məhkəməyə şikayət etmək hüququna malikdir.
M Ə C Ə L L Ə
/ BÖLMƏ
OBYEKTİVLİK
1.1. Obyektiv olmaq prinsipi auditoru öz rəyində qərəzsiz, düzgün və müstəqil olmağa məcbur edir.
1.2. Auditor, auditor xidmətləri göstərərkən, həmişə öz obyektivliyini, peşəkarlığını, mühakimələrində qərəzsizliyini nümayiş etdirməlidir.
1.3. Bu Məcəllədə nəzərdən keçirilən halların əksəriyyətində obyektivlik göstərilməsi zəruridir, bu zaman aşağıdakı hallara xüsusi diqqət yetirilməlidir:
a) auditorlar onların müstəqilliyinə təzyiq göstərmək imkanı mövcud olan şəraitə düşə bilərlər;
b) auditor sifarişçilərlə qarşılıqlı münasibətlərdə yanlış qənaətə gələ bilər;
c) auditor təşkilatının rəhbərləri auditor xidmətləri göstərilən zaman auditor təşkilatının qulluqçuları, habelə işə cəlb olunan ekspertlər tərəfindən obyektivlik prinsiplərinə riayət olunmasını təmin etməlidirlər.
II BÖLMƏ
ETİK MÜNAQİŞƏLƏRİN HƏLL EDİLMƏSİ 2.1. Bəzən auditor nisbətən sadə problemlərdən tutmuş sifarişçilər
tərəfindən hüquqa zidd hərəkətlərədək bu cür hallardan yaranan münaqişə vəziyyətinə düşür. Münaqişə vəziyyətinə səbəb ola bilən bütün mümkün halların tam siyahısını tərtib etmək mümkün deyil. Auditorlar münaqişənin yaranmasına səbəb ola bilən amilləri daim diqqət mərkəzində saxlamalıdırlar. Lakin daim nəzərə almaq lazımdır ki, auditorla digər tərəf arasında fikirlərin düzgün olmasını aydınlaşdırmaq həmişə etika məcəllələrinə aid olmur və ayrılıqda hər bir hal üzrə vəziyyətin hərtərəfli öyrənilməsi tələb edilir.
2.2. Praktikada elə vəziyyətlər yarana bilər ki, auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi üzrə auditorun öhdəlikləri xarici və daxili şəraitlərlə münaqişəyə girər, yəni:
• Rəhbərlik və ya sifarişçi tərəfindən təzyiq göstərilə bilər, habelə auditor yoxlanılan müəssisənin işçisi ilə qarşılıqlı ailəvi və ya şəxsi münasibətlərə malik ola bilər, bunun da nəticəsində onun rəyinə təzyiq yaranar. Buna görə də auditora arzuolunmaz təsir göstərə bilən və ya onun peşə mühakimələrinin qərəzsizliyini poza bilən münasibətlər onun tərəfindən dayandırılmalıdır;
• Auditoru peşə normalarına və qaydalarına zidd hərəkətlərə təhrik edə bilərlər;
• Belə bir dilemma yarana bilər: ya auditor təşkilatı rəhbərinin tələblərinə tabe olmaq, ya da audit üzrə normativ hüquqi aktların, milli standartların tələblərini yerinə yetirmək;
• İctimaiyyəti aldadan və sifarişçi üçün sərfəli olan informasiyanın dərc edilməsi zəminində münaqişə yarana bilər.
2.3. Bu Məcəllənin normalarını və müddəalarını praktikada tətbiq edərkən və ya etik münaqişə zamanı auditorlar nəyin qeyri-etik davranış olduğunun müəyyən edilməsində mübahisəli vəziyyətə düşə bilərlər. Buna görə də etikanın mühüm məsələləri ilə rastlaşarkən auditorlar birinci növbədə auditor xidmətlərinin sifarişçisi ilə qəbul edilmiş müqavilə şərtlərinə əməl etməlidirlər ki, bununla münaqişənin həllinin real yolunu tapsınlar. Əgər bu, etik münaqişəni həll etmirsə, onda aşağıdakıları yerinə yetirmək zəruridir:
• Münaqişənin səbəbini sifarişçinin bilavasitə rəhbərliyi ilə təhlil etmək. Əgər problem həll edilmirsə və auditor daha yüksək vəzifəli rəhbərə müraciət etməyi qərara alırsa, onda bilavasitə rəhbərə bu barədə məlumat verilməlidir. Daha yüksək vəzifəli rəhbər də münaqişə vəziyyətinə cəlb edilərsə, auditor direktorlar şurasına qədər sonrakı yüksək vəzifəli rəhbərə müraciət etməlidir. Bundan başqa, o, öz gələcək hərəkətlərinin düzgünlüyünü aydınlaşdırmaq üçün həmçinin sərbəst məsləhətçidən və ya Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının etika komissiyasından hüquq məsləhəti almalıdır;
• Əgər yuxarıda göstərilən bütün tədbirlər görüldükdən sonra etik münaqişə əvvəlki kimi həll edilməmiş qalırsa və auditor ondan yaxa qurtara bilmirsə, auditor xidmətlərinin göstərilməsindən imtina etməmişdən əvvəl (məsələn, hüquq pozuntuları faktları aşkar edilərkən) o, auditor xidmətləri sifarişçisinin ünvanına yazılı məlumat təqdim etməlidir.
2.4. Auditor təşkilatının bütün rəhbərliyi əmin olmalıdır ki, auditor təşkilatının daxili siyasəti etik münaqişələrin həllinə kömək edir.
III BOLMƏ
PEŞƏ SƏRİŞTƏLİLİYİ
3.1. Əgər bu Məcəllənin giriş hissəsinin 4-cü paraqrafının tələbləri yerinə yetirilmirsə, auditorlar müvafiq peşə səriştəliliyinə malik olmadan, auditin ayrı-ayrı mərhələlərinin və ya auditlə əlaqədar köməkçi xidmətlərin göstərilməsindən imtina etməlidirlər. Əgər belə iş audit norma və qaydalarının tələblərinə uyğun olaraq auditor peşəsi üzrə deyil, başqa peşələr üzrə mütəxəssislər tərəfindən yerinə yetirilməli- dirsə, auditor belə mütəxəssislərə müraciət etməli və lazımi məsləhət və köməklik almayınca, bu xidmətləri göstərməməlidir. İşə belə münasibət, ən yaxşı halda, auditora auditlə əlaqədar köməkçi xidmətləri yüksək peşəkarlıq səviyyəsində yerinə yetirmək imkanı verər.
3.2. Peşə səriştəliliyinə yiyələnmə prosesi iki mərhələyə bölünə bilər: a) Peşə səriştəliliyinin əldə edilməsi. Peşə səriştəliliyinin əldə edilməsi üçün öncə mühasibat uçotu, maliyyə,
iqtisadçı və hüquqşünas ixtisasları üzrə ali təhsil və ixtisas üzrə azı üç il iş stajına malik olmaq, bunun ardınca hazırlıq və auditor lisenziyasını almaq üçün ixtisas imtahanlarını verməklə göstərilən peşə ilə əlaqədar müvafiq fənlər üzrə biliklərin yoxlanılması tələb olunur;
b) Peşə səriştəliliyinin lazımi səviyyədə saxlanılması. 1) Peşə səriştəliliyinin lazımi səviyyədə saxlanılması prosesi uçot, audit
üzrə Azərbaycan Respublikasının müvafiq milli standartlarının və beynəlxalq standartların, digər qanunvericilik və təlimat materiallarının öyrənilməsi də daxil olmaqla, biliyin daim inkişaf etdirilməsini, qanunvericiliyin hazırlanmasında və yeniləşdirilməsində iştirakı tələb edir. Bunun üçün isə ixtisasartırma kurslarında peşə səviyyəsini təkmilləşdirmək tələb olunur. Audit sahəsində fəaliyyət göstərəcək mütəxəssislərin hazırlığı və ixtisasartırma kurslarının tədris proqramları hər il Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq edilməlidir;
2) Auditor yoxlamasının keyfiyyətinə təminat verilməsi üçün auditor onun aparılmasını auditor təşkilatının rəhbərinin təsdiq etdiyi proqrama uyğun olaraq təşkil etməlidir. Auditor yoxlamasının metodları və formaları, onun aparılması texnikası «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun, normativ hüquqi aktların, o
cümlədən milli audit standartlarının tələblərinə uyğun olmalıdır. Əgər
auditor praktikasının və auditor yoxlaması aparılması texnikasının bəzi məsələləri Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə tənzim- lənməyibsə, onda auditin proqramını tərtib edərkən auditor beynəlxalq audit standartlarına və Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının təsdiq etdiyi etik normalara əsaslanmalıdır.
IV BOLM
Ə
MƏXFİLİK
4.1. Auditor peşəkar xidmətlər göstərilməsi prosesində sifarişçinin işləri haqqında alman informasiyanın məxfiliyinə ciddi riayət etməlidir. Bu öhdəlik auditorla sifarişçi arasında müqavilə münasibətləri bitdikdən sonra da davam edir.
4.2. Auditor, sifarişçinin fəaliyyəti haqqında informasiyanın açıqlanması üçün ona xüsusi səlahiyyət verilməsi (müəssisə ləğv edilərkən müstəqil auditor yoxlamasının aparılması üçün dövlət orqanları ilə müqavilə bağlanması), yaxud informasiyanın açıqlanmasını auditorun öhdəsinə qoyan halların olması (yalnız Cinayət Məcəlləsinin ayrı- ayrı maddələri ilə xüsusi nəzərdə tutulmuş hallarda) istisna edilməklə, həmişə, hər yerdə, hər bir şəraitdə məxfiliyə riayət etməlidir. Yəni auditor yalnız o hallarda informasiyanı açıqlaya bilər ki, o, sifarişçi tərəfindən xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi faktları haqqında dürüst və dəqiq məlumata malik olsun və onun əlində dövlətə xəyanət. Konstitusiya quruluşuna qəsd, casusluq və Cinayət Məcəlləsinin maddələrində nəzərdə tutulan digər xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi barədə təkzibedilməz sübutlar olsun. Lakin bilmək lazımdır ki, auditor hüquq və hüquqşünaslıq sahəsində məhdud peşə biliklərinə malik olduğuna görə, o. Cinayət Məcəlləsinin pozulması faktını tam dəqiq qiymətləndirə bilməz və buna görə də məxfiliyi ciddi surətdə pozan səhvə yol verə bilər. Başqa sözlə, auditor cinayətlərin açılması sahəsində mütəxəssis deyil və buna görə də sifarişçi tərəfindən qanunsuz hərəkətlər haqqında mühakimə yürütməyə ixtiyarı yoxdur. Vətəndaşların cinayət məsuliyyəti məsələləri qanunla müəyyən edilmiş qaydada məhkəmə orqanları tərəfindən həll edilir.
