ETNOLOGIJA BiH I

Tursko osvajanje Bosne odvijalo se pod okolnostima i na nain kakav se nije ponovio ni u jednoj drugoj zemlji koja je potpala pod tursku vlast.

Iako je Bosansko Kraljevstvo predstavljalo jaku dravu, na ope iznenaenje suvremenika nije pruen oekivani otpor.

O tome su pisali ve suvremenici i svi se slau s konstatacijom da je to bilo u uskoj vezi s politikim prilikama u zemlji, odnosno s vjerskim progonima bogumila.

Iako su bili esti, sudbonosni su bili oni koji su poduzeti neposredno pred najezdu Turaka.

Kad su Turci 1463. godine krenuli na Bosnu, nije je imao ko braniti.

Oni koji su tokom progona nasilu postali katolici sad su iskoristili priliku da se osvete za sve ono to su pretrpjeli tokom progona.

Narod je bio ljut na svoga kralja koji se prislonio uz njihove progonitelje - inkviziciju i kriare, i zato je ostao pasivan.

U tim sudbonosnim trenucima zbili su se neki dogaaji koji su trajno odredili sudbinu Bosne i njenog naroda.

Predstavnici domaeg plemstva i vjerske starjeine s masama bogumilskog stanovnitva samoinicijativno su doli pred sultana u Jajce da mu se poklone i priznaju ga za svoga gospodara.

Tom prilikom su izjavili da od svoje volje ele prei na islam.

Sve se desilo neoekivano i na nain da je i sultan time bio zateen.

Kao odgovor na sve to dao im je neuobiajeno niz krupnih povlastica koje su Bosni i njenom narodu, odnosno bivim bogumilima, a sada novim muslimanima, osigurale poseban status u Turskom Carstvu.

Do 1580. godine Sandak Bosna

Od 1580. godine formira se Bosanski ejalet (ejalet ili paaluk je bio najvea drutveno-politika jedinica koja se sastoji od vie sandaka)

Bosanski je ejalet bio pod upravom pae ili beglerbega

Vie nahija sainjavalo je kadiluk (kaza), a vie kadiluka sandak

Na elu kadiluka stajali su kajmekam (u upravnom), kadija (u sudskom) i muselim (u izvrnom) pogledu

U Bosni je i prije dolaska Turaka postojalo izvjesno vjersko arenilo jer je uz veinske bogumile bilo neto katolika i pravoslavaca.

Takvo stanje je i nadalje ostalo.

Promjene su se zbile u tom pogledu to su se bogumili pretopili u muslimane.

Bosna je na taj nain izgubila svoju staru vjeru s kojom je ivjela due od pola milenija.

I opet se desio fenomen koji je jo jednom pokazao svu neobinost Bosne.

Kako god su Bonjani do tada bili nepokolebljivi privrenici bogumilske vjere zbog koje su radije odlazili na lomau nego je se odricali, sada, kada su primili islam, na isti nain su prigrlili tu vjeru.

U njoj su ustrajavali punih pet stotina godina unato brojnim iskuenjima kroz koja su za sve to vrijeme prolazili.

Tursko osvajanje Bosne znatno je utjecalo na njeno stanovnitvo.

S obzirom da je Turska Carevina predstavljala kozmopolitsku zajednicu u kojoj nije bilo vjerskih ni nacionalnih predrasuda, taj princip je bio primijenjen i u Bosni.

Vojne i ekonomske potrebe Carstva u Bosnu su dovele kontingente vojnika, inovnika, zanatlija, trgovaca i radnika koji su bili raznog nacionalnog i geografskog porijekla.

Zahvaljujui injenici da je Tursko Carstvo predstavljalo naprednu i administrativno dobru organiziranu dravu, voena je evidencija o svim zbivanjima, pa i o stanovnitvu.

Ti popisi predstavljaju dragocjen materijal za prouavanje bosansko-hercegovakog stanovnitva kroz razdoblje od preko etiri stotine godina.

Jedan od najvanijih i najpouzdanijih izvora za izuavanje razvoja i porijekla stanovnitva u zemljama Evrope jesu matine knjige roenih.

U ranijim vremenima voene su iskljuivo u crkvenim institucijama.

Popisi vjernika po parohijama javljaju se dosta kasno, tek u 16. stoljeu.

Prva uredba kojom se nalae njihovo uvoenje donesena je u Parizu 1515. godine.

Na koncilu odranom u Tridentu 1563. godine (Trent, Italija) donesena je naredba da se u svim parohijama vode spiskovi vjernika (Status animarum), te knjige vjenanih, krtenih i umrlih koje moraju sadravati ime, zanimanje i boravite upisane osobe.

