385

S II ENIME

I Marksi ka parasysh librin: -Petri Gassendi Animadversiones in decimum librum Diogenis Laertii, qui est de Vita, Mori-bus, Placitisque Epicuri (Vrejtje t Pier Gasendit mbi librin e dhjet t Diogjen Laercit, q flet pr jetn, zakonet dhe mendimet e Epikurit), q doli n Lion n vitin 1649. 9.

2 Jan ruajtur disa materiale t Marksit mbi historin e filo-zofis epikuriane, stoike dhe skeptike n shtat fletore t shkruara prej bij m 1839, t cilat ai i shfrytzoi pastaj pjesrisht n disertacionin e vet. 10.

3 sht fjala pr librin: K. F. Kppen Friedrich der Grosse und seine Widersacher, Leipzig, 1840. 10.

Marksi citon nga libri i D. Hjumit Mbi natyrn njerzore nga botimi gjermanisht i librit Ueber die menschliche Natur. Erster Band. Halle, 1790, S. 485. 11.

5 Marksi citon nj fragment nga letra e Epikurit, drejtuar Menojketit sipas librit t dhjet t Diogjen Laercit; kt citat Marksi e ka dhn n gjuhn greqishte. 11.

Kto vargje, si dhe vargun e msiprm nga tragjedia e Eskilit Prometeu i 1idhur, Marksi i ka dhn n gjuhn gre-qishte. 12.

2:3 23

386 SHNIME SHNIME 387

7 Kblnische Zeitung- (Gazeta e Klnit) gazet e pr-ditshme gjermane, q dilte me kt emr n Kln nga viti 1802. N vjett 30, si dhe n fillim t vjetve 40 t shekullit XIX mbronte kishn katolike kundr protestantizmit q sun-donte n shtetin prusian. KO1nische Zeitung, redaktor po-litik i s cils n vitin 1842 u b publicisti reaksionar Hermes agjent i fsheht i qeveris prusiane zhvillonte nj luft t trbuar kundr Rheinische Zeitung, q redaktohej nga Marksi. 13.

8 Marksi citon ,nga betimi gjermanisht i Lukianit: Griechische Prosaiker in ,neuen Ubersetzungen. Fnftes Bffildchen. Stuttgart, 1827, S. 176 (Prozatort grek n prkthime t reja. Libri i pest. Shtutgart, 1827, f. 176). 14.

9 Fetishizm hyjnizim i sendeve dhe i objekteve t ndrysh-me, t cilave u vishet nj forc misterioze, e mbinatyrshme; mbeturina t fetishizmit ka edhe n fet e sotme. 21.

10 Filozofia e Epikurit nj nga sistemet m t prpunuara t materializmit t Greqis s Vjetr; dallohej pr karakterin e vet iluminist dhe ateist. Epikuri mohonte ndrhyrjen e perndive n punt e bots dhe mbronte tezn se materia ka karakter t prjetshm dhe sht e pajisur me nj burim t brendshm lvizjeje. Ai hidhte posht pikpamjen se shpirti sht i pavdekshm dhe luftonte kundr injorancs dhe bestytnive, q lindin frikn prpara perndive dhe vde-kjes. Si qllim t filozofis ai shpallte lumtrin e njeriut; pr kt duhet t lirohesh nga paragjykimet dhe t njohsh ligjet e natyrs. Teoria materialiste e Epikurit shtremb-rohej me t gjitha mnyrat nga historiant ideatist t filo-zofis dhe ishte objekt i .nj urejtjeje t veant dhe ndje-kjesh nga ana e kishs. 22.

11 Stoikt prfaqsuesit e rryms f.ilozofike, q lindi n Gre-qin e Vjetr n shekulhn III para ers son dhe vazhdoi deri n shekullin VI t ers son, rrym q lkundej midis materializmit dhc idealizmit. N periudhn c par (stoa c

vjetr dhe e mesme) ata u morn kryesisht me studimin e ligjeve t natyrs dhe ,me teorin e njohjes, dhe kt e b-nin duke u nisur kryesisht nga pozitat materialiste. N ko-

hn e Perandoris Romake (stoa e re) tregonin nj intere-sim t veant pr problemet morale. Kto probleme ata i trajtonin n frymn idealiste fetare, duke mbrojtur pik-pamjen se shpirti ekziston jasht trupit, duke mbrojtur kul-tin e nnshtrimit t njeriut ndaj fatit, moskundrshtimin ndaj s keqes, vetmohimin dhe asketizmin, krkimin e zo-tit etj.; t gjitha kto ndikuan n formimin e fes s krish-

ter. 22.

Skeptikt prfaqsuesit e nj rryme filozofike t periu-dhs s shprbrjes s shoqris skliavonronae n Greqi dhe n Rom, e cila vinte n dyshim mundsin e njohjes s sakt t s vrtets objektive dhe, si pasoj, edhe mun-dsin e zhvillimit t mendimit shkcncor. N doktrinn e skeptikve t lasht, q shprehnin tendencn idealiste su-bjektive, u pasqyrua degjenerinn i menclimit filozofik antik, i cili dikur pat qen i fuqishm. 22.

13 Vedat Veprat m t lashta t letrsis dhe t fes indiane n vjersh dhe n proz; ato jan hartuar gjat shekujve,

por jo m von se shekulli VI p.e.r. 24.

1 ,1 Shih Mbreti Lir t U. Shekspirit, Skena II, bot. shqip, 1960, f. 57. 30.

15 Rheinische Zeitung fur Politik, Handel und Gewerbe ,- (Gazeta e Rinit pr shtjet e politdks, t tregtis dhc t. industris) gazet e ,prditshme q dilte n Kln nga 1 janari 1842 deri m 31 mars 1843. Kjo gazet u themelua nga disa prfaqsues t borgjezis renane, e cila mbante nj qndrim opozitar ndaj absolutizmit prusian. N kt gazet bashkpunuan edhe disa hegelian ft rinj (hegelian t majt). Nga prilli i vitit 1842 K. Marksi u b bashk-

388 SH NIME

puntor i -Rheinische Zeitung, dhe nga tetori i po atij viti u b nj nga redaktort e saj. N Rheinische Zeitung u botuan edhe nj sr artikujsh t F. Engelsit. Gjat ko-hs q Marksi ishte redaktor kjo gazet filloi t merrte nj karakte demokratik revolucionar gjithnj m t prcak-tuar. Qeveria vuri nj censur t rrept pr Rheinische Zeitung- dhe m von e mbylli at. 30.

16 sht fjala pr pjesmarrjen e redaktorit t Kblnische Zeitung, Hermosit, kur ishte i Ti, n lvizjen opozitare t studentve gjerman. 30.

17 Koribantt priftrinjt e kultit t perndeshs Kibela; kabirt priftrinjt e kultit t perndive t grekve t vjetr kabive. N Azin e Vogl koribantt dhe kabirt identifikoheshin me kurett e Krets priftrinjt e nns s Zeusit, perndeshs Rea. Sipas mitologjis, kurett, duke u rn mburojave me shpata, mbulonin britmat e Zeusit t porsalindur. 32.

Marksi ka parasysh polemikn e ashpr t shtypit reak-sionar gjerman kundr kritiks filozofike t fes; kt kri-tik e filloi Shtrausi me librin Jeta e Jezuit (D. F. Strauss. Das Leben Jesu), vllimi i par ksaj kritike doli n dri-t m 1835, i dyti m 1836. 32.

19 , Berliner politisches Wochenblatt- (-E Prjavshmja poli-tike e Berlinit-) organ ultrareaksionar, botohej prej vitit 1831 deri n vitin 1841 me pjesmarrjen e K. Galerit, Leos, Raumerit etj.; ndihmohej dhe prkrahej nga princi trash_ gimtar Frederik Vilhelmi (prej vitit 1840 mbreti Frederik Vilhelm IV). 33.

211 Hamburger Korrespondent cmr i shkurtuar i gaze-ts Staats und Gelehrte Zeitung des Hamburgischen unparteiischen Korrespondenten (Gazeta politike dhe shkencore e korrespondentit t paanshm t Hamburgut..).

SHRNIME 389

N vjett 1840-1850 kjo gazet dilte do dit dhe kishte nj drejtim monarkist reaksionar. 33.

21 -Deutsche Jahrbiicher emr i shkurtuar i revists filo-zofike-letrare t hegelianve t rinj -Deutsche Jahrbticner fr Wissenschaft und Kunst- (Vjetari gjerman i shkencs dhe i artit-). Kjo revist botohej n Lajpcig nn redaktimin

e A. Ruges prej korrikut t vitit 1841 deri n janar t vitit

1843. 33.

22 Marks,i si duket, ka parasysh vendosjen e monopolit t kishs katolike n fushn e kulturs dhe t ideologjis n periudhn e mesjets s hershme, kur, sri thoshte Engelsi, u fshi nga faqja e dheut qytetrimi i lasht, filozofia e lash-t, politika dhe jurisprudenca. Si rezultat i ksaj, si ndodh n t gjitha fazat e hershme t zhvillimit monopoli i kultu-rs intelektuale ra n duart e priftrinjve dhe vet kultura mori kshtu nj karakter kryesisht teologjik (F. Engels. Lufta fshatare n Gjermani% bot. shqip, 1975, f. 28). N duart e klerit politika dhe jurisprudenca u shndrruan n deg t thjeshta t teologjis. Bashk me filozofin antike ran edhe shkencat e natyrs dhe matematika, q lidheshin me t. Poezia, muzrika dhe artet figurative u vun gjithashtu n shrbim t kishs. Letrsia u katandis n nj prshkrim t jets s shenjtorve ndrsa historia n nj kronik kishtare. Filozofia u b shrbtore e teologjis, n t gjitha fushat e dituris njerzore kisha mbronte pikpamjet anti-shkencore dhe ato m reaksionaret. 34.

23 Nata e shn Bariolomeut masakr n mas kundr pro-testantve hugenot, e br nga katolikt n Paris natn

e 24 gushtit 1572 (duke gdhir dita e shn Bartolomeut) me urdhr t oborrit t Francs dhe me nxitjen e klerit katolik. Kjo masakr vazhdoi tri dit, gjat t cilave u vran disa mijra vet. Masakra t tilla kundr hugenotve u organizuan n t gjith Francn. 34.

SHNIME 391 390 SHNIME

24 Inkuizicioni institucion hetues dhegjyqsor i kishs ka-tolike, i krijuar nga papahl n shekullin XIII pr t zhdu-kur heretikt dhe ata q dyshoheshin pr herezi. Gjat mesjets inkuizicioni shrbente si arm n luftn kundr lvizjeve antifeudale dhe antikatolike, kundr do shfa-qjeje t mendimit t lir; shum shkenctar t mdhenj t mesjets ran viktima t inkuizicionit. Ai vepronte me an t spiunazhit, t korruptimit t dshmitarve, t tor-turave shtazarake dhe t gjyqit kishtar me dyer t mby-Ilura; dnimet e tij dalloheshin pr nj ashprsi t jash-tzakonshme. Mbi zjarret dhe n burgjet e inkuizicionit vdiqn qindra mijra njerz t pafajshm. Nga mesi i she-kullit XIX inkuizicioni humbi nj pjes t madhe t funk-sioneve t veta, por ai edhe m von vazhdoi t'i ndiqte pikpamjet prparimtare dhe revolucionare. 34.

25 Hugenott protestant-kalvinist n Francn e shekujve XVI-XVII. Masn kryesore t lvizjes hugenote n periu_ dhn e par e prbnin borgjezia dhe zejtart. M von ro-lin kryesor n t filluan ta luanin fisnikria provinciale e Francs Jugore dhe nj pjes e paris feudale, q ishin t paknaqura nga politika centralizuese e pushtetit mbre-tror. Zhvillimi i lvizjes hugenote oi n luftn civile midis katolikve dhe hugenotve, q filloi n vitin 1562 dhe mori nj karakter veanrisht t ashpr pas nats s shn Bartolomeut n vitin 1572, duke vazhduar me ndr-prerje deri. n vitin 1594. Edikti i Nants, q u shpall n vitin 1598, u dha hugenotve lirin e besimit. Por deri n revolucionin francez t fundit t shekullit XVIII qeveria dhe kisha katolike vazhduan t'i ndiqnin hugenott. 37.

Knigsberger Zeitung- emr i shkurtuar i gazets s prditshme Kbniglich-Preussische Staats-Kriegs- und Friedens-Zeitung (Gazeta mbretrore prusiane pr sh-tjet e shtetrit, t lufts e t paqes); me kt emr ajo dilte n Knigsberg prej vitit 1752 deri n vitin 1850. N vjett 1840-1850 ajo ishte nj gazet bogjeze prparimtare. 40.

27 Esht fjala pr shkolln historike t s drejts nj rrym reaksionare n shkencn historike dhe juridike. n lindi n Gjermani n fund t shekullit XVIII. 45.

Marksi ka parasysh filozofin Anaharsis, me origjin skithe t cilin grekt, si dshmon Diogjen Laeci, e prfshinin n grupin e shtat t urtve grek. 49.

29 Ligjet e shtatorit ligje reaksionare t shpallua nga qe-veria franceze n shtator t vitit 1835; ato kufizonin ve-primtarin e gjyqit t juris dhe prmbanin masa t rrepta kundr shtypit. Pr shtypin parashikoheshin tatime m t mdha n t holla pr botimet periodike, burgimi dhe gjoba t rnda pr shkrimet kundr prons dhe rendit shtetror ekzistues. 56.

30 Familja e shenjt, ose Kritika e kritiks kritike. Kundr Bruno Bauerit me shok- vepra e par e prbashkt e K. Marksit dhe F. Engelsit. Kjo vepr, q u shkrua n shta-tor-nntor t vitit 1844, doli n drit n shkurt t vitit 1845 n Frankfurt-mbi-Majn.