4.3. Auditor onun başçılığı altında işləyən heyət və auditor xidmətləri göstərilən zaman məsləhət verən və peşəkar fəaliyyətin göstərilməsinə köməklik edən şəxslər tərəfindən məxfiliyə riayət edilməsinə əmin
olmalıdır.
4.4. Məxfilik yalnız informasiyanın üçüncü şəxslərə açıqlanması proseslərinə şamil edilmir. Məxfiliyə riayət olunması tələbi yol vermir ki, iş prosesində informasiya alan auditor ondan şəxsi məqsədləri üçün istifadə etsin və ya hətta ondan şəxsi məqsədləri və ya üçüncü tərəfin mənafeləri üçün istifadə etməsinə təəssürat (ehtimal) yaratsın.
4.5. Sifarişçinin fəaliyyəti haqqında geniş ictimaiyyət üçün qapalı olan böyük həcmdə məxfi informasiya auditor üçün açıqdır. Buna görə də xidməti informasiyanın və kommersiya sirrinin icazəsiz yayılmasına görə auditor məsuliyyət daşıyır. Bu qayda məcburi auditor yoxlaması aparılarkən (auditor rəyinin və ya hesabatının tərtib edilməsi zamanı) auditorun milli audit standartlarında nəzərdə tutulmuş birbaşa vəzifələrinin yerinə yetirilməsi barədə olan informasiyanın açıqlanmasına aid deyil.
Belə hallar üzrə nümunələr: a) Açıqlanmaya icazə verilib. İnformasiyanın açıqlanmasına sifarişçi
tərəfindən icazə verildikdə (yazılı və ya elektron poçtu ilə), üçüncü tərəf də daxil olmaqla, bütün əlaqədar tərəflərin mənafeləri nəzərə alınmalıdır.
b) Açıqlanma qanunvericiliyin tələblərindən irəli gəlir: - məhkəmə aydmiaşdırması gedişində sənədlərin tərtibi və ya
sübutların təqdim edilməsi; - yoxlamanın nəticələrinin onu təyin edən və auditor təşkilatı ilə
müqavilə bağlayan dövlət orqanına verilməsi. c) İnformasiyanın açıqlanması peşə vəzifəsinə uyğun olaraq tələb
edilən aşağıdakı hallarda mümkündür: - milli audit standartlarına və etik tələblərə riayət edilməsi üçün; - məhkəmə aydmiaşdırması prosesində auditorun peşə mənafelərinin
müdafiəsi üçün; - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasına şikayət və ya tələb
daxil olduğu halda işin keyfiyyətinin yoxlanılması üçün.
V BÖLMƏ
VERGİ PRAKTİKASI 5.1. Vergiqoyma sahəsində peşəkar xidmətlər göstərən auditorun
vəzifəsi sifarişçiyə bu istiqamətdə ən əlverişli şəraitin yaradılmasıdır. Göstərilən xidmətlər peşəkarlıq cəhətdən yüksək səviyyəli olmalı, heç bir halda obyektivlik və məxfilik prinsipləri pozulmamalıdır.
Auditor vergiqoyma məsələləri barəsində rəy tərtib edərkən Azərbaycan
Respublikası qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun rəy verməlidir.
5.2. Auditor hazırladığı vergi bəyannaməsinin tam düzgünlüyünə,
habelə vergi barəsində təklif edilən tövsiyələrə heç bir şübhə ola
bilməməsinə təminat vermək ixtiyarına malik deyil. Əksinə, auditor vergi
barədə məsləhətlərə və ya vergiqoyma məsələləri üzrə göstərilən
xidmətlərə xas olan mövcud məhdudiyyətlərin sifarişçiyə məlum olmasına
əmin olmalıdır ki, vergiqoymanm ayrı-ayrı məsələlərinin üçüncü şəxslər
tərəfindən səhv və ya çoxmənalı şərh edilməsi nəticəsində onun rəyi
xidmətlərin istifadəçiləri tərəfindən danılmaz həqiqət kimi qəbul edilməsin.
5.3. Vergi bəyannaməsini tərtib edən və ya onun tərtib olunmasında
iştirak edən auditor sifarişçiyə bildirməlidir ki, bəyannamənin əsasını təşkil
edən informasiyanın məzmununa və mötəbərliyinə görə bütün məsuliyyət
sifarişçinin üzərinə düşür. Auditorun vəzifəsi sifarişçidən alman
informasiya əsasında vergi bəyannaməsini düzgün hazırlamaqdır.
5.4. Gələcəkdə mühüm vergi nəticələri haqqında sifarişçiyə verilən
vergi məsləhətləri və ya rəyləri auditorun yazılı təklifləri və ya daxili
sənədləri şəklində tərtib edilməlidir.
5.5. Əgər hesabatda və ya vergi bəyannaməsində:
a) yalanın olmasını və ya məlumatların düzgün verilməməsini;
b) səhv və ya yalan olmaması bilinməklə təsdiq edilməyən müddəa və
ya informasiya olmasını;
c) hesabatda informasiyanın verilməsində səhvə yol verilməsini və ya
aydınlığın olmamasını və bunların vergi orqanlarına təqdim edilən hesabat
(bəyannamə) haqqında səhv təsəvvür yaradacağını hesab etməyə bütün
əsaslar varsa, onda auditor belə hesabatın və ya vergi bəyannaməsinin tərtib
olunmasında iştirak etməməlidir.
5.6. Auditor qanunvericilikdə nəzərdə tutulan uçot qiymətləri
metodlarından istifadə etməklə və ya son dərəcə dəqiq məlumatların
alınmasına itirilən vaxt və səylər baxımından səmərəli olmayan hallarda
vergi bəyannamələri tərtib edə bilər.
5.7. Vergi bəyannaməsini tərtib edərkən auditor sifarişçinin verdiyi
informasiyaya arxayın ola bilər, bu şərtlə ki, informasiya əsaslandırılmış
olsun. Sifarişçinin verdiyi informasiyanın əsaslandırılmış olması
nın təsdiq edilməsi üçün sənədlərin və başqa sübutların öyrənilməsinin və
ya təhlilinin tələb olunmamasına baxmayaraq, auditor belə təs- diqediei
məlumatların sifarişçi tərəfindən verilməsini ayrı-ayrı hallarda
stimullaşdırmalıdır.
Bundan başqa, auditor:
a) imkan daxilində sifarişçinin keçən illər üçün bəyannamələrindən
istifadə etməlidir;
b) verilən informasiyanın düzgünlük və tamlıq baxımından şübhə
doğurduğu hallarda müvafiq arayışlar və sorğular almalıdır;
c) mühasibat hesabatlarmdakı və sənədlərindəki qeydlərə
əsaslandırılmış istinadlar etməlidir.
5.8. Əvvəlki ilin vergi bəyannaməsində (auditora aid və ya aid olmaya
bilər) informasiyanın ciddi səhvinə və ya buraxılışa yol verilməsi faktı
auditora məlum olarsa və ya o, tələb edilən vergi bəyannaməsinin dövlət
vergi xidməti orqanının müvafiq instansiyasına verilmədiyini və ya
vaxtında verilmədiyini bilərsə:
a) dərhal bunu sifarişçiyə bildirməlidir və ona tövsiyə etməlidir ki, belə
nöqsanlar və buraxılışlar haqqında vergi orqanlarına məlumat versin.
Sifarişçinin müvafiq icazəsi olmadan belə informasiyanı vergi xidməti
orqanına bildirməyə auditorun ixtiyarı yoxdur;
b) əgər sifarişçi səhvi düzəltməyə çalışmırsa, auditor:
- ona bildirməlidir ki, səhvlər və ya buraxılışlar olan bəyannamədən
istifadə etmək lazım deyil;
- sifarişçi ilə davam edən əməkdaşlığın özünün peşəkar vəzifələrinə nə
dərəcədə uyğun olması məsələsinə baxmalıdır;
- əgər auditor hesab etsə ki, sifarişçi ilə əməkdaşlıq davam edə bilər,
onda o, sonrakı vergi bəyannamələrində səhvin və ya buraxılışın təkrar
edilməyəcəyinə əmin olmalıdır.
Dövlət orqanları tərəfindən müəssisənin ləğvetmə komissiyasının,
yaxud müvəqqəti müdiriyyətin təyin edildiyi hallarda auditor onlara
bildirməlidir ki, o, hesabatların və/və ya vergi bəyannamələrinin tərtibi
funksiyasının yerinə yetirilməsi ilə daha bağlı deyil və sifarişçi ilə auditor
arasındakı müqavilənin qüvvəsinə xitam verilir. Bu hallarda auditor
informasiyanın dövlət orqanlarına açıqlanması üçün sifarişçinin nə etməsi
barədə ona məsləhət verməli və onun razılığı olmadan dövlət orqanlarına
heç bir informasiya açıqlamamalıdır.
VI BÖLMƏ
XARİCİ FƏALİYYƏT
6.1. Xarici fəaliyyət zamanı etik tələbləri tətbiq edərkən bu Məcəllədə
nəzərdə tutulmayan bir sıra əlavə hallar yarana bilər. Auditorun yalnız bir
dövlətdə peşəkar təşkilatın nümayəndəsi olması və ya buna əlavə olaraq
hər hansı bir xarici dövlətdə peşəkar təşkilatın nümayəndəsi olması faktı
ayrılıqda götürülmüş hər bir etik vəziyyətin həlli üsullarına təsir
göstərməməlidir.