Papskom enciklikom (Rituale romanum) iz 1614. godine zaveden je jedinstven sistem knjiga vjernika u itavom katolikom svijetu.

Enciklika (papino okruno pismo upueno svim biskupima i vjernicima). Ima obavezujui karakter.

Ovaj vid evidentiranja puanstva vaan je i za Bosnu s obzirom da je i u njoj bilo katolika koji su u svojim upama bili obuhvaeni na ovaj nain.

Zbog estih ratnih pustoenja i poara crkvenih objekata veina ovih dokumenata je naalost nestala.

U svakom sluaju, oni imaju veliku vrijednost jer su daleko pouzdaniji i sadre vie podataka od onovremenih dravnih popisa stanovnitva.

Ti podaci omoguavaju kvalitetnu analizu i kvantitativnu rekonstrukciju demografske slike na ovim prostorima u svim segmentima.

One daju podatke o strukturi stanovnitva, dinamici rasta, unutarnjim migracijama, prirataju, obliku porodice i sl.

Oni se, meutim, odnose samo na jedan dio stanovnitva - katolike.

to se tie pravoslavnog dijela stanovnitva, njihovi popovi i vjerski poglavari nisu vodili nikakve potpunije podatke o svojim vjernicima.

To se nije inilo i iz praktinih razloga poto je takva evidencija mogla posluiti vlastima za provjeru poreskih spiskova, to je raja izbjegavala na svaki nain.

Poreski spiskovi (defteri) takoer slue za prouavanje stanovnitva.

Oni su redovno i revnosno voeni od strane turske administracije a vani su jer sadre niz podataka korisnih za historiju stanovnitva, bilo da je rije o pojedinim oblastima ili cijeloj zemlji.

Nedostatak im je to ne evidentiraju cjelokupno stanovnitvo nego samo nosioce poreskih obveznika, odnosno domaine ili odrasle muke lanove.

Isti je sluaj s popisom vojnih obveznika.

Oni su obuhvaali samo muslimanski dio stanovnitva poto raja, odnosno krani, nisu bili obuhvaeni vojnim obavezama

Koristan materijal predstavljaju i putopisna djela stranih putnika koji su posjeivali Bosnu.

U njima, meutim, nema puno podataka.

Rijetko spominju broj stanovnika i vie se osvru na pripadnike ove ili one vjere.

Pravog popisa stanovnitva u Bosni i Hercegovini nije bilo sve do sredine devetnaestog stoljea.

Prvi pokuaj je uinjen 1851. godine, ali su rezultati bili slabi.

Katolici i pravoslavci su krili lanove porodice zbog poreza a muslimani su opet iz patrijarhalnih razloga nerado davali podatke o enskim lanovima svoje porodice.

Ni slijedei pokuaji popisa nisu urodili plodom iz istih razloga.

Kada se s tim opet pokualo 1875. godine pobunila se skoro cijela zemlja. Popisivai su doli u ivotnu opasnost pa se akcija morala obustaviti.

Ukljuivanje Bosne u sastav Turskog Carstva, koje je objedinjavalo brojne zemlje i narode, u prvoj fazi je imalo za posljedicu naseljavanje brojnih stranaca na njen teritorij, a u drugoj fazi iseljavanje njenog starosjedilakog stanovnitva.

Bilo je nekoliko razloga koji su utjecali da se u Bosnu ponu naseljavati stranci.

Kao granina, odnosno najisturenija provincija Carstva (serhat, krajite) prema Evropi, uvijek je bila puna vojske.

Nju su pratile mase hizmetara (radno - pomono osoblje) koji su obavljali razne poslove za vojne potrebe:

gradnja puteva, mostova, utvrda, prijevoz opreme i naoruanja, uvanje klanaca i sl.

Turske vlasti su naseljavanjem stranaca takoer eljele popuniti domae stanovnitvo koje su este epidemije, vjerski progoni i dogaaji koji su pratili tursko osvajanje znatno prorijedili.

Neki krajevi, posebno Posavina, bili su skoro potpuno pusti.

Takvo stanje nije odgovaralo turskim vlastima ni iz stratekih razloga jer se radilo o graninoj provinciji.

Glavna migraciona podruja iz kojih su krenule rijeke iseljenika prema Bosni bili su stoarski krajevi susjednih zemalja.

Stoari su zbog specifinog naina privreivanja i lahke pokretljivosti predstavljali najpodesniji elemenat za preseljavanje i naseljavanje drugih teritorija.

To je razlog da su u tursko doba u Bosni skoro iskljuivo naseljavani stoarski narodi, to jest vlasi.

U naunoj literaturi se dosta raspravljalo o tome ko su, odakle su i ta su vlasi.

Vano je napomenuti da se u tursko doba pod pojmom vlaha nije podrazumijevao narod nego zanimanje, i to stoarsko.

