7. Baskı

:

h. ibrahim zeybek

Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili

SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ

ISBN 978-605-5885-42-7

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2008, Ankara7. Baskı: Eylül 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Ştiİvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi

35.Cadde No: 36 - 38 06370(0312 395 21 12)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.net

ÖNSÖZ

Eğitim fakültelerinin Sosyal Bilgiler Öğretmenliği lisans düzeyinde birinci sı-nıflarında “Sosyal Bilgilerin Temelleri” isimli bir ders okutulmaktadır. Yükseköğre-tim Kurulu’nun belirlediği içeriğe göre bu derste öğrencilere; “Sosyal Bilimler” ve “Sosyal Bilgiler” kavramları, Sosyal Bilimlerde bilgi, Sosyal Bilimlerin temel kav-ramları, başlıca Sosyal Bilimler ve birbirleriyle ilişkileri, Sosyal Bilgiler programla-rının geliştirilmesinde Sosyal Bilimlerin rolü, Sosyal Bilgiler öğretiminin felsefesi, eğitsel ve tarihsel temelleri, Sosyal Bilgiler gelenekleri” konuları hakkında bilgiler verilmesi amaçlanmıştır.

İşte yukarıdaki amacı gerçekleştirmede, dersi okutan öğretim elemanları ve öğrenciler için önemli bir kaynak vazifesi görmek maksadıyla bu kitap kaleme alınmıştır. Kitap yukarıdaki içeriği kapsayacak şekilde yedi bölümden oluşmak-tadır. Birinci bölümde sosyal bilimler ve sosyal bilgiler, ikinci bölümde sosyal bilgilerin felsefî temelleri, üçüncü bölümde Ekonomi, Psikoloji, Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Antropoloji, Coğrafya ve Tarih gibi belli başlı Sosyal Bilim disiplinleri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Dördüncü bölümde Sosyal Bilgiler program-larında Sosyal Bilimlerin yeri, beşinci bölümde sosyal bilim dallarının birbiriyle ilişkisi, altıncı bölümde Sosyal Bilim dallarının araştırma yöntem ve ilkeleri konu-ları işlenmiştir. Son olarak eserin hazırlanmasında kullanılan kaynaklar, her bilim dalına göre ayrı ayrı verilmiştir.

Kitabın meydana gelmesinde öncülük eden Dr. İsmail Demircioğlu’na ve yazılarıyla esere vücut veren tüm yazarlara teşekkür ederim.

Bilimsel ve pedagojik çerçevede bir ders kitabı muhtevasında hazırlanan “Sosyal Bilgilerin Temelleri” adlı eserimizin öğretmen adaylarının yetiştirilmesine katkı sağlaması ümidiyle...

Dr. Ali Sinan Bilgili

Editör

EDİTÖR \ YAZARLAR VE KURUMLARI

Editör:

Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.

Yazar Kurum

Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.

Prof. Dr. H. İbrahim Zeybek Ondokuz Mayıs Üniv. Edebiyat Fak.

Prof. Dr. Mesut Çapa Ankara Üniv. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü.

Prof. Dr. Sadık Sarısaman Afyon Kocatepe Üniv. Edebiyat Fak.

Doç. Dr. İlhan Turan Recep Tayyip Erdoğan Üniv. Eğitim Fak.

Doç. Dr. Müge Yılmaz Canik Başarı Üniv. Eğitim Fak.

Doç. Dr. Sevgi C. Keskin Sakarya Üniv. Eğitim Fak.

Doç. Dr. Ufuk Şimşek Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Akpınar Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak.

Doç. Dr. Rahmi Çiçek Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak.

Yrd. Doç. Dr. Selçuk İlgaz Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.

Yrd. Doç. Dr. Zekeriya Akkuş Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.

Arş. Gör. Esra Akdoğan Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.