Familja e shenjt.> sht nj emr ironik q u sht vn vllezrve Bauer dhe pasuesve t tyre, q ishin bash-kuar rreth Allgemeine Literatur-Zeitung (Gazeta le-trare e prbashk5.). Marksi dhe Engelsi kritikuan pik_ pamjet e tyre idealiste, shkputjen nga jeta reale, thellimin e tyre n diskutime filozofike e teologjike abstrakte. Duke n n subjektivizm, hegeliant e rinj i quajtn masat e popullit vetm material t plogsht, ballast n procesin historik, ndrsa individt e zgjedhur, dhe n mnyr t ve-ant vetern e tyre, i quajtn barts t fryms-, t kriti-ks absolute, krijues t historis. Ndonse hidhnin posht vrtetsin e ungjijve, hegeliant e rinj e identifikonin ndrgjegjen fetare me ndrgjegjen e popullit. Pengesat krye-sore n rrugn e zhvillimit progresiv t Gjermanis pr ta nuk ishin rendi shoqror reaksionar q sundonte atje, por vetm idet sunduese, sidomos feja. Kshtu, ata nuk ngri-

392 SHNIME SHNIME 393

heshin kundr ktij rendi shoqror, por vetm kundr ideve dhe frazave sunduese. T vetmet rezultate q mundi t arrinte kjo .kritik filozofike ishin disa shpjegime histo-rike fetare, edhe ato t njanshme, rreth krishterimit-(Marks e Engels) 62.

31 Metafizika mnyr antidialektike e t menduarit dhe metod njohjeje, q d shikon sendet dhe fenomenet si t mbaruara, t pandryshueshme, t shkputura nga njri-tje-tri dhe pa kontradikta t brendshme.

N kt rast sht fjala pr metafizikn n kuptimin q i jepej asaj deri n shekullin XIX, dhe piknisht si nj pjes e filozofis, q trajtonte n mnyr thjesht .spekula-tive shtje q ishin jasht caqeve t eksperiencs, pr shembull, mbi zanafilln e qenies, mbi thelbin e bots, mbi zotin, mbi shpirtin, mbi lirin e vullnetit etj. Me fjalt metafizikan t shekullit XVII Marksd ka parasysh racio-nalistt, q e quanin arsyen si t vetmin burim t njohjes s vrtet dhe q nuk prfillnin eksperiencn ndijore, duke e quajtur t pasakt. N qoft se n shekullin XVII kjo rrym luajti nj rol prparimtar, duke mbrojtur gjithfuqin e arsyes n luftn kundr rryms dogmatike fetare, n shekullin XVIII ajo u b penges pr zhvillimin e filozo-fis materialiste dhe t shkencs. 63.

32 Spekulim arsyetime abstrakte, t shkputura nga ek-sperienca dhe nga praktika, karakteristike pr idealizmin. T menduarit spekulabiv niset nga parime t prgjithshme, t prcaktuara n mnyr thjesht spekulative, e jo t nxje-rra nga praktika. 6.

33 Materializmi kartezian doktrin e pasuesve t filozofit francez t shekullit XVII Dekart (latinisht Cartesius), q nxorn nga filozofia e tij konkluzione materialiste. 64.

34 Jezuitt antar t njrs nga organizatat m reaksio-nare dhe agresive t kishs katolike urdhrit t je-

zuitve (t Shoqris s Jezuit), t themeluar nga I. Lbjola n viti 1534. Urdhri i jezuitve, qllircni kryesor

i t cilit ishte forcimi i katolicizmit dhe i pushtetit t pa-ps, udhhiqej nga parimi qllimi justifikon rnjetet dhe prdorte gjersisht mashtrimin, spiunazhin, vrasjet e fsheh-ta, ndrhyrjen n punt e brendshme t shteteve t ndrysh-me. Jezuitt merrnin pjes aktive n drejtimin e veprimta-ris s dkuizicionit, duke organizuar ndjekjen e hereti-kve, duke zhdukur mendimtart prparimtar dhe duke luftuar kundr t gjitha lvizjeve lirimtare.

Jansenistt rrym fetare e afrt me protestantizmin n gjirin e katolicizmit n Franc dhe n Holand. q lindi n baz t doktrins s teologut holandez K. Jansen. Duke u ngritur kundr hierarkis s kishs katolike, kundr jets shekullare t klerit t saj, duke br thirrje pr nj

jet t rrept, t prshpirtshme, jansenistt njkohsisht kritikuan ashpr jezuitt dhe moralin e tyre hipokrit. N luftn q shprtheu n gjysmn e dyt t shekullit XVII midis jezuitve dhe jansenistve papa d Roms dhe push_ teti mabretror n Franc morn ann e jezuitve, duke ndjekur n mnyr t trbuar jansenistt. 65.

J. Locke. An Essay Concerning Human Understanding (Xh. Lok. Studim mbi arsyen njerzore). Botimi i par doli n Londr m 1690. 67.

36 Skolastika enir i prbashkt i rrymave sunduese t filozofis idealiste fetare t mesjets, q msohej n shko-lla dhe n universitete, Duke qen n shrbim t teologjis, ajo nuk studionte natyrn dhe realitetin q na rrethon, por mbshtetej n dogrnat e kishs s krishter, mundohej t nxirrte n mnyr spekulative nga parimet e saj t pr-gjithshme konkluzione konkrete dhe t prcaktonte sjelljen e njeriut. Qysh n dokbrinn e Duns Skotit, q ishte nj prfaqsues i madh i filozofis skolastike, prmbahen t gjitha elementet themelore t shprbrjes s saj. Duns

SHNIME 395 394 SHN1ME

Skoti doli si prkrahs i nominalizmit, i cili, si ka thn Marksi, ishte shprehja e par e materializmit. 67.

37 Nominalizmi rrym n filozofin mesjetare, e cila i quante konceptet e prgjithshme t gjinis si emra, si fryt i mendimit dhe i gjuhs njerzore, q vlejn vetm pr t prcaktuar sendet e veanta q ekzistojn realisht. N kundrshtim me realistt mesjetar, nominalistt mo-honin ekzistencn e koncepteve si prototipe dhe burime krijuese t sendeve. Pra, ata pranonin se materia sht primare dhe koncepti sekondar. N kt kuptim nomi-nalizmi sht shprehja e par e materializmit n kohn e mesjets. 67.

3`; Teiste q jan karakteristike pr teizmin, pr dogmn fetare q njeh ekzistencn e nj zoti t vetm personal, krijues t gjithsis; teizmi sht i papajtueshm me bot-kuptimin shkencor. 69.

ng Deizmi rrym filozofiko-teologjike q mohon iden e nj zoti personal, por pranon ekzistencn e zotit si shkak t par pavetor t krijimit t bots. N kushtet e sundimit t botkuptimit kishtar feudal deizmi shfaqej shpesh si form e mbuluar e materializmit dhe e ateizmit. M von nn maskn e deizmit fshihej dsbira e ideologve borgje-z pr ta ruajtur dhe pr ta justifikuar fen, duke flakur vetm dogmat dhe ritet kishtare m absurde dhe m t komprometuara. 69.

40 L. Feuerbach. Das Wesen des Christenthums. Leipzig. 1841 (L. Fojerbah Thelbi i krishterimit. Lajpcig, 1841). 73.

Socializmi feudal rrym reaksionare, e cila me ndihmn e demagogjis sociale antikapitaliste donte t'i trhiqte pu-ntort n ann e klasave feudale dhe t'i shfrytzonte n luftn kundr borgjezis. Me nj propagand t till n

Franc merrej nj pjes e monarkistve, prkrahs t dinas-tis s Burbonve, n Angli AngLia c Re, nj grup personalitetesh politike, i prbr prej aristokratsh dhe letrarsh q bnin pjes n partin tori (Dizraeli, Karlejli etj.). Kjo rrym ushtroi njfar ndikimi mbi nj pjes t partis s junkerve feudal prusian; pikpamjet e ksaj rryme propagandoheshin n gazetn Rheinischer Beo-bachter, kundr s oils drejtohet artikulli i Marksit Komunizmi i gazets Rheinischer Beobachter (shih kt prmbledhje, f. 87-93). 95.

42 SocialiVni i krishter rrym reaksionare, q mundohej t mbulonte botkuptimin fetar me frazeologji socialiste: shfrytzohej si nga klasat feudale, ashtu dhe nga borgje-zia. Si rrym deri diku e formuar ai u shfaq n Franc n vjett 1840-1850; prfaqsuesit e tij kryesor ishin Byshe dhe Lamene. Kjo rrym ushtroi njfar ndikimi edhe n Angli, ku idet e saj propagandoheshin nga socialistt feu-dal t Anglis s Re, si edhe nga Ladlou, Kingsli e t tjer. N Gjermanin e vjetve. 1840-1850 veanrisht t zellshm n. propagandn e socializmit t krishter u tre-guan prfaqsuesit e partis klerikale feudale qeveritare prusiane, si edhe kisha katolike. 96.

43 Besniku Ekart nj nga heronjt e legjendave mesjetare gjermane, figur e njeriut besnik. 98.

Nga vjersha e Shilerit Knga e kmbans. 98.

45 sht fjala pr veprat e Daumerit: Der Feuer- und Moloch-dienst der alten Hebrier. Braunschweig, 1842 (Adhuri-mi i zjarrit dhe i Mollohut nga hebrejt e lasht. Braun-shvajg, 1842) dhe Die Geheimnisse des christlichen Alter-thums. Hamburg 1847 ( ,Misteret e lashtsis s krishter. Hamburg, 1847), n t cilat Daumeri, n kundrshtim me pi-kpamjen e prhapur q thoshte se kultin e flijimit he-brenjt e kan marr nga t tjert, mundohet t provoj

396 SHENIME SHENIME 397

tezn antishkencore se ai ka lindur mbi bazn e fes he-braike dhe t krishter. 100.

Suret e kuranit t ri aluzion ironik pr 1ibrin e Datime-rit -Mahomed und sein Werk. Hamburg, 1848 (Muhameti dhe vepra e tij. Hamburg, 1848); sure quhon arabisht kapitujt e kuranit. 100.

sht fjala pr veprn e A. Kniges: Ueber den Umgang mit Menschen. Hannover, 1804 (Mbi sjelljet me nje-rzit. Hanover, 1804), n t ciln ai prcakton rregullat e sjelljes s njeriut n marrdhniet me t tjert. Ky libr sht mbushur me arsyetime t cekta dhe t vrteta ele-mentare. shum nga t cilat prshkohen nga nj egoizm i ult dhe nga nj prulje prej skllavi prpara atyre q jan n fuqi. 102.

Marksi dhe Engelsi prmendin veprn e Johan Volfgang Gtes , Vjett e studimit t Vilheltn Majsterit, n t ciln ka disa skena q tregojn varsin e vajtueshme t njerzve t shkencs dhe t artit nga njerzit me tituj t lart. 104.

49 Valdenst sekt fetar, q lindi n fund t shekullit XII midis shtresave t ulta t qyteteve t Francs Jugore. The-meluesi i tij, sipas gojdhns, sht tregtari nga Lioni

Pier Vald. Valdenst predikonin t hequrit dor nga pro-nsia, dnonin grumbullimin e pasurive nga kisha katolike dhe bnin thirrje pr t'u kthyer n zakonet e krishterimit t hershm. Herezia e valdensve u prhap sidomos midis popullsis fshatare t krahinave malore t Zvicrs Jug-perndimore dhe t Savojs, ku ajo kishte karakterin e mbrojtjes s mbeturinave t rendit t komuns primitive dhe t marrdhnieve patriarkale. 109.

Albigezt sekt fetar, pikpamjet e t c lit u prhapn gjersisht n shekujt XII-XIII n qytetet e Francs Jugore dhe t Italis Veriore. Vatra kryesore e tij ishte qyteti

Albi n Francn Jugore. Albigezt, q ishin kundr riteve madhshtore katolike dhe kundr hierarkis kishtare, shprehnin n form fetare protestn e popullsis tregtare dhe zejtare t qyteteve t Jugut kundr feudalizmit. Me ta u bashkua fisnikria e Francs Jugore, q donte t'i she-kullarizonte tokat e kishs. Papa Inocenti III organizoi n vitin 1209 nj kryqzat kundr albigezve. Pas nj lufte t gjot dhe ndjekjesh t egra lvizja e albigezve

u shtyp. 109.

51 Predikuesi hungarez .ishte njri nga udhheqsit e krye-ngritjes fshatare t vitit 1251 n Flranc (i s ashtuquajtu-rs kryengritje t barinjve). 109.

Kalikstint dhe taboritt dy rryma n lvizjen nacio-naklirimtare dhe t reformave husite n eki (gjysma e

par e shekullit XV), q drejtohej kundr fisnikris gjer-mane, Perandoris Gjermane dhe kishs katolike. Kaliksti-

nt (ose ata q krkonin q pr kungimin t mos prdorej vetm buka, por edhe kelshjti me ver), t cilt mbshte-teshin n fisnikt dhe n byrgert ek, donin vetm nj reform kishtare t moderuar dhe shekullarizimin e pro-nave t kishs. Taboritt (nga qyteti Tabor qendr e lvizjes) ishin krahu revolucionar demokratik i husitve dhe pasqyronin n krkesat e tyre aspiratat e masave fsha-tare dhe t shtresave t ulta t qytetit pr likuidimin e gjith rendit feudal. Veprimtaria tradhtare e kalikstinve kundr taboritve u shfrytzua nga kampi i reaksionit feu-dal pr shtypjen e lvizjes husite. 110.

