Upload
8-13-grafisch-ontwerpers
View
315
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Overzicht van door 8-13 Grafisch ontwerpers gemaakte brochures, jaarverslagen en boeken
Citation preview
werk:3 brochures,jaarverslagenenboeken
8-13
Ditishetderdedeeluiteenreekspublicatiesvan8-13Grafischontwerpers.Peruitgaverichtenweonsopeenspecifiekonderdeelvanonzewerkzaam-heden,samengebrachtineen‘kijk’boekje.Dezeuitgavegaatoverart-direction,ontwerpenlay-outvanbrochures,jaarverslagenenboekenvooruiteenlopendeopdrachtgevers.
Zievooreencompleetoverzichtwww.8-13.nl
werk:
Wat is ‘grafimedia’ precies?Het vakgebied van de grafici van vroeger is onherkenbaar
geworden door het gebruik van computers. Daarnaast zijn
er talloze nieuwe ontwikkelingen op het gebied van multi
media, audiovisuele technieken en theatertechniek. We
spreken dan ook niet meer van grafische technieken, maar
van grafimedia.
Grafimedia draait om begrippen als tekst, beeld en geluid.
In het vmbo grafimedia houden we ons bezig met geluid
en licht van theatershows, de wereld van radio en tv, film,
video, multimedia, games, reclame-ontwerpen en alles wat
gedrukt moet worden (zoals bijvoorbeeld kranten, tijd-
schriften, posters, verpakkingen, concertkaartjes, boeken,
flyers, enz.).
Als uw kind van tekenen, multimedia, fotografie of video
houdt en net zo graag zijn handen als zijn hoofd gebruikt,
is de keus voor een nieuwe school al een stuk eenvoudiger.
Het vmbo grafimedia is dan voor uw zoon of dochter een
perfecte keus!
Het vmbo grafimedia biedt de leerwegen basisberoeps,
kaderberoeps en de gemengde leerweg aan.
Het vmbo grafimedia,een heel goede keus!
vmbo ouderenbrochure 2005-2006 13-11-2007 15:08 Pagina 4
opdrachtgever Grafisch Lyceum Amsterdam (Ma)
project Schoolgidsen, flyers, uitnodigingen
Instituut voor design en mediatechnology
2006 - 2007
Informatie mbo-opleidingen
m!
GLA MBO brochure 2006-2007 05-09-2007 11:38 Pagina 29
Schoolgids 2005 2006
Instituut voor design en mediatechnology
vmbo grafimedia
vmbo-gids 2005-2006 05-09-2007 14:13 Pagina 25
Instituut voor design en mediatechnology
2006 - 2007
Informatie mbo-opleidingen
m!
GLA MBO brochure 2006-2007 05-09-2007 11:38 Pagina 29
Animatie/audiovisuele vormgeving (zie Mediavormgever)GamedesignReclame, Presentatie en Communicatie (RPC)Streaming Media
(niveau 4, BOL)
De opleiding Gamedesign bieden wij in het studiejaar 2006-2007 voor het eerst aan.
Differentiatie (afstudeerrichting):Games
Waar ben je goed in?Ben je creatief en technisch? Hou je van tekenen? Kun je conceptioneel(abstract) en logisch denken? Heb je fantasie, doorzettingsvermogen enkun je je ideeën goed op papier zetten? Als je ook nog geduldig bent, goedkunt samenwerken en het leuk vindt om te programmeren, dan isGamedesign geknipt voor jou!
Wat ga je doen?Snelheid, beeld, geluid en interactie zijn belangrijke elementen vanGamedesign. Je vertaalt je creatieve ideeën in een product dat de doel-groep aanspreekt. Met behulp van actie, expressie en emotie werk je aankarakters voor animaties waarin de toeschouwer moet geloven.Games worden gemaakt door een team van specialisten, zoals ontwikke-laars, programmeurs, vormgevers (3D), animators en geluidsdeskundigen.Zij maken samen aantrekkelijke, uitdagende games waarbij speelbaarheiden ontwerp van groot belang zijn.
Waar kun je later werken?Meestal werk je later in een team, maar zelfstandig kan ook.Gamedesigners en animators werken vooral bij webdesign- en animatie-bureaus of bij game-afdelingen van game ontwikkelaars. Met het stijgenvan de vraag zullen steeds meer bedrijven in Nederland zich hierop gaanrichten en zullen ook grote, internationale bedrijven deze activiteiten zelfgaan ontwikkelen.Ook als lesmateriaal binnen het onderwijs en in winkels zullen we steedsmeer games tegenkomen. Die moeten ontworpen en ontwikkeld worden.Er is een enorme vraag naar steeds weer nieuwe games in al z’n vormen.
Je opleidingJe leert een idee te vertalen naar een goed verhaal (een storyboard).Daarbij maak je gebruik van fotografie, video, tekst en geluid in anima-ties. Je animeert personages en voorwerpen door ze menselijke trekjes tegeven. Je leert objecten te modelleren en voorwerpen een bepaalde textuurte geven (zoals glas, hout of aluminium). Tenslotte maak je een animatieinteractief door er spelelementen aan toe te voegen.
Je krijgt kortere of langere projecten, theorielessen en trainingen.
Wat leer je?Als je voor Gamedesign kiest, krijg je bijvoorbeeld:■ concept en storyboard (alle teksten worden in kaart gebracht en de film
wordt in scenes verdeeld);■ spelscenario;■ cleanup & inbetweening;■ digital ink & paint (digitaal in inkt zetten en inkleuren);■ artwork/visualisatie;■ 3D modelling;■ animatie; 2D, 3D, Flash;■ scriptschrijven (scripten);■ programmeren.Je leert het meest in de praktijk, vandaar dat je in het derde jaar stage loopt.
Meer informatie over de toelatingseisen vind je op pagina 6.
Meer informatie?Heb je belangstelling voor Gamedesign, maar wil je eerst meer informatie?Bezoek dan onze website www.gla.nl en/of kom naar een van onze opendagen op de Contactweg 36 (op 25 januari en 15 maart 2006, van 15.00 - 21.00 uur).
AanmeldingWil je je aanmelden voor Gamedesign? Bezoek dan onze website en meld jeonline aan: www.gla.nl/Studiezoekers & Algemeen/Aanmelden
Nieuwe specialisaties
Gamedesign
Toelating
20 21
GLA MBO brochure 2006-2007 05-09-2007 11:46 Pagina 20
Teamleider onderbouwTeamleider onderbouwDhr. M. van den Busken tel. school: 020 573 50 01
Mentoren onderbouwDe onderbouwklassen zijn met mentorbegeleiding opgedeeld in sub-groepen. Zo is bijvoorbeeld klas V1A is weer opgedeeld in V1Aa en V1Ab.
klas V1Aa dhr. K.A.L.G. Brouwersklas V1Ab mevr. K. Storckklas V1Ba dhr. J.A. Molenaarklas V1Bb dhr. J.A. Guild
klas V2Aa mevr. D. Matenaklas V2Ab dhr. B.A.P. Schoppenklas V2Ba dhr. S.J. Bijlklas V2Bb dhr. H.T. de Vriesklas V2Ca dhr. M. Hoogeveenklas V2Cb dhr. P.I. Pedersen
Teamleider bovenbouw vmboSecretaris examencommissieDhr. A.B. Overgoor tel. school: 020 573 50 01
Mentoren bovenbouwklas V3A dhr. S.Z. Madaniklas V3B dhr. F.H. Vervoortklas V3C dhr. J.G.A.M. Hendriks
klas V4A dhr. D.E. Maätitaklas V4B mevr. R.J. Reindersklas V4C dhr. W.N. Ruijters
Team bovenbouw vmboOnderwijspersoneel bovenbouw
Naam Roosterafkorting leerdomeinW. Bartlett Bar [email protected]. P. Berloth BEL [email protected]. H.H. Evrengün EVR [email protected]. J.A.M. Gelijsteen GEL [email protected]. J.G.A.M. Hendriks HAN [email protected]. P.J.C.M. Kwakman KWA [email protected]. D.E. Maätita MAA mens en [email protected]. S.Z. Madani MAD [email protected]. K. Oosterveld OOS mens & [email protected]. A.B. Overgoor OVR [email protected]. R.J. Reinders REI [email protected]. R.A. van de Ruit RUI [email protected]. W.N. Ruijters RUT [email protected]. F.H. Vervoort VEV [email protected]
4 5
het grafisch lyceum amsterdamOpbouw Grafisch Lyceum AmsterdamHet Grafisch Lyceum Amsterdam is een verticale scholengemeenschapbestaande uit het Vmbo Grafimedia en mbo-opleidingen voor de grafi-mediabranche. In totaal heeft het Grafisch Lyceum Amsterdam ruim2000 leerlingen, waarvan er ca. 350 de vmbo-opleiding volgen. De overigeleerlingen volgen mbo-opleidingen.
GebouwensituatieHet Grafisch Lyceum Amsterdam heeft schoolgebouwen op twee locaties in de stad, te weten: Dintelstraat en Contactweg. In het gebouwaan de Dintelstraat zijn het vmbo en de MBO-opleiding printmedia geves-tigd. De overige (mbo)opleidingen zijn op de Contactweg gehuisvest.Het gebouw Dintelstraat 15 is in 2004 volledig gerenoveerd en voldoet aande moderne eisen en inzichten van het onderwijs. De onderwijsruimtenzijn grote leergebieden waar meerdere groepen les krijgen van een teamvan docenten. In alle ruimten zijn digitale werkplekken ingericht. Hartvan het gebouw is de Grafimedia Plaza, welke is ingericht met de modern-ste grafimedia apparatuur.
Het vmbo binnen het Grafisch Lyceum AmsterdamDe opleiding Vmbo Grafimedia is organisatorisch een zelfstandige afde-ling binnen het instituut. Het vmbo opereert echter tegelijkertijd binneneen groter geheel, waardoor de vmbo-leerlingen ook in contact komenmet de mbo-leerlingen. Zij maken gebruik van dezelfde voorzieningenzoals grafische apparatuur, de kantine, het open leercentrum en de admi-nistratie.Op deze wijze combineert de opleiding vmbo het voordeel van een klein-schalige vmbo-school (waar iedereen elkaar kent) met de voordelen vaneen grote school die veel meer voorzieningen te bieden heeft. Zo heeft hetGrafisch Lyceum Amsterdam een uiterst krachtig computernetwerk datwordt onderhouden door een heel team ICT- medewerkers.
vmbo-gids 2005-2006 22-01-2008 17:34 Pagina 6
opdrachtgever Habitat Platform
project Brochures
Habitat Platform Werken aan duurzame stedelijke leefkwaliteit 76
Makelen en schakelen
Habitat Platform ondersteunt Nederlandse organisaties die internationaal werken aan
een duurzame stedelijke leefomgeving. Dit gebeurt door de uitwisseling van kennis en erva-
ring, het beschikbaar maken van goede, inspirerende praktijkvoorbeelden en de bemidde-
ling bij het leggen van contacten en advisering. ‘Makelen’ en ‘schakelen’ zijn de twee kernbe-
grippen van Habitat Platform. Oftewel: platforms bieden waarop organisaties die actief zijn
op het brede terrein van habitat elkaar kunnen ontmoeten, van elkaar kunnen leren en nieu-
we samenwerkingsverbanden kunnen aangaan.
Kennis en contacten, daar gaat het dus om. Zo halen we rond regio’s en actuele thema’s
bedrijven, organisaties en (lokale) overheden bij elkaar op zogenaamde platformbijeenkom-
sten, waar ideeën en ervaringen kunnen worden uitgewisseld. We noemen dit ‘match-
making’: partnerorganisaties worden in innovatieve samenwerkingsverbanden bij elkaar
gebracht, voor kortere of langere duur. Daarnaast geven we antwoord op de vragen die ons
vanuit het veld bereiken en verwijzen we partijen naar elkaar. ‘Tip and match’ wordt deze
vraaggerichte werkwijze genoemd; een ‘koppeling’ wordt gecombineerd met een inhoudelijk
advies.
Onze specifieke invalshoek richt zich daarmee op vier terreinen:
� hoe komen bedrijven, organisaties en (lokale) overheden in het veld tot een integrale
en participatieve aanpak van projecten;
� hoe wordt ervoor gezorgd dat het project lokaal goed wordt ingebed;
� hoe wordt de effectiviteit van bedrijven, organisaties en (lokale) overheden bij de
uitvoering van hun projecten vergroot;
� hoe wordt er geleerd van de opgedane ervaringen en hoe wordt de kennis die hieruit
voortvloeit verspreid.
‘Vanuit ons landelijke bureau ondersteunen we de 15
COSsen die in regionaal verband werken aan het ver-
groten van het draagvlak in de Nederlandse samenle-
ving voor internationale samenwerking. Daarnaast
ontwikkelen we hier projecten voor landelijk werkende
opdrachtgevers. De regionale COSsen, die goed zijn
ingevoerd in wat er lokaal en regionaal speelt, zijn
professionele organisaties en maatschappelijke
ondernemingen. COSsen ondersteunen in de regio
allerlei soorten organisaties, waaronder gemeenten,
scholen, bedrijven, particuliere Derde Wereld organi-
saties. Zo bieden we wegwijs naar subsidies en toe-
gang tot netwerken. Voor en met Habitat Platform
voeren we al een kleine 10 jaar projecten uit. Een
goed voorbeeld daarvan is het project “Hoe rijk is je
wijk”, waarbij wijken in Nederland contacten leggen
met wijken en steden in Afrika, Azië en andere
werelddelen. Het uitwisselen van ervaringen en
ideeën en het leren van elkaar staan daarbij centraal.
Het gaat dus nadrukkelijk om een wederkerige relatie,
Tabe Jorritsma, beleidsmedewerker COS Nederland
“Hoe rijk is je wijk”, die binnen Habitat Platform is
ontwikkeld. Er zit daar veel know how op dit gebied.
Regelmatig organiseert het platform ook bijeenkom-
sten waarop we kennis en ervaring delen, in een hele
open en constructieve sfeer.
Een tweede belangrijk project is de City-Wide
Approach, waarbij COS Nederland heeft meegewerkt
aan het ontwikkelen van het methodische handboek
voor deze aanpak. Habitat Platform heeft ons
gevraagd om vanuit onze praktijk hierop te reageren
en voorstellen voor verbeteringen en aanvullingen te
doen. Om de formule te testen, maken ze graag
gebruik van de lokale netwerken die wij hebben.
Zes van onze regionale COSsen hebben vervolgens
inventarisaties gehouden bij verschillende steden-
bandorganisaties die hadden aangegeven een stap
verder te willen komen met hun internationale
samenwerking. De “toolkit” die in het kader van
City-Wide Approach is ontwikkeld, wordt bij deze
organisaties getoetst. Het mes snijdt daarbij aan
twee kanten: de stedenbanden krijgen nieuwe tools
in handen en met de feedback kan Habitat Platform
de methode verder verbeteren. Zo vullen we elkaar
heel goed aan.’
die niet zozeer van problemen als wel van de kracht
van wijkbewoners uitgaat. Vaak is al sprake van ste-
denbanden, waarbinnen de contacten tussen de wijken
gelegd. Zo heeft de stad Haarlem een stedenband met
Mutare in Zimbabwe en heeft COS Noord-Holland
daarbij aangehaakt, door enkele wijken in Haarlem te
verbinden met wijken in Mutare. De uitwisseling wordt
dan opgestart door professionals, maar uiteindelijk is
het altijd de bedoeling dat de bewoners in de wijken
het stokje overnemen. De rol van Habitat Platform is
bij dit project meervoudig. Het platform treedt op als
co-financier, maar belangrijker is nog de formule van
Habitat opmaak NL 24-09-2007 11:07 Pagina 6
Habitat Platform Werken aan duurzame stedelijke leefkwaliteit 1514
Uw inbreng is essentieel
Tenslotte: waarom is Habitat Platform interessant voor ú? Uiteraard moet u die vraag
zelf beantwoorden, maar wij kunnen alvast een voorzet geven. Naar ons idee kan niemand
de ogen sluiten voor de snelle verstedelijking die op dit moment in de wereld plaatsvindt.