6.2. Respublikanın Auditorlar Palatasının lisenziyasını alan auditorun
xarici dövlətdə fəaliyyət göstərmək hüququ vardır. İstənilən halda auditor
milli audit standartlarının və bu Məcəllənin tələblərinə və ya əgər auditor
praktikasının ayrı-ayrı məsələləri sahəsində konkret milli standartlar və
qaydalar yoxdursa, beynəlxalq audit standartlarının tələblərinə uyğun
olaraq peşəkar xidmətlər göstərməlidir.
6.3. Əgər auditor xarici dövlətdə xidmət göstərirsə və bu xarici dövlətin
etik tələbləri Azərbaycan Respublikasının etik tələblərindən fərqlənirsə,
aşağıdakı qaydalara əsaslanmaq lazımdır:
a) əgər xidmətin göstərildiyi dövlətin etik tələbləri bu Məcəlləyə
nisbətən az şərtidirsə, auditor işdə bu Məcəlləni tətbiq etməlidir;
b) əgər xidmətin göstərildiyi dövlətin etik tələbləri bu Məcəlləyə
nisbətən daha şərtidirsə, onda xidmət göstərilən xarici dövlətin etik
tələbləri tətbiq edilməlidir.
VII BÖLMƏ
ÖZÜNÜREKLAM
7.1. Auditor xidmətləri sahəsində mütəxəssis kimi auditorun göstərdiyi
xidmətlərin növləri haqqında ictimaiyyətin təsəvvürü olmalıdır. Buna görə
də belə informasiyanı formal müəyyən olunmuş əsasda cəmiyyətə
bildirmək qadağan edilmir. Əgər auditor hər hansı bir xarici və ya
beynəlxalq auditor təşkilatının üzvüdürsə, özünüreklam zamanı bu barədə
məlumat vermək qadağan edilmir.
7.2. Aşağıdakı misallar auditorun özü və ya onun adından başqası
tərəfindən özünüreklama yol verildiyi halları, habelə bununla əlaqədar
açıqlanmalı olan məsələləri təsvir edir:
Auditor iş və ya peşəkar məşğulluq axtarışlarında Podrat müqaviləsi və ya əvəzetmə ilə iş axtarışı haqqında elanın yalnız
peşəkar mətbuat vasitəsilə verilməsi məqbuldur. Auditor iş axtarmaq və işə düzəlmək üçün məktubla müraciət edə və ya başqa auditorla görüşə bilər. Auditomn ixtiyarı yoxdur ki, əvəzetmə və ya podrat müqaviləsi ilə iş axtardığını elə tərzdə elan etsin ki, ictimaiyyət bunu sifarişçinin «satın alınması» kimi yoza bilsin.
Məlumat kitabları Auditorun adı məlumat kitabına o şərtlə daxil edilə bilər ki, nə
bütövlükdə məlumat kitabı, nə də ondakı konkret qeyd məlumat kitabının siyahısına daxil edilən auditorlar barəsində reklam məqsədləri güdməsin. Məlumat kitabındakı qeydlər ünvanla, telefon nömrəsi ilə, iş təcrübəsi haqqında məlumatlarla, habelə qeyddə göstərilən şəxslə və ya təşkilatla əlaqə saxlamaq üçün lazım olan hər hansı başqa informasiya ilə məhdudlaşmalıdır.
Kitablar, məqalələr, müsahibələr, mühazirələr, radio və televiziya ilə çıxışlar
Peşəkar məsələlər sahəsində kitablara və ya məqalələrə müəlliflik hüquqları olan auditorlar kitablarda və ya məqalələrdə öz adlarını, peşə ixtisaslarını, habelə öz auditor təşkilatlarının adlarını göstərə bilərlər, lakin bu zaman firmanın göstərdiyi xidmətlər barəsində heç bir informasiya verməməlidirlər.
Eyni tələblər auditorun peşə mövzusuna aid mühazirələrdə, müsahibələrdə, radio və televiziya verilişlərində iştirakına da aiddir. Auditorların fikirləri və ya dərc olunmuş yazıları onların şəxsi keyfiyyətlərini və ya onların təşkilatlarının reklamlarını deyil, müzakirə olunan problemə obyektiv peşə baxışlarını əks etdinnəlidir. Auditorlar dərc edilən işlərin bu tələblərə cavab verməsi üçün maksimum səy göstənnəlidirlər.
Tədris kursları, seminarlar və s. Auditor sifarişçiləri, başqa təşkilatlardan olan heyətləri və əməkdaşları
öz heyətinə kömək göstərilməsi məqsədilə keçirdiyi tədris kurslarına və ya seminarlara dəvət edə bilər. Auditor təşkilatının icazəsini alan və özü təşəbbüs göstərən şəxslər istisna olunmaqla, başqa şəxslər belə tədbirlərə dəvət edilmirlər. Bu tələb öz əməkdaşları və ictimaiyyət üçün kurslar təşkil edən başqa peşəkar təşkilatlara, cəmiyyətlərə və ya müəssisələrə belə xidmətlər göstərilməsinə mane olmur. Ancaq bununla əlaqədar buraxılan hər hansı kitabçada və ya sənəddə auditorun adına daha çox diqqəti cəlb etmək lazım deyil.
Texniki informasiyadan ibarət kitabça və sənədlər Öz heyətinə və ya öz sifarişçilərinə kömək məqsədilə auditorun adının
çəkildiyi, texniki informasiyadan ibarət kitabçaların və nəşrlərin buraxılmasına icazə verilir.
VIII BÖLMƏ
MÜSTƏQİLLİK
8.1. Hesabatın (aktın) hər hansı növünün tərtib edilməsi tapşırığını yerinə yetirərkən auditorlar həm real, həm də formal müstəqil olmalıdırlar.
8.2. Bu Məcəllədə auditor yoxlamasının keçirilməsinin qadağan edildiyi vəziyyətlərin daha müfəssəl izahı verilir, habelə auditorun müstəqilliyinin pozulduğu başqa vəziyyətlər göstərilir, yəni:
Sifarişçilərlə qarşılıqlı maliyyə münasibətləri
8.3. Sifarişçilərlə qarşılıqlı maliyyə münasibətləri auditorun
müstəqilliyinə təsir göstərə bilər və bu, kənar müşahidəçidə elə rəy yaradar
ki, auditorun müstəqilliyi itirilmişdir. Belə qarşılıqlı münasibətlər bir sıra
hallarda ola bilər, məsələn:
a) sifarişçinin işlərinə birbaşa maliyyə marağı olduqda;
b) sifarişçiyə dolayı maliyyə marağı olduqda, məsələn, əgər auditor hər
hansı bir fondun vəkil edilmiş şəxsidirsə, yaxud hər hansı əmlakın
sərəncamçısı və ya himayəçisidirsə və bu fondun və ya əmlakın sifarişçinin
şirkətinə maliyyə marağı və ya hər hansı başqa münasibəti varsa;
c) sifarişçiyə verilən, yaxud sifarişçidən alman və ya sifarişçinin səhmlərinin nəzarət paketinə malik olan səhmdarların mənafeyini təmsil
edən hər hansı vəzifəli şəxsdən alınan borc vasitəsilə;
ç) sifarişçi ilə və ya sifarişçinin işçiləri ilə birgə müəssisəyə ciddi
maliyyə marağı olduqda;
d) sifarişçi olmayan, lakin sifarişçinin sərmayəçisi olan və ya
sifarişçidən sərmayə alan şəxsə maliyyə marağı olduqda.
Şərhlər
Əgər auditorun peşəkar xidmətlər göstərmədən sifarişçidən birbaşa və
ya dolayı yolla maddi-maliyyə marağı varsa, yaxud onu əldə etmək
niyyətindədirsə, onda müstəqillik pozulacaqdır. Birbaşa maliyyə marağına
həmçinin sifarişçi (yoxlanılan təsərrüfatçılıq subyektinin sahibi və ya
rəhbəri) ilə yaxın qohumluq və ya ər-arvad münasibətlərində olan auditorun marağı da daxildir.
Auditor sifarişçinin səhmlərinin saxlayıcısı olduqda və ya üçüncü
tərəfin, məsələn, fondun adından onun səhmlərinə vəsait qoyulmasını tövsiyə etdikdə, onun müstəqilliyi üçün formal təhlükə yaranır. Bu ona
görə baş verir ki, auditorun üçüncü tərəf qarşısında məsuliyyəti auditorun
sifarişçi qarşısında məsuliyyəti ilə ziddiyyət yarada bilər.
Əgər auditor müəssisənin səhmlərinə və paylarına malikdirsə, həmin
müəssisənin hesabatının tərtib edilməsi və yoxlanılması tapşırığını yerinə
yetirməyə onun ixtiyarı yoxdur. Həmçinin o və ya onun tərəfdaşı (auditor
firmasının həmsahibi), auditorun, yaxud onun tərəfdaşının arvadı (əri) və
ya yaxın qohumu fondun (cəmiyyətin) vəkil edilmiş şəxsidirsə və onun
payı müəssisənin bütün səhmdar kapitalının və ya vəkalət fondunun
ümumi aktivlərinin məbləği ilə müqayisədə əhə- miyyətlidirsə, tapşırığı
yerinə yetirməyə onun ixtiyarı yoxdur. Bu qayda mülkiyyətin hər hansı
formasının vəzifəli şəxsləri və rəhbərliyi barəsində də tətbiq edilə bilər. Səhmdarların səhmləri vərəsəlik hüquqları ilə onlara sahib olmaqla,
sifarişçinin səhmdarı ilə qanuni nikah bağlamaqla əlaqədar olaraq və ya
biri auditorun sifarişçisi olan müəssisələrin birləşdiyi halda auditor
tərəfindən alma bilər. Belə hallarda səhmlərdən mümkün qədər qısa vaxtda
yaxa qurtarmaq lazımdır, əks halda auditor sifarişçinin hesabatı barəsində
xidmətlərin həcmini məhdudlaşdırmalı, yaxud həmin müəssisənin
hesabatının tərtibi üzrə hər hansı sonrakı tapşırığı rədd etməlidir.
Nə auditor, nə də onun arvadı (əri) və ya yaxın qohumu sifarişçinin
vekselləri (və veksel kimi başqa qəbzləri) barəsində hər hansı bir təminat
verməməli, sifarişçidən vekselləri qəbul etməməli və ya sifarişçinin
buraxdığı veksellərə sahib olmamalıdır. Bu məhdudiyyət bankların və
başqa maliyyə idarələrinin verdiyi, müəyyən edilmiş prosedurlara, müddətlərə və tələblərə uyğun tərtib olunan borclara, evlərin girovlarına,
banklarda cari və ya depozit hesablara və s. aid deyil.