53 E.sht fjala pr kryengritjen fshatare m t madhe q plasi n Angli n pranvern dhe n vern e vitit 1381. Fshata-rt kryengrits me ndihmn e irakve dhe t shtresave t ulta t qytetit pushtuan Londrn, por, t demoralizuar nga vrasja e udhheqsit t tyre Uot Tajler, u shprndan npr shtpit e tyre, duke u besuar premtimeve t mbretit Riard II. Duke prfituar nga kjo, feudalt i qruan hesapet egr-

SH~ NIME 399 398 SHENIME

sisht me pjesmarrsit e kryengritjes. Por nga frika e nj shprthimi t ri ata u detyruan t plotsonin n praktik disa krkesa t fshatarve. N mnyr t veant kjo krye-ngritje luajti nj rol t ndjeshm pr heqjen e bujkrobris n Angli. 111.

ri Flagelantt (ose ata q rrahin veten) sckt fetar aske-tilc, q u prhap n Evrop n shekujt XIII-XV. Flagelan-tt thoshin se, duke munduar veten, mund t lash mkatet.

Lolardt (fjal pr fjal ata q mrmkisin lutje) sekt fetar n Angli dhe n vende t tjera t Evrops (lindi n shekullin XIV), me qndrim shum armiqsor ndaj kishs katolike. Prqafoi doktrinn e reformatorit anglez Uiklif, duke nxjerr prej saj konkluzione m radi-kale dhe duke u ngritur n nj form mistike fetare kun_ dr privilegjeve feudale. Shum lolard, midis t cilve mbizotronin njerzit q rridhnin nga masat e popullit clhe prfaqsuesit e klerit t ult, morn pjes n krye-ngnitjen e Uot Tajlerit n vitin 1381. Nga fundi i shekullit XIV lolardt u ndoqn egrsisht. 111.

55 Hiliazm (nga fjala greke hilias mij) doktrin fetare mistike mbi ardhjen e dyt t Krishtit dhe mbi ven-dosjen e nj mbretrie mijvjeare t drejtsis, t bara-zis dhe t mirqenies s prgjithshme. Besimet hiliastike lindn n periuclhn e shprbrjes s rendit skIlavopro-nar mbi bazn e shtypjes dhe vuajtjeve t padurueshme t punonjsve, t cilt krkonin nj rrugdalje n ndrrat fantastike mbi shptimin. Kto besime u prhapn gjer-sisht n kohn e krishterimit t hershm, duke u ringjallur vazhdimisht n doktrinat e sekteve t ndryshme mesje-tare. 112.

56 Kredoja e Augsburgut nj shtjellim i parimeve t lute-ranizmit, q iu paraqit n vitin 1530 perandorit Karl V n sejmin perandorak n Augsburg; ishte rezultaLl i .prshta-tjes s idealeve t byrgerve q donin nj kish q

kushtonte lir (heqja e riteve plot madhshti, thjeshtsi-mi i hierarkis kishtare etj.) pas interesave t princrve. N vend t paps, kryetar i kishs shpallej princi sundimtar. Kredoja e Augsburgut nuk u pranua nga perandori. Lufta e princrve q kishin prqatuar reformn luterane kundr perandorit prfundoi n vitin 1555 me paqen fetare t Aug-sburgut, q i njohu do princi t drejtn pr t caktuar sipas dshis s tij fen e nnshtetasve t vet. 115.

57 1Jsht fjala pr parlamentin e prfaqsuesve t shteteve gjermane, q bnin pjes n Unionin gjerman t krijuar nga Prusia. Ky palament u mblodh n Erfurt nga 20 marsi deri m 29 prill t vitit 1850 dhe u mor me pr-punimin e planeve t hashkimit t Gjermanis nn hegje-monin e Prusis monarkiste reaksionare. Dshtimi i pla-neve t Prusis pr bashkimin e Gjermanis dhe shpr-brja e Unionit gjerman i dhan fund ekzistencs s parlamentit t Erfurtit. 116.

58 Me kt shprehje Luteri titulloi dhe nxori n maj t vitit 1525, n zjarrin e Lufts fshatare, nj pamflet plot urrejtje kundr lvizjes fshatare. 118.

50 Engelsi ka parasysh pikpamjet e filozofit idealist gjer-man Shtraus, si dhe t Fojerbahut, i cili n veprat e veta t para doli n shtjet e fes si panteist. 122.

60 W. Zimmermann. Allgemeine Geschichte des grossen Bauernkrieges. Th. II. Stuttgart, 1842, S. 75 (V. Cimer-man. Historia e prgjithshme e Lufts s madhe fsha-tare. Pj. II. Shtutgart, 1842, f. 75). 125.

61 Engelsi ka parasysh pamfletin e Myncerit, q doli n Myl-hauzen n vitin 1524 me titull: Ausgeddickte Entbliissung des falschen Glaubens der ungetreuen Welt durchs Zeug-nis des Evangeliou.s Lucae, vorgetragen der elenden erbr-mlichen Christenheit zur Erinnerung ihres Irrsals (Pr-

400 SHNIME SH NIME 401

gnjeshtrim i hapt i besimit t rrem t bots s padrejt n baz 0. dshmis s Ungjillit sipas Llukait, q i sht parashtruar krishterimit t mjer dhe fatkeq pr t'i kujtuar lajthimet e tij). 125.

62 Sipas t dhnash t mvonshme dhe m t sakta, Mynceri shkoi n fillim n qytetin perandorak Mylhauzen, prej nga u przu n shtator t vitit 1524 pr pjesmarrje n trazi-rat e shtresave t uleta t qytetit. Nga Mylhauzeni Myn-ceri shkoi n Nyrembcrg. 128.

66 Kisha e lart dhe kisha e ult. dy wryina rivale n kishn anglikane; e para kishte prkrahs kryesisht midis aristokracis, luftonte pr zbatimin e rrept t riteve t vjetra plot madhshti, theksonte lidhjen me katolicizmin si vazhdim i tij; rryma e dyt u prhap kryesisht n radht e klerit t ult dhe t borgjezis, t cilt nuk u jepnin rn-dsi riteve t jashtme dhe i jepnin m tepr rndsi pre-dikimit fetar n frymn e moralit hipokrit t krishter bor-gjez. 140.

63 Prgjigjja q Mynceri i dha Luterit dhe q u botua n vitin 1524 mbante titullin: Hoch verursachte Schutzrede und Antwort wider das geistlose, sanftlebende Fleisch zu Wittenberg{ welches mit verkehrter Weise durch den Dieb-stahl der heiligen Schrift die erbrmliche Christenheit also ganz jiimmerlich besudelt hat (Nj mbrojtje e argumen-tuar mir dhe prgjigje trupit t Vitenbergut q jeton n bollk dhe q me shtrembrimet dhe me falsifikimet e utta

t shkrimeve t shenjta e ka prlyer n mnyrn m t turpshme krishterimin e mjer). 128.

Engelsi ka parasysh librin: Ch. Forster. The historical geography of Arabia. Vol. 1-2, London, 1844 (. Forster. Gjeografia historike e Arabis. Vllimet 1-2. Londr, 1844). Es/.

65 KuraM libri i shenjt- kryesor i islamiznet, q pr-mban gjithfar legjendash dhe mitesh, shtjellimin e besi-mit, rregulla morale, si dhe rregulla jetese dhe norma juridike. Kleri mysliman thot se autori a gjith ktij libri sht Muhameti, gj q hidhet posht nga shkenca e sotme, e cila ka provuar se pjest e ndryshme t tij jan shkruar n koh t ndryshme nga autor t ndryshm. 133.

67 Esht fjala pr prfaqsuesit e sekteve dhe t rrymave fetare t Anglis, q kishin hequr dor, kush m shUm e kush m pak, nga dogmat e kishs anglikane zyrtare. 140.

68 Pjest e vllimit t par t Kapitalit- (Tiran 1970), q jan dhn ktu, jan marr nga kapitulli I (f. 115-118, lib. 1), si dhe nga shnimet e Marksit pr kapitullin XIII (sh-nimi 89, f. 86, lib. 2) dhe pr kapitullin XXIII (shnimi 75, f. 77-78, lib. 3). 149.

69 Materializmi i shkencave natyrore bindje spontane, e pavetdijshme, e paprcaktuar, e pandrgjegjshme nga pi-kpamja filozofike e shumics s shkenctarve natyralist pr realitetin objektiv t bots s jashtme, q pasqyrohet nga ndrgjegjja jon. (Lenin). E meta e ktij materia-lizmi spontan shfaqet, veanrisht, n faktin se shkence-tart natyralist, duke shkuar prtej caqeve t specian-tetit t tyre t ngusht, bien viktima t idealizmit dhe t metafiziks, n qoft se ata nuk jan br materialist t ndrgjegjshm, prkrahs t materializmit dialektik. 151.

70 Kulturkampf. (lufta pr kulturn) lufta q i bri Bismarku n vjett 1870-1880 partis gjermane t katoli-kve, partis s ciendrs., duke ndrmarr ndjekje poli-core kundr katolicizmit. Me kt luft Bismarku donte t dobsonte partikularizmin e Gjermanis Jugore, prfa-qsuese e t oilit ishte br partia katolike. N t vrtet

26 23

402 SH NIME SHNIME 403

ai me kt luft nuk bri tjetr vese e forcoi klerikalizmin agresiv t kishs katolike dhe dmtoi shtjen e kulturs s vrtet. N fund t dhjetvjetshit 1870-1880 Bismarku pranoi t afrohej me kishn katolike pr t luftuar s bashku kundr lvizjes puntore socialiste. 157.

71 Marksi kritikon ktu udhheqjen e socialdemokracis gjer-mane, e cila n programin e paraqitur prej saj nuk e kishte theksuar me vendosmrin e duhur qndrimin armiqsor q mban partia puntore ndaj op:umit fetar, por u kufizua vetm t prsriste krkesn e -liris s ndrgjegjes% q ishte ngritur vazhdimisht nga partit borgjeze. 158.

72 Shih F. Engels. Anti-Dyring-, bot. shqip, 1974, f. 115-116. 361-364, 394-395 dhe 397-398. 159.

73 2sht fjala pr ligjet q shpalli Bismarku n maj t vitit 1873 n kohn e kulturkampfit- e q drejtoheshin kun-dr kishs katolike. Shih shnimin 70. 164.

74 sht fjala pr librin e Kopernikut: -De revolutionibus orbium coelestiutw.. 1543 (-Mbi rrotullimin e sferave qie-llore. 1543), n t cilin sht paraqitur teoria heliocen-trike. Sipas ksaj teorie, qendra e sistemit ton planetar nuk sht Toka, si kujtonin m par, por Dielli; Toka, duke u rrotulluar rreth Diellit, rro:ullohet n t njjtn koh edhe rreth boshtit t vet. 170.

75 matematikani i madh i Greqis s Vjetr Euklidl, krijo1 Elementet e gjeometris% q sht i pari shtjellim sis-tematik i gjith gjeometris, i mbshtetur n aksioma t prcaktuara plotsisht. Elementet- e Euklidit kan qen pr nj koh t gjat e ve'mja baz mbi t ciln mbshtetej gjeometria n t gjith botn. 17G.

76 Sipas t ashtuquajturit sistem gjeocentrik t astronomit grek, Ptolemeut, qendra e gjithsis sht Toka. Kjo teori

prbnte bazn e pikpamjes fetare t gjithsis. N astro-nomi kjo teori mbeti n fuqi derisa Koperniku bri zbu-limin e vet t madh. 170.

77 Alkimi kshtu quheshin m mesjet krkimet q bhe-shin pr shndrrimin e metaleve t zakonshme n me.ale t mueshme (ar, argjend) me ndihmn e n.ifar guri filozofik q nuk ekziston n natyr. Gjat ktyre krki-meve t kota u zbuluan padashur nj sr lndsh qe: u shfrytzuan m von nga kimia. 170.

78 sht fjala pr teorin q sundoi n kimi n shekujt XVII--XVIII, sipas s cils procesi i djegies shkaktohet nga nj lnd e veant q ekziston n trupat nga flogjistoni. Studimet e M. V. Lomonosovit dhe t Lavuazies provuan se teoria e flogjistonit nuk kishte asnj baz. 171.

79 Hipoteza e prejardhjes s trupave qiellor nga nebuloza t zjarrta. 176.

80 Engelsi nuk e dinte se shum koh para Majerit, Xhoullit dhe Grovit shkenctari gjenial rus M. V. Lomonosov kishte prcaktuar parimin e prgjithshm t ruajtjes s materies dhe t lvizjes. Mendimet e veta mbi -ligjin e prgjithshm natyror t ruajtjes s materies dhe t lvizjes, q prfshin t gjitha ndryshimet q ndodhin n natyr% Lomonosovi i paraqiti n letrn q i drgoi L. Ejlerit (1748) dhe n Arsyetimet mbi gjendjen e ngurt dhe t lngt t tru-pave- (v. 1760). 177.

81 Amfioksi kafsh e vogl (rreth 5 cm. e gjat) n trajt peshku, e cila rron n shum dete dhe oqeane (n Oqeanin Indian, n Oqeanin Paqsor, n brigjet e arkipelagut t Malajs dhe t Japonis, n dein Mesdhe, n Detin e Zi etj.) dhe prfaqson nj form kalimtare nga kafsht jover-tebrore n vertebroret.

Lepidosireni kafsh q hyn n rendin e peshqve me

404 SHNIME

mushkri ose t peshqve q marrin frym edhe e mushkri edhe me verza; rron n Amorikn Jugore dhe n nj varg vendesh t tjera. 179.

82 Ceratodis peshk q merr frym edhe me mushkri edhe me verza, rron n Australi.

Arkeopteriksi kafsh vertebrore fosile q sht zhdu-kur dhe q sht prfaqsuesja m e lasht e klass s shpendve dhe ka n t njjtn koh disa tipare t zvara-nikve. 179.

83 Engelsi, me sa duket, ka parasysh thniet e Hekelit se qeniet e gjalla m t thjeshta, q ka studivar ai dhe q ai i ka quajtur monere, jan grumbuj albumine krejt pa struk-tur dhe megjithat kryejn t gjitha funksionet kryesore t jets. Shih Haeckel. Generelle Morphologie der Orga-nismen. Band I. Berlin, 1866, S. 133-136 (Hekel. Morfolo-gjia e prgjithshme e organizmave. Vll. I, Berlin, 1866, f. 133-136). 183.