De vraag is groot naar praktische kennis en vaardigheden. Kennis die mogelijk bij u en uw
organisatie aanwezig is. Mogelijk bent u ook al in het buitenland actief of wilt u dat wor-
den. Door uw kennis te delen en kennis op te doen via Habitat Platform, draagt u in
belangrijke mate aan de doelstellingen van maatschappelijk verantwoord ondernemen.
Steeds meer bedrijven en organisaties realiseren zich dat ondernemen niet alleen een
kwestie is van geld, maar ook van waarden. Waarden zoals een gezonde en uitdagende
werkomgeving, zorg voor het milieu en, internationaal gezien, mensen- en arbeidsrechten.
Het zijn waarden die bij Habitat Platform hoog in het vaandel staan. Graag brengen we u in
contact met partners in binnen- en buitenland, om zo samen te werken aan ons gezamen-
lijk doel: een duurzame leefomgeving.
‘Ik heb Habitat Platform leren kennen als een organi-
satie, waarin mijn organisatie PUM (sector bouw) een
stakeholder is. Sinds kort hebben wij een project
waarin we gezamenlijk deelnemen; de Stichting
Traverse. Deze stichting is een virtueel platform,
opgezet door VNO-NCW en ONRI, waarbinnen op een
geavanceerde manier kennis en ervaringen worden
uitgewisseld. Ik ga regelmatig naar de bijeenkomsten
van Habitat Platform over Zuid-Afrika en Midden- en
Oost-Europa. De kennis die ik daar opdoe, speel ik
door aan onze experts welke naar deze gebieden wor-
den uitgezonden. Zo biedt het platform inhoudelijke
ondersteuning voor ons werk.
Andersom geef ik wel eens presentaties bij het plat-
form, om onze ervaringen in het veld voor het voet-
licht te brengen. Van diverse instituten krijgt Habitat
Platform namelijk nogal veel abstracte informatie;
van ons krijgen ze de verhalen uit de echte praktijk.
Het is goed dat zo’n club er is. Dat werd me nog eens
Hans de Wit, sector coördinator Architectuur en Bouw PUM Nederlandse senior experts
uitermate duidelijk ten tijde van de Tsunami in Atjeh.
Habitat Platform heeft toen – gebruik makend van
haar helicopter view – op hele korte termijn alle par-
tijen bij elkaar gebracht , die iets konden betekenen
op dat vlak. Er is informatie uitgewisseld en staande
de vergadering hebben partijen afspraken met elkaar
gemaakt. Daar verdient Habitat Platform, in mijn
ogen, een tien met een griffel voor!’
Habitat opmaak NL 24-09-2007 11:08 Pagina 14
Dutch Habitat Platform Working on sustainable quality of life in urban areas 32
Vigorous action needed
Sustainable improvements are needed to the living environment in cities and villages all
over the world, to tackle issues like the growth of slums and lack of drinking water. At
present, the problems are just getting worse. For instance, around 900 million people live
in slums. If nothing is done, this number will have risen to 1.5 billion by 2020. So vigorous
action is needed to improve the liveability of villages and cities, and to enable people to
improve their prospects. In the late 1990s, this realisation led to the Habitat Agenda. It was
drawn up at the Second UN World Conference on Human Settlements (Habitat II) in Istanbul
in 1996. Its central aims are to ensure adequate shelter for all and to promote sustainable,
healthy and liveable human settlements. These aims have now –partly- been incorporated in
the Millennium Development Goals drawn up by the United Nations for the 21st century.
The Netherlands is doing its bit
The Netherlands is making active efforts to achieve the Habitat Agenda as expressed in
the Millennium Development Goals (MDGs). The Ministries of Foreign Affairs and of
Housing, Spatial Planning and the Environment are involved in these efforts. One of the
steps they took was to set up the Dutch Habitat Platform. For Habitat Platform, the seventh
MDG is the most significant, as it contains the largest urban component: improving living
conditions in slums and increasing access to safe drinking water and good sanitation.
Need for an integrated approach
‘Habitat’ literally means the living environment. But it also signifies a broad and
integrated approach to the issues involved. Housing plays a crucial role in people's lives.
A roof over your head is one of the main basic needs. So the lack of a good living environ-
ment has far-reaching consequences in other areas. It affects economic development, health
and efforts to combat poverty. In the past it was sometimes thought that things were the
other way around – that poor economic development would for instance lead to poor living
conditions. We now know that the relationship is not a one-way process. There is clear
interaction.
It is this link between human settlements and other areas of welfare and prosperity that
creates the need for an integrated approach that looks beyond purely technical solutions.
Cities and villages need a sustainable approach, and one that allows people to become
involved in shaping their future. It is only in this way that lasting solutions can be achieved.
1. Eradicate extreme poverty and hunger. Reduce
by half the proportion of people living on less
than a dollar a day and who suffer from hunger.
2. Achieve universal primary education. Ensure
that all boys and girls complete a full course of
primary schooling.
3. Promote gender equality and empower women.
Eliminate gender disparity in primary and
secondary education.
4. Reduce by two thirds the mortality rate among
children under five.
5. Reduce by three quarters the maternal
mortality ratio.
6. Combat and reduce the spread of HIV/Aids,
malaria and other major diseases.
7. Ensure environmental sustainability. Improve
the lives of the slum dwellers. Reduce by half
the proportion of people without sustainable
access to safe drinking water and good
sanitation.
8. Develop a global partnership for development,
including efforts to increase official development
assistance to the agreed level of 0.7% of GNP.
The UN Millennium Development Goals (www.un.org/millenniumgoals)
In September 2000, the global community, united in the UN General Assembly, adopted a historical
declaration. It expressed a political consensus and willingness to tackle poverty across the globe, while
preserving and restoring natural ecosystems. It contains eight international development goals to be
achieved by 2015.
And of course there should be coherence and
interaction between these goals!
Habitat opmaak ENG 15-10-2007 15:12 Pagina 2
Working on sustainable quality of life
in urban areas
Dutch Habitat Platform
� Vigorous action needed� The UN Millennium Development Goals� Need for an integrated approach � Far away and close by � The importance of exchanging knowledge � Multi-track approach � Brokering and matchmaking � Regions of activity and spearheads � Dutch Habitat Platform's target group� Method and instruments � Model projects
Involvement of businesses sectorHigh-rise pilot SlovakiaHabitat Platform South AfricaWorld Habitat Day City-Wide Approach
� Your contribution is essential � Examples that appeal and inspire
The UN Millennium Development Goals [Goal 7]Ensure environmental sustainability. Improve the livesof the slum dwellers. Reduce by half the proportion ofpeople without sustainable access to safe drinkingwater and good sanitation.
Habitat opmaak ENG 15-10-2007 15:05 Pagina 19
Working on sustainable quality of life
in urban areas
Dutch Habitat Platform
� Vigorous action needed� The UN Millennium Development Goals� Need for an integrated approach � Far away and close by � The importance of exchanging knowledge � Multi-track approach � Brokering and matchmaking � Regions of activity and spearheads � Dutch Habitat Platform's target group� Method and instruments � Model projects
Involvement of businesses sectorHigh-rise pilot SlovakiaHabitat Platform South AfricaWorld Habitat Day City-Wide Approach
� Your contribution is essential � Examples that appeal and inspire
The UN Millennium Development Goals [Goal 7]Ensure environmental sustainability. Improve the livesof the slum dwellers. Reduce by half the proportion ofpeople without sustainable access to safe drinkingwater and good sanitation.
Habitat opmaak ENG 15-10-2007 15:05 Pagina 19
3
industrie en onderwijs kan dit gebied uitgroeien tot eenzeer belangrijk technocentrum voor Oost-Nederland.
Het Hart van Zuid is de enige locatie waar voldoenderuimte is om een substantiële impuls te geven aan de binnenstedelijke vernieuwing van Hengelo; ruimtelijk, eco-nomisch en sociaal. Naast werkgelegenheid en onderwijs ishiervoor een groot en divers aanbod van andere functiesnoodzakelijk; ontspanning, cultuur, wonen en kantoren.
Integrale aanpak De ambitieuze plannen voor het Hartvan Zuid passen naadloos in het streven van rijk, provincieen regio om de ligging van de stedenband Twente langs de westoost-corridor naar Duitsland uit te buiten. Ook sluiten ze direct aan bij het grote-stedenbeleid van hetMinisterie van Binnenlandse Zaken en het isv-beleid vanhet Ministerie van vrom, die beide vragen om een integraleaanpak van de stedelijke vernieuwing. In deze ‘positionpaper’ wordt de visie van gemeente en marktpartijen op deherontwikkeling van het gebied neergelegd. In een openplanproces met burgers en bedrijfsleven zal deze visie ditjaar verder worden ingevuld en uitgewerkt. Dit alles met het doel de potentie van het Hart van Zuid optimaal tebenutten.
Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente
Hengelo, verleden en toekomst ontmoeten elkaar
De corridor ten zuiden van het station Hengelo tot
aan het Twentekanaal kent een bijzondere
geschiedenis. Hier liggen de roots van het indus-
triële karakter van de industriestad Hengelo,
waarin wonen en werken harmonieus met elkaar
verweven zijn. Vanaf het begin van deze eeuw is
dit gebied integraal ontwikkeld. Een voorbeeld
van een Grotestedenbeleid ‘avant la lettre’. Een
van de grondleggers van het Stork-concern,
C.T. Stork, was er destijds al van overtuigd dat
grootschalige werkgelegenheid het best kan
gedijen in een omgeving waar plaats is voor klein-
schalig wonen en recreëren en waar cultuur en
sport onlosmakelijk verbonden zijn met het
dagelijks leefpatroon. Het unieke Tuindorp
’t Lansink is daarvan de resultante.
Anno 1999 plukken we daar nog de vruchten van.
In het plangebied vinden we een mengeling van
activiteiten en bedrijven, die een afspiegeling vor-
men van onze hedendaagse samenleving.
Hoogwaardige technologie stuurt de traditionele
zware industrie, terwijl beroepsonderwijs en
sociaal-culturele functies elkaar ontmoeten. Van
kookvoorzieningen tot standbouw, van kinder-
opvang tot kunstzaal; alles is in dit gebied te
vinden. Het unieke karakter van het gebied komt
verder tot uiting in de zorg voor de historische
omgeving, bijvoorbeeld door de situering van
een nieuwe brandweerkazerne in de bestaande
complexen van Stork en het gebruik van de monu-
mentale industriële watertoren als ‘slangentoren’.
Ontwikkeling met behoud van het eigen karakter
is de opgave waar de betrokkenen partijen een-
drachtig de schouders onder willen zetten. Dit in
de overtuiging dat het gebied de potentie heeft
uit te groeien tot een nieuw hart voor Twente.
1Door zijn roemruchte industriële verleden en de
centrale ligging in Hengelo en Twente is de corridor eenuniek gebied. Hengelo heeft zijn groei voor een groot deelte danken aan de industrie die er de afgelopen eeuw tot ontwikkeling kwam. Anno 2000 is het gebied toe aan eeningrijpende herstructurering, met name vanwege de herlocatie dan wel verplaatsing van de industriële produc-tiefuncties die nu in het gebied zijn gevestigd. Doordat nieuwe commerciële en technologie-afdelingen compacterworden gehuisvest, vragen bestaande gebouwen en ter-reinen om een nieuwe bestemming.
Strategische ligging De centrale ligging en omvang vanhet plangebied bieden een unieke kans om het Hart vanZuid te laten uitgroeien tot een nieuw, multifunctioneelhart voor Twente. De uitdaging is aansluiting te vinden bijde ontwikkelingen in industrie en onderwijs. De directenabijheid van hét Centraal Station van Twente, als het regio-nale openbaar vervoersknooppunt, maakt de corridor tot deideale vestigingsplaats voor hoogwaardige bedrijvigheid enonderwijsvoorzieningen. Onlangs maakte het RegionaalOpleidingscentrum Oost-Nederland bekend zijn huis-vesting te concentreren op een locatie op het grondgebiedvan Enschede/Hengelo. Het Hart van Zuid is daarvoor déaangewezen locatie. Door de combinatie van hoogwaardige
Het studiegebied
Hart van Zuid, een nieuw
hart voor Twente.
De voormalige bedrijfsschool van
Stork ( Wilhelminaschool )
Een nieuw hart voor Twente ontwikkelen. Dat is de uitdaging die de gemeenteHengelo, Stork nv, Exploitatiemaatschappij Groot-Ammers emga bv en de combinatieVan Wijnen Groep nv/Amstelland Vastgoed bv met elkaar aangingen, toen ze eind1998 hun handtekeningen zetten onder een intentie-overeenkomst voor de herontwik-keling van het ‘Hart van Zuid’, de corridor van 50 hectare tussen Station Hengelo enhet Twentekanaal.
Ambitie
vouwblad Stork-Hengelo 15-10-2007 15:45 Pagina 2
4
Position paper
2 bedrijven vormen de hoeksteen voor de moderne kennis-industrie en -diensten. Traditioneel arbeidsintensieve productie-activiteiten zijn verplaatst naar landen waar zegoedkoper kunnen plaatsvinden. De bedrijven en bedrijfs-onderdelen die overblijven concentreren zich in toenemendemate op hoogwaardige kapitaal- en kennisintensieve activi-teiten met een hoge toegevoegde waarde en just-in-time en right-in-place leveranties.
Het aantal arbeidsplaatsen in de industrie in Hengelo is tussen 1990 en 1997 teruggelopen van 13.054 naar 11.795; de laatste jaren is er sprake van een stabilisering. De indus-trie verschaft nog altijd 30 procent van alle arbeidsplaatsen,waarvan eenvijfde zit bij de ‘grote vier’: Stork, hsa, Holec en Akzo Nobel.
De totale werkgelegenheid in Hengelo is de laatste jarensterk gegroeid, tussen 1996 en 1997 met 6,6%. Kleinebedrijven zagen het aantal arbeidsplaatsen met 11 procentstijgen. De afhankelijkheid van de grote industrie is mindergroot geworden.
Door Hengelo’s gunstige ligging als een spin in het infra-structurele web is een aantrekkelijk investeringsklimaat ont-staan, waardoor de stad haar karakter van ‘sociale industrie-stad in het groen’ de komende jaren kan versterken alsmodern industrieel centrum. De Twentse kracht ligt ondermeer in een compleet en gecombineerd aanbod van univer-sitair, hbo- en mbo-onderwijs.
In ‘Ontwikkelen en koesteren’, een recent discussiestukover de kwaliteit van de leefomgeving in Overijssel, wijst
de provincie op de noodzaak van een krachtige economischegroei om de hoogopgeleiden in Twente te houden. Dezegroep zorgt voor economische en maatschappelijke vernieu-wing. Omdat een goed woon- en werkklimaat van wezenlijkbelang is om de hooggeschoolde technici en academici aande stad te binden, moeten er volgens de provincie voldoendeplannen voor woningbouw en bedrijventerreinen gereed zijnen moeten tijdig nieuwe locaties worden aangewezen enontwikkeld. Het Hart van Zuid is de enige binnenstedelijkelocatie in Twente die daarvoor voldoende ruimte biedt.
Het plangebied Het Hart van Zuid, de corridor die looptvan het station Hengelo tot het Twentekanaal, beslaat intotaal een oppervlakte van 50 hectare. Qua omvang is hetplangebied tweemaal zo groot als de Kop van Zuid inRotterdam of het Céramique-terrein in Maastricht.
Het plangebied maakt deel uit van een groter studie-gebied van ruim 200 hectare in Hengelo-Zuid. Herstruc-tureringsgebieden, grenzend aan het station, maken deel uit van het studiegebied. In het kader van het project ‘Staden milieu’ loopt een pilot rond het voormalige brouwerij-terrein en omgeving.
Het plangebied wordt aan de noordkant begrensd doorhet stationsgebied en in het zuiden door het Twentekanaal,waarlangs uitgestrekte bedrijventerreinen liggen, ondermeer van Akzo Nobel. Aan de westkant wordt de corridorbegrensd door Tuindorp ’t Lansink, een geliefde woonwijkmet veel groen en buurtvoorzieningen. Ten oosten ligt dewijk Berflo Es. De twee wijken tellen in totaal 24.000 inwo-ners. Stork en emga zijn de grootste grondeigenaren in hetplangebied. Stork heeft zo’n 30 hectare, waarvan eenderdeaan het Twentekanaal. emga heeft 8 hectare in bezit.