Auditorun sifarişçisi olmayan təsərrüfat subyekti onun sifarişçisi olan
subyektdən sərmayə alarkən, auditorun onun sifarişçisi olmayan subyektə
hər hansı birbaşa və ya dolayı maliyyə marağı sifarişçi barədə auditorun
müstəqilliyinin pozulması sayılır. Eynilə, sifarişçi auditorun sifarişçisi
olmayan subyektdən sərmayə alarkən, auditorun belə təsərrüfatçılıq
subyektinə hər hansı birbaşa və ya dolayı maliyyə marağı sifarişçi barədə
auditorun müstəqilliyinin pozulması sayılır.
Həmçinin sifarişçinin və sifarişçi olmayan təsərrüfat subyektinin birgə müəssisələrində (fəaliyyətində) iştirak etmək kimi başqa qarşılıqlı münasibətlər auditorun müstəqilliyinə təsir göstərə bilər. Bir qayda olaraq, birgə müəssisədə işləyərkən auditorun sifarişçi olmayan sərmayəçiyə qeyri-maddi marağı sifarişçi-sərmayəçi barədə auditorun müstəqilliyini pozmur, bu şərtlə ki, auditor sifarişçi olmayan sərmayə- çiyə heç bir əhəmiyyətli təsir göstərə bilməz. Əgər auditor birgə müəssisənin subyektləri arasında maliyyə marağı və ya qarşılıqlı münasibət haqqında heç nə bilmirsə və bu barədə informasiya onun üçün əlçatan deyilsə, onda onun müstəqilliyi pozulmuş sayılır.
Bütövlükdə, auditor sifarişçidən, onun bütün baş şirkətlərindən və ayrı-ayrı bölmələrindən asılı olmamalıdır.
Müəssisələrdə təyinat
8.4. Əgər auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi zamanı və ya auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsindən bilavasitə əvvəl olan dövrdə auditor müəssisənin idarə heyətinin üzvü, vəzifəli şəxsi və ya qulluqçusudursa və ya olubsa, hesab edilir ki, o, həmin müəssisənin hesabatının tərtib edilməsində və ya təsdiq olunmasında onu müstəqillikdən məhrum edən marağa malikdir/malik olub.
Şərhlər
Adətən belə vəziyyətlərdə auditor təşkilatının rəhbərinə bu cür şəxsləri həmin müəssisələrin auditoru təyin etməsi və özünün auditdə iştirak etməsi qadağan olunur. Yuxarıda göstərilən vəziyyətdə nəzərdə tutulur ki,
auditorun təyin edilməsindən bilavasitə əvvəlki dövr azı iki il olsun.
Sifarişçiyə digər xidmətlərin göstərilməsi
8.5. Hesabatın tərtib edilməsi sahəsində auditor funksiyalarının və başqa funksiyaların yerinə yetirilməsinə əlavə olaraq, auditor sifarişçiyə sahibkarlıq fəaliyyəti məsələləri sahəsində məsləhət xidmətləri göstərirsə, 0, rəhbərlik funksiyalarım yerinə yetirməməli və məsuliyyəti direktorlar şurasının və rəhbərliyin üzərinə düşən rəhbər qərarlar qəbul etməməlidir.
Şərhlər
Maliyyə məsələləri və menecment sahəsində xidmətlərin geniş spektrini təklif etmək auditor üçün təbiidir, belə ki, o, iş zamanı sifarişçinin fəaliyyəti ilə kifayət qədər yaxşı tanış olmuşdur. Əgər bir çox
müəssisələrin auditorlardan əlavə xidmətlər almaq imkanları olmasaydı,
onlar (xüsusilə böyük olmayanlar) əlverişsiz vəziyyətə düşərdilər.
Auditorlar peşəkar xidmətlər göstərərək, müxtəlif növ təkliflər, habelə
vergi sahəsində tövsiyələr verirlər. Bundan əlavə, auditin tərkibinə daxili
nəzarət sisteminin yoxlanılması, buna isə onun işinin yaxşılaşdırılması
sahəsində təkliflər daxildir.
Müəssisənin idarə olunmasının yaxşılaşdırılması və vergiqoyma
sahəsində məsləhət xidmətləri tövsiyə xarakteri daşıyır. Belə xidmətlər
sifarişçinin fəaliyyətinə rəhbərliyi qəsb etməməlidir. Auditor tərəfindən
məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi onun müstəqilliyinə təsir göstərmir, bu
şərtlə ki, auditorun müdaxiləsi baş verməsin və auditor sifarişçinin
rəhbərliyinin qəbul etdiyi qərarlara görə məsuliyyəti öz üzərinə
götürməsin. Auditor ehtiyatlı olmalıdır ki, məsləhət xidmətlərinin həddini
keçməsin və müəssisənin fəaliyyətində rəhbər qərarların qəbul edilməsinə
qarışmasın. Məsələn, mal ehtiyatlarının uçotu sisteminin tətbiqini tövsiyə
edən auditor bu sistemin işinin yoxlanılmasının adi audit prosedurlarını
yerinə yetirməklə məhdudlaşmalıdır, ona görə ki, bu sistem barəsində
yoxlamanın ümumi qəbul edilmiş audit prosedurlarına əməl edilməzsə, bu
onun səriştəsinə və müstəqilliyinə mənfi təsir göstərər.
Sifarişçi üçün uçot sənədlərinin hazırlanması zamanı aşağıdakı
tələblərə riayət edilməlidir:
a) auditor sifarişçi ilə heç bir münasibətdə və ya öz müstəqilliyini
zəiflədən mənafe münaqişəsində olmamalıdır;
b) sifarişçi mühasibat (maliyyə) hesabatları üçün məsuliyyət
daşımalıdır;
c) auditor müəssisənin uçot-hesablama əməliyyatlarının yerinə
yetirilməsində qulluqçu və ya rəhbər funksiyalarını yerinə yetirməməlidir.
Bu vəziyyətdə ideal nümunə o fakt ola bilər ki, müəssisənin uçot registrinin
hazırlanmasında iştirak edən auditor firmasının əməkdaşları bu sənədlərin
yoxlanılmasında iştirak etmirlər. Auditorun müəyyən sənədləri işləməsi və
ya uçotun aparılmasına kömək etməsi auditor yoxlaması testlərinin
keçirilməsi zəruriliyini istisna etmir.
Ailəvi və şəxsi münasibətlər
8.6. Sifarişçinin rəhbərliyi ilə şəxsi və birbaşa ailəvi münasibətlər auditorun müstəqilliyinə təsir göstərə bilər. Öz xidməti vəzifələrini
yerinə yetirərkən auditora ailəvi və ya şəxsi münasibətlərin təsir gös- tərməyəcəyinə təminat lazımdır.
Şərhlər Auditorla sifarişçi və ya sifarişçinin rəhbər şəxsləri (direktor, birinci
rəhbər, maliyyə üzrə menecer, yaxud rəsmi nümayəndə) arasında şəxsi münasibətlərin yol verilən dərəcəsini etika tələblərində müfəssəl göstərmək praktiki olaraq mümkün deyil.
Məsələn, əgər auditor sifarişçinin vəzifəli şəxsi və ya qulluqçuları ilə işgüzar marağa və ya sifarişçi ilə birgə müəssisədə maddi marağa malikdirsə, bu, baş verə bilər.
Ailəvi münasibətlər isə müstəqilliyə qarşı yolverilməz təhlükə yaradır və elə münasibətlərdən ibarətdir ki, auditor, onun köməkçisi və ya sifarişçi ilə əlaqədar işlə məşğul olan qulluqçu eyni zamanda sifarişçinin əri (arvadı), övladı və ya yaxın qohumudur.
Müqavilə üzrə ödəniş
8.7. Sifarişçidən və ya sifarişçilər qrupundan ödənişin alınmasının auditorun və ya auditor firmasının ümumi illik gəlirinin böyük hissəsini təşkil etdiyi hallarda belə sifarişçidən və ya sifarişçilər qrupundan maliyyə asılılığı auditorun və ya auditor təşkilatının müstəqilliyini şübhə altına ala bilər.
Şərhlər
Bir sifarişçidən və ya sifarişçilər qrupundan alman ümumi xidmət haqqının yolverilməz hissəsinin nə qədər olması məsələsi barəsində dəqiq göstəriş vermək mümkün deyil. Lakin əgər belə xidmət haqları auditor təşkilatının mənfəətinin yeganə və ya əsas mənbəyidirsə, auditor onun müstəqilliyinə bu amilin təsirini qiymətləndirməlidir. Peşəkar xidmətlərin göstərilməsinə görə ödəniş uzun müddət alınmırsa, xüsusilə ödənişin çox hissəsi auditomn gələn il üçün rəyinin dərc olunmasından əvvəl verilməyibsə, belə vəziyyət yarana bilər. Hələ peşədə yeni bərqərar olan təcrübəsiz auditorlar və ya fəaliyyətini dayandırmaq niyyətində olan auditorlar üçün bu qaydalardan istisnaya yol verilir. Bir sifarişçi və ya sifarişçilər qrupu ilə işləyən filiallar üçün istisna edilə bilər (məsələn, əgər auditor təşkilatının hər hansı filialı və ya ayrı bir bölməsi sifarişçinin maliyyə hesabatının auditini aparırsa və bu sifarişçi filialın auditor fəaliyyətinin əsas hissəsini təşkil edirsə). Bu şəraitdə həmin sifarişçiyə və ya sifarişçilər qrupuna göstərilən peşəkar xidmətlər başqa ofisdən auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən təhlil edilməlidir.
Müqavilə üzrə gözlənilməyən amillərdən asılı olan ödəniş
8.8. 8.9-cu paraqrafın müddəaları nəzərə alınmaqla, auditin
aparılmasına dair müqavilədə haqqın yalnız hər hansı bir müəyyən
nəticənin qazanılacağı halda ödənilməsi və ya hər hansı gözlənilməyən
başqa amillərdən asılı olması nəzərdə tutularsa, bu müqavilə üzrə
sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərilməməli və ya yerinə yetirilməməlidir.