Bu eserde yer alan konular ve yazarları;

Antropoloji Dr. Mehmet AkpınarArkeoloji-Sanat Tarihi Dr. Zekeriya Akkuş- Dr. Ufuk ŞimşekCoğrafya Dr. H. İbrahim ZeybekEkonomi Dr. İlhan TuranGeçmişten Günümüze Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler Dr. Ali Sinan BilgiliHukuk- Diğer Sosyal Bilimler Dr. Selçuk İlgaz- Arş. Gör. Esra AkdoğanPsikoloji Dr. Müge YılmazSiyaset Bilimi Dr. Sadık SarısamanSosyal Bilgilerin Felsefî Temelleri Dr. Sevgi C. KeskinSosyal Bilgiler Programı (2004) MEB Kılavuz Kitaptan Dr. Ali Sinan Bilgili Sosyoloji Dr. Rahmi ÇiçekTarih Dr. Mesut Çapa

İÇİNDEKİLER

Önsöz .............................................................................................................................. iii

Editör \ Yazarlar ve Kurumları .................................................................................... iv

İçindekiler .........................................................................................................................v

1. BÖLÜM

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER

1. Giriş ..............................................................................................................................2

2. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları .........................................................2

2.1. Sosyal Bilimler ...................................................................................................2

2.1.1. Tanımlar ....................................................................................................2

2.1.2. Amaçlar .....................................................................................................3

2.1.3. Sosyal Bilimlerin Özellikleri ...................................................................3

2.2. Sosyal Bilgiler .....................................................................................................4

2.2.1. Tanımlar ....................................................................................................4

2.2.2. Amaçlar .....................................................................................................5

3. Sosyal Bilimlerin Tarihsel Gelişimi ..........................................................................5

3.1. Dünyada Sosyal Bilimler ..................................................................................5

3.1.1. İlim Öncesi Dönem; Sosyal Felsefe Dönemi (İlkçağdan 19. yüzyıla) .......................................................................................6

3.1.2. Kuruluş Dönemi (19-20 yüzyıllar): Sosyal Bilimlere Geçiş ..............17

3.1.3. Sistemleşme Dönemi: 20. Yüzyıldan Günümüze Sosyal Bilimler ....19

3.2. Türkiye’de Sosyal Bilimler ..............................................................................22

4. Sosyal Bilgilerin Tarihsel Gelişimi .........................................................................25

4.1. Dünyada Sosyal Bilgiler ..................................................................................25

4.2. Türkiye’de Sosyal Bilgiler ................................................................................27

5. Sosyal Bilimler-Sosyal Bilgiler İlişkisi ...................................................................29

2. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMI (2004)1. Giriş ............................................................................................................................362. Sosyal Bilgiler Ders Programının Özelliği ve Temel Yaklaşımı ..........................363. Sosyal Bilgiler Programında Öğrenme Alanları ve Üniteler ..............................384. Sosyal Bilgiler Programının Amaçları ...................................................................44

4.1. Türk Milli Eğitiminin Amaçları ....................................................................444.2. Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Genel Amaçları ...............................45

5. Sosyal Bilgiler Programın Temel Öğeleri ..............................................................465.1. Beceriler ............................................................................................................465.2. Sosyal Bilgiler Programında Kullanılan Kavramlar ....................................525.3. Sosyal Bilgiler Programının Değerleri ..........................................................555.4. Etkinlikler .........................................................................................................57

3. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERİN FELSEFÎ TEMELLERİ1. Giriş ............................................................................................................................622. Felsefe Nedir? ............................................................................................................643. Felsefe-Eğitim İlişkisi ..............................................................................................644. Eğitim Felsefeleri ......................................................................................................65

4.1. İdealizm ............................................................................................................664.2. Realizm .............................................................................................................674.3. Naturalizm........................................................................................................684.4. Pragmatizm (Faydacılık) ................................................................................694.5. Varoluşculuk (Existansiyalizm) .....................................................................694.6. Marksizm ..........................................................................................................70

5. Eğitim Akımları ........................................................................................................705.1. Daimicilik/Evrenselcilik (Perennializm) .....................................................715.2. Esasicilik/Özcülük/Temelcilik (Essensializm).............................................715.3. İlerlemecilik/İlericilik (Progressivizm) ........................................................725.4. Yeniden kurmacılık/ Yeniden İnşacılık/ Toplumsal Yeniden Yapılanma (Social Constructivizm) ....................................................................735.5. Yapılandırmacılık/Oluşturmacılık (Constructivizm) .................................74