De traditionele werktuigbouw maakte bij Stork plaatsvoor elektronica-activiteiten en die op hun beurt weer voorbesturingstechnologie. Een belangrijk deel van de productieis verplaatst naar de toeleveranciers, vooral in het buiten-land. Stork concentreert zijn bedrijfsactiviteiten in toene-
Internationaal vervoersknooppunt Naast de komst van dehogesnelheidstrein Randstad-Berlijn en de noordoostelijkeverbinding van de Betuwelijn, zijn er concrete plannen omde spoorverbindingen met Duitsland op korte termijn te ver-beteren. Dit geldt zowel voor de frequentie en de snelheidals voor het materieel en de service. Het bestaande spoorwordt geschikt gemaakt voor snelheden tot 200 km/uur. Ditbrengt zowel de Randstad als Duitsland een stuk dichterbij.
Eén ding staat daarbij onomstotelijk vast: het station van Hengelo is en blijft hét Centraal Station van Twente en daarmee hét knooppunt van (inter)nationale, regionale enlokale vervoersverbindingen. Het Centraal Station wordt verder een belangrijk regionaal overstappunt in een samen-hangend vervoersstelsel, met bus, trein en andere nieuwevervoersvormen. Onlangs is al een begin gemaakt met deontwikkeling van de Agglolijn, de toekomstige lightrail-verbinding centraal in de bandstad Twente, van Wierden tot Gronau in Duitsland. Op de spoorlijn van Enschede naarGronau gaan vanaf mei 2001 voor het eerst sinds 20 jaarweer treinen rijden. Op de knooppunten geven frequent rijdende en snelle treinen een soepele aansluiting op ander hoogwaardig lokaal openbaar vervoer (hov), dat in de vorm van snelbussen de buitenwijken en de bedrijven-terreinen via gedeeltelijk vrije busbanen met de stations verbindt.
Ook het weg- en watervervoer worden in de Twentse mobiliteitsscenario’s niet vergeten. Zo wordt de geplande‘doorstroomas’ door het Hart van Zuid tevens de ontslui-tingsweg voor het autoverkeer tussen de centrumring en het bedrijventerrein ten zuiden van het Twentekanaal, meteen directe aansluiting op de a35. Uitbreiding van het auto-snelwegennet is in voorbereiding (a35 van Zwolle naarEnschede, later eventueel door te trekken naar Duitsland) en de a1 is aangewezen als hoofdtransportas.
Alle provinciale en rijksnota’s zijn erop gericht recht tedoen aan de regionale en grensoverschrijdende centrum-functie van Enschede/Hengelo als ‘logistieke draaischijf’.Hierin spelen de stationsomgevingen een cruciale rol. Zo wordt in Hengelo momenteel druk gewerkt aan de uit-voering van het Masterplan 2000 voor vernieuwing van het stationsgebied. De eerste fase is gereed: de verlegging van de centrumring in zuidelijke richting om het station heen.Aan de noordzijde van het station is ruimte gekomen voor
winkels, woningen, kantoren en culturele voorzieningen,waaronder een nieuwe schouwburg. Medio 1999 is eennieuw complex met winkels, woningen, kantoren en eenondergrondse parkeergarage geopend. Voor voetgangers ontstaat een autovrije passage van het station naar het kernwinkelapparaat in het stadscentrum.
Economische lente Hengelo is van oudsher een industrie-stad, met bedrijven als Stork, Holec (Heemaf + Hazemeijer),Hollandse Signaal Apparaten (hsa) en Akzo Nobel. Deze
De voormalige ijzer/staalgieterij Dikkers is de afge-
lopen jaren omgetoverd in een proeftuin voor allerlei
sociaal-culturele en recreatieve activiteiten. Het
complex biedt onder meer ruimte aan Kunstcentrum
Hengelo met Crea en Kunstuitleen, De Dansfabriek
(ballet en dans voor professionals), Javaanse Kokkie
(Indonesische catering en maaltijdverzorging voor
ouderen), Onder de Kap (kookcursussen voor rand-
groepjongeren), Het Dikkershoes (Riagg dagbeste-
dingscentrum voor psychiatrische patiënten), een
maquettebouwersopleiding, Bengeltjesdorp (Indoor
kinderspeelplaats), Stichting Koe (kinderopvang),
een tennis- en squashcentrum, de roc Twente en
nog veel meer. Een aantal van de bedrijfshallen is
aan kunstenaars verhuurd en doet dienst als atelier
en expositieruimte. Ook voor de huur van woon-wer-
kruimtes is veel belangstelling. De meest zuidelijk
gelegen voormalige Staalgieterij is onlangs ver-
bouwd. De bedoeling is dat deze hal van 10.000 m2,
verdeeld over twee verdiepingen, een ‘gemaks-
centrum’ wordt waar allerlei activiteiten een
plek kunnen krijgen.
Ruimtelijk-functionele hoofdstructuur
Dikkers-complex: sociaal-culturele proeftuin
Gezien de recente en verwachte landelijke ontwikkelingen in het verkeer en vervoer en de ontwikkelingen in Europees verband, wordt de westoost-corridor door Twente steeds belangrijker. Mede door de komst van de euro vervagen de grenzen, terwijl het bestuurlijk zwaartepunt in Duitsland verschuiftvan Bonn naar Berlijn. Daardoor neemt het belang van de westoost-corridor nog verder toe.
Kansen
Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente
’t Lansink
Storkcorridor
Noordelijke spoorzone + Zuidelijke spoorzone
Holec-terrein
Tuindorp
Berflo Es
vouwblad Stork-Hengelo 15-10-2007 15:45 Pagina 4
Position paper
De ambitieuze plannen voor een nieuw hart voor Twentepassen naadloos in het streven van de provincie en het rijkom de ligging van de stedenband Twente aan de Duitsegrens en aan de hoofdtransportassen uit te buiten. Het isdan ook uitermate belangrijk dat de westoost-corridor naarTwente in de Vijfde Nota wordt opgenomen en het Hart vanZuid wordt aangewezen als ‘nieuw sleutelproject’. De betrokkenheid van verschillende ministeries stelt hogeeisen aan regie en coördinatie.
Deze position paper markeert als startdocument de eerste fase in de ontwikkeling van het plangebied tot hetnieuwe hart van Twente. Zoals vastgelegd in de intentie-over-eenkomst moet dit proces eind 1999 uitmonden in een masterplan voor het gebied. Een stuurgroep heeft deopdracht in dit masterplan het programma, de stedenbouw-kundige visie en de strategie uit te werken. Rond april/mei1999 verschijnt een Perspectievennota, waarin een aantalscenario’s op hun haalbaarheid wordt getoetst. Intensief overleg met de provincie en rijksoverheden is erop gericht in een vroeg stadium zekerheid te krijgen overmedewerking bij het realiseren van diverse belangrijke uitgangspunten.
Het masterplan zal tot stand komen in een open planproces. De bewoners en bedrijven in stad en regio worden betrokken bij deze vorm van interactieve beleids-ont-wikkeling.
De betrokken partijen hebben in de intentie-overeen-komst laten zien dat de lat hoog ligt. Met elkaar willen ze inde vorm van een publiek-private samenwerking de corridorvan Station Hengelo tot het Twentekanaal ontwikkelen toteen nieuw multifunctioneel hart van Hengelo en Twente.Graag willen ze de ministers van grote-stedenbeleid en vrombij de uitwerking van dit project betrekken.
De herontwikkeling van de corridor als typische transitiezone zal ruim tienjaar in beslag nemen. Het gaat immers om een groot, complex gebied datweer onderdeel is van een nog omvangrijker studiegebied. Essentieel voor het slagen van een dergelijk project is de ondersteuning vanuit provincie, rijk en Europese Unie. Deze instanties kunnen een positief investeringsklimaat scheppen.
Publiek-private samenwerking4
A1
A35
Hengelo
Position paper voor de herontwikkeling van de corridor Station Hengelo tot Twentekanaal
Hart van ZuidEen nieuw hart voor Twente
AlmeloWierden
Goor
DeldenHengelo
Borne
Enschede
Gronau
Oldenzaal
Tekst, eindredactie en productie Rutten com
municatie-advies bv, A
msterdam
Beeldm
ateriaal Gem
eentearchief H
engelo, Arie Landm
anO
ntwerp CG
ontwerpers, A
msterdam
Druk D
rukkerij De B
riefhoofden, A
msterdam
Deze partners werken samen aan het Hart van Zuid:
n Exploitatiemaatschappij Groot-Ammers emga bvn Stork nvn Van Wijnen Groep nv/Amstelland Vastgoed bvn Gemeente Hengelo
vouwblad Stork-Hengelo 23-01-2008 11:03 Pagina 8
3
7
plaats gedacht aan detailhandel, die reeds is geconcentreerdin de binnenstad en de nabijgelegen winkelcentra. Het gaat vooral om de ontwikkeling van sociaal-culturele enrecreatieve voorzieningen in het nieuwe hart voor Twente.Die zijn van groot belang voor de uitstraling en de levendig-heid van het gebied, overdag, maar vooral ook ’s avonds.
De combinatie van onderwijs en sport kan hier eenbelangrijke rol in spelen. Aansluiting kan worden gezochtbij de al bestaande economische, sociaal-culturele, educa-tieve en recreatieve activiteiten in het Dikkers-complex,eventueel in combinatie met kleinschalige woon-werkfaci-liteiten. Een divers aanbod aan voorzieningen verbetertbovendien de sociale samenhang tussen de bestaandewoonbuurten. Ook nieuwe woon-zorgcombinaties kunnenhierin een rol spelen.
Stedelijk wonen op maat De verwachting is dat de bevolking van Hengelo tot 2010 nog licht zal groeien tot80.000 à 81.000 inwoners. Op dit moment zijn dat er ruim 78.000. Onder het motto ‘stedelijk wonen op maat’wordt gedacht aan de bouw van enkele honderden wonin-gen, die voorzien in een breed scala aan stedelijke woon-wensen. Een deel van deze woningen zal in een nieuwe stedelijke omgeving worden gesitueerd. Een ander deel kan wellicht worden gerealiseerd in gerenoveerde bedrijfs-gebouwen. Ook verbouwing van enkele bedrijfsgebouwentot woon-werkruimtes behoort tot de mogelijkheden. Voor‘stedelijk wonen in het groen’ kan een deel van de centraleen zuidelijke zone van het plangebied worden gereser-veerd.Flexibiliteit, duurzaamheid en sociale veiligheid worden belangrijke aandachtspunten bij de woningbouw.
Bij de invulling van het bouwprogramma zal nadrukkelijkworden gekeken naar de relatie met ’t Lansink en de Berflo Es.
Bereikbaarheid: nieuwe doorstroomas als aorta door het hart
Een sterke troef van het plangebied is de centrale ligging tus-sen de A35, het Twentekanaal en het Centraal Station Twenteals het toekomstig knooppunt van een integraal openbaar-vervoersstelsel. De ontsluiting van het gebied, voor zowel deauto als het openbaar vervoer, zal sterk verbeteren wanneer de noord-zuidverbinding gereed is. Deze zal als een aorta doorhet nieuwe hart lopen. Een fietsroute langs de noord-zuidascompleteert de vervoersvoorzieningen. De west-oostverbin-ding tussen ’t Lansink en de Berflo Es verdient in dit geheelnadere aandacht.
Openbare ruimte en milieu: kwaliteit en duurzaamheid Deeigen, duidelijk herkenbare identiteit van het plangebied biedtmeer dan voldoende aanknopingspunten voor het creëren vanwervende, hoogwaardige en duurzame werk- en woonmilieus.Hierbij zal zorgvuldig worden omgesprongen met het cultu-reel erfgoed, zoals de bestaande monumentale en beeldbepa-lende, veelal industriële gebouwen. De kwaliteit van de open-bare ruimte en het milieu zal een belangrijk aandachtspuntzijn bij de stedenbouwkundige uitwerking. Gedacht wordt aaneen combinatie van ‘stedelijke’ en ‘landschappelijke’ invul-lingen. Het ligt voor de hand om de Berflobeek, die (deels ver-borgen) ten oosten van het plangebied stroomt, een functie tegeven bij de invulling van de openbare ruimte. Voor de inrichting van het terrein ten noorden van het Twentekanaal is een recreatieve bestemming een van de opties, bijvoorbeelddoor aanleg van insteekhaventjes voor de pleziervaart.
6
Werkgelegenheid en onderwijs: technocentrum De motorvoor de economische ontwikkeling van Twente is en blijft de hoogwaardige industrie, met zijn moderne kennistechno-logie. Hengelo is een van de weinige industriesteden in onsland. Dit karakter wil de stad behouden.
Voor het scheppen van nieuwe hoogwaardige werkgele-genheid zijn uitstekende onderwijsvoorzieningen en goedefaciliteiten voor (startende) bedrijven een noodzakelijke voor-waarde. In de plannen voor het Hart van Zuid zal de combi-natie van werkgelegenheid en onderwijs dan ook een centra-le plaats kunnen krijgen. Vrijkomende productiegebouwenof nieuwe bedrijfsverzamelgebouwen kunnen worden inge-richt voor startende bedrijven van pas afgestudeerden dienog gebruik kunnen maken van onderwijsfaciliteiten alslaboratoria, werkplaatsen en moderne mediatechnieken. Dit wellicht in combinatie met begeleiding vanuit de onder-wijsinstellingen en het bedrijfsleven. De nabijheid van deUniversiteit Twente biedt op dit punt bijzondere kansen.
Met het Centraal Station Twente naast de deur, is de corridor de ideale locatie voor de vestiging van onderwijs-voorzieningen, zoals het roc Oost-Nederland dat zoekt naar een locatie van circa zes hectare in stedelijk gebied. De vestiging van het roc kan tot belangrijke spin-offs leiden. Ideaal zou een campusachtige opzet zijn, met cultu-rele, recreatieve en sportvoorzieningen.
Ook voor de opzet van andere bedrijvigheid biedt de ontwikkeling van een technocentrum uitstekende mogelijk-heden. Het gebied zal op termijn in een deel van de groeien-de behoefte aan hoogwaardige kantoorlocaties voorzien.Dan valt vooral te denken aan dienstverlenende bedrijvenmet publieksgerichte en (bestuurlijk/)administratieve kantooractiviteiten.
Voorzieningen: dynamiek en sociale samenhang In hetplangebied is volop ruimte voor sociaal-culturele voorzienin-gen en leisurefuncties. Hierbij wordt niet in de eerste
Onder het motto ‘complete stad’ wil minister Van Boxtel de vitalisering van de steden op meerdere fronten tegelijk aanpakken: economisch, fysiek en sociaal. De uitdaging bij eeningrijpende herontwikkelingsopgave als die voor de corridor in Hengelo, is deze drie opgavenzo goed mogelijk op elkaar af te stemmen en optimaal te profiteren van de gunstige centraleligging aan het openbaar-vervoersknooppunt. De opgaven kunnen worden vertaald in vijf programmatische uitgangspunten: technocentrum, dynamiek en sociale samenhang, stedelijk wonen op maat, optimale bereikbaarheid en tenslotte kwaliteit en duurzaamheid.
Position paper
Programmatische uitgangspunten
mende mate op hoogwaardige kennistechnologie en marketing en in de gebouwen die het dichtst tegen het spoor liggen. Andere gebouwen en terreinen komen vrij. Een aantal leegkomende Storkgebouwen komen vanwegehun monumentale karakter voor restauratie en hergebruik inaanmerking. Daarmee komt er in die gebouwen ruimte voornieuwe activiteiten, maar blijft de identiteit van de gebouwenen het gebied behouden. Voor bedrijven die zoeken naar eenomgeving met identiteit en karakter is het Hart van Zuid dan ook een uitermate aantrekkelijke vestigingsplaats.