Bu bənd məsləhət xidmətlərinə şamil edilmir.
Şərhlər
Peşəkar xidmətlərin ödənişinin məhkəmə tərəfindən və ya qanuna
uyğun olaraq dövlət hakimiyyətinin hər hansı başqa orqanı tərəfindən təyin
edilməsi istisna olmaqla, o, gözlənilməz vəziyyətlərdən asılı ola bilməz.
Faiz nisbətinə və ya ona oxşar başqa prinsipə əsaslanan ödəniş
gözlənilməz amillərdən asılı kimi qiymətləndirilir.
Mallar və xidmətlər
8.9. Sifarişçidən mallar və xidmətlər qəbul edilməsinə müstəqilliyə
qarşı təhlükə kimi baxılır. Sifarişçinin həddindən artıq qonaqpərvərliyində
də eyni təhlükə vardır.
Şərhlər
İşə aid olanlar istisna edilməklə, auditor sifarişçidən mallar və xidmətlər
qəbul etməməlidir. Bu, həm də onun arvadına/ sifarişçinin arvadına və
yaxın qohumuna aiddir. Adi nəzakət həddini keçən qonaqpərvərlikdən və
hədiyyələrdən çəkinmək lazımdır.
Kapitala sahiblik
8.10. Auditor təşkilatının kapitalına onun təsisçiləri və auditorları sahib
olmalıdırlar.
Şərhlər
Çalışmaq lazımdır ki, bütün xüsusi kapital auditora məxsus olsun. Belə
ki, kapitalın bir hissəsi başqa şəxslərə məxsus olsa, onlar auditorların
müstəqilliyinə mənfi təsir göstərə bilərlər. Əgər auditorların sahib olduqları
kapitalın xeyli hissəsi kapitala sahiblik qaydalarına zidd olaraq başqa
şəxslərdən vəsaitlərin borc alınması yolu ilə daxil olubsa, eyni vəziyyət
yarana bilər.
Keçmiş tərəfdaşlar
8.11. Auditor fəaliyyətinin təşkilinin hər hansı formasının iştirakçısı olan auditor işdən azad ola bilər, pensiyaya çıxa bilər və ya təşkilatını sata
bilər. Belə halda auditin aparılmasında və ya hesabatın (aktın) tərtib
edilməsi üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsində o auditor təşkilatının
sifarişçisi ilə iş müqaviləsinin vaxtının uzadılmasına yol verilir ki, bu
auditor təşkilatı həmin təsərrüfat subyektinin keçmiş iştirakçısı, səhmdarı,
həmsahibi (tərəfdaşı) olsun. Belə olan halda müstəqilliyə xələl
gəlməyəcəkdir.
Auditor firmasının keçmiş tərəfdaşına onun auditor təşkilatının ka-
pitalmdakı payına görə pul ödənişləri, habelə pensiyaya getməsi ilə
əlaqədar olaraq hesablanan ödənişlər, ödənişin günlərini və məbləğini əks
etdirən qrafıkə uyğun olaraq həyata keçirilir. Bundan başqa, hesablanan
məbləğ auditor təşkilatının yaxın gələcəkdə normal fəaliyyətinə xələl gəlmədən istənilən vaxt borcu ödəmək qabiliyyətinə şübhə yaratmamalıdır.
Bundan sonra keçmiş tərəfdaşın kompensasiya alıb-almamasmdan asılı
olmayaraq, onun qalan işlərdə və ya auditor təşkilatının peşə fəaliyyətində
iştirak etməyə ixtiyarı yoxdur. Keçmiş tərəfdaşın iştirakı hallarının
nümunəsi ofisdə ona iş yeri verilməsi və işdə müvafiq şərait yaradılması
sayılır.
Cari və ya qarşıdakı məhkəmə prosesi
8.12. Auditorla sifarişçi arasında məhkəmə aydmiaşdırması normal
qarşılıqlı münasibətləri o dərəcədə poza bilər ki, auditorun müstəqilliyinə
və obyektivliyinə xələl gələ bilər.
Şərhlər
Auditorun işi üzrə sifarişçi tərəfindən məhkəmə prosesinin qaldırılması,
habelə sifarişçinin vəzifəli şəxsləri tərəfindən hüquqa zidd hərəkətlərin
törədilməsi haqqında və ya auditor tərəfindən sifarişçinin müvafiq
normalara və qaydalara cavab verməyən şəkildə yoxlanılması haqqında
məhkəmə prosesinin qaldırılması onun müstəqilliyinin pozulması faktı
sayılır. Ona görə də belə məhkəmə prosesinin qaldırılması ehtimalı, yaxud
müəssisənin işləri barədə auditora qarşı və ya əksinə, auditor tərəfindən
müəssisəyə qarşı məhkəmə iddiasının verilməsi niyyətinin elan edilməsi
auditoru və müəssisəni elə vəziyyətdə qoya bilər ki, bir-birinə münasibətdə
onların obyektivliyinə təsir
göstərə bilər. Beləliklə, müəssisənin hesabatının tərtib edilməsi tapşırığını auditorun düzgün və qərəzsiz yerinə yetirmək qabiliyyətinə mənfi təsir göstərilə bilər. Eyni zamanda belə hərəkətlərin olması (və ya onların yaranması təhlükəsi) auditorun işi üçün lazım olan informasiyanı müəssisə rəhbərliyinin auditora açıqlamaq istəməməsinə səbəb ola bilər.
Sifarişçinin auditor yoxlamasında auditor qruplarının eyni rəhbərlərinin uzun müddət iştirakı
8.13. Eyni sifarişçinin yoxlanılmasında auditor qruplarının eyni rəhbərlərindən dönə-dönə istifadə edilməsi onların müstəqilliyinin itirilməsinə səbəb ola bilər. Auditor təşkilatının fəaliyyətinə cavabdeh olan təşkilat rəhbərliyi belə şəxslərin obyektivliyinin və müstəqilliyinin qorunmasına əmin olmaq üçün lazımi tədbirlər görməlidir. Əgər imkan varsa, auditor təşkilatının rəhbəri auditor yoxlamaları rəhbərlərinin dəyişdirilməsini həyata keçirməlidir. Auditor yoxlamaları iştirakçılarının dəyişdirilməsinin vaxtı və xarakteri auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən müəyyən edilir. Məhz kiçik auditor təşkilatları xidmət göstərdikdə, dəyişdirilmə aparılmasının mümkün olmadığı hallar mövcuddur. Belə hallarda kənardan müstəqil məsləhətçilərin və ya auditorların cəlb edilməsi kimi alternativ tədbirlər görmək lazımdır.
IX BÖLMƏ
XİDMƏT VƏ KOMİSYON HAQQI
9.1. Auditor xidmətləri göstərilən zaman auditor sifarişçi qarşısında öz məsuliyyətini qiymətləndirir və bu məsuliyyət auditor fəaliyyətini tənzim edən müvafiq norma və qaydaların, obyektivlik prinsipinin onun tərəfindən tətbiq edilməsi vəzifəsindən irəli gəlir. Bu məsuliyyət həmçinin auditorların müvafiq hazırlıq kursları, müstəqil təhsil və şəxsi iş təcrübəsi vasitəsilə qazanılan peşə bilikləri və təhsilinin auditorda mütləq olmasını nəzərdə tutur. Yuxarıda göstərilən amilləri nəzərə almaqla auditor
göstərilən auditor xidmətlərinin haqqını hesablayır.
Göstərilən auditor xidmətlərinə görə haqq
9.2. Haqq sifarişçiyə göstərilən peşə xarakterli xidmətlərin dəyərini real
əks etdirməli və aşağıdakılar nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır:
a) peşəkar xidmətlərin həmin növü üçün lazım olan vərdiş və biliklər; b) bilavasitə peşəkar xidmətlər göstərən şəxslərin hazırlıq səviyyəsi və
iş təcrübəsinin olması; c) peşəkar xidmətlərin göstərilməsində iştirak edən hər bir şəxsin sərf
etdiyi vaxt; ç) bu xidmətlərin göstərilməsi üçün lazım olan məsuliyyətin dərəcəsi. 9.3. Adətən peşəkar xidmətlərin göstərilməsinə görə haqq xidmətlərin
göstərilməsində iştirak edən hər bir şəxs üçün müvafiq saathesabı və gündəlik qiymətlər əsasında hesablanır. Həmin qiymətlərin əsaslanmalı olduğu prinsipə görə, auditorun sifarişçi üçün gördüyü işlər, göstərdiyi fəaliyyət və xidmətlər düzgün planlaşdırılır, nəzarət olunur və lazımi surətdə idarə edilir. Bu zaman 9.2-ci paraqrafın müddəaları nəzərə alınmalıdır. Hər bir auditor üçün müvafiq qiymətlər müəyyən etmək lazımdır.
9.4. Auditor müqavilədə bunu qeyd etməlidir ki, indiki anda və ya gələcəkdə müəyyən peşəkar xidmətlər ya müəyyən olunmuş (təsbit edilmiş) ödəniş, təxmini ödəniş, ya da müəyyən hədlərdə ödəniş (əgər indiki anda bu ödənişin xeyli artması ehtimalı varsa və gələcək sifarişçiyə bu, məlum deyilsə) müqabilində göstəriləcəkdir.
9.5. Sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərilərkən onların dəyəri barədə qabaqcadan razılığa gəlmək məqsədəuyğundur.
Belə halda auditor 9.2 - 9.4-cü paraqraflarm müddəalarını nəzərə alaraq onları hesablamalıdır.
9.6. Xidmət haqqının hesablanmasında eyni xidmətlərə görə əvvəlki auditora təyin edilən haqqa nisbətən daha az haqq ödənilməsinə auditorun razılaşması səhv hesab ediləcəkdir.
9.7. 8.8-ci paraqrafda müəyyən edildiyi kimi, «auditin aparılmasına dair müqavilədə haqqın yalnız hər hansı bir müəyyən nəticənin qazanılacağı halda ödənilməsi və ya hər hansı gözlənilməyən başqa amillərdən asılı olması nəzərdə tutularsa, bu müqavilə üzrə sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərilməməli və ya yerinə yetirilməməlidir».