SHNIME 405

88 Taliumi u zbulua nga Kruksi n vitin 1861. Radiometr aparat pr matjen e intensitetit t rreza-

timit, i ndrtuar nga Kruksi n vjett 1873-1874. 200.

89 P.sh fjala pr Komisionin pr studimin e fenomeneve t mediumit, q u ngrit nga shoqria e fiziks pran Uni-versitetit t Peterburgut m 6 maj 1875 dhe q u dha fund punimeve m 21 mars 1876. Ky komision krkoi nga perso-nat q prhapnin spiritizmin n Rusi, Aksakovi, Butlerovi etj., t'i jepnin t dhna mbi fenomenet e vrteta spiri-tike. N kt komision bnin pjes shkenctart: D. I. Men-delejev, Bobilev, Krajevi etj. Komisioni erdhi n prfun-dimin se 'fenomenet spiritike rrjedhin nga lvizje t pave-t'edijshme ose nga nj mashtrim i vetdijshm, ndrsa teo-ria spiritike sht bestytni, dhe i botoi konkluzionet e veta

n gazetn Gollos- Nr. 85 t 25 marsit 1876. Materialet e komisionit u botuan nga D. I. Mendelejevi me titullin: Ma-teriale pr t gjykuar mbi spiritizmin. Peterburg, 1876.

203.

6/1 Eozoon canadense shtresa minerale t gjetura n depoz1- timet e periudhs parakembrione t Kanadas dhe q jan konsideruar si mbeturina t organizmave primitiv m t lasht. N vitin 1878 Mbljusi e hodhi posht mendimin se ky mineral ka origjin organike. 183.

Fjal t Mefistofelit n Faustin e Gtes (pjesa I, skena 3). 186.

88 Engelsi prmend ktu fjalt e astronomit italian A. Seki nga botimi gjermanisht i librit t tij Die Sonne (Dielli), q doli n Braunshvajg n vitin 1872. 187.

87 Barataria (nga fjala spanjolle barato i lir, me rmm t lir) emr qesharak i ishullit prrallor n romanin e Servantesit Don Kishoti, guvernatori i t cilit ishe Sano Panoja. 195.

903 Nga libreti i opers s Mozartit Fyelli magjik- (akti I, skena 18). 205.

91 Engelsi e ka fjaln pr sulmet reaksionare kundr darvi-nizmit, q shprthyen n Gjermani, sidomos pas Komuns s Parisit t vitit 1871. Edhe nj shkenctar kaq i madh si Virhovi, dikur prkrahs i darvinizmit, m 1877 krkoi q t ndalohej dhnia e msimit t darvinizmit, duke thn se darvinizmi sht i lidhur ngusht me lvizjen socialiste dhe prandaj sht i rrezikshm pr rendin shoqror ek-zistues. 205.

M 18 korrik 1870 koncili i Vatikanit shpalli dogmn e pagabueshmris s paps. Teologu katolik gjerman D-linger nuk e pranoi kt dogm. Peshkopi i Majnit Keteler

n fillim ishte gjithashtu kundr shpalljes s ksaj dogme t

406 SHNIME SHZNIME 407

re, por shum shpejt e pranoi at dhe u b mbrojtsi i saj i flakt. 207.

Kto fjal jan marr nga letra q natyralisti anglez T. Heksli i drgoi Shoqris logjike (Dialectical Society) t Londrs, e cila e kishte ftuar t merrte pjes n punimet e komitetit pr studimia e fenomeneve spiritike. Heksli nuk e pranoi kt ftes dhe bri nj sr vrejtjesh ironike mbi spiritizmin. Letra e Hekslit, q mban datn 29 janar 1869, u botua n gazetn Daily News t dats 17.X.1871. Ajo prmendet edhe n librin e msiprm t Devisit Londra mistike (1875) n f. 389. 207.

100 Engelsi ka parasysh vjershn e Hajnes Perndia Apollon (Der Apollgott). 218.

101 Shkolla e Tvbingenit shkolla e studiuesve dhe e kritikve

t bibls, e themeluar nga F. Baueri n gjysmn e par t shekullit XIX. Kritika racionaliste e ungjillit nga pasuesit e ksaj shkolle dallohet pr munges konsekuence dhe nga d-shira pr t ruajtur disa teza t bibls, si historikisht t vrteta. Padashur kta sudiues ndihmuan shum q auto-

riteti i bibls, si burim I sakt, t binte. 228.

102 Shih K. Marks e F. Engels. Vepra t zgjedhura, bot. shqip, 1975, vll. I, f. 377. 236.

94 Shnimet dhe fragmentet q jan dhn ktu jan marr nga libri i F. Engelsit Dialektika e natyrs. Tiran, 1973, f. 220-224 dhe 229-231. 209.

95 Shih shnimin 74. 210.

96 Sire, je n'avais pas besoin de cette hypothse., (Madhri, un nuk kisha nevoj pr kt hipotez) kshtu iu pr-gjigj Laplasi Naooleonit I, q e pyeti prse nuk e prmend perndin n Mekanikn qiellore t tij. 212.

97 Engelsi ka parasysh fjalimin q mbajti Tindali n mbledhjen e Shoqats shkencore britanike n Belfast m 19 gusht 1874 (sht botuar n revistn Nature t 20 gushtit 1874). 213.

98 Heronj t romanit t Prevoit Histoire du chevalier des Grieux et de Manon Lescaut (Historia e kalorsit Degrij dhe e Manon Leskos) q doli n Paris m 1733. 213.

99 Ignorantia non est argumentum (padija nuk sht argu-ment). Pr padijen, si i vettni argument q prdorin pr-faqsuesit e pikpamjes teologjike klerikale mbi natyrn, Spinoza flet n shtojcn e pjess s par t Etiks. 214.

103 EngeLsi ka parasysh shnimet e Hajnes mbi revolucionin filozofik gjerman n studimin e shkruar prej tij n vitin 1833, Rreth historis s fes dhe t filozofis n Gjerma-

ni. 240.

104 Esht fjala pr librin: M. Stirner. Der Einzige und sein Eigenthum. Leipzig, 1845 (M. Shtirner. I vetml dhe prona

e tij. Lajpcig, 1845). 249.

106 Shih shnimin 40. 249.

106 Shih botimin shqip, 1976. 249.

107 sht fjala pr planetin Neptun, q u zbulua n vitin 1846 nga astronomi gjerman Johan Gale. 254.

108 sht fjala pr orvatjen e Robespierit pr t ngritur kultin e qenies supreme. 266.

100 Shprehje e prhapur n publicistikn borgjeze gjermane pas fitores s prusianve pran Sadovs (n luftn austro-pru-siane t vitit 1866), sipas kuptimit t s cils Prusia fitot

408 SHNIME

SHRNIME 409

gjoja n. saje t eprsis s sistemit prusian t arsimit po-pullor. 271.

11.0 Radamant figura e gjykatsit t pamshirshm n mito-logjin e vjetr greke. 272.

11.1. Albigezt shih shnimin 50. 292.

112 Term i prdorur pr t treguar Perandorin Gjermane (pa Austrin), q lindi n vitin 1871 nn hegjemonin e Prusis. 295.

113 Rsht fjala pr veprn e F. Engelsit Origjina e familjes, e prons private dhe e shtetit. 302.

1-14 Rsht fjala pr librin: W. Wachsmuth. Hellenische Alter-thumskunde. Halle, 1826-1830 (V. Vaksmut. Lashtsit he-lene. Hale, 1826-1830). 303.

115 Shih K. Marks. Kapitali, bot. shqip, vll. I, lib. 1, kap. VIII. f. 310-406. 316.

116 Rsht fjala pr librin: P. Barth. Die Geschichtsphilosophie Hegel's und der Hegelianer bis auf Marx und Hartmann. Leipzig, 1890 (P. Bart. Filozofia e historis s Hegelit dhe t hegelianve deri te Marksi dhe Hartmani inkluzivisht. Lajpcig, 1890). 316.

117 Vorwitrts (Prpara) organi qendror i socialdemokra-cis gjermane pas Kongresit t bashkimit t Gots; dilte n Lajpcig n vjett 1876-1878. 320.

1 18 Marka komuna e vjetr gjermane. Me titullin Marka Engelsi dha n nj shtojc t botimit t par gjermanisht t veprs s vet Zhvillimi i socializmit nga utopia n shkenc nj studim t shkurtr t historis s fshatarsis gjermane q nga koht e lashta. 320.

1 19 Agnosticizm (nga fjalt greke: a jo, gnosis njohje) rrym n filozofi, e cila e quan t pamundshme njohjen e realitetit objektiv dhe, si rrjedhim, mohon t vrtetn objek-tive. N kuadrin e agnosticizmit ka ndryshime, veanrisht, midis Kantit q pranon ekzistencn e bots objektive, t sendeve n vetvete, q nuk mund t njihen nga ne, dhe Hjumit, q v n dyshim ekzistencn e bots objektive. Por si njri ashtu dhe tjetri mohojn realitetin objektiv si burim t ndijimeve dhe t perceptimeve tona. Sot agnosticizmi ka dal sheshit si nj variant i filozofis idealiste reaksionare, i cili lufton kundr njohjes shkencore t ligjeve t natyrs dhe t zhvillimit t shoqris. 322.

120 Shih K. Marks e F. Engels. Familja e shenjt, bot. shqip, f. 187-189. 325.

12I Kisha zyrtare anglikane e Anglis lindi n shekullin XVI gjat lufts s mbretrve anglez kundr paps s Roms. Kreu i kishs quhej mbreti. Nga fillimi i shekullit XVII pr-krahu vazhdimisht rrymat konservatore n jetn politike t Anglis. 326.

122 Ushtria e shptimit organizat filantropike reaksionare e krishter borgjeze, q u themelua n vitin 1865 nga prifti Buts n Londr pr t'u dhn t ashtuquajturn r.dihm shpirtrore dhe materiale t varfrve. Nj nga detyrat e saj kryesore ishte predikimi i moralit fetar dhe propa-ganda reaksionare pr t errsuar ndrgjegjen e masave t popullit. Ka organizatat e veta n SHBA dhe n shum ven-de t tjera kapitaliste, veanrisht n kolonit, ku ndihmon pr zbatimin e politiks koloniale. sht e organizuar n m-nyr ushtarake. Ajo sht vegl n duart e borgjezis reak-sionare, q drejtohet kundr lvizjes puntore dhe demo-kratike. 326.

123 sht fjala pr veprn e P. S. Laplasit Trait de mecani-que Vol. I-V. Paris, 1799-1825. 327.

SHNIME 411

124 T ashtuquajturat ligje t drithit, q kishin pr qllim t kufizonin ose t ndalonin importimin e drithit nga jasht, u vun n Angli pr t mbrojtur interesat e lendlordve (t pronarve t mdhenj t tokave). Lufta midis borgjezis in-dustriale dhe aristokracis s toks pr shkak t ligjeve t drithit prfundoi n vitin 1846 me bilin q shpalli heqjen tyre. 340.

128 V11a Xhonatani.. kshtu i quanin Shtetet e Bashkuara t Ameriks. 341.

126 Revivalizm lvizje fetare, e ciia u orvat t forconte ndi-kimin e fes, q po dobsohej. 341.

127 Almoravidt dinasti feudale berbere e shekujve XI-XII n Afrikn Veriore dhe n Spanjn Jugore.

Almohadt dinasti feudale berbere e shekujve XII- -XIII, e cila n vitin 1146 prmbysi dinastin e almoravi-dve.

Mandiu nga Hartumi Muhamed Ahmedi (rreth 1844- - 1885), udhheqs i kryengritjes popullore n Sudanin Lin-dor (1881-1885). Kjo kryengritje e fshatarve dhe e ,nomadve ishte drejtuar kundr kolonizatorve anglez dhe koloniza-torve t tjer evropian dhe prfundoi me prznien e tyre t prkohshme (deri n vitin 1898) nga ky vend. 352.

1Z5 E. Renan Histoire des origines du christianisme-. Vol. 1-8. Paris, 1863-1883 (E. Renan. Historria e prejardhjes s krish-terimit. Vll. 1-8, Paris, 1863-1883). 353.

129 sht fjala pr veprn e Komodianit Carmen apologeti-cum adversus Judaeos et gentes. (Kng apologjetike drej-tuar judejve dhe paganve). 361.

130 Kabala doktrin mistike fetare, e lidhur me magjin; ishte e prhapur midis judejve. 361.

131. Gnostikt rrym mistike fetare e periudhs s krishteri-mit t hershm; n filozofi ajo ishte nj rrym eklektike reaksionare. Duke qen armiq t trbuar t materializmit t lasht grek, gnostikt u hapnin rrugn obskurantistve mesjetar. 362.

132 Zendavesta (sak: Avesta) prmbledhje librash t shenj-t t fes s zoroastrizmit, t prhapur n Persin e Vjetr, n Azerbajxhan dhe n Azin e Mesme; mendohet t jet krijuar nga shekulli IX para ers son deri n shekullin III t ers son. 380.

133 J. Ph. Falmmerayer. G-eschichte der Halbinsel Morea ~- rend des Mittelalters" Stuttgart und Tilbingen; erster Theil 1830, zweiter Theil 1836 (J. F. Falmerajer. Historia e gadishullit t Mores n mesjet&-. Shtutgart dhe Tybingen; pjesa e pair 1830, pjesa e dyt 1836). 381.

134 Hebraizm fjal ose shprehje, q sht veori e hebraish-tes s vjetr. 382.

410 SHNIME

413

TREGUESI I EMRAVE

Adriani (76-138) perandor romak (117-138). 360. Agasis (Agassiz), Lui Zhan Rudolf (1807-1873) natyralist zvi-

ceran, prkrahs i botkuptimit reaksionar idealist, armik i darvinizmit dhe mbrojts i ides s mit hyjnor. 211, 213.