Dit geldt ook voor het terrein van de voormalige ijzer/-staalgieterij Dikkers die eind jaren zeventig failliet ging en in 1984 werd het verkocht aan de Exploitatie MaatschappijGroot-Ammers (emga). emga heeft sindsdien miljoenengeïnvesteerd om het Dikkerscomplex om te toveren tot eenmultifunctioneel complex waar educatie, cultuur, sport enkleinschalige bedrijvigheid hand in hand gaan. De diversiteiten de omvang van de reeds bestaande activiteiten in de
sociaal-culturele en recreatieve sfeer op het emga-terrein vormen een fantastische basis voor verdere ruimtelijke, economische en sociale investeringen, zoals ook de ministervoor het grote-stedenbeleid voor ogen staat.
Een uiterst belangrijke troef voor de verdere ontwikke-ling van het Hart van Zuid vormt tot slot de uitstraling van ’t Lansink, de woonwijk die Stork als sociaal ondernemer inhet begin van deze eeuw voor zijn werknemers bouwde. ’t Lansink is een van de mooiste tuindorpen in Nederland eneen geliefde wijk met veel buurtvoorzieningen. De sfeer enhet imago van ’t Lansink bieden ruimschoots aanknopings-punten voor de ontwikkeling van enkele honderden nieuwewoningen in het plangebied. Hiermee kan tevens een linkworden gelegd naar het ten oosten van het Hart van Zuidgelegen Berflo Es, een naoorlogse wijk met een eenzijdigewoningvoorraad en afnemend draagvlak voor voorzieningen.Een succesvolle ontwikkeling van het Hart van Zuid vormtde sleutel voor de totale vernieuwing van Hengelo Zuid.
Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente
vouwblad Stork-Hengelo 15-10-2007 15:45 Pagina 6
opdrachtgever Gemeente Hengelo
project Brochure + informatiemap
33
U en uw leerlingen zijn van harte uitgenodigd bij Kunstdok van Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’. In deze brochure biedt Kunst-dok hulp bij het maken van uw kunst- en cultuurplannen voor het nieuwe schooljaar. Leerlingen en leerkrachten worden op creatieve, inspirerende wijze aan het werk gezet en deskundig begeleid. Al onze producten nodigen uit tot kijken, doen, bele-ven, verwonderen, inspireren en creëren...
Kunstdok, voorheen de steunfunctie van de Stichting Culturele & Kunstzinnige Vorming (CKV), is sinds januari 2007 gehuisvest in een prachtig nieuw gebouw. Een kunstencentrum dat voor een groot gedeelte in het water ligt, daar hoort een ‘Kunstdok’ bij: Dienst Onderwijs Kunst- en cultuureducatie. In ons ‘dok’ wordt gewerkt aan kunst en cultuureducatie, worden kunstproducten ontwikkeld, kunnen kinderen en u ondergedompeld worden in kunst. Dat kan tijdens speciaal voor u en/of de kinderen georga-niseerde exposities, workshops of voorstellingen.
Ook voor al uw vragen op het gebied van ondersteuning kunt u bij de consulenten van Kunstdok terecht. Zij staan in de start-blokken om u te helpen bij het bedenken, invullen en uitvoeren van uw plannen op het gebied van de kunstvakken en cultuur-educatie. In deze brochure vindt u tevens het educatieve aanbod van enkele andere instellingen.Het aanbod van Kunstdok bestaat ook dit jaar weer uit:■ producten voor de leerling■ producten voor de leerkracht■ producten voor de gehele school
Bij de samenstelling van het aanbod worden de suggesties, vragen en verbeterpunten die door u worden aangedragen door ons steeds meegenomen. De consulenten van Kunstdok staan altijd open voor nieuwe ideeën, vragen en uw commentaar en zullen u met veel plezier helpen bij het maken van uw keuzes.
Wij wensen u een inspirerend en creatief schooljaar 2007/2008 toe!
namens de consulenten van Kunstdok,Paul Macco, hoofd Kunstdok
3332
KunstdokStichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’
CKV docenten.indd 32-33 03-09-2007 13:50:18
Bibliotheek Almere: projecten vol leesplezier voor groep 1 t/m 8
Wat kunt u het komende schooljaar van ons verwachten? Bibliotheek Almere heeft voor alle groepen van het primair onderwijs één of meerdere programma’s ontwikkeld, afgestemd op de interesses en belevingswereld van de diverse leeftijds-groepen.
Hierbij staat een aantal zaken centraal■ lezen is leuk■ er zijn veel meer verschillende soorten boeken dan je
misschien wel denkt■ hoe verzamel ik (digitale) informatie, die ik nodig heb voor
bijvoorbeeld een werkstuk of spreekbeurt
Heeft u speciale, maatwerk, wensen, neem dan contact met ons op. Samen komen we er altijd uit. De hiergenoemde activitei-ten kunnen zowel in alle drie de bibliotheekvestigingen (Stad, Haven, Buiten) als op de eigen school plaatsvinden.
Indien u interesse heeft in één of meerdere activiteiten, dan kunt u contact opnemen met:
Bibliotheek Almere, Bureau Educatieve DienstverleningSchrijverstraat 11315 HW Almeret 036-5486014e [email protected] Telefonisch zijn wij bereikbaar van maandag t/m donderdag tus-sen 9.00 en 13.00 uur onder nummer 036- 5486014 (Tineke van Gelder, secretariaat bureau educatieve dienstverlening).
Bibliotheek Almere
16 17
CKV docenten.indd 16-17 03-09-2007 13:48:57CKV 2006-2007
MuziekBeeldende kunstTheaterDans Multimedia
Cursusaanbod voor kinderen [2 t/m 11 jaar]
CKV Kids0607 corr. 23-01-2008 11:36 Pagina 1
CKV
Cursusaanbod voor volwassenen [18 jaar en ouder]
MuziekBeeldende kunstLiteratuurTheaterDans Multimedia
2006/2007
CKV Volwassenen0607 23-01-2008 14:43 Pagina 1
CKV 2006/2007
MuziekBeeldende kunstTheaterDans Multimedia
Cursusaanbod voor jongeren [12 t/m 17 jaar]
CKV Jongeren0607 corr. 23-01-2008 14:36 Pagina 1
opdrachtgever CKV (de Kunstlinie)
project Schoolgidsen cursusaanbod volwassenen, jongeren en kinderen
muziekbeeldende kunstliteratuurdanstheatermultimediaarchitectuur
hét aanbodbasisonderwijs Almere 2007/2008
CKV docenten.indd 1 03-09-2007 13:47:08
muziekbeeldende kunstliteratuurdanstheatermultimediaarchitectuur
hét aanbodbasisonderwijs Almere 2007/2008
CKV docenten.indd 1 03-09-2007 13:47:08
Voor overige informatie en andere educatieve activiteiten: zie website CASLa: www.casla.nl
contactpersoon:Remke Brouwer
Architectuurcentrum CASLaWeerwaterplein 31324 EE Almeret 036-5386842e [email protected]
13
CASLa
12
CKV docenten.indd 12-13 13-11-2007 16:24:09
3
Inhoud
Architectuurcentrum CASLaCASLa-bouwstenen
Bibliotheek Almeregroep 1/2 literatuur interactief programma Woeste Willem groep 1/2 literatuur interactief programma De dieren van Eric Carle groep 1/2 literatuur interactief programma Kikker groep 1/2 literatuur interactief programma Kleine Kangoeroe groep 3 literatuur leesplezier bevorderende activiteit De Woordengrabbelton groep 4/5 literatuur leesbevorderende activiteit Een rugzak vol met boeken! groep 5/6 literatuur leesbevorderende activiteit Schrijvers en tekenaars middenbouw literatuur leesplezier bevorderende activiteit Annie M.G. Schmidt middenbouw literatuur leesplezier bevorderende activiteit Een zoektocht naar dieren bovenbouw literatuur kennismaking met cultureel erfgoed Sprookjesbovenbouw literatuur zoeken naar informatie Dat zoeken we op! bovenbouw literatuur leesbevorderende activiteit Een zoektocht naar dierenbovenbouw literatuur leesbevorderende activiteit Kinderboekenweek 2007: Sub Rosagroep 5 t/m 8 ouders en/of leerkrachten literatuur workshop Informatieve bijeenkomst op maat ouders en/of leerkrachten literatuur collecties en activiteiten Boekcollecties, advies en ondersteuning voor de
schoolbibliotheek
Museum de PaviljoensDe collectie Almere
groep 3-8 Een bonte verzamelinggroep 5-8 At Random groep 5-8 Verzamelen groep 6-8 Kunst in Almere - van Grote Markt tot World Wide Webgroep 6-8 Land Lucht Lijn: landschapskunst in Flevoland
1214
17181819192020212122222323242424
26282829293030
Architectuurcentrum CASLa
Bibliotheek Almere
Museum de Paviljoens
Pakketten
Groepen
Schoolprojecten
Aanbod overige instellingen
Leerkrachten
Methode-invoeringen en teamtrainingen
Algemene informatie
Kunstdok (Stichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’)
CKV docenten.indd 2-3 03-09-2007 13:47:35
26 27
Gebouw op palen
Museum De Paviljoens is gehuisvest in de zilverkleurige gebouwen van staal en glas op hoge palen achter het politiebu-reau in Almere-Stad. Je vindt er beeldende kunst van kunste-naars die nú leven en die zich laten inspireren door het hedendaagse leven in de stad.
Educatieve programma’s Ook in het schooljaar 2007-8 vinden er weer bijzondere tentoonstellingen plaats waarbij speciaal voor het basisonder-wijs educatieve programma’s zijn ontwikkeld. Zo’n programma bestaat uit:■ voorbereidend lesmateriaal waarmee de leerkracht zelf op
school het museumbezoek voorbereidt ■ een museumbezoek dat wordt begeleid door ervaren
museumdocenten ■ suggesties voor creatieve verwerkingsopdrachten waarmee
de leerkracht na het museumbezoek op school aan de slag kan gaan
Daarnaast worden er thematische educatieve programma’s aangeboden waarmee scholen gedurende het hele schooljaar aan de slag kunnen, zoals bijvoorbeeld Verzamelen, Kunst in Almere, Van Grote Markt tot World Wide Web en Land Lucht Lijn - Landschapskunst in Flevoland. Op de volgende pagina’s volgt een beschrijving van deze programma’s.
Voor meer informatie en reserveringen kunt u terecht op www.depaviljoens.nl/educatie t 036-5450400e [email protected] de website kunt u ook lesbrieven ter voorbereiding en verwerking als pdf uitprinten.
periode gedurende het hele schooljaardag en tijd maandag tot en met vrijdag van 9.00-10.30,
10.30-12.00 uur, of van 13.30-15.00 uur.plaats Museum De Paviljoens, Odeonstraat 3,
Almere-stad begeleiding museumdocenten van Museum
De Paviljoenskosten info Afdeling Educatie Museum De Pavil-
joens, 036-5450400 of [email protected]
Een bezoek aan Museum De Paviljoenshet museum voor hedendaagse kunst in Almere
Afgelopen jaren hebben duizenden basisschoolleerlingen uit de regio een bezoek gebracht aan Museum De Paviljoens tijdens de succesvolle tentoonstellingen van Yael Davids, Job Koelewijn, Barbara Visser, De stedelijke conditie en Le peintre de la vie moderne. In groepjes van 10-15 leerlingen en onder begeleiding van ervaren museumdocenten werden de eigentijdse kunstwer-ken bekeken en besproken. Bij de performancekunst van de Israëlische kunstenaar Yael Davids werden de leerlingen uitgenodigd om ook zelf een performance uit te voeren. Zo vormden vijf leerlingen in een kast met uitsparingen samen één reusachtige persoon. Tijdens de Job Koelewijn-tentoonstelling wandelden de leerlingen over een krakende vloer vol spaghetti, ze bezochten een geurige kamer waarvan de wanden gestuct waren met babypoeder, en ze speelden een zintuigenspel. Op de Schilderijen Salon van de 21e eeuw bekeken de leerlingen 100 eigentijdse schilderijen - van kunstenaars uit onder meer Duitsland, Turkije en de Verenigde Staten - die van plint tot plafond de wanden bedekten. De kinderen gingen aan de slag als onderzoeker, jurylid en tentoonstellingsmaker. Op de groepstentoonstelling ‘De stedelijke conditie’ gingen de leerlingen geïnspireerd door de kunstwerken aan de slag om hun ideale stad te ontwerpen om die vervolgens aan elkaar te presenteren. Op de tentoonstelling met werk van Barbara Visser draaide alles om goed kijken en om de vraag of een foto altijd de waarheid vertelt.
Museum De Paviljoens
CKV docenten.indd 26-27 13-11-2007 16:25:26
44 45
Kunstdok (Stichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’)
Pakket 3
Pietje Puntzak – alles lijkt wel te levenDaar staat de kist. Die heeft Tineke, de poppenspeelster meege-bracht. Hé, wat is dat? Het deksel beweegt! Tineke maakt de kist open en... er ligt allemaal rommel in de kist: lapjes, lepels, keu-kenspullen. Waar zijn de poppen? Er zou toch een poppenspeel-ster komen? Maar wat gebeurt daar? Iedere keer als Tineke iets oppakt, begint het te bewegen, geluiden te maken en te praten…
Gedurende dit project maken de kinderen ken-nis met de wereld van poppenspel waarin al-ledaagse dingen tot leven komen. In de leskist vindt u voorbeeldmaterialen en een lesbrief met drie voorbereidende lessen. Zo leert u de kinderen een eenvoudige stokpop te maken. Ook leert u ze een rijmpje en een paar liedjes, zodat ze met Tineke tijdens haar bezoek mee kunnen spelen en zingen. U zorgt zelf voor knutselmaterialen zoals scharen, lijm,
stiften en verf om met uw klas de poppen te maken.
Tijdsinvestering is minimaal 3 x 45 mi-nuten voorbereidende les, 1 uur bezoek poppenspeelster en 1 x 45 minuten een
afsluitende les.
titel Pietje Puntzakproduct project + workshopbestemd voor groep 1 en 2bijeenkomst tijdens algemene kunstpakket-
introductie op uw schooldata en tijden in overlegplaats workshop in uw eigen klaslokaalkunstenaar Tineke Guttingerconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 60,40 project € 15,40 per bouw (4 groepen)
en workshop € 45,- per groep
N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 67,10: project € 17,10, per bouw (4 groepen) en workshop € 50,- per groepextra kosten bij beide opties € 16,- voor geleverde materialen voor 1 groep
Ontdek de wereld met je ogen dichtDe leskist waar je de handen in kunt steken bevat materialen, spelletjes en boetseeropdrachten die gericht zijn op het tast-zintuig van kleuters.
Ontdek de wereld is een kennismakingstocht waarbij je je handen en vingers mag gebruiken. Na een introductieles waarin de kin-deren hun eigen klas ontdekken, gaan de leerlingen aan het werk met klei. Het werken met klei bevordert de fi jne motoriek.
Het project wordt met afgerond met een workshop door beeldend kunstenaar Christian Wisse, waarbij de kinderen leren hoe je een mensfi guur kunt boetseren.
titel Ontdek de wereld met je ogen dichtproduct project + workshop beeldendbestemd voor groep 1 en 2bijeenkomst tijdens algemene kunstpakket-
introductie op uw schooldata en tijden in overlegkunstenaar Christian Wisseconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 60,40 project € 15,40 per bouw (4 groepen) en
workshop € 45,- per groep
N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 67,10 project € 17,10 per bouw (4 groepen) en workshop € 50,- per groep
Kraanvogel leert vliegen door Martin MensMeneer Mens gaat op vakantie om op verhaal te komen. Daar is hij wel aan toe! Er is namelijk iets vreselijks gebeurd. Meneer Mens kan niet meer vertellen. De woorden blijven steken in zijn keel of komen verkeerd zijn mond uit. Hij heeft last van ‘woord-breuk’! Het klinkt wel grappig, maar voor een goed verhaal is dit een ramp. Daarbij wordt hij ook nog lastig gevallen door Herry Schoppen van artiestenkantoor S.T.R.E.S.S. Gelukkig wordt meneer Mens geholpen door de vrienden uit zijn verhalen: Henna Heks, Boewolf en door nieuwe vrienden zoals Konaasje Repje (die in het duin woont) en niet te vergeten Kraanvogel.