Şərhlər Əgər ödəniş məhkəmə tərəfindən və ya qanuna uyğun olaraq dövlət
hakimiyyətinin hər hansı başqa orqanı tərəfindən təyin edilibsə, onda 0, gözlənilməz hallardan asılı hesab edilmir.
Qanunla icazə verilən hallar istisna olmaqla, faiz dərəcəsi əsasında və ya başqa oxşar əsasda müəyyən edilən ödəniş məsləhət xarakterli müəyyən xidmətlər üçün ümumi qəbul edilmiş praktika kimi gözlənilməz hallardan asılı sayılır.
9.8. Əvvəlki paraqraflar müqavilə ilə nəzərdə tutulan xidmətlərin haqqının ödənilməsinə aiddir. İstənilən növ dəyişkən xərclər, xüsusilə müəyyən sifarişçiyə peşəkar xidmətlərin göstərilməsinə bilavasitə aid olan ezamiyyə xərcləri adətən peşəkar xidmətlərin ödənişinə əlavə olaraq sifarişçinin hesabına aid edilir.
9.9. Hər iki tərəfin - auditorun və sifarişçinin mənafeyinə uyğun olaraq auditor xidmətlərinin göstərilməsinin başlanılmasma qədər ödənişin hesablanması qaydasını (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə) və hər hansı anlaşılmazlığa yol verməmək naminə xidmətlər və ya xidmətlərin mərhələləri üçün hesabların yazılması qaydasını dəqiq müəyyən etmək lazımdır.
Sifarişçilərin təqdim edilməsinə görə komisyon haqqı
9.10. Sifarişçilərin təqdim edilməsinə (sifarişçilərin alınmasına) görə komisyon haqqının (faizinin) ödənilməsi və ya alınması auditorun obyektivliyini və müstəqilliyini poza bilər. Auditor sifarişçinin cəlb edilməsinə görə kiməsə komisyon haqqı ödəməməli, habelə özü müştərinin üçüncü tərəf üçün «cəlb edilməsinə» görə komisyon haqqı almamalıdır. Auditor başqa şəxslər tərəfindən sifarişçiyə məhsul verilməsinə və xidmətlər göstərilməsinə görə hər hansı komisyon haqqı almamalıdır.
9.11. Peşə xarakterli heç bir xidmət göstərilmədiyi halda, auditorlar arasında vasitəçiliyə görə haqqın ödənişi və alınması 9.10-cu paraqra- fa uyğun olaraq komisyon haqqı kimi qiymətləndirilir.
9.12. Auditor təşkilatının kapitalında payçı iştirakı və ya auditor təşkilatının bütün payı haqqında sazişi auditor imzalaya bilər, bu, auditor təşkilatının paylarına və ya qiymətli kağızlarına əvvəllər sahib olmuş şəxslərə haqqın ödənilməsini tələb edir. 9.10-cu paraqrafa uyğun olaraq
belə ödənişlər komisyon haqqı sayılmır.
X BÖLMƏ
AUDİTOR PRAKTİKASI İLƏ
BİR ARAYA SIĞMAYAN FƏALİYYƏT
10.1. Auditor peşə xarakterli xidmətlərin göstərilməsi ilə bir araya
sığmayan və onun düzgünlüyünə, obyektivliyinə, müstəqilliyinə və ya
auditor peşəsinin adma xələl gətirə bilən hər hansı başqa fəaliyyət növü ilə
eyni zamanda məşğul ola bilməz.
10.2. Peşə xarakterli xidmətlərin iki və ya daha çox növünün eyni
zamanda göstərilməsi auditorun düzgünlüyünə, obyektivliyinə və ya
müstəqilliyinə təsir etmir.
10.3. Məsləhət, yoxlama və ya ekspertiza formasında peşə xarakterli
xidmətlərə bilavasitə aid olmayan və auditorun öz peşə vəzifələrini auditor
peşəsinin əsas etik prinsiplərinə uyğun olaraq yerinə yetirməsinə imkan
verməyən başqa fəaliyyətlə eyni zamanda məşğul olmaq auditor praktikası
ilə bir araya sığmamaq kimi sayılır və bu Məcəllənin tələblərinə ziddir.
XI BÖLMƏ
SİFARİŞÇİLƏRİN PUL VƏSAİTİ
11.1. Sifarişçilərin pul vəsaitini özündə saxlamaq auditora tövsiyə
olunmur. Əgər sifarişçilərin pul vəsaitinin qanunsuz hərəkətlər nəticəsində
alındığını və ya bu məqsədlər üçün nəzərdə tutulduğunu hesab etməyə
azacıq əsas varsa, auditorun onu saxlamağa ixtiyarı yoxdur.
11.2. Sifarişçi tərəfindən pul vəsaitlərinin saxlanılması və ya ona
sərəncam verilməsi etibar edilən auditor aşağıdakıları etməlidir:
a) həmin pul vəsaitlərini auditor təşkilatının özünün şəxsi pullarından
ayrı saxlamalıdır;
b) həmin pul vəsaitlərindən yalnız təyin olunmuş məqsədlər üçün
istifadə etməlidir;
c) həmin pul vəsaitlərinə görə istənilən vaxt hökumətin nəzarətedici
orqanları qarşısında hesabat verməyə hazır olmalıdır.
XII BÖLMƏ
BAŞQA AUDİTORLARLA QARŞILIQLI
MÜNASİBƏTLƏR
Yeni təyinatların qəbul edilməsi
12.1. Sifarişçi və ya fəaliyyətdə olan auditor sifarişçinin razılığı ilə
nəzərdə tutulan tapşırığın tam yerinə yetirilməsi üçün lazım olan peşəkar
xidmətlərin göstərilməsi məqsədilə başqa auditorlardan kömək istəyə bilər.
12.2. Auditor fəaliyyətinin hər hansı növünün başqasına verilməsi
xüsusi xidmətlər və ya tapşırıqlar sahəsində yarana bilər. Auditorların
təklif etdikləri xidmətlərin miqyası genişlənməkdə davam edir və çox vaxt
cəmiyyətin tələbatı üçün lazım olan dərin xüsusi biliklər tələb edir. Auditor
xidmətlərinin bütün spektri üzrə xüsusi təcrübəyə bir auditorun malik
olması mümkün olmadığına görə, bir auditor təşkilatında sifarişçi
tərəfindən tələb olunmaya bilən xidmətlərin göstərilməsi praktikasını
inkişaf etdirmək səmərəli deyil.
12.3. Auditorlar yalnız onların peşə səriştələrinə cavab verən xidmətlər
göstərməlidirlər. Buna görə də bütövlükdə peşə üçün və sifarişçilərin
manefeyi üçün auditorların müvafiq mütəxəssislərdən məsləhətlər alması
vacibdir.
12.4. Hər hansı xüsusi məsələ üzrə lazımi ixtisası olmayan auditor,
sifarişçini itirmək qorxusundan, onu tələb edilən xüsusi ixtisası olan başqa
auditorun yanma göndərməyə səy göstərməyə bilər. Bununla o, sifarişçini
onun gözlədiyi keyfiyyətli məsləhət almaq imkanından məhrum edir və bu,
son nəticədə sifarişçinin qərar qəbul etməsinin düzgünlüyünə təsir göstərir.
12.5. Sifarişçi üçün peşəkar məsləhətçilərin seçilməsi zamanı onun
arzusu auditor üçün birinci dərəcəli rol oynamalıdır. Bununla əlaqədar
olaraq, auditor xüsusi məsələlərə aid hər hansı məsləhətin alınmasında
sifarişçinin seçmək azadlığını heç bir tərzdə məhdudlaşdırmamalıdır və
bundan əlavə, sifarişçinin belə niyyətlərini həvəsləndirməlidir.
12.6. Xüsusi ixtisası olan auditorun xidmətləri və ya məsləhətləri
aşağıdakı hallarda tələb edilə bilər:
a) sifarişçi tərəfindən
1) fəaliyyətdə olan auditorla ilkin müzakirələrdən və
məsləhətləşmələrdən sonra;
2) fəaliyyətdə olan auditorun xüsusi xahişi və ya zəmanəti ilə;
3) fəaliyyətdə olan auditora müraciət etmədən;
b) məxfilik üzrə öhdəliyə lazımınca riayət edilməklə, fəaliyyətdə olan
auditor tərəfindən.
12.7. Auditor xidmətlərinin göstərilməsi və ya məsləhətlərinin
verilməsi xahişi ilə auditora müraciət edildikdə, o, nəzərdə tutulan
sifarişçinin hər hansı başqa auditor təşkilatı (auditor) ilə əməkdaşlıq edib-
etmədiyini aydmlaşdımıalıdır. Peşə xarakterli xidmətlərin göstərilməsini
gələcəkdə də davam etdirəcək fəaliyyətdə olan auditor varsa, 12.8 -
12.13-cü paraqraflarda göstərilən prosedurlara riayət etmək lazımdır. Əgər
bu təyinat bir auditorun başqası ilə əvəz edilməsinə sə
bəb olacaqsa, 12.14 - 12.26-cı paraqraflarda göstərilən prosedurları yerinə yetirmək lazımdır.
12.8. Əgər sifarişçinin başqa tələbi yoxdursa, fəaliyyətdə olan auditorla əməkdaşlıq edən sifarişçiyə görə sonrakı auditor yalnız fəaliyyətdə olan auditordan və ya sifarişçidən alman xüsusi tapşırıq üzrə göstərilən xidmətlərlə məhdudlaşmalıdır. Sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditorun sifarişçi ilə normal münasibətlərinin saxlanmasına hər cür kömək etməli, bütün müvafiq informasiyanı bildirmək imkanı verməyərək, fəaliyyətdə olan auditorun peşəkar xidmətlərinin keyfiyyətini tənqid etməməlidir.
12.9. Fəaliyyətdə olan auditorun yerinə yetirdiyindən və ya fəaliyyətdə olan auditorun, yaxud sifarişçinin müraciəti vasitəsilə ilk əvvəl alman tapşırıqdan köklü surətdə fərqlənən bu növ tapşırığın yerinə yetirilməsi xahişi ilə sifarişçinin müraciət etdiyi sonrakı auditor bu tapşırığa xüsusi xidmətlər və ya məsləhətlər çərçivəsində baxmalıdır. Bu növ hər hansı tapşırığı qəbul etməmişdən əvvəl sonrakı auditor auditin norma və qaydalarından, habelə bu Məcəllənin müddəalarından irəli gələn vəzifələrini sifarişçiyə bildirməli, fəaliyyətdə olan auditora bu barədə dərhal (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə) məlumat verməli, sifarişçinin strategiyasını və onun müraciətinin ümumi xarakterini göstərməlidir.