Agostini (i mbiquajtur i lum) (354-430) teolog dhe filozof idealist i krishter. predikues i zjarrt i botkuptimit fetar. 36.

Albreht (Albrecht), Karl (1788-1844) nj nga pasuesit e Vajt-lingut; predikonte socializmin e krishter n Zvicr. 355-356.

Aleksandri i Maqedonis (356-323 para ers son) strateg dhe burr shteti i famshm i bots s lasht. 22, 370.

Anaksagora nga Klazomeni (Azia e Vogl) (rreth 500-428 para ers son) filozof materialist i Greqis s Vje-tr; u akuzua pr ateizm dhe u przu nga Athina. 67.

Antioku IV Epifan mbret sirian (175-164 para ers son) nga dinastia e Seleukidve. 362.

Antonin Piu (86-161) perandor romak (138-161). 360. Apiani (fundi i shek. I dhjetvjetshi i tet i shek. II)

historian i shquar i Roms s Vjetr. 290. Aristoteli (384-322 para ers son) mendimtar i madh i ko-

hs s lasht; n filozofi lkundej midis materializ-mit dhe idealizmit; ideolog i klass s skllavoprona-

r've. 22. 40.

Ey

414

TREGUESI I EMRAVE

Arkrajt (Arkwright), Riard (1732-1792) siprmarrs bor-gjez anglez i periudhs s revolucionit industrial; prvetsoi nj sr patentash t shpikjeve t bra prej t tjerve n Angli. 339.

Arno (Arnauld), Antuan (1612-1694) filozof francez, prkra-hs i teoris idealiste t njohjes t Dekartit, metafi-zikan. 66.

Arnoldi nga Breshia (rreth 1100-1155) reformator mesjetar italian, ideolog i lvizjes s shtresave t ulta t qy-tetit kundr paps dhe feudalve klerikal n Rom dhe n qytete t tjera; u ekzekutua si heretik. 109, 110.

Aston, Luiza (1814-1871) shkrimtare gjermane me tendenca demokratike mikroborgjeze. 98.

Auerbah (Auerbach), Bertold (1812-1882) shkrimtar gjerman me tendenca liberale, m von apologjet i Bismarkut

98, 101. Augusti (63 para ers son 14 t ers son) perandor ro-

mak (27 para ers son 14 t ers son). 217, 218.

Aurangzeb (1618-1707) sundimtar feudal indian (1658-1707) nga dinastia e Mogolve t Mdhenj. 134.

B

Babf (Babeuf), Grakh (emri i tij i vrtet ishte Fransua Noel) (1760-1797) revolucionar francez, prfaqsues shauar i komunizmit barazimtar, utopik, organiza-tor i komplotit t t barabartve. 165.

Baklent (Buckland), Uiliam (1784-1856) gjeolog anglez; ishte njkohsisht edhe kryeprift i katedrales s Uestmin-sterit. 325.

Bakunin, Mihail Aleksandrovi (1814-1876) ideolog i anar-kizmit, armik i trbuar i marksizmit. 248, 274.

Barbon, Nikolla (rreth 1640-1698) mjek anglez, ekonomist bor-gjez, nj nga paraardhsit e ekonomis politike kla-sike borgjeze. 153.

TREGUESI I EMRAVE 415 ,

Bart (Barth), Paul (1858-1922) sociolog borgjez gjerman, q ka luftuar kundr marksizmit. 316.

Baur, Ferdinand Kristian (1792-1860) teolog gjerman, drej-tuesi i shkolls s Tybingenit, profesor n Tybingen. 228.

Bauer, Bruno (1809-1882) filozof idealist gjerman, nj nga hegeliant e rinj m t shquar, radikal borgjez, kri-tik i bibls, autor i disa veprave mbi historin e krish-terimit t hershm. 33, 85, 215, 216, 217, 219, 220, 248, 50, 274, 359, 360, 382.

Beji (Bayle), Pier (1647-1706) filozof skeptik francez, q luf-tonte kundr metafiziks, dogmave kishtare dhe pa-ragjykimeve fetare. 66, 294.

Beker (Becker), August (1814-1871) publicist gjerman, n vjett 1840-1850 ishte nj nga udhheqsit e vajtlin-gianve t Zvicrs. 356.

Bekon (Becon), Frensis, baron i Verulamit (1561-1626) fi-lozof i shquar anglez, themelues i materializmit an-glez; natyralist dhe historian. 39, 68-69, 193, 322- -325.

Benari (Benary), Ferdinand (1805-1880) filolog orientalist gjerman dhe studiues i bibls, profesor n Berlin. 232, 234, 375, 377, 379.

Bengel, Joan Albreht (1687-1752) teolog protestant gjerman. 379.

Bentam (Bentham), Jeremia (1748-1832) sociolog borgjez anglez, teoricien i utilitarizmit. -- 72.

Ber, Karl Maksimovi (1792-1876) akademik rus, themelues i embriologjis shkencore. 180, 212.

Bernshtajn (Bernstein), Eduard (1850-1932) socialdemokrat gjerman; pas vdekjes s Engelsit u b :enegat dhe -krkoi t reviziononte marksizmin. 316.

Bernje (Bernier), Fransua (1625-1688) mjek dhe udhtar fran-cez. 134, 136, 139.

Bertlo (Berthelot), Marselen (1827-1907) kimist 1 madh fran-cez, autor i disa veprave mbi sintezn e lndve or-ganike dhe mbi historin e kimis. 265.

416 TREGUESI I EMRAVE

Bme (Bohme), Jakov (1575-1624) zejtar gjerman, filozof mis-tik: n sistemin e tij kishte disa elemente t dia-lektiks 23. 67, 323.

Bismark (Bismarck), Oto (1815-1898) kryeministr prusian, nga viti 1871 kancelari i par i Perandoris Gjerma-ne. 157, 163-164.

Blan (Blanc), Lui (1811-1882) socialist dhe historian mikro-borgjez francez, figur e shquar e revolucionit t vje-tve1848-1849, q qndronte n pozitat e pajtimit me borgjezin. 265.

Bloh (Bloch), Josif (lindi m 1871) redaktor i revists So-zialistische Monatshefte-. 302.

Bokao (Boccaccio), Xhovani (1313-1375) novelisti dhe sati-riku m i madh italian i epoks s Rilindjes, i njo-nur pr antiklerikalizmin e tij. 110.

Bolingbrok (Bolingbroke), Henri (1678-1751) filozof deist dhe personalitet politik anglez, nj nga krert e partis tori. 336.

Boll (Ball), Xhon (vdiq n vitin 1381) prift anglez fshati; predi-kues popullor, nj nga frymzuesit e kryengritjes fshatare t Uot Tajlerit n Angli n vitin 1381. 109, 111.

Brajt (Bright), Xhon (1811-1899) fabrikant anglez, Perso-nalitet politik borgjez, fritreder, nj nga themeluesit

e Lidhjes kundr ligjeve t drithit; nga fundi i dhje-tvjetshit 1860-1870 u b nj nga krert e partis liberale; ka qen ministr n nj sr kabinetesh li-berale. 344.

Brentano, Lujo (1844-1931) ekonomist borgjez gjerman, socia-list i katedrs. 347.

Brykneri (Bruckner), Xhon (1726-1804) prift protestant an-glez. 153.

Bruno, Xhordano (1548-1600) mendimtar i madh italian, ma-terialist dhe ateist; zhvilloi teorin e Kopernikut mbi ndrtimin e gjithsis; u dogj nga inkuizicioni. sepse nuk pranoi t hiqte dor nga idet e tij. 170, 209.

Biihner (Bechner), Ludvig (1824-1899) mjek gjerman, popu-

TREGUESI I EMRAVE 417

llarizues i shkencave t natyrs, prfaqsues i mate-rializnnit vulgar. 257.

Cezar (Gaj Jul Cezari) (rreth 100-44 para ers son) strateg i famshm dhe burr shteti romak. 218.

Clner (Zellner), Johan Karl Fridrih (1834-1882) fizikan dhe astronom gjerman; prkrahs i spiritizmit. 203-204.

Ciceroni (Mark Tul Ciceroni) (106-43 para ers son) orator i shquar dhe burr shteti romak, filozof eklektik.

9, 22.

allmers (Chalmers), Tomas (1780-1847) teolog protestant dhe ekonomist anglez, pasues i Mal1usit. 152, 155.

D

Dalton, Xhon (1766-1844) kimist dhe fizikan i shquar anglez,

zhvilloi idet e atomistiks n kimi. 178.

Darvin (Darwin), arls (1809-1882) natyralist i madh anglez, themelues i teoris s prejardhjes dhe t zhvillimit t llojeve t bimve dhe t kafshve: teoria c tij go-diti pr vdekje shpjegimet fetare dhe idealiste t na-tyrs. 151, 180, 186, 194, 211. 260, 279, 319 .

Daumer, Georg Fridrih (1800-1875) shkrimtar gjerman, au- tor i disa veprave mbi hIstorin e fes. 97-105.

Defo (Defoe), Daniel (rreth 1660-1731) shkrimtar dhe gazetar i dgjuar borgjez anglez, q Sht marr me shtjet e ekonomis, t politiks, t historis dhe t fes; au- tor i romanit t famshm Robinson Kruzo-. 152.

Dekart (Descartes), Rene (1596-1650) filozof dualist, metema-

27 23

418 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 419

4

tikan dhe natyralist i shquar francez. 63-65, 69, 70-71, 171, 178, 255, 257.

Demokriti (rreth 460 - rreth 370 para ers son) filozof ma-terialist i madh i Greqis s Vjetr, nj nga themelue-sit e teoris atomistike. 65, 67, 322.

Dezami (Dzamy), Teodor (1803-1850) publicist francez, ma-terialist, prfaqsues i shquar i rryms revolucionare t komunizmit utopist. 72.

Dlinger (DUllinger), Ignac (1799-1890) teolog gjerman, dikur kryesonte lvizjen e katolikve t vjetr gjerman, t cilt nuk donin t pranonin dogmn e pagabueshm-ris s paps. 207.

Didro (Diderot), Deni (1713-1781) filozof i shquar francez, pr-

facisues i materializmit mekanistik, ateist, nj nga ideologt e borgjezis revolucionare franceze, ilumi-nist, kryetari i enciklopedistve; pr veprat e tij atei-ste u burgos dhe u mbyll n nj kshtjell. 70, 262.

Diegen (Dietzgen), Josif (1828-1888) puntor gjerman lku-rsh, socialdemokrat, filozof autodidakt. a arriti vet n bazat e materializmit dialektik; armik i klerika-lizmit dhe i agnosticizmit. 277.

Dingelshtedt (Dingels'edt), Franc, baron (1814-1881) poet dhe shkrimtar gjerman; n fillim ishte prfaqsues i poe-zis politike t opozits mikroborgjeze, nga mesi i dhjetvjetshit 1840-1850 u b dramaturg i oborrit; ishte monarkist. 98.

Dtzraeli (Disraeli), Benxhamin, Konti Bikonsfild (1804-1881) burr shteti dhe shkrimtar anglez, udhheqs i par-tis konservatore, kryeminis.r (1868 dhe 1874-1880). 344.

Doduell (Dodwell), Henri (vdiq m 1784) filozof materialist anglez, q vuri n dyshim vrtetsin e prmbajtjes s bibls dhe kritikoi legjendat mbi martirt e krish-ter. 69, 324.

Drejper (Draper), Xhon Uiliam (1811-1882) fiziolog arne-

rikan, kimist dhe htstorian liberal borgjez i kulturs, q demaskoi obskurantizmin kishtar. 191.

Duns Skot (Duns Scotus), Johan (rreth 1265-1308) filozof i kohs s mesjets, skolastik, prfaqsues i nominaliz-mit, q ishte shprehja e par e materializmit n

mesjet. 67, 322. Dypyi (Dupuis), Sharl Fransua (1742-1809) iluminist borgjez

francez; libri i tij mbi prejardhjen e kuleve fetare luajti nj rol t madh n propagandn antifetare.

70.

Dyrer (Durer), Albreht (1471-1528) piktor dhe gravurist, skul-ptor dhe arkitekt i madh gjerman, nj nga prfag-suesit m t mdhenj t kulturs s epoks s Rilin-

djes n Gjermani. 169.

Dyring (DUhring). Eugen (1833-1921) materialist vulgar gjer-man, pozitivist. eklektik, ideolog i socializmit mikro-borgjez reaksionar, armik i marksizmit. 160, 161,

163, 318, 319, 320.

Ekerman (Eckermann), Johan Peter (1792-1854) shkrimtar gjerman, autor dhe botues i Bisedave me Gten n

vjett e fundit t jets s tij-. 98.

Engelhard, Magdalina Filipina (1756-1831) poetesh gjerma-

ne jo fort e njohur. 99. Epikuri (rreth 341 rreth 270 paa ers son) filozof mate-

rialist i shquar i Greqts s Vjetr dhe ateist. 9,

10, 22, 65, 149, 218. 224.

Eskili (525-456 para ers son) drama'urg i shquar i Greqis s Vjetr, autor tragjedish klasike. 48.

Eshli (Ashley), Antoni, nga viti 1851 kont Shef'sberi (1801-1885)

personalitet polit;k anglez, tori. 140-141.

Eulaidi (fundi i shek. IV fillimi i shek. III para ers son)

matematikan i shquar i Greqis s Vjetr. 170.

Evald (Ewald). Georg Henrih (1803-1875) filozof gjerman, orientalist dhe teolog, studiues i bibls. 218. 375.

420 TREGUESI I EMRAVE

Fthte (Fichte), Johan Gotlib (1762-1814) filozof gjerman, idealist subjektiv, prfaqsues i idealizmit gjerman t fundit t shekullit XVIII dhe fillimit t sheku-llit XIX. 39.

Fi/ipi // (rreth 382-336 para ers son) mbret i Maqedonis (359-336 para ers son), i ati i Aleksandrit t Ma-qedonis. 370.