‘Kraanvogel leert Vliegen’ is een solo van Martin met poppenspel.De voorstelling gaat over een zoektocht naar geluk. Als je de verkeerde keuzes maakt, glipt het geluk tussen je vingers door.Oeroude verhaalthema’s als liefde en integriteit worden op een vrolijke en ontroerende ma-nier over het voetlicht gebracht.Bij de voorstelling hoort een lesbrief waarmee u uw klas kunt voorbereiden op het theaterbe-zoek.
titel Kraanvogel leert vliegendoor Martin Mensproduct voorstelling literatuurbestemd voor groep 3 en 4data maandag 29 en dinsdag 30 oktober
2007speeltijden maandag 29 oktober 13.30 uur; dins-
dag 30 oktober 10.30 uur en 13.30 uurplaats voorstelling Randstadhuistheater,
Randstad 22-23, Almere-Stadvervoer door school zelf te verzorgenbijeenkomst tijdens algemene kunstpakket-
introductie op uw schoolconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 3,25 per leerling
N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 4,75 per leerling
Piratenpraat door Danstheatergroep ZeppDeze heerlijke vrolijke voorstelling neemt de kinderen mee op reis door de wereld van dans, muziek, spel en zang. Het is theater over moed, samen delen en respect.
Piratenpraat is een voorstelling die een zeewaardig avontuur vol gevaren, avontuur en geheimen aangaat. Wie is die Jakob, de nieuwe scheepsjongen? Waarom doet stuurvrouw Kat zo stiekem en wie is HIJ, waar iedereen zo raadselachtig over zwijgt? Een voorstelling voor kleine piraten met grote dromen!
Uit evaluatieformulieren blijkt dat klassen die voorbereid naar een voorstelling komen kijken er meer waardering voor hebben. U krijgt werkvormen en materialen aangereikt waarmee u uw klas kunt voorbereiden op deze bijzondere voorstelling.
titel Piratenpraatdoor Danstheatergroep Zeppproduct voorstelling dansbestemd voor Groep 3 en 4bijeenkomst Tijdens algemene pakketintroductie
op uw schooldata maandag 10 en dinsdag 11 maart
2008tijd maandag 10 maart 10.30 uur en
13.30 uur; dinsdag 11 maart 10.00 uur/11.00 uur/13.30 uur
locatie Kleine Zaal de Kunstlinieconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 3,25 per leerling
N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 4,75 per leerling
Theater Beeldend Literatuur Dans
CKV docenten.indd 44-45 03-09-2007 14:27:13
22 23
Een zoektocht naar dierenNa een korte introductie gaan we op wereldreis en treffen in elk werelddeel een kenmerkend dier aan. In groepjes gaan we dan op zoek naar de antwoorden op vragen over elk dier. De antwoorden zijn te vinden in de boeken die hier speciaal voor klaargelegd zijn. Na deze vermoeiende reis nemen we de vragen nog eens met el-kaar door: is de snavel van een toekan zwaar? Wat doet een beer in de winter? Niet alleen een spannende reis maar je steekt er ook iets van op en niet alleen over dieren! Het programma duurt ongeveer 1 uur.
titel Een zoektocht naar dierenproduct leesbevorderende activiteitdoelgroep middenbouwdata op aanvraaglocatie eigen school of één van de
bibliotheekvestigingenkosten € 30,-
Sprookjes Tijdens dit bezoek worden de kinderen meegenomen in de wonderlijke wereld van de sprookjes en volksverhalen. Want sprookjes en volksverhalen zijn niet weg te denken uit de wereld van het kinderboek. Tussen de beroemde begin- en eindzinnen ‘er was eens...’ en ‘ze leefden nog lang en gelukkig’ spelen zich talloze avonturen af waarin hordes kabouters, kwaadaardige wolven, toverfeeën en boze stiefmoeders figureren. Maar waarom is hetzelfde sprookje bijna in elk boek anders? Gaat een sprookje ook wel eens over een goede heks of over een heel gemene prin-
ses? Door middel van een inleiding en enkele spel-letjes laten we zien hoe sprookjes een belangrijk onderdeel zijn van de taal. Het totale programma duurt ongeveer 1 uur.
titel Sprookjesworkshopproduct kennismaking met cultureel erfgoeddoelgroep bovenbouwdata op aanvraaglocatie eigen school of één van de
bibliotheekvestigingenkosten € 30,-
Dat zoeken we op!Centraal bij deze activiteit staat het zoeken naar informatie. Want leren zoeken, dat is nog niet zo eenvoudig. Met behulp van een actief opdrachtenspel leren we kinderen verder te kijken dan hun neus lang is. Zoeken in de catalogus, in registers, in folders en ook in de ruimte. Een energieke activiteit waar veel van opgesto-ken wordt. Na afloop zijn de kinderen in staat de diverse infor-matiebronnen goed te hanteren. Het programma duurt ongeveer anderhalf uur.
titel Dat zoeken we op!product zoeken naar informatiedoelgroep bovenbouwdata op aanvraaglocatie één van de bibliotheekvestigingenkosten € 30,-
Een zoektocht naar dierenNa een korte introductie gaan we op wereldreis en treffen in elk werelddeel een kenmerkend dier aan. In groepjes gaan we dan op zoek naar de antwoorden op vragen over elk dier. De antwoorden zijn te vinden in de boeken die hier speciaal voor klaargelegd zijn.Na deze vermoeiende reis nemen we de vragen nog eens met el-kaar door: is de snavel van een toekan zwaar? Wat doet een beer in de winter? Niet alleen een spannende reis maar je steekt er ook iets van op en niet alleen over dieren! Het programma duurt ongeveer 1 uur.
titel Een zoektocht naar dierenproduct leesbevorderende activiteitdoelgroep bovenbouwdata op aanvraaglocatie eigen school of één van de
bibliotheekvestigingenkosten € 30,-
Bovenbouw
Bibliotheek Almere
CKV docenten.indd 22-23 03-09-2007 14:38:41
au 13
In entertainment and movies,light is a narrative element ofthe set. In architecture, welike to explore this dimensionof light as well. Retail spacesbenefit from a strong narra-tive, and facades can tellabout your corporate identityusing light. Video and lightincreasingly merge into oneconverging concept, and someof the pioneering projects inthis field have been designedby Arup Lighting.In entertainment and movies,
light is a narrative element of the set.
phot
o S
ha
nn
on
Mc
Gra
th
arc
hite
ctD
en
ton
Co
rke
r M
ars
ha
ll P
TY
ltd
.ar
chit
ect
Re
nzo
Pia
no
Bu
ildin
g W
ork
sho
pph
oto
Ma
rtin
Sa
un
de
r P
ho
tog
rap
hy
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:40 Pagina 12
au 3
In architecture, light directs, sculpts, enriches,and gives people a comfortable, safe and inspiring environment.
Light is the source of everything on earth. In architecture, light directs,
sculpts, enriches, and gives people a comfortable, safe and inspiring
environment. Arup Lighting offers a comprehensive lighting design service,
from initial strategic advice and concept development all the way through to
construction documents and on-site support. Our work can be characterised
as engaged and involved, with a strong emphasis on creativity that we
combine with the technical excellence Arup is famous for. Our team comprises
over 30 lighting designers, with various specialisms such as natural light,
fixture design, brand identity and lighting engineering. Be inspired by this
presentation, and please contact us if you want to discuss your
specific project. We’ll be happy to work with you!
phot
osR
oo
s A
lde
rsh
off
ar
chit
ect
Za
ha
Ha
did
ltd
.
arch
itec
t H
erz
og
& d
e M
eu
ron
phot
oH
ea
the
r M
. R
eid
y a
rchi
tect
He
rzo
g &
de
Me
uro
n
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:38 Pagina 2
opdrachtgever Arup Lighting
project Brochure
au
A
www.arup.com/lighting
Amsterdam Office
Contact: Rogier van der Heide
T: +31 (0)20 305 8508
London Office
Contact: Florence Lam
T: +44 (0)20 7636 1531
New York Office
Contact: Brian Stacy
T: +1 212 229 2669
San Francisco Office
Contact: Jason Edling
T: +1 415 957 9445
Hong Kong Office
Contact: Rogier van der Heide
T: +31 (0)20 305 8508
Melbourne Office
Contact: Jen Lea
T: +61 (0)3 9668 5500
We shape a better world
With its origins as consulting
engineers, Arup is now a
firm of designers,engineers,
planners and business con-
sultants with over 7.000 staff
working worldwide from more
than 70 offices in more than
30 countries. This workforce
contributes to an expansive
design portfolio ranging from
concert halls to galleries,
automobiles to infrastructure,
and structural to environ-
mental engineering. Arup is
constantly evolving its skills
base to reflect the diversity of
both its clients and staff.
“Engineering problems are under-defined, there are many solutions, good, bad and indifferent.
The art is to arrive at a good solution.This is a creative activity, involving imagination,
intuition and deliberate choice.” Sir Ove Arup
phot
oP
ete
r C
oo
k a
rchi
tect
Ma
cC
orm
ac
Ja
mie
son
Pri
ch
ard
arch
itec
t R
ich
ard
Ro
ge
rsph
oto
Mic
ha
el
van
Oo
ste
n
arch
itec
t U
xus
conc
ept
MV
RD
V
phot
oC
ou
ntr
ywid
e P
ho
tog
rap
hy
arc
hite
ct H
erz
og
& d
e M
eu
ron
arch
itec
t N
orm
an
Fo
ste
rph
oto
Ge
org
es
Fe
ssy
ar
chit
ect
LIN
, A
rch
ite
cte
s e
t U
rba
nis
tes
arch
itec
t A
sym
pto
te
desi
gn c
g o
ntw
erp
ers
[w
ww
.cg
on
twe
rpe
rs.c
om
], A
mst
erd
am
p
rint
dru
kke
rij
Ma
rt.S
pru
ijt,
Am
ste
rda
m
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:37 Pagina 16
au 13
In entertainment and movies,light is a narrative element ofthe set. In architecture, welike to explore this dimensionof light as well. Retail spacesbenefit from a strong narra-tive, and facades can tellabout your corporate identityusing light. Video and lightincreasingly merge into oneconverging concept, and someof the pioneering projects inthis field have been designedby Arup Lighting.In entertainment and movies,
light is a narrative element of the set.
phot
o S
ha
nn
on
Mc
Gra
th
arc
hite
ctD
en
ton
Co
rke
r M
ars
ha
ll P
TY
ltd
.ar
chit
ect
Re
nzo
Pia
no
Bu
ildin
g W
ork
sho
pph
oto
Ma
rtin
Sa
un
de
r P
ho
tog
rap
hy
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:40 Pagina 12
au 9
Lighting design may seemabstract, but it is not. ArupLighting has developed a setof tools that make light notonly understandable but alsotangible. Models, samples, andtabletop set-ups are all partof our design process in colla-boration with our clients. Light,as a metaphysical space, inte-grates with the physical spaceas it reflects and refracts. We want to understand thisaspect of the lighting beforewe draw the constructiondocuments, and keep ourclients and the architects wework with involved throughoutthe process.
Models, samples, and tabletop set-ups, explored in collaboration with our clients, are all part of our design process.
phot
os R
oo
s A
lde
rsh
off
a
rchi
tect
Ma
cC
orm
ac
Ja
mie
son
Pri
ch
ard
phot
o Je
ns
Will
ebra
nd
a
rchi
tect
Do
min
iqu
e P
erra
ult
Arc
hit
ectu
re
phot
o Ia
n L
aw
son
Ph
oto
gra
ph
y
arch
itec
tF
au
lkn
er
Bro
wn
Arc
hit
ec
ts
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:39 Pagina 8
au 5
Lighting designers are sculp-tors, painters and authors allat the same time. Many ofour clients employ light as anartistic component in theirarchitecture, and make light a part of their appearance inthe market. In the theatre,light makes the suspense ofthe scene, the romance, the excitement or the fear.We are inspired by the per-forming arts, and severaldesigners within Arup Lightingbring theatrical or musicalexperience to your project.
In the theatre, light makes the suspense of the scene, the romance, the excitement or the fear.
phot
oM
ich
ae
l va
n O
ost
en
arch
itec
t U
N S
tud
io
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:38 Pagina 4
au 9
Lighting design may seemabstract, but it is not. ArupLighting has developed a setof tools that make light notonly understandable but alsotangible. Models, samples, andtabletop set-ups are all partof our design process in colla-boration with our clients. Light,as a metaphysical space, inte-grates with the physical spaceas it reflects and refracts. We want to understand thisaspect of the lighting beforewe draw the constructiondocuments, and keep ourclients and the architects wework with involved throughoutthe process.
Models, samples, and tabletop set-ups, explored in collaboration with our clients, are all part of our design process.
phot
os R
oo
s A
lde
rsh
off
a
rchi
tect
Ma
cC
orm
ac
Ja
mie
son
Pri
ch
ard
phot
o Je
ns
Will
ebra
nd
a
rchi
tect
Do
min
iqu
e P
erra
ult
Arc
hit
ectu
re
phot
o Ia
n L
aw
son
Ph
oto
gra
ph
y
arch
itec
tF
au
lkn
er
Bro
wn
Arc
hit
ec
ts
Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:39 Pagina 8
1.1 Geconsolideerde balans per 31 december 2006 (Na resultaatbestemming)
Activa
x ¤ 1.000 31-12-2006 31-12-2005
Vaste activa
1. Materiële vaste activa
Onroerende en roerende zaken
• In exploitatie 880.408 779.308
• Ten behoeve van verkoop 139.719 206.541
• In ontwikkeling 28.814 19.535
• Ten dienste van de exploitatie 6.038 5.729
1.054.979 1.011.113
2. Financiële vaste activa
Te vorderen BWS-subsidies 15.637 17.134
Deelnemingen 1.970 1.399
Leningen u/g 35 143
Overige 203 190
17.845 18.866
Vlottende activa
3. Voorraden 62.654 67.821
4. Vorderingen
Huurdebiteuren 2.053 1.645
Gemeenten 212 217
Belastingen en premies sociale verzekeringen 3.772 3190
Vorderingen op deelnemingen 537 0
Overige vorderingen 4.073 10.031
Overlopende activa 3.197 7.264
13.844 22.347
5. Liquide middelen 12.363 7.752
Totaal generaal 1.161.685 1.127.899
P.M. Nog te ontvangen leningen 40.000 35.000
Passiva
x ¤ 1.000 31-12-2006 31-12-2005
6. Groepsvermogen 320.043 281.080
7. Aandeel derden -31 -44
8. Voorzieningen
Herontwikkeling Wijnhavengebied 4.021 3.876
Herontwikkeling Vijverzicht 5.300 1.600
Nieuwbouwprojecten 8.800 0
Onderhoudskostengarantiefonds 836 836
Onderhoud kantoorpanden 0 0
Latente belastingen 247 0
19.204 6.312
9. Langlopende schulden
Leningen overheid 0 69.635
Leningen kredietinstellingen 693.435 600.711
Waarborgsommen 4.614 4.742
698.049 675.088
10. Kortlopende schulden
Schulden aan kredietinstellingen 41.073 67.554
Schulden aan gemeenten 31 665
Schulden aan leveranciers 4.872 7.896
Schulden aan deelnemingen 0 595
Aangegane verplichtingen onroerende goederen 35.548 45.674
Fonds Bezuidenhout-west 4.962 4.970
Fonds Breughelstraat 316 316
Fonds openbare ruimte Morgenstond 3.225 565
Overige schulden 93 128
Overlopende passiva 34.300 37.100
124.420 165.463
Totaal generaal 1.161.685 1.127.899
P.M. Met financiers overeengekomen leningen 40.000 35.000
Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006
4 5
Geconsolideerde jaarrekening
Geconsolideerde balans per 31 december 2006
HW Jaarverslag 06 FinVersl.indd 4-5 20-09-2007 09:19:07
Haag Wonen Waldorpstraat 120 Postbus 250 2501 CG Den Haag telefoon (070) 388 03 88 e-mail [email protected] internet www.haagwonen.nl
Binnenste buiten
Transparantie is dit jaar het thema van ons jaarverslag
De fotografie onderstreept dat. Transparantie betekent
doorzicht bieden. We interpreteren het als alle ramen en
deuren wijd open zetten, zodat anderen binnen kunnen
kijken. Huurders van ons deden dat ook. De foto’s in
dit jaarverslag geven een beeld van het leven van onze
bewoners in hun woning of directe leefomgeving.