12.10. Əgər sifarişçi fəaliyyətdə olan auditora məlumat verilməsini istəmirsə, sonrakı auditor sifarişçinin tələbinin kifayət qədər əsaslandırılması barədə qərara gəlməlidir. Xüsusi hallar olmadıqda, sifarişçinin fəaliyyətdə olan auditorla ünsiyyətə meylinin olmaması informasiyanın verilməməsi üçün qaneedici səbəb ola bilməz.
12.11. Sonrakı auditor: a) fəaliyyətdə olan auditorun və ya sifarişçinin qanunvericiliyə zidd
olmayan göstərişlərini nəzərə almalıdır; b) mümkün qədər əmin olmalıdır ki, fəaliyyətdə olan auditor göstərilən
peşəkar xidmətlərin ümumi xarakterindən xəbərdardır. 12.12. Sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərən iki və ya daha artıq
auditor olduqda, yalnız sonrakı auditomn göstərdiyi xidmətlərlə bilavasitə əlaqəsi olan auditoru məlumatlandınnaq daha məqsədəuyğundur.
12.13. Əgər münasibdirsə, fəaliyyətdə olan auditor, təsəiTÜfat fəaliyyətinə aid tapşırıqlara əlavə olaraq, sonrakı auditorlarla əlaqə saxlamalı və kömək göstərilməsi barədə əsaslandırılmış xahişlər olduqda onlarla əməkdaşlıq etməlidir.
Bir auditorun başqası ilə əvəz edilməsi
12.14. Sifarişçinin auditor seçməyə və özü istədiyi kimi dəyişiklik
aparmağa danılmaz hüququ vardır. 12.15. Şübhəsiz, mülkiyyətçilərin qanuni manefeləri müdafiə
olunmalıdır, lakin bu da çox vacibdir ki, fəaliyyətdə olan auditorun əvəz
edilməsi üçün nəzərdə tutulan auditor xidmət göstərmək ixtiyarı olmadığı
peşə xarakterli hər hansı bir halın olub-olmamasını aydınlaş- dıiTnaq
imkanına malik olsun. Bunu fəaliyyətdə olan auditorla birbaşa söhbətsiz
etmək olmaz. Sifarişçinin yazılı (və ya elektron daşıyıcılarında) xahişi
olmadıqda, onun işləri haqqında informasiyanı açıqlamağa fəaliyyətdə
olan auditorun ixtiyarı yoxdur.
12.16. İnformasiya mübadiləsi zamanı auditorun əmin olmaq imkanı
var ki, auditorun əvəz olunmasının təklif edildiyi hal münasibdir və təyinat
qəbul edilə bilər. Bundan başqa, sifarişçi haqqında belə informasiya
mübadiləsi sifarişçilərin məsləhət və kömək üçün müraciət etdikləri bütün auditorlar arasında həmişə saxlanılmalı olan ahəngdar münasibətləri
qorumağa imkan verir.
12.17. Fəaliyyətdə olan auditorun sonrakı auditora təqdim və onunla
müzakirə edəcəyi informasiyanın həcmi sifarişçidən konkret məsələlər
üzrə yazılı (və ya elektron poçtu ilə) icazə almıb-almmamasın- dan asılıdır.
12.18. Sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditorun təqdim etdiyi hər
hansı informasiyanı ciddi olaraq məxfi saxlamalı və diqqətlə öyrənməlidir.
.
12.19. Fəaliyyətdə olan auditorun təqdim etdiyi informasiya göstərə
bilər ki, məsələn, onun əvəz edilməsi üçün sifarişçinin gətirdiyi səbəblər
həqiqətə uyğun deyil. Auditorla sifarişçi arasında auditor praktikasının
prinsipial məsələləri üzrə ciddi fikir ayrılığı yarandığı hallarda bu informasiya sübut edə bilər ki, auditorun əvəz edilməsi təklifi sifarişçinin
müqavimətinə və ya onun boyun qaçırmasına, özünü kənara çəkməsinə,
problem məsələləri müzakirə etmək istəməməsinə qarşı auditorun öz peşə
borcunu yerinə yetirərək, mövqeyini müdafiə etməsi səbəbindən
edilmişdir.
12.20. Nəticədə tərəflər arasında bilavasitə ünsiyyət auditorlara imkan
verir ki:
a) sonrakı auditorun işə aid faktları aydınlaşdırmadan xidmətlərin
yerinə yetirilməsinə təyinatı qəbul etməsinin qarşısı alınsın;
b) müəssisə nümayəndələrinin səhmlərin nəzarət paketinə malik olmayan və auditorun dəyişdirilməsinin təklif edildiyi hallar barəsində ola bilər ki, tam dərəcədə informasiya (məlumat) almayan hissəsinin mənafeyini müdafiə etsin;
c) auditorun əvəz edilməsi onun öz peşə vəzifələrini vicdanla yerinə yetirməsi nəticəsində təklif olunduqda və ya onun öz peşə vəzifələrini yerinə yetirməsinə maneçilik törədilməsinə cəhd göstərildikdə fəaliyyətdə olan auditorun mənafelərini müdafiə etsin.
12.21. Əvvəlki auditorun göstərdiyi peşəkar xidmətlərin sonrakı auditora tapşırılmasına dair yeni təyinatı qəbul edənə qədər sonrakı auditor:
a) yəqin etməlidir ki, gələcək sifarişçi nəzərdə tutulan əvəzetmə haqqında fəaliyyətdə olan auditora məlumat veribmi və onun işlərinin sonrakı auditora dolğun və tamamilə sərbəst müzakirə olunmasına icazə veribmi (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə və ya elektron poçtu ilə);
b) gələcək sifarişçidən kafi cavab alıb, fəaliyyətdə olan auditorla söhbət keçirməyə icazə istəməlidir. Əgər belə icazəyə imtina cavabı verilibsə və ya bu paraqrafm «a» bəndində söhbət gedən icazə alınma- yıbsa, sonrakı auditor təyinatı qəbul etməməlidir, bu şərtlə ki, auditorun bildiyi xüsusi hallar olmasın və ya zəruri amillər barəsində hər hansı başqa üsulla izahat verilməmiş olsun;
c) icazə alıb, fəaliyyətdə olan auditordan xahiş etməlidir (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə və ya elektron poçtu ilə):
1) fəaliyyətdə olan auditora məlum olan və yeni təyinat haqqında qərar qəbul edilənədək bilməli olduğu peşə xarakterli hər hansı informasiyanın təqdim edilməsini;
2) qərar qəbul etmək üçün tələb oluna bilən bütün lazımi detalların işlənilməsini.
12.22. Sifarişçi qarşısında müqavilədə nəzərdə tutulan səlahiyyətlərini və öhdəliklərini üzərindən götürməyən fəaliyyətdə olan auditor öz növbəsində 13.21-ci paraqrafda göstərilən məlumatı alaraq:
a) işə başlamasına mane olan peşə xarakterli mövcud səbəbləri izah etməklə cavab verməlidir (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə və ya elektron poçtu ilə);
b) əgər daha müfəssəl açıqlama tələb edən hər hansı səbəblər və ya başqa hallar varsa, bu informasiyanın təfsilatının sonrakı auditora bildirilməsinə sifarişçinin razılıq verdiyinə əmin olmalıdır. Belə icazə alınmadığı halda, fəaliyyətdə olan auditor bu barədə sonrakı auditora məlumat verməlidir;
c) sifarişçidən icazə alıb bütün informasiyanı sonrakı auditora açıqlamalı (onun yeni təyinat haqqında qərar qəbul etməsi üçün), habelə təyinatla bağlı sonrakı auditorun bilməli olduğu bütün məsələləri onunla tamamilə açıq müzakirə etməlidir.
12.23. Əgər sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditordan əvvəlcə razılaşdırılmış müddətdə cavab almasa və bu zaman qarşıdakı əvəzet- məyə mane olan hər hansı müstəsna halların mövcud olduğunu hesab etməyə əsas yoxdursa, sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditorla əlaqəyə girmək üçün başqa bir imkan tapmalıdır. Fəaliyyətdə olan auditorla görüşmək üçün bütün imkanlar tükəndikdə, görüş isə eləcə baş tutmadıqda, sonrakı auditor daha bir məktub göndərməli və bu məktubda belə bir fikir ifadə edilməlidir ki, görünür, yeni təyinatın qəbul edilməsinə mane ola bilən peşəkar səbəblər yoxdur və bununla əlaqədar olaraq, o, təyinatı qəbul etmək niyyətindədir.
12.24. Müqaviləyə görə öz səlahiyyətlərini və öhdəliklərini üzərindən götürməyən fəaliyyətdə olan auditora həmin müqaviləyə görə ödənilməyən haqq sonrakı auditorun yeni təyinatı qəbul etməməsinə səbəb ola bilməz.
12.25. Fəaliyyətdə olan auditor, əgər saxlanılmaq üçün onda olubsa, sifarişçinin bütün mühasibat kitablarını və sənədlərini, habelə təyinat dəyişdikdən sonra, lakin müqavilənin müddətinin bitməsinə qədər aparılanları dərhal siyahı üzrə sonrakı auditora verməlidir. Əgər onun xidmətlərin göstərilməsindən imtina etməsinə səbəb olmayacaqsa, o, müqavilənin müddətinin bitməsinə qədər sifarişçiyə xidmət göstəmıəlidir.
12.26. Bəzi müəssisələr peşəkar xidmətlərin göstərilməsi hüququ üçün potensial auditorlar arasında müsabiqələr təşkil edirlər. Sifarişçinin elanlarına və ya yazılı təkliflərinə cavab olaraq, yaxud da öz təşəbbüsü ilə auditor ərizədə və ya digər sənədlərdə başqa auditorla görüş keçirilməsi zəruriliyini qeyd etməlidir. O, potensial sifarişçiyə bildirməlidir ki, təyinatın qəbul edilməməsi üçün peşə xarakterli hər hansı səbəbin olub-olmamasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Müsabiqədə qalib gəldikdə, fəaliyyətdə olan auditorla əlaqəyə girmək lazımdır.