Drugo, naziv vlah nije u svim vremenima imao isto znaenje na svim prostorima.

Openito se smatra da to ime potjee od naziva keltskog etnosa.

Germanski Bastarni su na podruju Besarabije (u dananjoj Moldaviji) tako zvali doseljene Kelte (Volh, Volhoz).

Bastarni (200 godina p.n.e. do 300 godina n.e.), naseljavali su prostor izmeu Karpata i rijeke Dnjepar

Od starih Germana taj naziv su preuzeli Slaveni.

Oni su kasnije tim imenom nazivali ne samo preostale stoarske starosjedioce po balkanskim planinama nego i stanovnike primorskih gradova, koji su takoer bili romanski starosjedioci.

U ranijoj fazi Dubrovani i stanovnici drugih primorskih gradova, koje su nekada Slaveni nazivali vlasima, sada vlasima nazivaju stoare Hercegovine, odnosno stanovnike svog zalea.

Na isti nain su Spliani i Zadrani tako zvali stoare sa planine Dinare i Velebita.

Najzad, za stanovnike jadranskih otoka vlasi su stanovnici obale, dakle Dubrovani, Spliani, Zadrani i dr., a za ove su, pak, to stanovnici zalea.

Bosanski muslimani su vlasima nazivali sve krane u svojoj zemlji, i katolike i pravoslavce.

Vano je napomenuti da su skoro svi stranci koji su za turske vladavine doselili u Bosnu bili upravo vlasi, doli iz Srbije, Crne Gore i masiva june Hrvatske.

Njihovo teritorijalno porijeklo odreuje njihovu etniku pripadnost, a to znai da su ti doseljenici dio srpskog, crnogorskog i hrvatskog naroda.

Turci su po dolasku u Bosnu zadrali mnoge zateene oblike drutvenih odnosa s tim da su ih prilagodili svojim normama.

Nije dolo do veih promjena ni u vlasnikim odnosima, u emu je inae svaki zavojeva prvo intervenirao.

Feudalni posjedi su u veini sluajeva ostavljeni starim vlasnicima, to je bilo u uskoj vezi s beneficijama koje su bogumili dobili od turske vlasti zbog prelaska na islam

Bosanski feudalizam se temeljio na istim principima kao kod Turaka pa nisu bile potrebne nove intervencije za usklaivanje.

Brojne vojvode, knezovi i ostala vlastela postali su spahije odgovarajuih rangova tako da je Bosna takorei u cijelosti sauvala svoje staro plemstvo.

Stanovnitvo se i nadalje dijelilo na dvije osnovne skupine:

feudalce (spahije) i raju (radne slojeve). Izmeu njih je bio meusloj gradskog stanovnitva (zanatlije i trgovci) koji nisu plaali rajinski porez.

Bitno je napomenuti da se u Bosnu nisu naseljavali turski feudalci niti su uope stranci ovdje stjecali posjede u onoj mjeri kako je to bilo u drugim dravama, poto je sva zemlja uglavnom ostala u rukama domae vlastele koji su postali spahije.

Oni su zauzvrat preuzeli odreene obaveze prema novom gospodaru uz uvjet da zadre batinu.

Uli su u redove spahijske vojske koja se na svaki poziv morala odazvati i poi u pohod.

Tu obavezu su i ranije imali prema svojim banovima i kraljevima tako da im to nije predstavljalo posebno optereenje pa su se brzo prilagodili novim uvjetima.

Zahvaljujui ratnikoj tradiciji brzo su stekli visoko mjesto u vojnoj hijerarhiji Carstva.

Ogroman broj Bonjaka dosegao je najvee asti u dravi bilo kao veliki veziri, admirali, beglerbegovi, ali i kao uleme, pjesnici ili uenjaci

Povezati to sa injenicom da je Bosna zaista imala poseban status u Osmanskom carstvu*Hasan sin popa*Koncil - skup*Defter ili tefter katastarski porezni popisi*Kod Germana je pojam Volh oznaavao strancaKelti su jo u kameno doba naseljavali prostor izmeu sadanje Francuske i ekeKeltska se civilizacija do danas odrala u Irskoj, kotskoj, Bretanji i VelsuGermani ine srodnu skupinu indoevropskih naroda ija je pradomovina na podruju dananje june vedske, Danske i Sjevernonjemake nizije

*Iz pregleda staroslavenske mitologije poznato nam je da su rani Slaveni, meu mnogim bogovima i boanstvima, poznavali i kult boga pod imenom Volos/Veles, koji je meu inim, bio bog stada, tj. StokeOvdje treba rei kako je staroslavenski izraz volhovu nekim slavenskim jezicima oznaavao (ili ak jo uvijek oznaava) arobnjaka*