Colofon
Uitgave Woningstichting Haag Wonen Waldorpstraat 120 2521 CD Den Haag Postbus 250 2501 CG Den Haag [070] 388 03 88 [email protected] www.haagwonen.nl
Tekst en redactie Haag Wonen Rozatekst Rotterdam
Eindredactie Communicatie Haag Wonen
Fotografie Theo Baart Hoofddorp
Vormgeving cg ontwerpers Amsterdam [Hans van der Kooi, Erika Schneider]
Drukwerk drukkerij Mart.Spruijt Amsterdam
Bezitskaart Haag Wonen
L
VouwlijnenVouwlijnen VouwlijnenVouwlijnen
HW jaarVersl06 Cover plano.indd 1 14-02-2008 13:34:16
Treasury
Doelstellingen 2006
➜ We behouden de borgingsfaciliteit van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (financieel statuut)
➜ We realiseren maximaal 4,25 procent als rentevoet voor nieuwe financieringen en renteherzieningen (treasuryjaarplan 2006)
Resultaten 2006
Borgingsfaciliteit behoudenDe stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw heeft de financiële positie van
Haag Wonen per 31 december 2005 beoordeeld. Op grond van deze beoordeling kon Haag Wonen gebruik blijven maken van de borgingsfacaliteiten van het fonds, waardoor we goedkoper kapitaalmarktleningen kunnen aantrekken. Deze doelstelling is dus gehaald.
FinancieringsbehoefteFinancieringsbehoefte voor de periode 2007-2017, afgezet tegen de borgingsruimte
tegen bedrijfswaarde.
Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006
158 159
Het totaal rendement vastgoed (5,3 procent) blijft achter bij de referentiegroep (7,3 procent) en het landelijk gemiddelde (7,5 procent). Opvallend is het directe rende-ment verhuur. Dit rendement is het saldo van huuruitkomsten, vergoedingen en de uitgaven (nettobedrijfslasten en onderhoudsuitgaven) en is beduidend hoger dan de referentie en de landelijke cijfers. Het indirecte rendement geeft de jaarlijkse veran-dering van de bedrijfswaarde weer. Dat de bedrijfswaarde gedaald is, is vooral het gevolg van extra structurele uitgaven voor leefbaarheid en strategische voorzienin-gen in de toekomstige jaren. Ook de rendementsbijdrage uit verkoop is beduidend hoger dan de referentie en landelijke cijfers. De (negatieve) bijdrage aan het vast-goedrendement komt onder meer door onrendabele investeringen in woningen en sloop van woningen.
Het rendement op vreemd vermogen (3 procent) blijft achter bij de referentie (3,8 procent) en landelijk gemiddelde(4,3 procent).
Dit is het gevolg van een relatief dure leningenportefeuille. Het beleid is erop gericht om waar mogelijk de rentelasten te verlagen.
Het rendement actueel weerstandsvermogen geeft aan wat het in het verslagjaar behaalde rendement over het weerstandsvermogen is geweest bij waardering van het vastgoed tegen bedrijfswaarde en de leningen tegen rentabiliteitswaarde.
Verwachte ontwikkelingen in 2007Het begrote resultaat in 2007 bedraagt c 5,2 miljoen. Voor 2007 ramen we
c 115 miljoen aan huuropbrengsten en vergoedingen en c 92 miljoen omzet aan investeringen in koop- en huurwoningen. Voor onderhoud begroten we c 29,3 miljoen en voor leefbaarheid en strategische voorzieningen c 7,4 miljoen. In de prognose van de huuropbrengsten is rekening gehouden met het huurbeleid zoals dit in 2006 geformuleerd is. De omzet in koop- en huurwoningen is gebaseerd op de start van een aantal complexen in 2007. Vertraging in de start bouw heeft direct invloed op de realisatie van de omzet. Een belangrijk risico vormen de in het laatste half jaar explosief gestegen bouwkosten. De geplande start bouw van een aantal nieuwbouwcomplexen komt in gevaar en de er moet mogelijk deels herontwikkeld worden.
0
-100.000
-200.000
-300.000
-400.000
-500.000
-600.000
-700.000
-800.000
-900.000
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
We investeren zoveel mogelijk, zonder onze continuïteit in gevaar te brengen
Financiële continuïteit
Treasury
Saldo rekening courant
Saldo rekening courant met halvering verkooptempo
Borgingsruimte obv 100% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie
Borgingsruimte obv 85% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie
HW Jaarverslag 06 Hfdstk 6.indd 158-159 19-09-2007 16:34:46
opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen
project Jaarverslag + brochures
HW Jaarverslag 06 Hfdstk 1.indd 17 19-09-2007 15:30:27 HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 77 19-09-2007 15:52:00HW Jaarverslag 06 Hfdstk 4.indd 107 19-09-2007 15:58:02
Totale nieuwbouwproductie (herstructurering en daarbuiten) 2006 t/m 2009 (peildatum april 2007)
Wijk Gerealiseerd Totaal
2006 2007 2008 2009 2006-2009
Sociaal* Markt Sociaal* Markt Sociaal* Markt Sociaal* Markt Sociaal* Markt
Centrum 13 35 25 13 60
Laak 656 656
Morgenstond 70 150 15 224 106 251 191 625
Mariahoeve 188 188
Rivierenbuurt 52 30 52 30
Schilderswijk 35 19 11 34 39 43 22 85 118
Scheveningen 17 17
Vrederust 100 139 47 164 117 47 520
Wateringse Veld 112 88 112 88
Zeehelden 10 18 10 18
Totaal 105 269 26 414 211 330 824 651 1.166 1.664
* Betreft zowel sociale huur als sociale koopwoningen
Belanghouders
Eind 2004 heeft voormalig minister Dekker van VROM met het stadsgewest Haaglanden afgesproken dat in de periode 2005 tot en met 2009 in totaal 34.000 nieuwe woningen worden opgeleverd. Om aan deze opdracht te kunnen voldoen, heeft de gemeente Den Haag met de Haagse corporaties afgesproken dat ze in de periode 2006 tot en met 2009 ten minste 2.100 woningen opleveren, waarvan 960 sociale huurwoningen. Een belangrijk deel van deze woningen wordt gerealiseerd in de herstructureringsgebieden.
In de Kaderafspraken Leefbaarheid en Veiligheid met de gemeente gaat aparte aandacht uit naar de leefbaarheid in de actiegebieden. In Den Haag Zuidwest werken we op het gebied van de herstructurering intensief samen met de corporaties Staedion en Vestia. In 2006 hebben we het strategisch voorraadbeleid in deze wijken geactualiseerd.
Aandachtspunt voor 2007
➜ We voeren in 2007 onderzoek uit naar gezinsvriendelijke hoogbouw
Doelstelling Ondernemingsplan 2006-2009
➜ We leveren jaarlijks gemiddeld 350 nieuwe woningen op in herstructureringsgebieden
Beleid
We verbeteren de kwaliteit en verscheidenheid in het woningaanbod in herstruc-teringsgebieden door er jaarlijks gemiddeld 400 woningen te slopen en 350 op te leveren. Deze aantallen zijn gebaseerd op onze huidige meerjarenplanning voor de herstructurering. De te herstructureren woningen liggen vooral in de wijken Morgenstond, Vrederust en Moerwijk in Den Haag Zuidwest. Daarnaast gaat het om enkele complexen in de Schilderswijk, het Zeeheldenkwartier, de Rivierenbuurt en Bezuidenhout.
Volgens de prestatieafspraken met de gemeente Den Haag moet gemiddeld 30 procent van de nieuwe woningen bestaan uit goedkope woningen. Dit kunnen goedkope koopwoningen zijn, maar meestal zijn het huurwoningen met een huur onder de maximale huurgrens voor de huurtoeslag.
Omdat we als corporatie niet alleen woningen bouwen, maar ook beheren, beperkt onze interesse zich niet alleen tot de woningen. We kijken ook hoe ze in de omgeving passen en zorgen ervoor dat die omgeving aantrekkelijk is. We besteden aandacht aan de architectonische uitstraling en aan de kwaliteit van de openbare ruimte. We leggen de lat hoog. We kiezen voor goede architecten en zoeken oplossingen om het straatbeeld plezierig te houden, bijvoorbeeld door parkeren in gebouwen.
We behandelen nieuwbouwcomplexen niet als losstaande projecten, maar ontwik-kelen het hele gebied, inclusief bijvoorbeeld groenvoorzieningen. Bij deze integrale gebiedsontwikkeling zijn de verantwoordelijkheden tussen gemeente en corporaties helder. Dat versnelt het proces.
Voor de nieuwbouw van onze woningen hanteren we een technisch en een ruimtelijk functioneel programma van eisen. Onze nieuwbouwprojecten laten we in samenwerking met Kristal NV ontwikkelen door Haag Wonen Kristal BV.
De kosten van nieuwe koopwoningen liggen gemiddeld boven c 200.000. Bij huur-woningen ligt de kostprijs meestal lager. Ondanks dit prijsverschil blijven we nieuwe koopwoningen bouwen, omdat ze leiden tot een meer evenwichtige opbouw van de woningvoorraad in de wijken. Ook leveren ze een bijdrage aan de doorstroming, waar-door betaalbare huurwoningen weer beschikbaar komen voor de BBSH-doelgroep.
Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006
90 91
Wij zorgen voor voldoende woonkwaliteit
Herstructurering
Beleid
HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 90-91 19-09-2007 15:53:23
104 105
HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 104-105 19-09-2007 15:55:09
Verhuur nieuwbouwwoningen onder de aftoppingsgrenzen en onder de huurprijsgrens
Doelstellingen 2006
➜ We verhuren minimaal 90 procent van de nieuwbouw met een huur onder de aftoppingsgrenzen aan de BBSH-doelgroep (regionale prestatieafspraak)
➜ We verhuren minimaal 80 procent van de nieuwbouw met een huur boven de aftoppingsgrenzen tot de huurprijsgrens aan huishoudens met een laag mid-deninkomen (inkomen tot c 35.343 per 1 juli 2006) (regionale prestatieafspraak)
Resultaten 2006
Geen nieuwbouw onder aftoppingsgrensIn 2006 hebben we geen nieuwe woningen met een huur onder de aftoppings-
grenzen opgeleverd.
Nieuwbouw tussen aftoppingsgrenzen en huurprijsgrens In 2006 hebben we vooral koopwoningen opgeleverd. Daarnaast hebben we
70 huurwoningen in de wijk Morgenstond opgeleverd met een huur onder de huur-prijsgrens (c 615,01), maar boven de aftoppingsgrenzen. Van deze huurwoningen hebben we 79 procent verhuurd aan huishoudens met een laag middeninkomen, waarmee we onze doelstelling vrijwel hebben gehaald.
Ontwikkeling verhuur nieuwbouw onder aftoppingsgrenzen aan BBSH-doelgroep
2003 2004 2005 2006
96% 100% Geen opleveringen Geen opleveringen
Verhuur nieuwbouw boven aftoppingsgrenzen, maar
onder de huurprijsgrens, aan lage middeninkomens
2006
79%
Doelstelling 2006
➜ We beperken de leegstandsderving van de woningen en overige eenheden tot maximaal 1,75 procent van de huren en vergoedingen (begroting 2006)
Resultaten 2006
Leegstandsderving gedaaldOnze doelstelling voor de leegstandsderving hebben we in 2006 gehaald.
Met 1,42 procent bleven we ruim onder het voorgenomen maximum van 1,75 procent van de huren en vergoedingen.
Na goede ervaringen met een nieuwe, snellere mutatieprocedure voor woningen in 2005 bij Woonbedrijf Den Haag Zuidwest, is deze procedure in 2006 bedrijfsbreed ingevoerd. Zoals beoogd, verminderde dit de leegstandsderving bij woningen.
Leegstandsderving 2006, exclusief leegstand in verband
met sloop of verkoop
Verhuureenheden Bedrag Percentage
Woningen ¤ 965.000 0,93
Overige eenheden ¤ 578.000 12,57
Totaal ¤ 1.543.000 1,42
Ontwikkeling leegstandsderving woningen
2002 2003 2004 2005 2006
0,9% 1,2% 1,2% 1,0% 0,9%
Ontwikkeling leegstandsderving overige eenheden
2002 2003 2004 2005 2006
8,5% 6,4% 6,8% 16,8% 12,6%
Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006
24 25
Leegstandsderving
We zorgen voor passende woningen voor de doelgroep
Verhuur
Verhuur nieuwbouwwoningen onder de aftoppingsgrenzen en onder de huurprijsgrens
Leegstandsderving
HW Jaarverslag 06 Hfdstk 1.indd 24-25 19-09-2007 15:48:24
Treasury
Doelstellingen 2006
➜ We behouden de borgingsfaciliteit van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (financieel statuut)
➜ We realiseren maximaal 4,25 procent als rentevoet voor nieuwe financieringen en renteherzieningen (treasuryjaarplan 2006)
Resultaten 2006
Borgingsfaciliteit behoudenDe stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw heeft de financiële positie van
Haag Wonen per 31 december 2005 beoordeeld. Op grond van deze beoordeling kon Haag Wonen gebruik blijven maken van de borgingsfacaliteiten van het fonds, waardoor we goedkoper kapitaalmarktleningen kunnen aantrekken. Deze doelstelling is dus gehaald.
FinancieringsbehoefteFinancieringsbehoefte voor de periode 2007-2017, afgezet tegen de borgingsruimte
tegen bedrijfswaarde.
Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006
158 159
Het totaal rendement vastgoed (5,3 procent) blijft achter bij de referentiegroep (7,3 procent) en het landelijk gemiddelde (7,5 procent). Opvallend is het directe rende-ment verhuur. Dit rendement is het saldo van huuruitkomsten, vergoedingen en de uitgaven (nettobedrijfslasten en onderhoudsuitgaven) en is beduidend hoger dan de referentie en de landelijke cijfers. Het indirecte rendement geeft de jaarlijkse veran-dering van de bedrijfswaarde weer. Dat de bedrijfswaarde gedaald is, is vooral het gevolg van extra structurele uitgaven voor leefbaarheid en strategische voorzienin-gen in de toekomstige jaren. Ook de rendementsbijdrage uit verkoop is beduidend hoger dan de referentie en landelijke cijfers. De (negatieve) bijdrage aan het vast-goedrendement komt onder meer door onrendabele investeringen in woningen en sloop van woningen.
Het rendement op vreemd vermogen (3 procent) blijft achter bij de referentie (3,8 procent) en landelijk gemiddelde(4,3 procent).
Dit is het gevolg van een relatief dure leningenportefeuille. Het beleid is erop gericht om waar mogelijk de rentelasten te verlagen.
Het rendement actueel weerstandsvermogen geeft aan wat het in het verslagjaar behaalde rendement over het weerstandsvermogen is geweest bij waardering van het vastgoed tegen bedrijfswaarde en de leningen tegen rentabiliteitswaarde.
Verwachte ontwikkelingen in 2007Het begrote resultaat in 2007 bedraagt c 5,2 miljoen. Voor 2007 ramen we
c 115 miljoen aan huuropbrengsten en vergoedingen en c 92 miljoen omzet aan investeringen in koop- en huurwoningen. Voor onderhoud begroten we c 29,3 miljoen en voor leefbaarheid en strategische voorzieningen c 7,4 miljoen. In de prognose van de huuropbrengsten is rekening gehouden met het huurbeleid zoals dit in 2006 geformuleerd is. De omzet in koop- en huurwoningen is gebaseerd op de start van een aantal complexen in 2007. Vertraging in de start bouw heeft direct invloed op de realisatie van de omzet. Een belangrijk risico vormen de in het laatste half jaar explosief gestegen bouwkosten. De geplande start bouw van een aantal nieuwbouwcomplexen komt in gevaar en de er moet mogelijk deels herontwikkeld worden.