XIII BÖLMƏ
REKLAM VƏ XİDMƏTLƏRİN TƏKLİFİ
13.1. Auditor təşkilatının reklamı və xidmətlərinin təklifi ictimaiyyətə
obyektiv məlumat verilməsinə yönəldilməli, habelə işgüzar
tərzdə olan həqiqi və düzgün informasiya xarakteri daşımalıdır.
Xidmətlərin təklifində vadar etmək və təngə gətirmək qadağandır.
13.2. Nəzakətsiz reklam fəaliyyətinin nümunələri:
a) əlverişli nəticələrin əldə olunması ehtimalı haqqında yalan və ya
əsassız ümidlər vermək;
b) məhkəmə və hüquq-mühafizə orqanlarının, icra və ya hər hansı
başqa oxşar təşkilatların qərarlarına, konkret dövlət vəzifəli şəxslərinə və
ya respublikanın Auditorlar Palatasına auditor təşkilatının təsir göstərmək
qabiliyyəti haqqında yalan inam yaradılması;
c) auditor təşkilatı əməkdaşlarının özünüreklamınm əsası olmayan
nümunələri;
ç) başqa auditor təşkilatları ilə müqayisə;
d) kiminsə fəaliyyətinin tövsiyə edilməsi və ya təriflənməsi;
e) aldadan və ya həqiqətə uyğun olmayan hər hansı başqa
informasiyanın verilməsi;
ə) ayrı-ayrı şəxslərin auditor peşəsinin müəyyən sahələri üzrə ekspert
olması haqqında əsassız iddiaları.
13.3. Reklama o vaxt icazə verilir ki, işıqlandırılan informasiya:
a) həqiqətə uyğun olan və aldatmayan düzgün məlumatların
ictimaiyyətə və ya ayrı-ayrı əlaqədar dairələrə verilməsi məqsədi daşısın;
b) işgüzar qaydada yazılsın;
c) peşəyə hörmət yaratsın;
ç) tez-tez təkrarlara yol verməsin, auditorun adma və ya auditor
təşkilatının adma həddindən artıq diqqət yetirməsin.
13.4. Aşağıdakı nümunələr reklamda nəzərə alınması zəruri olan
məsələləri təsvir edir:
Heyətin yığılması
Boş vəzifələrin tutulması üçün müsabiqə haqqında adətən belə boş
vəzifələrin açılmasını bildirmək məqsədilə hər hansı kütləvi informasiya
vasitəsi ilə ictimaiyyətə məlumat vermək olar. Auditorun sifarişçilərə
göstərdiyi xidmətlər haqqında bəzi informasiyanın istər-istəməz verilməsi
peşənin xüsusiyyətidir, lakin bu informasiya kiminsə rəyinə hər hansı təsir
elementi daşımamalıdır. Bildirmək olmaz ki, xidmətlərin təklif edilən
həcmi və növləri başqa auditorların göstərdiklərindən hansı səbəbə görəsə
yaxşıdır. Peşə karyerasının imkanları haqqında tələbələrə və məzunlara
məlumat verilməsi məqsədilə mək
təblər və başqa təhsil müəssisələri üçün nəzərdə tutulan nəşrlərdə
ictimaiyyətə təklif edilən xidmətlər işgüzar formada olmalıdır.
Sifarişçinin tapşırığı ilə reklam Auditor sifarişçinin tapşırığı ilə, əsasən heyətin yığılması üçün elan
verə bilər. Lakin o, əmin olmalıdır ki, reklam sifarişçinin mənafeyinin qorunmasına yönəldilmişdir.
Kitabçalar və məlumat kitabları Auditor öz sifarişçiləri üçün və ya sifarişçi olmayan şəxslər üçün, yaxud
kiminsə sorğusuna cavab olaraq nəşr edə bilər: a) göstərilən xidmətlər haqqında həqiqi və obyektiv məlumat; b) tərəfdaşların adı, ofislərin ünvanı, ortaq və müştərək təşkilatların adı
və ünvanı olan məlumat kitabları.
Poçt kağızı, dəftərxana ləvazimatı və lövhələr
Auditorların poçt kağızı, blankları, lövhələri forma və məzmun tələblərinə, habelə onlara tərəfdaşların, praktikada iştirak edən vəzifəli və başqa şəxslərin adlarının daxil edilməsi, göstərilən peşələrə, praktikanın təqdim edildiyi şəhərlərə aid təsvirlərdən və abbreviaturalar- dan (qısa yazılışdan) istifadə olunması tələblərinə cavab verməlidir.
Qəzetlərdə elanlar Müvafiq qəzetlərdən və jurnallardan yeni auditor təşkilatlarının təsis
edilməsi, onların tərkibinin və ünvanının dəyişməsi haqqında ictimaiyyətə məlumat verilməsi üçün istifadə edilə bilər.
Qəzetlərin, jurnalların tematika və istiqamətinin belə elanlara nə dərəcədə uyğun olması nəzərə alınmaqla, həmin elanları həm sayca, həm də faktların ciddi izahı ilə məhdudlaşdırmaq lazımdır.
Sifarişçinin buraxdığı nəşrlərə auditorun adının daxil edilməsi
Sifarişçinin auditor hesabatını dərc etməyə hazırlaşdığı hallarda və ya yeni müəssisənin təsis edilməsi ilə əlaqədar olaraq, auditor, dərc edilmək üçün nəzərdə tutulan auditor hesabatının məzmununun ictimaiyyəti aldatmamasmı, başqa sözlə, onun mahiyyətinin və mənasının təhrif olunmamasını təmin etmək üçün bütün lazımi tədbirləri görməlidir. Buna görə də, auditor, dərc barədə icazə üçün əvvəl ona müraciət olunmasını sifarişçiyə tövsiyə etməlidir.
Sifarişçinin dərc etmək istədiyi, müstəqil peşə fəaliyyəti ilə məşğul olan auditorun adma yer verilən başqa sənədlərə də bu cür diqqət yetirmək lazımdır (məsələn, auditorun adının sifarişçinin illik hesabatına daxil edilməsi).
Auditor fəaliyyəti ilə məşğul olan auditorlar hər hansı auditor təşkilatı ilə, yaxud peşəkar təşkilatla təsərrüfat əlaqələri ilə bağlı olduqda, bu təşkilat onların poçt kağızlarındakı, dəftərxana ləvazimatmdakı və lövhələrdəki adma əsaslana bilər. Auditor nəzarəti təmin etməlidir ki, bu informasiya təşkilatın fəaliyyətinin və auditorun müstəqil fəaliyyətinin bir-biri ilə sıx əlaqədar olmaması mənasında ictimaiyyəti aldatmasın.
XIV BÖLMƏ
AUDİTORUN AND İÇMƏSİ BARƏDƏ GÖSTƏRİŞ
14.1. Respublikanın Auditorlar Palatasında uğurla imtahan verən
auditor lisenziya aldıqdan sonra and içməlidir. Bu andda o, öz peşə
vəzifələrini və qanunları ciddi surətdə yerinə yetirməyi, bunu
başqalarından da tələb etməyi öhdəsinə götürür. Şifahi and içdikdən sonra
auditor onun yazılı mətnini imzalayır.
Andın mətni:
Mən (adı, soyadı), auditor andı içirəm və öz peşə vəzifələrimi şərəf və
ləyaqətlə yerinə yetirəcəyimi, respublikanın qanunlarına hörmət edəcəyimi
və bunu başqalarından da tələb edəcəyimi təntənəli surətdə vəd edirəm.
Tarix imza
M ı»|
Ön söz: Vahid NOVRUZOV. Milli audit standartlarımız .................. 3
Əsas milli audit standartları ............................................................... 9
Auditin aparılmasına dair müqavilə - (ASlÜS 020/029-07.10.1996) ... 11
Auditorun iş sənədləri - (ASlÜS 025/034-13.11.1996) ....................... 16
Auditorun yekun sənədləri - (ASlÜS 029/038-04.02.1997) ................ 20
Auditin keyfiyyətinə nəzarət - (ASlÜS 030/042-21.05.1997) ............. 43
Auditorun məsuliyyəti - (ASlÜS 032/044-26.11.1997) ...................... 48
Təkrar audit - (ASlÜS 033/045-26.11.1997) ....................................... 52
Auditor sübutu - (ASlÜS 034/046- 18.12.1997) ................................. 54
Auditin planlaşdırılması - (ASlÜS 036/049- 24.03.1999) ................... 58
Auditin aparılmasının şərtləri (məktub-öhdəlik) -
(ASlÜS 037/052-07.12.1999) ......................................................... 67
Auditorun seçməsi - (ASlÜS 038/053-15.01.2000) ............................. 74
Mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkəti
qaydası - (ASlÜS 039/054-27.05.2000) ......................................... 80
Auditor yoxlamasının aparılmasına başqa auditorların cəlb edilməsi -
(ASlÜS 040/055-31.08.2000) ......................................................... 85
Auditorların xüsusi məsələlər üzrə yoxlamalarda iştirakı -
(ASlÜS 041/056-31.08.2000) ........................................................ 90
Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən auditora təqdim edilən
məlumatlar - (ASlÜS 042/057-20.10.2000) .................................. 103
Auditor rəyləri - (ASlÜS 042A/057A-09.12.2000) ............................. 107
Ekspertin işindən istifadə - (ASlÜS 043/058-10.02.2001) .................. 129
Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi -
(ASlÜS 044/061-20.09.2001) ....................................................... 132
Kompüter informasiya sistemləri şəraitində audit -
(ASlÜS 045/062-02.10.2001) 149
Auditdə əhəmiyyətinik - (ASlÜS 046/063-05.11.2001) ...................... 155
İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar - (ASlÜS 047/065-20.11.2001). . 159
Analitik prosedurlar - (ASlÜS 048/066-29.11.2001) ......................... 164
Təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının
auditi zamanı normativ hüquqi aktların nəzərə alınması
haqqında təlimat - (ASlÜS 049/068-26.12.2001) .......................... 170