6. Sosyal Bilgiler Programı-Felsefe Bilimi İlişkisi ....................................................76

vi Sosyal Bilgilerin Temelleri

4. BÖLÜM

SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİ

1. ANTROPOLOJİ ......................................................................................................82

1. Giriş ............................................................................................................................82

2. Antropoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi ...............................................................83

2.1. Batıda Antropoloji ..........................................................................................83

2.2. Türkiye’de Antropoloji ....................................................................................84

3. Antropoloji Bilimiyle İlgili Bazı Temel Kavramlar ..............................................86

4. Antropoloji Biliminin Amacı .................................................................................87

5. Antropoloji Biliminin Bölümleri ...........................................................................88

2. ARKEOLOJİ ............................................................................................................92

1. Giriş ............................................................................................................................92

Tanımlar.........................................................................................................................92

2. Arkeolojinin amacı ve sınırları ...............................................................................92

3. Arkeolojinin tarihsel gelişimi .................................................................................92

4. Arkeolojinin kolları ..................................................................................................93

3. COĞRAFYA .............................................................................................................95

1. Giriş ............................................................................................................................95

2. Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi ....................................................................95

3. Coğrafya Biliminde Temel Kavramlar ................................................................ 100

4. Coğrafya Öğretiminin Amaçları ......................................................................... 101

4. EKONOMİ ............................................................................................................ 104

1. Giriş ......................................................................................................................... 104

2. Ekonomi Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................. 105

3. Ekonomi Biliminin Temel Kavramları ............................................................... 107

4. Ekonomi Biliminin Amaçları .............................................................................. 111

5. HUKUK ................................................................................................................. 113

1. Giriş ......................................................................................................................... 113

2. Hukukun bilim dalları .......................................................................................... 113

3. Hukuk sistemi ........................................................................................................ 113

viiİçindekiler

6. PSİKOLOJİ ............................................................................................................ 1161.Giriş .......................................................................................................................... 1162. Psikoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi .................................................................. 1173. Psikolojinin Ekolleri .............................................................................................. 1184. Psikolojinin Alanları ............................................................................................. 1207. SANAT TARİHİ ................................................................................................... 1231. Giriş ......................................................................................................................... 1232. Sanat tarihi bilim dalları ....................................................................................... 1233. Sanat tarihi araştırmalarının ilgi alanları ........................................................... 1248. SİYASET BİLİMİ.................................................................................................. 1261. Giriş ......................................................................................................................... 1262. Siyaset Biliminin Tarihsel Gelişimi ..................................................................... 127

2.1. Batıda Siyaset Bilimi; ................................................................................... 1272.2. Türkiye’de Siyaset Bilimi; ............................................................................ 128

3. Siyaset Biliminde Temel Kavramlar .................................................................... 1294. Siyaset Biliminin Amacı ve Konusu .................................................................... 1309. SOSYOLOJİ ........................................................................................................... 1331. Giriş ......................................................................................................................... 1332. Sosyoloji Biliminin Konusu, Amacı ve Sınırları ................................................ 1333. Sosyoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................. 1344. Sosyoloji Biliminde Temel Kavramlar ................................................................ 1385. Sosyolojinin Bilim Dalları .................................................................................... 14110. TARİH .................................................................................................................. 1441. Giriş ......................................................................................................................... 1442.Tarih Biliminin Tarihsel Gelişimi......................................................................... 1453. Tarih Biliminde Temel Kavramlar ...................................................................... 14911. DİĞER SOSYAL BİLİM DALLARI ................................................................ 1521. EPİGRAFİ .............................................................................................................. 1522. KRONOLOJİ .......................................................................................................... 1523. ONOMASTİK ....................................................................................................... 1524. NÜMİZMATİK (MESKÛKÂT) .......................................................................... 1535. HALK BİLİM (FOLKLOR=HALKIYAT) ........................................................... 1536. PALEOGRAFYA.................................................................................................... 1537. DİPLOMATİK ....................................................................................................... 1548. SOSYAL POLİTİKA .............................................................................................. 154

viii Sosyal Bilgilerin Temelleri

5. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER PROGRAMLARINDA SOSYAL BİLİMLERİN YERİ

1. Giriş ......................................................................................................................... 158

2. Antropoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri .......................................... 158

3. Coğrafya Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri .............................................. 159

4. Ekonomi Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ............................................. 160

5. Psikoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ................................................ 162

6. Siyaset Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ................................................... 163

7. Sosyoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ............................................... 164

8. Tarih Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ..................................................... 165

6. BÖLÜM

SOSYAL BİLİM DALLARININ BİRBİRİYLE İLİŞKİSİ

Giriş ............................................................................................................................. 168

1. Antropoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ............ 168

2. Coğrafya Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ................. 173

3. Ekonomi Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri İlişkisi ...................... 178

4. Psikoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ........... 181

5. Siyaset Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri Ve İlişkisi .................... 183

6. Sosyoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ........... 187

7. Tarih Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi........................ 192

7. BÖLÜM

SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİNİN ARAŞTIRMA YÖNTEM VE İLKELERİ

1. Antropoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri .................................................... 198

2. Coğrafya Biliminin Araştırma Yöntemleri ........................................................ 201

3. Ekonomi Biliminin Araştırma Yöntemleri ........................................................ 202

3.1. Tümdengelim Yöntemi ................................................................................ 202

3.2. Tümevarım Yöntemi .................................................................................... 203

4. Psikoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri ......................................................... 203

5. Siyaset Biliminin Araştırma Yöntemleri............................................................. 205

ixİçindekiler

6. Sosyoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri ......................................................... 207

7. Tarih Biliminin Araştırma Yöntemleri ............................................................... 209

OKUMA PARÇASI TÜRKİYE’DE TARİH EĞİTİMİ ............................................................................. 213

KAYNAKLAR ............................................................................................................ 219

Ekler ............................................................................................................................ 231

x Sosyal Bilgilerin Temelleri

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE

SOSYAL BİLGİLER

İçindekiler

1. Giriş 2. Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramları 3. Sosyal bilimlerin tarihî gelişimi 4. Sosyal Bilgilerin tarihî gelişimi 5. Sosyal bilimler-Sosyal Bilgiler ilişkisi

Düşünme Zamanı

Bölümü okumaya başlamadan önce aşağıdaki sorular üzerinde düşününüz.

• Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramlarını açıklayınız? • Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler arasındaki farklar nelerdir? • Sosyal Bilgiler ne zaman ve neden doğmuştur? • Sosyal Bilgiler ilköğretim öğrencilerine ne tür kazanımlar sağlamalıdır?

1. BÖLÜM

1. Giriş

İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden itibaren başlayan toplumsal ve bireysel sorunlara çözüm çabaları Sosyal Bilimlerin doğuşunu sağlamıştır. İnsanın belirli bir toplum içerisinde yaşama ihtiyacı beraberinde sorunları getirince, Sosyal Bi-limlere sorun çözme misyonu yüklenmiştir. Bunun içindir ki Sosyal Bilim deni-lince akla ilk önce “sorun çözücü bilim” gelir. Bu sorun çözücü bilim üstlendiği görev gereği tarihî süreçte gelişerek ve artarak devam eden önemle günümüze ka-dar gelmiştir. Sosyal Bilimin toplum hayatındaki rolü ve katkısı fark edildiğinde de bundan istifade etme yolu olarak Sosyal Bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Zira Sosyal Bilgiler, 19. yüzyıl sonlarında ABD’de yaşanan sosyal, kültürel ve ekonomik so-runlara ilişkin Sosyal Bilimlerce önerilen çözümleri vatandaşlara aktarma vasıtası olarak ortaya çıkmıştır.

2. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları

2.1. Sosyal Bilimler

Sosyal Bilim, bilimler tasnifi içerisinde “insan bilimi” olarak nitelendirilmek-tedir. Bu haklı sınıflandırma içerisinde sosyal bilimler kavramı hakkında şu şekil-de tanımlar yapılmıştır;

2.1.1. Tanımlar

Toplumu ve insan ilişkilerini inceleyen bilimler,

• Toplumsal olayları ve insanların toplumsal özelliklerini inceleyen bilim-ler

• Birey ve toplum sorunlarına çözüm üreten bilim dallarıYukarıda verilen tanımlardan da anlaşılacağı üzere sosyal bilim, tek başına

bir bilim dalı olmayıp, çeşitli disiplinlerden oluşmaktadır. Bu disiplinlerin neler olduğu hakkında muhtelif görüşler vardır.

Türkiye’de en yaygın görüş; sosyoloji, tarih, coğrafya, psikoloji, siyaset bili-mi, ekonomi, hukuk, antropoloji, eğitim, halk bilim (folklor), iletişim, etnoloji, sanat tarihi ve arkeolojinin sosyal bilimleri oluşturduğudur. UNESCO da sosyo-loji, psikoloji, kültürel antropoloji, uluslar arası ilişkiler, siyasal bilimler, ekonomi, hukuk, suçbilim (kriminoloji) ve istatistiği sosyal bilim olarak kabul etmektedir.

Sosyal bilimler kavramı yerine bazen de, “Toplum Bilimleri” kavramı kullanıl-maktadır. 20. yüzyıl ikinci yarısından itibaren ABD’de “Toplum Bilimleri” yerine, “Davranış Bilimleri” teriminin kullanılması benimsenmiş, bu bilim kapsamına fizikî antropoloji, dilbilim ve psikoloji alınmıştır.

2 Sosyal Bilgilerin Temelleri

Disiplin; Kendine has bir yapısı, araştırma ve ispat metotları olan organize bilgi alanı

Sosyal bilimler tek başına bir bilim dalı olmadığından genel bir sosyal bilim teorisi ve yöntemi kurulamamıştır. Bu yüzden sosyal bilimi oluşturan her disiplin kendi teorisini ve yöntemini oluşturmuştur. Sosyal olgunun bütünündeki bölüm-ler arasındaki bağlantıları kurabilmek maksadıyla da disiplinler arası ilişki geliş-tirilmeye çalışılmıştır. Tarih-coğrafya, sosyoloji-siyaset bilimi, tarih-sosyoloji gibi. (Sosyal Bilimlerin Birbiriyle İlişkisi bölümüne bakınız)

Olgu; Tam bilinen, objektif olarak ispatlanan, somut şey, olay ve düşünceler

Sosyal bilim tanımları çerçevesinde sosyal bilimlere yüklenen misyonun oluşturduğu amaçlar vardır. Bu amaçlar;

2.1.2. Amaçlar

• Bilgiyi, araştırmalarla geliştirmek, • Beşeri anlayışı geliştirerek iyi bir insan (ideal insan) yaratılmasına yar-

dımcı olmak, • İnsanın içerisinde yaşadığı toplumu ve bu toplumdaki insan ilişkilerini

veya “öteki” dünyayı öğrenmek, olaylar arasındaki ilişkileri bulup çıkar-mak,

• İnsanı rahatsız eden sorunlara çözüm yolları önermek ve insan mutlu-luğunu yükseltmek

2.1.3. Sosyal Bilimlerin Özellikleri

Sosyal bilimleri bir bütün olarak ele alırsak aşağıdaki özelliklere sahip oldu-ğunu görürüz;

1. Çok sebepli bilimlerdir. Sosyal olay veya olgunun izahında tek bir sebebe dayanılamaz.