0
-100.000
-200.000
-300.000
-400.000
-500.000
-600.000
-700.000
-800.000
-900.000
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
We investeren zoveel mogelijk, zonder onze continuïteit in gevaar te brengen
Financiële continuïteit
Treasury
Saldo rekening courant
Saldo rekening courant met halvering verkooptempo
Borgingsruimte obv 100% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie
Borgingsruimte obv 85% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie
HW Jaarverslag 06 Hfdstk 6.indd 158-159 19-09-2007 16:34:46
12 13Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006
Onderhoudsdienst opgeheven Al in 2002 hebben we besloten de
eigen onderhoudsdienst geleidelijk op te heffen en vacatures voor dat onderdeel niet
meer in te vullen. Onderhoud via vaste externe aannemers is efficiënter. Vooruitlopend
op de opheffing werd de werkplaats niet meer up to date gehouden. In 2005 is de
knoop doorgehakt en per 1 januari 2006 heeft Haag Wonen de eigen dienst
opgeheven. De zes medewerkers hebben een functie gekregen als medewerker
leefbaarheid. In die functie voeren ze nog wel kleine reparaties uit.
INK-managementmodel Haag Wonen wil in 2009 een zogenoemde
ketengeoriënteerde organisatie zijn. Een dergelijke organisatie ontwikkelt plannen en
beleid in nauwe samenwerking met de ketenpartners. Ook evalueert ze met hen de
uitvoering en de resultaten. Ketenpartners zijn alle externe partijen die betrokken zijn
en belang hebben bij de resultaten van Haag Wonen.
Om meer ketengericht te werken, hebben we aansluiting gezocht bij het
INK-managementmodel. Dit model beschrijft hoe de organisatie is ingericht en het
reikt informatie aan in welke richting we verbeteringen kunnen aanbrengen. Ook
kiezen we met dit model relevante maatstaven waarmee we kunnen meten wat we
hebben gerealiseerd. Op basis van die uitkomsten kunnen we verbeteringen in gang
zetten. Dit is een cyclisch proces van plannen maken, uitvoeren, resultaten meten en
bijsturen (plan, do, check, act).
We doen in 2007 een positiebepaling en verankeren het werken met het
INK-managementmodel in de organisatie.
Org
anisatieo
ntw
ikkeling
en -o
nd
ersteun
ing
We willen in 2009 een ketengeoriënteerde organisatie zijn
➜
HW-SocBericht.indd 12-13 20-09-2007 10:04:15
Personeels- en Organisatieontwikkeling
Team Organisatieontwikkeling en ondersteuning
Team Personeelsontwikkeling
Bestuurssecretariaat Bedrijfsjurist
Financiën en Control
Woonbedrijf Den Haag Centrum
Team Bedrijfsondersteuning
Backoffice Frontoffice
Team Onderhoud
Team Financiën
Serviceteam
Wijkteam Centrum Oost
Wijkteam Schilderswijk-west
Wijkteam Schilderswijk-oost
44 45Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006
Loopbaangericht opleiden Binnen de nieuwe beoordelings-
systematiek hebben we bekeken hoe we het opleidingsbudget effectiever kunnen
gebruiken. Voor iedere medewerker wordt nu een persoonlijk ontwikkelplan
geformuleerd.
Mede door het nieuwe beoordelingssysteem waren de individuele opleidingen in
2006 nadrukkelijker gericht op de loopbaan van medewerkers. De opleidingen waren
niet alleen gericht op kennis, maar ook op vaardigheden, zoals timemanagement en
persoonlijke effectiviteit. De verwachting is dat deze trend in 2007 doorzet.
Opvallend is de toename van coachingstrajecten. De aanleiding voor coaching
is veelzijdig: reïntegratie, oriëntatie op een andere toekomst en persoonlijke
ontwikkeling van competenties. Opmerkelijk is dat vooraf duidelijke doelen worden
geformuleerd, die voortkomen uit de beoordelingscyclus. De toename van coachings-
trajecten met een duidelijk doel voor ogen illustreert dat Haag Wonen een betrokken
werkgever is, die op concrete resultaten wil sturen.
Collectief Woonbedrijf Den Haag Zuidwest heeft in 2006 twee speerpunten
benoemd: samenwerken en resultaatgerichtheid. Dit heeft geleid tot bijeenkomsten
voor het hele woonbedrijf, voor leidinggevenden en voor teams. Het doel daarvan was
om van losse afdelingen een samenhangend woonbedrijf te smeden, met een eigen
bedrijfscultuur.
De begrippen samenwerken en resultaatgerichtheid zijn gedefinieerd voor het
woonbedrijf en vertaald in verwachtingen voor teams en individuen. De trainingen
krijgen in 2007 een vervolg. Het algemene gevoel is dat de onderlinge betrokkenheid
en samenwerking groter zijn dan voorheen.
In 2006 startte Haag Wonen de voorbereidingen voor SAP, een nieuw en
omvangrijk geautomatiseerd systeem. Veel medewerkers steken in 2007 opleidingstijd
in het leren omgaan met SAP.
Perso
neelso
ntw
ikkeling
➜
HW-SocBericht.indd 44-45 20-09-2007 10:05:37
2002
2003
2004
2005
2006
Aantal dienstjaren
12
21
20
11
39
60
62
55
48
41
33
24
42
52
59
opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen
project Sociaal Jaarverslag + nieuwjaarskaart
Vastgoed en ontwikkeling
Beleid Vastgoed en Productontwikkeling
Informatisering en Automatisering
Huurdersonder-steuning
Team Automatisering
Woonbedrijf Den Haag Zuidwest
Backoffice Frontoffice Team Commercieel
Team Onderhoud
Team Financiën
Serviceteam
Wijkteam West
Wijkteam Zuidwest
Directie
Bedrijfsjurist
Team Bedrijfsondersteuning
Serviceteam
Wijkteam Centrum Oost
Wijkteam Schilderswijk-west
Wijkteam Schilderswijk-oost
20 21Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006
Risicomanagement In 2006 zijn we gestart met het in kaart brengen
van de bedrijfsrisico’s voor Haag Wonen. Ook inventariseerden we de getroffen maat-
regelen om die risico’s te beheersen. Het ligt in de bedoeling de gedefinieerde
risico’s jaarlijks te evalueren.
Verhuizingen Voor de nieuwe organisatie was ook nieuwe passende
huisvesting noodzakelijk. Huisvesting die past bij het gebiedsgerichte karakter van
onze werkzaamheden. Maar ook huisvesting die tegemoetkomt aan de normen voor
een optimale en prettige werkomgeving.
In 2005 kwam in de Waldorpstraat een geschikt pand vrij voor woonbedrijf
Den Haag Centrum en de holding. Dat is tussen de Schilderswijk en Laakkwartier,
dus midden in het werkgebied. Het pand werd in de eerste helft van 2005 ingericht
in felle tinten, passend bij de nieuwe huisstijl.
Het pand van woonbedrijf Den Haag Zuidwest is in de tweede helft van 2005
grondig gerenoveerd en in dezelfde stijl ingericht. De medewerkers zijn tijdelijk
gehuisvest op een andere locatie. De twee panden hebben nu een uitstraling die past
bij de organisatie. Voor de medewerkers verbeterde de werkomgeving dankzij de
verhuizingen en de renovatie sterk. De verhuizing deed een beroep op de flexibiliteit
van het personeel, vooral bij Woonbedrijf Den Haag Zuidwest, dat binnen een half
jaar twee keer verhuisde.
Centrale inkoop en contractbeheer We spannen ons in om
het facilitaire voorzieningenniveau op de beide vestigingen zo efficiënt, maar ook
zo optimaal mogelijk te organiseren.
Voor de beide kantoorlocaties heeft dat geleid tot verschillende contracten met
leveranciers voor:
➜ cateringvoorzieningen
➜ schoonmaak
➜ het (technisch) gebouwenbeheer
Efficiency, maatwerk en kostenreductie zijn sleutelwoorden voor de wijze waarop
we in de holding invulling geven aan het contractbeheer en de inkoop van facilitaire
goederen en diensten.
Alle lopende contracten hebben we inmiddels geïnventariseerd en we zijn gestart
die te toetsen op optimaal rendement en kostenreductie.
Zo is in 2006 de verzekeringenportefeuille van Haag Wonen in kaart gebracht.
De inventarissen van de beide kantoorlocaties zijn opnieuw getaxeerd om de verzeke-
ringsgegevens te actualiseren en de polissen aan te passen.
Daarnaast zijn we gestart met het professionaliseren van de inkoopfunctie. Het
proces, de structuur en de organisatie van de activiteiten en de kosten worden nader
onder de loep genomen. In het najaar van 2007 komen we met verbetervoorstellen.
‘Ik verwachtte dat mensen gordijnen zouden ophangen’
Piet Grouls Van Mourik Vermeulen Architecten
‘Bij de inrichting van de panden was het ons
doel de nieuwe identiteit van Haag Wonen neer te
zetten. De vraag die wij kregen, was niet traditioneel.
De meeste opdrachtgevers bedoelen met ‘een
representatief gebouw’: een kantoor met natuur-
lijke materialen, met stoelen waar je lekker op zit.
De vraag van Haag Wonen naar een representatief
gebouw was veel controversiëler. De inrichting
moest het kleurrijke publiek van Haag Wonen
weerspiegelen.
Opvallend was dat bij de selectie van de architect
veertig man aan tafel zat. Het voltallige personeel
was uitgenodigd. Normaal treffen wij in dat stadium
alleen de directie. Grappig effect was dat we meteen
heel concreet moesten worden. Haag Wonen heeft
ons ontwerp daarna nooit ontkracht.
Het kleurgebruik is extreem uitgepakt.
Daarom hebben we de kamers zelf rustig gehouden.
We hadden de gangen bedoeld als de straat, de
openbare ruimte. De kamers waren bedoeld als
huizen, privé-ruimten die iedereen mocht inrichten
zoals men wilde. Ik verwachtte dat mensen
gordijnen zouden ophangen en er echt hun
huiskamer van zouden maken. Maar het tegendeel
is waar gebleken. Veel medewerkers hebben de
straat naar binnen gehaald, door accessoires te ko-
pen in dezelfde kleur als van hun gang. Dat is
een compliment. Kennelijk voelen ze zich thuis
in dit ontwerp.’
Org
anisatieo
ntw
ikkeling
en -o
nd
ersteun
ing
➜
HW-SocBericht.indd 20-21 20-09-2007 10:04:46
6 7Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006
Organisatieontwikkeling en personeelsontwikkeling gescheiden
Met de invoering van de nieuwe
organisatiestructuur op 1 januari 2005 hebben we de organisatieontwikkeling en de personeels-
ontwikkeling van elkaar gescheiden. De namen van de teams geven letterlijk aan wat ze doen.
Aan de ene kant ontwikkelen we het beleid en de middelen om onze organisatie te verbeteren en
alle werkprocessen optimaal te laten functioneren. Aan de andere kant ontwikkelen we de visie en
de methoden om ervoor te zorgen dat onze medewerkers zich kunnen blijven ontwikkelen.
De splitsing maakt het mogelijk de twee disciplines verder te professionaliseren. Personeels- en
Organisatieontwikkeling biedt op een breder terrein gespecialiseerde kennis en voorziet daarmee
in de behoefte aan maatwerk. Haag Wonen kan haar visie en toekomstige doelen hierdoor beter
ontwikkelen.
Resultaatgerichte organisatie We zijn hard op weg een resultaatgerichte
organisatie te worden, die doelstellingen haalt zonder dat het ten koste gaat van het plezier in het
werk. Sterker nog, de nieuwe organisatie vergroot de betrokkenheid bij het werk, doordat mensen
zelf de verantwoordelijkheid krijgen voor de te behalen resultaten. Opmerkelijk is de enorme terug-
loop van het verzuim als gevolg van een resultaatgerichte aanpak. Die vermindering toont niet
alleen het nut van het beleid aan. Het illustreert voor ons ook hoe belangrijk het is dat mede-
werkers weten waar de grenzen binnen onze organisatie liggen en hoe stimulerend zij
betrokkenheid van hun leidinggevenden ervaren.
2005 stond vooral in het teken van het ontwikkelen en invoeren van de nieuwe organisatie-
structuur, met een centrale eenheid en twee woonbedrijven. Gaandeweg hebben we onderzocht
of we de gewenste resultaten konden behalen binnen de gekozen structuur en met de aanwezige
kwaliteiten. We hebben instrumenten ontwikkeld om de bedrijfsvoering en de kwaliteiten van de
medewerkers te optimaliseren. In 2006 moest het gaan werken. En dat heeft het gedaan.
We zijn trots op alle activiteiten die we vanaf de invoering van de holdingstructuur in 2005 en
in 2006 hebben ontplooid om het werkklimaat te veraangenamen, medewerkers kansen te bieden
zich te ontwikkelen en de organisatie in staat te stellen de resultaten te verbeteren. Daarmee
hebben we voor Haag Wonen een goede basis gelegd om vol vertrouwen op de ingeslagen
weg door te gaan!
Paul Winter
directeur Personeels- en Organisatieontwikkeling Haag Wonen
Betrokkenheid is één van onze grootste kwaliteiten
Vo
orw
oo
rd
➜
HW-SocBericht.indd 6-7 20-09-2007 10:03:15
227
213
222
220
242
33
24
42
52
59
54
47
33
31
33
40
35
41
43
39
14
13
17
15
15
14
11
14
17
15
30 31Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006
Bedrijfsjurist nieuwe functie Haag Wonen stelde per 1 januari 2005
een bedrijfsjurist aan, die tegelijk met de nieuwe holdingstructuur van start ging.
Het werkterrein van Haag Wonen breidt zich uit. Dat leidt tot meer risico’s en aan-
sprakelijkheden. Daarnaast is de maatschappelijke aandacht voor risico’s en aanspra-
kelijkheid toegenomen. Om deze risico’s te bewaken en waar nodig problemen op te
lossen, was de komst van een bedrijfsjurist noodzakelijk.
Zij houdt zich bezig met alle juridische aangelegenheden die zich bij Haag Wonen
voordoen. Het gaat bijvoorbeeld om huurrecht, algemene contracten, ondernemings-
recht en arbeidsrecht.
Daarnaast is de bedrijfsjurist secretaris van de Arbitragecommissie, waar
geschillen over onze dienstverlening aan de huurders aan de orde worden gesteld.
Het belangrijkste doel voor 2005 was het inventariseren van wat zich allemaal in
juridisch opzicht afspeelt bij Haag Wonen en een aantal procedures stroomlijnen.
De bedrijfsjurist heeft zich inmiddels gebogen over modelovereenkomsten voor
het verhuurproces, contracten met leveranciers, samenwerkingsovereenkomsten met
maatschappelijke instellingen en diverse consequenties van fiscale wetgeving.
In 2006 hebben we onze organisatie ingericht naar ontwikkelingen binnen de
Wet op de Vennootschapsbelasting. We richtten drie vennootschappen op:
een holding en twee werkmaatschappijen voor de dure verhuur. De drie organisaties
zijn juridisch doorgelicht.
In 2007 richt de bedrijfsjurist zich op een gestructureerde aanpak van de intake
en afhandeling van juridische aangelegenheden intern maar ook ten aanzien van de
samenwerking met deurwaarders en advocaten. Het doel is geld en tijd te besparen.
Juridische zaken
2
Jurid
ische Z
aken
➜
HW-SocBericht.indd 30-31 20-09-2007 10:05:07
n <1 jaarn 1 tot 5 jaarn 5 tot 10 jaarn 10 tot 15 jaarn 15 tot 20 jaarn 20 tot 25 jaarn >25 jaar
�
Na de hectiek van het voorgaande jaar was het jaar 2003 voor Stichting
Pensioenfonds IBM Nederland vooral een jaar van consolidatie. Een aantal grote
projecten kon worden afgerond en voorbereidingen zijn getroffen om in te spelen
op de veranderingen die zich aandienen binnen de pensioenwereld.