Filoni i Ateksandris (rreth 20 para ers son rreth 54 t ers son) prfaqsuesi kryesor i filozofis fetare judeo--aleksandrine t fillimit t shekullit I, q ushtroi nj ndikim shum t madh mbi formimin e teologjis s krishter. 217-218, 219, 230, 359-360.

Finlen, Xhejms artist, n vjett 1852-1854 ishte antar i Komitetit ekzekutiv t Shoqats artiste kombtare. 144.

Flavt dinasti perandorsh romak (69-96). 360. Fogt (Vogt), Karl (1817-1895) - natyralist gjerman. materialist

vulgar. 257. Fojerbah (Feuerbach), Ludvig (1804-1872) nj nga filozoft

materialist dhe ateist m t mdhenj t periudhs para Marksit, q ka kritikuar n mnyr t shklqyer idealizmin dhe fen, sidomos krishterimin. 33, 34, 63, 66, 73-76, 236, 237, 249, 250-251, 254-261, 263-274, 316.

Forster, Uiliam (1819-1886) fabrikant anglez, nj nga krert e partis liberale. 342, 344.

Frank/in, Benxhamin (1706-1790) shkenctar i shquar dhe personalitet politik amerikan, pjesmarrs i lufts pr pavarsin e kolonive angleze n Amerikn Veriore, ekonomist. 152, 153.

Prederiku II (i mbiquajtur 1 madh) (1712-1786) mbret I Prusis (1740-1786). 161.

Prederik Vi/heimi /I/ (1770-1840) mbret i Prusis (1797-1840). 213, 240, 245.

TREGUESI I EMRAVE

421

Frederik Vilhelmi IV (1795-1861) mbret i Prusis (1840-1861).

56, 91-92, 248.

Furje (Fourier), Sharl (1772-1837) socialist utopist i madh francez. 72, 300, 369.

G

Galba (Serv Sulpic Galba) (rreth 5 para ers son 69 t ers son) perandor romak (68-69). 234, 376, 377, 378.

Gale (Galle), Johan Gotfrid (1812-1910) astronom gjerman,

i cili n vitin 1846 zbuloi planetin Neptun. 254.

Galilei, Galileo (1564-1642) fizikan dhe astronom i madh ita-lian, krijues i bazave t mekaniks, luftonte pr nj botkuptim prparimtar; n vitin 1633 u gjykua nga inkuizicioni pr teorin e tij t rrot -ullimit t Toks

rreth Diellit. 210.

Gasendi (Gassendi), Pier (1592-1655) filozof materialist i d-gjuar francez, prkrahs dhe propagandist i teoris atomistike t Epikurit; e rehabilitoi kt t fundit nga shpifjet e kishs s krishter; fizikan dhe matemati-kan. 9, 10, 65.

Gaterer (Gatterer) shih Engelhard, Magdalina Filipina.

Gej (Gay), Zhul (1807 pas 1876) komunist utopist francez.

72.

Georg (1471-1539) duk i Saksonis (1500-1539); nj nga orga-nizatort e masakrave kundr fshatarve kryengri-ts n Turingi m 1525. 127.

Gres (Gorres). Jozef (1776-1848) shkrimtar gjerman i rrym'es romantike reaksionare. filolog dhe historian. prkra-hs i katolicizmit. 37.

Gte (Goethe), Johan Volfgang (1749-1832) shkrimtar dhe mendimtar i madh gjerman. 97, 98, 245, 259.

Gfrrer (Gfrbrer), August Fridrih (1803-1861) historian gjer- man i krishterimit dhe i kishs, prfaqsues i shko- Ils s Tybingenit, profesor n Universitetin e Fraj-

burgut. 228.

422 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 423

Gibon (Gibbon), Eduard (1737-1794) historian borgjez anglez, autor i veprs me shum vllime Historia e rnies dhe e shkatrrimit t Perandoris Romake, n t ci-ln u mundua t jep:e nj histori kritike t kishs s krishter. 131.

Gilani (Ghillany), Fridrih Vilhelm (1807-1876) historian dhe teolog gjerman jo fort i dgjuar. 99.

Gizo (Guizot), Fransua Pier Gijom (1787-1874) historian bor-gjez francez dhe bur shteti, nga viti 1840 deri n vitin 1848 drejtoi n fakt politikn e brendshme dhe t jashtme, shprehte interesat e borgjezis s madhe financiare. 285.

Grebel, Konrad udhheqs i sektit t anabaptistve n Cyrih, pasues i Myncerit; bnte agjitacion revolucionar n Gjermanin Jugore. 129.

Groci (Grotius), Hugo (1583-1G45) shkenctar holandez, ju-rist, nj nga themeluesit e teoris borgjeze t s drejts natyrore. 39.

Grov (Grove) Uiliam Robert (1811-1896) jurist dhe fizikan anglez. 177, 211.

Grovnor (Grosvenor), Robert (1801-1893) aristokrat anglez, i prkiste krahut t djatht t vigve. 142, 148.

Gryn (Griin), Karl (1817-1885) publicist mikroborgjez gjer-

man, nga mesi i dhjetvjetshit 1840-1850 ishte nj nga prfaqsuesit kryesor t socializmit t vrtet. 250.

Guckov (Gutzkow), Karl (1811-1878) shkrimtar gjerman, nj nga prfaqsuesit e grupit letrar Gjermania e Re; n vjett 1838-1842 ishte redaktor i revists Tele-graph fi.ir Deutschland. 99.

Guld (Gould), Xhej (1836-1892) financier amerikan. milio-ner. 310.

Gj

Gjergji IV (1762-1830) mbret i Anglis (1820-1830). 142.

Hafiz, Shamsedin Mohamed (rreth 1300 rreth 1389) nj nga poett m t mdhenj persian, klasik i letrsis

taxhike; me origjin taxhike. 101.

Hajne (Heine), Henrih (1797-1856) poet 1 madh revolucionar gjerman. 218, 240, 369.

Hartli (Hartley), David (1705-1757) mjek anglez, filozof ma-terialist. 324.

Hegel, Georg Vilhelm Fridrih (1770-1831) nj nga filozoft m t mdhenj gjerman idealist objektiv, prpu-nol n mnyrn m t gjithanshme dialektikn idea-liste. 10, 33, 39, 51, 63, 70, 122, 215, 236-247, 251- -256, 258, 262, 267-269, 274-278, 281, 283, 287, 315 317,

328.

Heksli (Huxley), Tomas Henri (1825-1895) natyralist anglez, bashkpuntori m i afrt i . Darvinit dhe popu-llarizues i teoris s tij. 207.

Helvect, Klod Adrian (1715-1771) filozof i shquar francez, prfaqsues i materializmit mekanistik, ateist, nj nga ideologt e revolucionit borgjez francez. 66,

70-72.

Henriku VI/ (1457-1509) mbret i Anglis (1485-1509). 335.

Henriku VIII (1491-1547) mbret i Ang]is (1509-1547). 334. Herakliti (rreth 540 rreth 480 para ers son) filozof i

shquar i Greqis s Vjetr, nj nga themeluesit e dia-

lektiks, materialist spontan. 40.

Hermes, Karl Henrih (1800-1856) publicist reaksionar gjer-man, n vitin 1842 ishte nj nga redaktort e nische Zeitung; agjent i fsheht i qeveris prusiane.

14-16, 21-30. Hershel (Herschel), Uiliam (Fridrih Vilhelm) (1738-1822)

shkenctar i shquar anglez n fushn e astronomis dhe t optiks; me origjin gjermane. 175.

Hjum (Hume), David (1711-1776) filozof anglez, idealist su-

424 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 425

bjektiv, agnostik; historian dhe ekonomist borgjez, shquhej pr skepticizmin e tij dhe pr mendimet e lira n shtjet e fes. 11, 153, 154-155, 253, 254.

Hobs (Hobbes), Tomas (1588-1679) filozof i shquar anglez, pr-faqsues i materializmit mekanistik; pikpamjet poli-tike dhe shoqrore t Hobsit ishin liruar nga ndi-kimi fetar, por dalloheshin pr tendenca t thek-suara anticlemokratike. 39, 65, 68, 69, 92, 153, 255, 323-324, 325, 336.

Holbah (Holbach), Pol Anri (1723-1789) filozof i shquar fran-cez, prfaqsues i materializmit mckanistik, nj nga ideologt e borgjezis revolucionare franceze, autor i shum librave dhe broshurave, q kritikojn ashpr fen dhe kishn dhe predikojn ateizmin. 70.

Horn (Horne), Xhorxh (1730-1792) peshkop anglikan. 154.

Hubmajer (Hubmaier), Baltazar (vdiq m 1528) pasues i Myn-cerit dhe predikues i reforms popullore, nj nga fry-mzuesit e kryengritjes s fshatarve dhe t qyteta-rve n Shvarcvald; u dogj mbi zgjarr m 1528. 129.

Humboldt, Aleksandr (1769-1859) natyralist i shquar gjer-man. 212.

Hus, Jan (rreth 1369-1415) reformator i shquar ek, profe-sor i Universitetit t Prags, frymzues i lvizjes na-cionallirimtare eke; u akuzua si heretik dhe u dogj mbi zjarr. 110.

Hyten (Hutten). Ulrih fon (1488-1523) poet humanist gjer-man, prkrahs i reforms, kundrshtar i flakt i ki-shs s Roms, pjesmarrs i kryengritjes s kalorsve t vjetve 1522-1523 dhe ideolog i saj. 115.

I

Irineu (rreth 130 rreth 202) grek nga Azia e Vogl, autor i traktatit Kundr herezive dhe i veprave t tjera q mbrojn krishterimin. 233, 234, 377, 378, 379.

J

Jamblih (vdiq rreth vitit 330) filozof i periudhs s rnies s Perandoris Romake, neoplatonik, mistik. 198.

Joakim De Fiore (nga Kalabria) (rreth 1132-1202) mistik ita-lian i kohs s mesjets, nj nga prhapsit e ideve mbi ardhjen e dyt t Krishtit dhe mbi mbret-rin mijvjeare; doktrina e tij u shpall nga kisha katolike si heretike. 119.

Johani (1468-1532) duk i Saksonis, nga viti 1525 princ sun-dimtar i Saksonis; nj nga ndjeksit e Myncerit, organizator i masakrave kundr fshatarve kryengri-ts n Turingi n vitin 1525. 125.

Juliani (Femohuesi) (rreth 331-363) perandor romak (361-

-363). 23.

Kabants (Cabanis), Pier Zhan Zhorzh (1757-1808) miek fran-cez, filozof materialist. 64.

Kabe (Cabet). Etjen (1788-1856) publicist francez, prfaq-sues i shquar i komunizmit utopik paqsor, autor librit Udhtim n Ikari. 72.

Kaligula (12-41) perandor romak (37-41). 234, 376.

Kalvin (Calvin), Zhan (1509-1564) figur e shquar e refor-ms, themelues i njrs prej rrymave t protestan-tizmit kalvinizmit, q u prhap shum n Zvicr, Holand. Angli dhe Franc. 170, 293, 333.

Kampane/a (Campanella), Tomazo (1568-1639) filozof italian, nj nga prfaqsuesit e par t komunizmit utopik; pr pikpamjet e tij prparimtare n fushn e fes dhe t politiks u ndoq nga kisha katolike. 39.

Kant, Imanuil (1724-1804) filozof i shquar gjerman, theme-lues i idealizmit gjerman t fundit t shekullit XVIII

TREGUESI I EMRAVE 427 426 TREGUESI I EMRAVE

dhe fillimit t shekullit XIX. 174-179, 211, 242, 253- -258, 261, 272, 315, 329.

Kantijon (Cantillon), Riard (rreth 1680-1734) ekonomist an-glez, paraardhs i shkolls s fiziokratve, tregtar. 153.

Karier (Carrire), Moric (1817-1895) filozof idealist gjerman, profesor i estetiks. 98.

Karli / (1600-1649) mbret i Anglis (1625-1649); u ekzekutua n kohn e revolucionit borgjez anglez t shekullit XVII. 92, 334.

Kartrajt (Cartwright), Edmund (1743-1823) shpiks i dgjuar anglez. 339.

Kene (Quesnay), Fransua (1694-1774) ekonomist i madh francez, themelues i shkolls s fiziokratve: nga pro-fesioni ishte mjek. - 153.

Kepler, Johan (1571-1630) astronom gjerman, i cili, duke u

bazuar n teorin e Kopernikut, zbuloi ligjet e lvi-

zjes s planetve; kto zbulime goditn rnd pik-pamjet fetare mbi gjithsin. 171, 210.

Keteler (Ketteler), Vilhelm (1811-1877) peshkop i Majncit. 207.

Kpen (Kppen), Karl Fridrih (1808-1863) publicist radi- kal dhe historian gjerman, hegelian i ri. 10.

Kiark (Clarke), Samuel (1675-1729) teolog dhe filozof idealist anglez. 23.

Klaudi (10 para ers son 54 t ers son) perandor ro-mak (41-54). 234, 362, 376, 377.

Klopshtok (Klopstock), Fridrih Gotlib (1724-1803) poet gjer-man, nj nga prfaqsuesit e par t Iluminizmit bor-gjez n Gjermani. 103.

Knige (Knigge), Adolf (1752-1796) shkrimtar gjerman. 102. Kobden (Cobden), Riard (1804-1865) fabrikant anglez, perso-

nalitet politik borgjez, fritreder, nj nga themeluesit e Lidhjes kundr ligjeve t drithit. 344.

Kolins (Collins), Antoni (1676-1729) filozof materialist anglez, hidhte posht dogmn fetare mbi pavdekshmrin e shpirtit. 69, 324.

Komodiani (shekulli III) poet latin; jan ruajtur deri n ditt tona dy vjersha t tij me prmbajtje fetare t krish-ter, q drejtohen kundr paganve. 361.

Kondijak (Condillac), Etjen Bono (1715-1780) filozof deist francez, sensualist, pasues i Lokut. 66, 69-70.