2. Objektif bilimlerdir. Sosyal olayların izahında objektifliğin delili olarak belge veya delil kullanılır.

3. Pozitif nitelik taşır. Bu yönüyle metafizik ve teoloji ile ilişkisi bulunma-maktadır.

4. Faktörlerin ağırlığına göre olaylar hakkında devirlerine göre farklı yo-rumlar yapılabilir.

5. Bir olayın izahında sebep-sonuç ilişkisi önemli yer tutar.

3Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler

6. Kuralları olmakla birlikte, cemiyette meydana gelen olaylar farklı yönle-riyle tenkide tabi tutulabilir. Ancak coğrafya biliminin bazı konularında (Mevsimler, ay tutulması gibi) olduğu gibi, somut olaylarda, kesin bilgiye dayalı konularda farklı yorumlar yapılamaz.

7. Genel bir sosyal bilim teorisi kurulamamıştır. Gerçekte tek olan sosyal olgu, her sosyal bilim disiplinince kendi boyutlarından ele alınıp ince-lenir. Bu yüzden sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağ-lantılar gözden kaçmaktadır. Bunun için disiplinler arası ilişkilendirme yapılmaktadır.

8. Her sosyal bilim dalında bilim dalının kendisine özel bir teorisi bulun-maktadır.

9. Sosyal bilimlerde araştırma yönteminin temel öğesi olan gözlem, siste-matik ve metodik olarak yapılır.

10. Olayları sentez ve analiz ederek sosyal problemleri çözmeye yönelen bir bilimdir.

2.2. Sosyal Bilgiler

Sosyal bilimlerin içerisinde yer alan farklı disiplinlerin birleştirilmesiyle orta-ya çıkarılmış bir öğretim programı olan Sosyal Bilgiler kavramı hakkında da farklı tanımlar yapılmaktadır. Bunlar;

2.2.1. Tanımlar

• Öğrencileri sorumlu birer vatandaş olarak yetiştirme girişimleri. • İlkokul ve ortaokullarda iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla,

sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğren-cilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı.

• Bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, fel-sefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geç-miş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışın-dan hareketle oluşturulmuş bir ders programı. (MEB Kılavuz Kitap)

4 Sosyal Bilgilerin Temelleri

2.2.2. Amaçlar

Yukarıdaki tanımlar çerçevesinde Sosyal Bilgilerin amaçları şunlardır;

• Öğrencilere yaşadıkları toplumun sahip olduğu kültürel mirası ve değerleri aktararak, onların iyi bir vatandaş veya birey olmalarını sağlamak,

• Öğrencilere evrensel ve milli değerlerle ilgili bilgiler ve temel sosyal ku-ruluşlar hakkında bilgiler vererek, bilgi, beceri, tutum ve değerler kazan-dırmak,

• Öğrencilerin bireysel ve sosyal problemleri tanımlama, analiz etme ve karar verme süreçlerini geliştirmek.

Eğitim sisteminde Sosyal Bilgiler öğretimine yer veren her ülkede olduğu gibi ülkemizde de Sosyal Bilgiler dersi öğretim programının genel amaçlarını belir-lemiştir. 1973 tarihli Milli Eğitim Temel Kanunu’nun ikinci maddesinde belirti-len “Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları” hükümlerine dayalı olarak 1998 ta-rihinde “İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Genel Amaçları” yayınlanmıştır. Sosyal Bilgiler öğretiminin genel amaçları dört temel başlık altında sıralanmıştır. Öğrencilerin bu derste;

a. Vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları yönünden

b. Toplumda insanların birbiriyle olan ilişkileri yönünden

c. Çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yetenekleri yönünden

ç. Ekonomik yaşama fikrini ve yeteneklerini geliştirme yönünden

bir ilerleme kaydetmeleri amaçlanmıştır. 2004 yılında yayınlanan “Sosyal Bil-giler Öğretim Programının Genel Amaçları”nda bu tasnif kaldırılmış, 17 amaç sıra-lanmıştır. (Bu amaçlar için bkz. “2004 Sosyal Bilgiler Öğretim Programı Bölümü”)

3. Sosyal Bilimlerin Tarihsel Gelişimi

3.1. Dünyada Sosyal Bilimler

Bazı sosyal bilimciler (M.Duverger, B.Gökçe v.s.) sosyal bilimlerin geçmişten günümüze tarihî gelişimini üç dönemde ele almışlardır. Bunlar;

1. İlim öncesi dönem: Sosyal Felsefe Dönemi2. Kuruluş dönemi: Sosyal Bilimlere Geçiş3. Sistemleşme dönemi: 20. Yüzyıldan Günümüze Sosyal Bilimler

5Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler

3.1.1. İlim Öncesi Dönem; Sosyal Felsefe Dönemi (İlkçağdan 19. yüzyıla)

İnsanla ilgili bir bilim olan sosyal bilimlerin, insanların ilk uğraşları olan felsefe ve tarih ile başladığı kabul edilir. Diğer disiplinler zaman içerisinde ortaya çıkmıştır. Felsefeyle başlamak sosyal bilimler üzerinde önemli bir etki yaratmıştır. Duverger (1990: 9) bunu “sosyal felsefe” olarak nitelendirmiştir.

3.1.1.1. İlkçağ’da Sosyal Bilimler

Sosyal felsefe dönemi olarak nitelendirilen ilkçağlarda, sosyal bilimlerde bi-limsel tutum yerine, felsefe hâkimiyeti vardır. Günümüzde Sosyal felsefe; “belirli toplumların sosyal gerçeğini anlamaya, onun sorunlarını çözmeye, sosyal yapıyı dü-zenlemeye yönelik düşünce biçimi” olarak tanımlanmaktadır. Ancak ilkçağ sosyal felsefesi; “toplumu kendi gerçekleriyle; inanç, değer, kültür, hayat tarzı, anlayış, örf, adet, gelenekleriyle olduğu gibi algılamayan ve kabullenmeyen, filozofların düşünce dünyalarında yarattıkları biçimiyle var olmasını istedikleri bir anlayışı” ifade eder. Bu yönüyle de sosyal bilimin gerçek hayatla ilişkilendirilmesine imkân tanıma-mıştır. Düşünce boyutunun ağırlığı itibariyle de, sosyal bilimlerin ilmî karakter ve özellik kazanmasına engel olmuştur.

Sosyal bilimler üzerinde sosyal felsefe hâkimiyetini ku-ran önemli isimler Aristo (MÖ. 384-322) ve Eflatun (Pla-ton) (MÖ. 427-347)’dur. Sosyal felsefenin bu iki temsilcisi-nin etkisiyle felsefe, bütün bilimleri etkisi altına almıştır. Bu sebepledir ki metafizik nitelikteki anlayışla bağlantılı sosyal, fen ve tıp bilimleri, benzer faktörlerin etkisiyle ortaya çık-mıştır. Bu etki sadece sosyal bilimlerde değil, bütün bilim dallarında felsefenin hâkim olmasını sağlamıştır. Nitekim Aristo ve Eflatun gibi filozoflar toplumlarının sorunları-nı çözmek için sosyal yapıyı düzenlemeye çalışırken, diğer yandan uygulamalı tıbbın kurucusu olan Hipokrat da (MÖ. 460-370) felsefi ve ahlakî birçok prensip ve kurallar üzerinde

durmuş, böylece, “Hipokrat felsefesi” denilen ilkeler oluşturmuştur. Bununla bir-likte bu kişilerin gözlemcilik ve araştırıcılık vasıflarının bilimlerin karakterine etki ettiği de bir gerçektir1. Aristo’nun site devletlerinin anayasaları üzerine yazdığı monografiler, Eflatun’un ekonomik ve toplumsal olgular (sınıf mücadelesi teorisi) üzerine yaptığı incelemeler, “gözlemcilik” ve “araştırıcılık” yeteneklerinin ürünü

1 Mesela; bu gerçek tıp biliminde karşımıza; a) hastalıkların birer doğal süreç olması, b) has-talık belirtilerinin organizmanın bu süreçlere karşı bir tepki olması ve c) hekimlerin hasta-lar karşısındaki işlevinin doğal kuvvetlere yardımcı olması gerektiği şeklinde çıkmaktadır.

Eflatun

6 Sosyal Bilgilerin Temelleri