Kondorse (Condarcet), Zhan An:uan (1743-1794) sociolog bor-gjez francez, iluminist; n kohn e revolucionit bor-gjez francez t fundit t shekullit XVIII bnte pjes n zhirondistt. 40, 152.

Konstantini (i mbiquajtur madh-) (rre.h 274-337) perandor

romak (306-337). 216, 359, 363. Kop (Kopp), Herman (1817-1892) kimist gjerman dhe histo-

rian i kimis. 265.

Kopernik Nikolla (1473-1543) astronom i madh polak, the-melues i sistemit heliocentrik t bots, q goditi rnd pikpamje ., fetare mbi gjithsin; teoria e tij u ndoq n mnyr t egr nga kisha. 39, 170, 173, 210, 254.

Kouard (Coward), Uiliam (rreth 1656-1725) mjek anglez, fi-lozof materialist, nuk pranonte se shpirti sht i pav-dekshm dhe se ka nj substanc q nuk sht ma-teriale. 69, 324.

Kovalevski, Maksim Maksimovi (1851-1916) sociolog borgjez, historian dhe jurist rus; i njohur pr studimet e tij mbi rendin e komuns primitive. 321.

Kromuell (Cromwell), Oliver (1599-1658) udhheqs i bor-gjezis dhe i fisnikris s borgjezuar n periudhn

e revolucionit borgjez anglez t shekullit XVII; nga viti 1653 u b lord protektor i Anglis, i Skocis dhe

i Irlands. 333.

Krug, Vilhelm Traugot (1770-1842) filozof idealist gjerman.

- 98.

Kruks (Crokes), Uiliam (1832-1919) kimist dhe fizikan anglez;

e komprometoi veten si shkenctar duke u marr me

spiritizm. ^00-207.

Kulman (Kuhlmann), Georg informator i fsheht i qeveris austriake; sharlatan, e hiqte veten si -profet; pre-dikonte midis zejtarve vajtlingian gjerman n Zvi-

428 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 49

cr idet e -socializmit t vrtet-, duke i veshur me frazeologji fetare. 356-357.

Kyvje (Cuvier), Zhorzh (1769-1832) natyralist i madh fran-cez, zoolog dhe paleontolog, q mbronte n t njj-tn koh teorin idealiste reaksionare dhe antishken-core t katastrofave. 176, 211.

Lafarg (Lafargue), Pol (1842-1911) propagandist i marksizmit n Franc, nj nga themeluesit e Partis Puntore Franceze, udhheqs i shquar i lvizjes puntore ndkombtare, mik i afrt dhe nxns i Maksit dhe i Engelsit; autor i shum pamfleteve antifetare. 320.

Lajbnie (Leibniz), Gotfrid Vilhelm (1646-1716) matematikan i madh gjerman; filozof idealist. 23, 63, 65, 66, 69, 70, 171.

Lajel (Lyell), arls (1797-1875) shkenctar i njohur anglez, gjeolog. 176, 177, 211.

Lamark (Lamarck), Zhan Batist (1744-1829) natyralist i shqu- ar francez, q argumentoi teorin e evolucionit n bio- logji para Darvinit, materialist. 180, 211, 259.

Lamene (Lamennais), Felisite (1782-1854) abat francez, publi- cist, nj nga ideologt e socializmit t krishter. 356.

Lametri (Lamettrie), Zhylien (1709-1751) mjek francez, filo-zof, prfaqsues i shquar i materializmit rnekanistik. 64, 70.

Lange, Joakim (1670-1744) teolog gjerman, profesor n Hale, ultrareaksionar. 40.

Laplas (Laplace), Pier Simon (1749-1827) astronom, matemati-kan dhe fiikan i shquar francez; hipoteza e tij mbi lindjen e sistemit diello e dobsoi shum ndikimin e pikpamjeve fetare mbi formimin e bots. 174, 175, 181, 211, 212, 326.

Lavuazje (Lavoisier), Antuan Loran (1743-1794) shkenctar i shquar francez, kimist. 178.

Leonardo da Vini (Leonardo da Vinci) (1452-1519) piktor,

shkenctar enciklopedik dhe inxhinier i madh italian i epoks s Rilindjes. 169,

Lerua (Le Roy). Anri (holandisht De Roy, latinisht Regius) (1598-1679) mjek holandez, filozof, prfaqsues i hershm i materializmit mekanistik. 64.

Leverj (Leverrier) Urben Zhan Zhozef (1811-1877) astronom

i shquar francez. 254. Line (Linn), Karl (1707-1778) natyralist i shquar suedez. kri-

jues i sistemit t klasifikimit t bimve dhe t kaf-shve. 171, 172.

Lo (Law). Xhon (1671-1729) ekonomist dhe financier borgjez anglez. ministr i Financave n Franc (1719-1720); i njohur pr spekulimet e tij me rastin e emetimit t kartmonedhave, q prfunduan me nj falimentim t bujshm. 65, 153.

Lohner (Lochner), Georg (1798-1882) filolog gjerman. 98.

Lok (Locke). Xhon (1632-1704) filozof i shquar dualist dhe sensualist anglez; ekonomist borgjez. 63 67, 69-

-70, 72. 153, 315, 324, 325.

Lui Bonaparti shih Napoleoni III.

Lui Filipi (1773-1850) mbret i Francs (1830-1848). 334, 342.

Luigji XIV (1638-1715) mbret i Francs (1643-1715). 294.

Luigji XVI (1754-1793) mbret i Francs (1774-1792) u elcze- kutua n kohn e revolucionit borgjez francez t fun- dit t shekullit XVIII. 90-91 93.

Lukiani (rreth 120 rreth 180) shkrimtar satirik i shquar i Greqis s Vjetr, ateist; n veprat e tij satirike sht tallur me botkuptimin fetar dhe filozofik t periu-dhs s rnies s bots antike dhe, veanrisht me krishterimin. 14, 22, 48, 154, 353, 355.

Lukreci (rreth 99 rreth 55 para ers son) filozof dhe

poet i shquar romak materialist, ateist. 22.

Luter (Luther). Martin (148Ci-1546) figur e shquar e refor-

TREGUESI I EMRAVE 431 430 TREGUESI I EMRAVE

ms, themelues i protestantizmit (luteranizmit) n Gjermani; ideolog i byrgerve gjerman; n kohn e Lufts fsha.are t vitit 1525 mori ann e princrve kundr fshatarve kryengrits dhe t varfrve t qy-tetit. 53, 113-121, 124-130, 169, 210, 293, 332-333.

Lyke (Lcke), Fridrih (1791-1855) teolog protes:ant gjerman, autor i Komenteve t shkrimeve t ungjilltarit Joan; nga viti 1827 punoi si profesor n Gtingen. 375.

M

Majer (Mayer), Julius Robert (1814-1878) natyralist i shquar gjerman, nj nga t part q formuloi ligjin e ruaj-tjes dhe t shndrrimit t energjis. 177.

Majsner (Meissner), Alfred (1822-1885) shkrimtar gjerman rryms demokratike, aty nga viti 1845 ishte prfaq-sues i poezis s socializmit t vrtet; m von u b liberal. 98.

Makiaveli (Machiavelli), Nikolo (1469-1527) mendimtar poli-tik, historian dhe shkrim'ar italian, nj nga ideolo-gt e borgjezis italiane t periudhs s lindjes s marrdhnieve kapitaliste. 39, 169.

MaWransh (Malebranche), Nikola (1638-1715) filozof idealist francez, metafizikan. 23, 63, 66, 69, 71.

Maltus (Mal:hus), Tomas Robert (1766-1834) prift aiglez, ekonomist reaksionar, ideolog i aristokracis ifligare t borgjezuar, apologjet i predikues teoris njerzore t superpopullimit. 152, 153.

Mandevil (Mandeville), Bernard (1670-1733) shkrim'ar mo-ralist demokrat dhe ckonomist anglez. 72, 153.

Maners (Manners), Xhon, duk i Ratlendit (1818-1906) aris-tokrat anglez, tori, autor pamfletesh pseudofilantro-pike mbi gjendjen e puntorve t fabrikave. 345.

Mantel, Johan (rre'h 1468-1530) teolog, predikues n Shtut-gart, pasues i Myncerit. 129.

Mantel, Gideon Alxhernon (1790-1852) gjeolog dhe paleonto-log anglez, u mundua t pajtoj zbulimet e vela shkencore me legjendat e bibls. 325.

Mark Aureli Antoni (121-180) perandor orriak (161-180), fi-lozof stoik. 360.

Medler (Madler), Johan Henrih (1794-1874) astronom gjer-man. 175, 181, 189.

Melanhton (Melanchton), Filip (1497-1560) teolog gjerman, ndihmsi m i afrt i Luterit; s bashku me t tia prshtati luteranizmin interesave t princrve; mbajti nj qndrim armiqsor ndaj ideve revolucionare t

Myncerit. 126.

Menger, Anton (1841-1906) jurist austriak, profesor i Uni-versitetit t Vjens, prfaqsues i njrs nga rrymat e socializmit borgjez i t ashtuquajturit socializm juridik. 351.

Minje (Mignet), Fransua Ogyst Mari (1796-1884) historian borgjez liberal francez i periudhs s Restaurimit, iu afrua kuptimit t rolit t lufts s klasave n histc-rin e shoqris feudale. 285.

Mirabo (Mirabeau), Onore Gabriel (1749-1791) figur e shqu-ar e revolucionit borgjez francez t fundit t sheku-Ilit XVIII, shprehs i interesave t borgjezis s ma-dhe dhe t fisnikris s borgjezuar. 153.

Mirabo (Mirabeau) (ati), Viktor, markez d (1715-1789) eko-nomist france, fiziokrat. 40.

Mojrer (Maurer), Herman (1813 rreth 1882) shkrimtar gjerman pa ndonj rndsi t madhe i rryms demo-kratike, antar i Lidhjes s t prbuzurve, dhe m von i Lidhjes s t drejtve. 98.

Moleshot (Moleschott), Jakov (1822-1893) fiziolog me origjin holandeze, prfaqsues i materializmit vulgar. 257.

Montalamber (Montalambert), Mark Rene (1714-1800) inxhi- nier dhe teoricien ushtarak francez, 169.

Monteskj (Montesquieu), Sharl (1689-1785) sociolog boreiez francez, ekonomist dhe shkrim ar, prfaqsues i Ilu-

432 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 433

minizmit borgjez t shekullit XVIII, teoricien i mo-narkis kushtetuese. 40.

(More). Tomas (1478-1535) personalitet politik an-glez, lord-kancelar, shkrimtar humanist, nj nga pr-faqsuesit e par t komunizmit utopik. autor i Utopis-. 153.

Aludi (Moody), Duajt (1837-1899) ungjilltar amerikan, mi-sionar, nj nga organizatort e lvizjes s reviva-lizmit. 341.

Mundt, Teodor (1808-1861) shkrimtar gjerman. nj nga pr-faqsuesit e grupit letrar -Gjermania e Re-; m voni ,

u b profesor i letrsis dhe i historis n Breslau dhe n Berlin. 99.

Myncer (Mnzer), Tomas (rreth 1490-1525) revolucionar madh gjerman, udhheqs dhe ideolog i kampit t fshatarve e plebejve n kohn e reforms dhe t Lufts fshatare t vitit 1525, predikonte idet e ko-munizmit utopik barazimtar. 108, 112, 113. 117-130.

N

Nabukodonozori II mbret i Babilonis (rreth 604 .rreth 562 para ers son). 362.

Napoleoni / Bonaparti (1769-1821) perandor i Francs (1804- - 1814 dhe 1815). 27, 40, 264, 313, 326.

Napoleoni III Lui Bonaparti (1808-1873) perandor i Franc& (1852-1870). 341.

Neper (Napier), Xhon (1550-1617) matematikan skocez. 171. Neroni (37-68) perandor romak (54-68). 221, 222-223, 233-

- 235, 376-378. Noak (Noack), Ludvig (1819-1885) teok)g dhe filozof gjer-

man. 98. North, Dadli (1641-1691) tregtar dhe ekonomist anglez. n-

puns i lart. 153. Nostradamus, Mishel (1503-15661 mjek dhe astrolog francez.

mistik. 103.

Novairi (rreth 1290 rreth 133`11 bietorian arab. 138.

Nj

Njuton (Newton), Isaak (1642-1727) fizikan, astronorn dhe matematikan i madh anglez, themelues i mekaniks sl shkenc. 23, 64, 171, 173-175, 193, 210, 213.

Oken. Lorenc (1779-1851) shkenctar dhe filozof natyralist

gjerman. 180.

Ortes, Xhamaria (1713-1790) murg venecian, shkrimtar eko- nomist i shquar i shekullit XVIII. 153. -

Oton (Mark Salvi Oton) (32-69) perandor romak (69). 234. 376-378.

Ouen (Owen), Robert (1771-1858) anglez; nga pikpamjet radht e materialistve 72, 74, 300, 326.

Perikliu (rreth 493-429 para ers son) burr shteti athinas. q ndihmoi pr forcimin e demokracis skllavopro-

nare. 21.

Persi (Avl Persi Flak) (34-62) satirik romak, stoik. 223, 230.

Peti (Petty), Uiliam (1623-1687) ekonomist dhe statistisien i shquar anglez, themelues i ekonomis politike klasike

borgjeze n Angli. 153.

Petroni (Gaj Petroni Arbitr) (vdiq n vitin 66) shkrimtar romak, mendohet se sht autor i romanit Satirikon-. n t cilin jan dhn nj sr tablosh nga jeta e prditshme e shoqris romake q ishte duke u shpr-

br n periudhn e sundimit t Neronit. 221.

Mor

socialist utopist i madh e tij fllozofike prfshihet n francez t shekullit XVIII.

28 23

434 TREGUESI I EMRAVE

Plutarku (rreth 46 rreth 125) shkrimtar moralist dhe fi-lozof idealist i Greqis s Vjetr. 9, 10, 11.

Pristli (Priestley), Xhozef (1733-1804) shkenctar, kimist dhe filozof materialist i dgjuar anglez 69, 324.

Prudon (Proudhon), Pier Zhozef (1809-1865) publicist fran-cez, ideolog i borgjezis s vogl, nj nga themeluesit e anarkizmit. 274.

Ptolemejt dinasti mbretrore e Egjiptit (305-30 para ers son). 302.

Ptolemeu Klaud (shek. II) matematikan, astronom dhe gjeo-graf i Greqis s Vjetr, krijuesi i teoris s sistemit gjeocentrik t bots. 170.

TREGUESI I EMRAVE

435

Ronge, Johanes (1813-41887) prift gjerman, nj nga iniciatora e lvizjes s katolikve gjerman, q mundohe-shin t'ua prshtatnin katolicizmin nevojave t bor-gjezis gjermane. 98.

Ruso (Rousseau), Zhan Zhak (1712-1778) iluminist I shquar francez, demokrat, ideolog i borgjezis s vogl, filo-zof deist. 39, 40, 165, 262.

Rabman (Rabmann), Franc (vdiq m 1525) predikues, pasues i Myncerit dhe prkrahs i reforms popullore, mori pjes n kryengritjet e fshatarve dhe t plebejve t Shvarcvaldit dhe t Klethahut; pas sktypjes prfun-dimtare t lvizjes fshatare n vjeshtn e vitit 1525 u vra mizorisht. 129.

Raumer, Fridrih (1781-1873) historian reaksionar gjerman. 98.

Renan, Ernest (1823-1892) filolog francez dhe historian i fes, idealist. 215, 228, 229, 274, 352, 359, 361, 367, 375, 380.

Robespier (Robespierre), Maksimilian (1758-1794) figur e shquar e revolucionit borgjez francez t fundit t she-kullit XVIII, udhheqs i jakobinve, kryetar i qe-veris revolucionare (1793-1794); u orvat, por pa sukses ta zvendsonte krishterimin me kultin e nj

qeniej e supreme. 266. Robine (Robinet), Zhan Batist Rene (1735-1820) filozof ma-

terialist francez. 70. ltohov (Rochow), Gustav Adolf (1792-1847) prfaqsues i

junkerve reaksionar prusian; ministr i Punve t Brendshme t Prusis (1834-1842). 160.

Safir (Saphir), Moric Gotlib (1795-1858) poet humorist aus-triak. 99.

Saks (Sachs), Hans (1494-1.576) zejtar gjerman, poet dhe kom-pozitor i periudhs s reforms, prkrahs i Luterit, themelues dhe drejtues i shkolls s mjeshtrve-kn-gtar t Nyrembergut. 105.

Sanki (Sankey), Ajra David (1840-1908) ungjilltar amerikan, nj nga organizatort e lvizjes s revivaliz-mit. 34.

Seki (Secchi), Anxhelo (1818-1878) - prift katolik italian, astro-nom i shquar, me punimet e veta e dOlosoi shum ndikimin e shpjegimit fetar t prejardhjes s gjith-sis. 165, 181, 187, 189, 213.

Seneka (Luc Anei Seneka) (rreth 4 para ers son 65 t ers son) filozof romak, nj nga prfaqsuesit m t mdhenj t s ashtuquajturs shkoll stoike t re; me doktrinn e vet etike ideMiste reaksionare ndikoi mbi formimin e dogmatiks s krishter. 217-219, 222, 360.

Sen-Simon (Saint-Simon), Anri (1760-1825) socialist utopist i madh francez. 300, 368.

Servet, Migel (1511-1553) mjek spanjoll, q ka br nj zbu-lim t rndsishm n fushn e qarkullimit t gja-

436 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 437

kut; u dogj me. krkesn e Kalvinit pr mendimet e tij t lira. 170, 209.

Sjuli (Sully), Maksimilien, duk (1559-1641) kryeministr mbretit t Francs, Henrikut IV, nga pikpamjet e veta ekonomike ishte paraardhs i fiziokratve. 153.

Smith, Adam (1723-1790) ekonomist anglez dhe nj nga pr-faqsuesit m t mdhenj t ekonomis politike kla-sike b'orgjeze, shquhej pr qndrimin e vet armiqsor ndaj klerikalizmit dhe pr mendimet e veta t lira. 153-154, 155, 299.

Sokrati (rreth 469 rreth 399 para ers son) filozof idealist i Greqis s Vjetr, ideolog i aristokracis skllavo-pronare. 22.

Spartaku (vdiq n vitin 71 para ers son) gladiator romak, udhheqsi i kryengritjes m t madhe t sIdlevrve n Romn e Vjetr n vjett 73-71 para ers son.

222. Spinoza, Baruh (Benedikt) (1632-1677) filozof materialist i

shquar holandez ateist. 39, 62, 63, 66, 67, 69, 71, 174, 214.

Straborti (rreth 63 para ers son rreth 20 t ers son) gjeograf dhe historian i Greqls s Vjetr. 303.

Stjuart (Stewart), Xhejms (1712-1780) ekonomist borgjez an-glez, nj nga prfaqsuesit e fundit t merkantilizmit. 152.

Stjuartt dinasti mbretrore q ka sunduar n Skoci (1371- -1714) dhe n Angli (1603-1714). 336.

Sh

Shapeler (Schappeler), Kristof (1472-1551) doktor i teologjis, pasues i Myncerit; n vjett 1524-1525 kryesoi opo-zitn e plebejve n Meminhen (Shvabia e Siprme). 129.

Sheftsberi (Shaftesbury), Anton, kont (1671-1713) filozof deist anglez dhe personalitet politik, vig. 336.

Sheling (Schelling), Fridrih Vilhelm (1775-1854) filozof gjer;- man, prfaqsues i idealizmit gjerman t fundit t shekullit XVIII dhe t fillimit t shekullit XIX, m von u b armik i trbuar i shkencs, mbrojts i fes. 33.

Shman (Schmann), Georg Fridrih (1793-1879) filolog gjer-man, historian i antikitetit. 306.

Shiler (Schiller), Fridrih (1759-1805) shkrimtar i madh gjer-man. 97, 98.

Shmidt (Schmidt), Konrad (1863-1932) socialdemokrat gjer-man, m von revizionist. 308.

Shtarke (Starcke), Karl Nikolla (1858-1926) filozof dhe so- ciolog danez. 237, 239, 255, 261-263, 268, 270.

Shternberg (Sternberg), -Aleksandr, baron fon (1806-1868) shkrimtar reaksionar gjerman, ka idealizuar aristo-kracin feudale mesjetare. 98.

Shtirner (Stirner), Maks (pseudonim letrar i Kaspar Shmidtit) (1806-1856) filozof gjerman, hegelian i ri, nj nga ideologt e individualizmit borgjez dhe t anarkiz-mit. 85, 248, 274.

Shtorh (Storch), Niklas ends nga Cvikau, kryetar i sektit t anabaptistve; nn ndikimin e Myncerit u b predi-kues i kryengritjes popullore kundr feudalve , kle-rikal dhe laik. 120.

Shtraus (Strauss), David Fridrih (1808-1874) filozof dhe pu-blicist gjerman, nj nga hegeliant e rinj t shquar, studiues i njohur i historis s lindjes s miteve t ungjillit; pas vitit 1866 u b nacional-liberal. 34, 216, 228, 248, 250, 274, 358.

T

Taciti (Publ Kornel Taciti) (rreth 55 rreth 120) historian i njohur romak. 222, 233, 362, 377, 383.

Tajler (Tyler), Uot (vdiq m 1381) udhheqs i kryengritjes fshatare m t madhe n Angli n vitin 1381. 111.

438 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 439

Taker (Tucker), Xhozaja (1712-1799) prift dhe ekonomist an-glez i mesit t shekullit XVIII, paraardhs i A. Smithit. 153.

Talesi nga Mileti (rreth 624 rreth 547 para ers son) filo-zof i Greqis s Vjetr, themelues i shkolls materia-liste spontane t Miletit. 25.

Tausend (Townsend), Xhozef (1739-1816) prif anglez, gjeolog dhe sociolog, paraardhs ideologjik i Maltusit, q ka mbrojtur teorin antishkencore t superpopullimit. 152, 153.

Templ (Temple), Uiliam (1628-1699) diplomat anglez, autor i nj sr veprave ekonomike, merkantilist, kshill-tari m i afrt i Vilhelmit III. 153.

Tertuliani (Kuirrt Septim Florensi) (rreth 150 rreth 222) teolog i krishter, obskurantist, armik i trbuar shkencs. 23.

Tiberi (42 para ers son 37 t ers son) perandor ro-mak (14-37). 221, 234, 376.

Tindal (Tyndall). Xhon (1820-1893) fizikan anglez. n kr-kimet e tij konkrete qndronte n pozita materia-liste, duke hedhur posht mundsin e do ndrhy-rjeje t forcave mbinatyrore n zhvillimin e naty-rs. 213.

Tjer (Thiers). Adolf (1797-1877) historian borgjez dhe burr shteti francez, kryeministr (1836, 1840), president i republiks (1871-1873), xhelat i Komuns s Parisit. 285.

Tjerri (Thierry), Ogysten (1795-1856) historian liberal bor-gjez francez i periudhs s Restaurimit, q diti t vlersonte deri diku n veprat e veta rndsin e in-teresave materiale dhe t lufts s klasave n histo-rin e Francs. 285.

Torrieli (Torricelli), Evanxhelista (1608-1647) fizikan dhe matematikan italian, dishepull i Galileut. 171.

Uat (Watt), Xhejms (1736-1819) shpiks i shquar anglez, q ka ndrtuar makinn me avull. 339.

Uiklif (Wycliffe), Xhon (rreth 1320-1384) reformator fetar anglez; ka luftuar pr krijimin e nj kishe katolike romake angleze t pavarur nga papa; kisha katolike

e shpalli heretik. 110, 111.

Uolles (Wallace), Alfred Rasell (1823-1913) zoolog dhe zoo-gjeograf anglez, i cili njkohsisht me Darvinin arriti

n teorin e seleksionimit natyror; prkrahs i spiri-tizmit. 194-202, 204-207.

Uolles (Wallace). Robert (1697-1771) prift anglez dhe statis-ticien, paraardhs ideologjik i Maltusit n mbrojtjen

e teoris antishkencore t superpopullimit. 152, 153.

V

Vajtling (Weitling). Vilhelm (1808-1871) udhheqsi i shquar i lvizjes puntore t Gjermanis n periudhn e Iindjes s saj, krijues i sistemit t komunizmit bara-zimtar utopik, q kishte nj nuanc fetare: nga pro-fesioni ishte rrobaqeps. 352, 356.

Vaksmut (Wachsmuth), Vilhelm (1784-1866) historian gjer- man, profesor n Lajpcig. autor i nj sr veprash mbi antikitetin dhe mbi historin e Evrops. 303.

Valdau (Waldau), Maks (pseudonim letrar i Rihard Georg Hau- enshildit) (1825-1855) shkrimtar gjerman. 98.

Vanderbilt, Kornelius (1843-1899) milioner amerikan. 310. Vanderlint, Xhejkob (vdiq m 1740) ekonomist anglez, treg-

tar qeresteje. 153. Vee (Wehel, Jakov (vdiq m 1525) pastor nga Lajphajmi,

pasues i Myncerit; n vitin 1525 ishte nj nga udh-heqsit e ets fshatare t Lajphajmit; u ekzekutua pas shpartallimit t saj. 129.

440 TREGUESI I EMRAVE TREGUESI I EMRAVE 441

Vidok (Vidocq), Fransua Ezhen (1775-1857) kriminel fran-cez, agjent i fsheht i policis; thon se sht autori i

Memuareve t Vidokut-; emri i tij prdoret si emr i prgjithshm pr t treguar spiunin dhe batakiun dinak. 41.

Viko (Vico), Xhambatista (1668-1744) sociolog dhe jurist bor-gjez italian, q u mundua t provonte se procesi his-torik zhvillohet sipas ligjesh t caktuara. 151.

Vilke (Wilke), Kristian Gotlob (1786-1854) teolog gjerman, studiues i bibls. 216.

Virhov (Virchow), Rudolf (1821-1902) patolog dhe antropolog gjerman. 205.

Vit (Witt), Jan d (1625-1672) burr shteti i Vendeve t Ulta, q ishte n realitet sundimtari i provincs s Holan-ds (1653-1672); prfaqsues i interesave t borgje-zis s madhe tregtare. 153.

Vtteli Avl (15-69) perandor romak (69). 362, 376, 377.

Volf (Wolff), Kaspar Fridrih (1733-1794) akademik rus, me origjin gjermane, biolog i shquar, nj nga theme-luesit e teoris s zhvillimit t organizmave. 179.

Volf (Wolff), Kristian (1679-1754) filozof idealist gjerman, metafizikan. 40, 173.

Volnej (Volney), Kostantin Fransua (1757-1820) iluminist bor-gjez francez, filozof derst; n veprn e tij Rrnimet ose mendime mbi revolucionet e perandorive tregoi rolin q luajn feja dhe kisha si arm t reaksionit.

70.

Volter (Voltaire). Fransua Mari (1694-1778) filozof deist fran-cez, shkrimtar satirik, historian, prfaqsues i shquar i Iluminizmit borgjez t shekullit XVIII, ka luftuar kundr absolutizmit dhe katolicizmit. 40, 65, 141, 262, 294.

Xh

Xhoull (Joule), Xhejms Preskot (1818-1889) fizikan anglez, q provoi n mnyr eksperimentale ligjin e ruaj-tjes dhe t shndrrimit t energjis. 177.

Zilcingen (Sickingen), Franc (1481-1523) kalors gjerman, q morl ann e Reforms; udhheqs i kryengritjes s kalorsve n vjett 1522-1523. 115, 332.

Zh

Zhizhka (ZiMca), Jan (rreth 1360-1424) strateg i shquar dhe personalitet politik ek, nj