Na een zwakke start van het jaar wisten de aandelenmarkten zich te herstellen en
kon het fonds na drie moeilijke jaren weer een bevredigend resultaat noteren van
10,2%. Mede hierdoor, maar ook als gevolg van de verder verbeterde financierings-
regeling met IBM Nederland N.V., heeft de dekkingsgraad zich kunnen herstel-
len tot 114,9% per eind 2003.
Eén van de grote projecten die werden afgerond, was de administratieve door-
voering van de wijziging in ontslagrechten onder het ‘oude’ IBM Pensioen-
reglement waartoe eind 2002 besloten was. Ook de overgang van de Nederlandse
consulting divisie van PricewaterhouseCoopers naar IBM Nederland N.V. kon
binnen het fonds administratief worden voltooid. Andere activiteiten waren
onder meer de aanpassing van de financieringsovereenkomst tussen het fonds en
IBM Nederland N.V. en de oplevering van de eigen internetsite.
Voorbereidende werkzaamheden zijn uitgevoerd met betrekking tot de evaluatie
van het FlexPensioenreglement. Omdat begin 2004 nog geen duidelijkheid
bestond over de kabinetsplannen om vervroegde pensionering te ontmoedigen,
is in overleg met de Groepsondernemingsraad van IBM Nederland N.V. besloten
de evaluatie tot na de komende zomer uit te stellen. Daarnaast is veel tijd besteed
aan onderzoek naar de effecten van het waarderen van de verplichtingen op
marktwaarde, dit laatste met het oog op aangekondigde wetgeving die in het jaar
2006 van kracht wordt.
Bovenstaande activiteiten zijn door directie en medewerkers uitgevoerd naast de
reguliere werkzaamheden. Het bestuur heeft veel waardering voor hun inzet en
de enthousiaste wijze waarop de zaken zijn aangepakt.
Namens het bestuur,
P.N.J. Snoek, voorzitter W.S. Snep, secretaris
V O O R W O O R D
“Na een paar zware dagen door de dichte bossen kunnen
we eindelijk weer ver om ons heenkijken. We gaan ons nu
oriënteren op het vervolg van de reis. We moeten in ieder
geval eerst het water oversteken.”
JAA
RV
ER
SL
AG
20
03
7
spin_opmaak2003_def 14-02-2008 14:32 Pagina 6
opdrachtgever SPIN (Stichting Pensioenfonds IBM Nederland)
project Jaarverslag
JAA
RV
ER
SL
AG
20
03
17B E L E G G I N G E N
Algemeen
Over 2003 heeft de beleggingsportefeuille van het fonds een totaal rendement
behaald van 10,2%. Dit resultaat ligt een fractie boven de door het fonds gehan-
teerde vergelijkingsindex (benchmark), welke is afgeleid van officiële indices.
Door vergelijking van de actuele resultaten met het rendement van de benchmark
is het mogelijk een oordeel te geven over de keuzes die gemaakt zijn bij het
beheer van de beleggingsportefeuille.
Beleggingsbeleid
In het afgelopen verslagjaar is de dekkingsgraad niet boven de 120% grens
geweest. Zolang de dekkingsgraad onder deze grens ligt, voert het bestuur geen
herschikking uit van de actuele verhouding tussen de beleggingscategorieën.
Boven de 120% grens voert het fonds een strategisch beleggingsbeleid, waarbij
de beleggingen volgens een vast percentage over de verschillende beleggings-
categorieën worden verdeeld (de strategische beleggingsmix). Door koersbewe-
gingen van de beleggingen kan de actuele mix van de strategische mix afwijken.
Van tijd tot tijd vindt dan een herschikking plaats om de actuele mix weer in
overeenstemming te brengen met de strategische mix.
Het relatieve belang van vastrentende waarden is aan het einde van het jaar licht
gedaald ten opzichte van eind 2002.
Figuur 1 - werkelijk ten opzichte van lange termijn strategisch beleggingsbeleid
�
“We zijn het water overgestoken om onze reis
te vervolgen. Er lagen stenen die we konden gebruiken
maar we moesten ons goed concentreren om niet
met bepakking en al in het water te vallen. We zijn
ongedeerd aan de overkant gekomen.”
2003 werkelijk
Vastrentend/Cash
Europese aandelen
Overige aandelen
Overige zakelijke waarden/Vaste eigendommen
Valuta-afdekking
2003 strategisch (bij dekkingsgraad > 120%)
2002 werkelijk 2002 strategisch (bij dekkingsgraad > 120%)
21,2%
43,1%
1,8% 1,5%
32,4%
20,4%
46,2%
2,8% 0,4%
30,2%
26,0%35,0%
3,0%
36,0%
25,0% 35,0%
4,0%
36,0%
spin_opmaak2003_def 14-02-2008 15:01 Pagina 16
P E N S I O E N E N
Samenstelling rechthebbenden
Per ultimo 2003 bedroeg het totaal aantal actieve deelnemers, gewezen deelnemers
en ingegane pensioenen van het fonds 14.203 (zie tabellen 1 en 2).
Het aantal actieve deelnemers is in 2003 met 1.090 gestegen.
Onder het ‘oude’ IBM Pensioenreglement nam het aantal actieve deelnemers af
van 1.528 tot 1.409. Dit reglement is gesloten voor nieuwe deelname.
Onder het FlexPensioenreglement nam het aantal actieve deelnemers toe van
2.517 tot 3.726. Deze stijging komt met name door de toetreding van 1.269 voor-
malige medewerkers van PwCC.
Tabel 1: bestandsontwikkeling 2003 in aantallen
Ingegane pensioenen
Deelnemers Gewezen Ouderdoms- Weduwen-, Wezen- Totaal Totaal
deelnemers pensioen weduwnaars- pensioen 2003 2002
1 2 pensioen
4.045 5.105 2.964 664 75 12.853 13.111
1.583 - - - - 1.583 171
-357 357 - - - 0 0
- -125 - - - -125 -261
-40 -45 85 64 22 86 69
-5 -29 -57 -19 - -110 -88
- - - - -10 -10 -10
-91 40 -23 - - -74 -139
5.135 5.303 2.969 709 87 14.203 12.853
1 Waarvan 907 polissen voor bijzonder weduwen-, weduwnaarspensioen, inclusief vereveningen. 2 Waarvan 37 polissen voor vereveningen.3 Bij deelnemers betreft dit m.n. het vervallen van pensioenaanspraken bij beëindiging van het dienst-
verband binnen één jaar. Tussen ouderdomspensioen en premievrije polissen is een aantal vereveningen
bij echtscheiding verschoven. Ook zijn onder premievrije polissen enkele nieuwe vereveningsposten
opgenomen.
“Af en toe komen we een grazende kudde tegen, de ene keer een
enorme groep, dan weer een handjevol. Ze kunnen overal genoeg
voedsel vinden. Het glooiende vruchtbare landschap lijkt zich
eindeloos uit te strekken.”
Stand per 01/01/03
Nieuwe toetredingen
Ontslag met premievrije rechten
Uitgaande waardeoverdrachten
Ingang pensioen
Overlijden
Beëindiging
Andere oorzaken 3
Stand per 31/12/03
JAA
RV
ER
SL
AG
20
03
23
�
spin_opmaak2003_def 14-02-2008 15:25 Pagina 22
Stichting Pensioenfonds IBM Nederland
Jaarverslag 2003
Jaarverslag 2003Stichting Pensioenfonds IBM
Nederland
spin_cover2003_def 14-02-2008 14:23 Pagina 1
�
Na de hectiek van het voorgaande jaar was het jaar 2003 voor Stichting
Pensioenfonds IBM Nederland vooral een jaar van consolidatie. Een aantal grote
projecten kon worden afgerond en voorbereidingen zijn getroffen om in te spelen
op de veranderingen die zich aandienen binnen de pensioenwereld.
Na een zwakke start van het jaar wisten de aandelenmarkten zich te herstellen en
kon het fonds na drie moeilijke jaren weer een bevredigend resultaat noteren van
10,2%. Mede hierdoor, maar ook als gevolg van de verder verbeterde financierings-
regeling met IBM Nederland N.V., heeft de dekkingsgraad zich kunnen herstel-
len tot 114,9% per eind 2003.
Eén van de grote projecten die werden afgerond, was de administratieve door-
voering van de wijziging in ontslagrechten onder het ‘oude’ IBM Pensioen-
reglement waartoe eind 2002 besloten was. Ook de overgang van de Nederlandse
consulting divisie van PricewaterhouseCoopers naar IBM Nederland N.V. kon
binnen het fonds administratief worden voltooid. Andere activiteiten waren
onder meer de aanpassing van de financieringsovereenkomst tussen het fonds en
IBM Nederland N.V. en de oplevering van de eigen internetsite.
Voorbereidende werkzaamheden zijn uitgevoerd met betrekking tot de evaluatie
van het FlexPensioenreglement. Omdat begin 2004 nog geen duidelijkheid
bestond over de kabinetsplannen om vervroegde pensionering te ontmoedigen,
is in overleg met de Groepsondernemingsraad van IBM Nederland N.V. besloten
de evaluatie tot na de komende zomer uit te stellen. Daarnaast is veel tijd besteed
aan onderzoek naar de effecten van het waarderen van de verplichtingen op
marktwaarde, dit laatste met het oog op aangekondigde wetgeving die in het jaar
2006 van kracht wordt.
Bovenstaande activiteiten zijn door directie en medewerkers uitgevoerd naast de
reguliere werkzaamheden. Het bestuur heeft veel waardering voor hun inzet en
de enthousiaste wijze waarop de zaken zijn aangepakt.
Namens het bestuur,
P.N.J. Snoek, voorzitter W.S. Snep, secretaris
V O O R W O O R D
“Na een paar zware dagen door de dichte bossen kunnen
we eindelijk weer ver om ons heenkijken. We gaan ons nu
oriënteren op het vervolg van de reis. We moeten in ieder
geval eerst het water oversteken.”
JAA
RV
ER
SL
AG
20
03
7
spin_opmaak2003_def 14-02-2008 14:32 Pagina 6
Bestuur
Het bestuur is in 2003 tienmaal in vergadering bijeen geweest.
Indexatie en premie 2003
Begin januari van het verslagjaar heeft het bestuur besloten de premievrije en
ingegane pensioenen onder de door het fonds uitgevoerde reglementen per
1 januari 2003 te verhogen met 3,41%, nadat was komen vast te staan dat aan alle
daaraan verbonden voorwaarden werd voldaan. In de paragraaf ‘Indexatiebeleid’
onder het hoofdstuk ‘Pensioenen’ wordt hier nader op ingegaan.
Tegelijkertijd heeft het bestuur vastgesteld dat aan de voorwaarden voor de
toekenning van een premieholiday voor het jaar 2003 werd voldaan, dit overeen-
komstig de relevante bepalingen in de desbetreffende reglementen. Deelnemers
hebben daardoor ook in het jaar 2003 geen premie betaald voor de opbouw van
pensioenrechten. Op basis van de financieringsovereenkomst met IBM Nederland
N.V. (IBM) diende IBM in 2003 wel premie te betalen.
Met ingang van 2003 geldt het indexatiebeleid zoals omschreven in het
FlexPensioenreglement en het ‘oude’ IBM Pensioenreglement ook voor de premie-
vrije en ingegane pensioenen van IBM Nederland Automotive Services B.V., IBM
Nederland Systems Facilities Services B.V. en FAIR Information Services B.V..
Dit zijn voormalige dochterondernemingen van IBM waarvoor het fonds de
pensioenregelingen uitvoert. Voor Viamet B.V. gold reeds een gelijkluidende
indexatie-regeling.
Herstelplan en financieringsovereenkomst
In haar circulaire van 30 september 2002 heeft de Pensioen- & Verzekeringskamer
(PVK) de pensioenfondsen opgedragen een plan op te stellen om de financiële
positie op het door de PVK gewenste peil te brengen. Dit vanwege de aanhouden-
de malaise op de aandelenbeurzen wereldwijd. Bij het fonds was enerzijds sprake
van voldoende dekking van de pensioenverplichtingen (geen onderdekking), maar
anderzijds dienden de buffers voor beleggingsrisico’s versterkt te worden (wel
reservetekort van 183 miljoen euro).
Het bestuur heeft dit plan in januari 2003 vastgesteld en de PVK heeft daartegen
geen bezwaren ingebracht. Het plan heeft een wijziging van de financierings-
overeenkomst met IBM tot gevolg gehad. Daardoor werden in het verslagjaar
extra premiestortingen door IBM verricht.
De tekorten van de pensioenfondsen zijn uitgebreid in de Nederlandse politiek en
de media aan de orde geweest. Het ziet ernaar uit dat de regering minder strenge
eisen wil stellen dan de PVK om de kans op tekorten bij pensioenfondsen te ver-
kleinen. In dat geval zal daar een matigend effect van uit gaan op de extra premies
die de ondernemingen de komende jaren aan hun pensioenfondsen moeten
betalen om de tekorten in te lopen, onder voorwaarde dat de beurzen zich weer
geleidelijk in positieve richting zullen blijven ontwikkelen.
O R G A N I S AT I E E N A L G E M E N E G A N G VA N Z A K E N
�
“Vandaag door schitterend, maar grillig rotsachtig gebied
getrokken. We zijn een aantal obstakels tegengekomen,
het pad was zeker niet overal even gemakkelijk te begaan.
Ons doorzettingsvermogen is behoorlijk op de proef gesteld.”
JAA
RV
ER
SL
AG
20
03
9
spin_opmaak2003_def 14-02-2008 14:38 Pagina 8
JAA
RV
ER
SL
AG
20
03
33R E G E L G E V I N G
Actuele ontwikkelingen
In het verslagjaar zijn er vele ontwikkelingen geweest op pensioengebied. De ont-
wikkelingen die voor de belanghebbenden bij het fonds het meest relevant zijn,
worden hier vermeld.
Uitgangspunten financiële opzet en positie van pensioenfondsen in de nieuwe
Pensioenwet
Er werd verder gewerkt aan een wetsvoorstel voor de nieuwe Pensioenwet (NPW).
De NPW zal naar verwachting in 2006 de huidige Pensioen- en spaarfondsenwet
(PSW) vervangen.
In juni 2003 heeft de ministerraad ingestemd met een nota over de hoofdlijnen
van het toekomstige wettelijke kader van het financiële toezicht op pensioen-
fondsen. De nota is gebaseerd op afspraken die in mei 2003 met de Sichting van
de Arbeid (STAR) zijn gemaakt en is onderwerp van overleg met de sociale
partners in het kader van de NPW.
In de nota is onder meer vermeld dat sociale partners volstrekte helderheid die-
nen te verschaffen over het karakter van de onderdelen van de pensioenovereen-
komst. In dit verband wordt onderscheid gemaakt tussen ‘harde’ en ‘zachte’
pensioenafspraken. Een ‘harde’ afspraak ziet op de gegarandeerde onderdelen
van de pensioenovereenkomst, zoals de nominale pensioenuitkering. Een ‘zachte’
afspraak heeft een voorwaardelijk karakter, zoals een voorwaardelijke indexe-
ringsregeling.
Voorts stelt de nota dat er een eigen solvabiliteitstoets voor pensioenfondsen in
de NPW wordt opgenomen; deze solvabiliteitstoets zal de huidige wettelijke
herverzekeringsplicht vervangen. De technische voorzieningen moeten voldoende
zijn om tenminste de opgebouwde aanspraken en uit te keren pensioenen te
kunnen garanderen.
Een pensioenfonds dient naast de technische voorzieningen over een eigen
vermogen te beschikken om de algemene- en beleggingsrisico’s te kunnen
opvangen.
In de NPW zullen naast het bestaande toezichtsinstrumentarium van de PVK
ook nadere bepalingen worden opgenomen die een tijdige alarmering van
de PVK moeten garanderen, zodat een situatie van onderdekking kan worden
voorkomen.
Nieuw medezeggenschapsconvenant
De STAR en het Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO)
hebben op 12 februari 2003 een nieuw medezeggenschapsconvenant gesloten ten
behoeve van een wezenlijke verbetering van de medezeggenschap van gepensio-
neerden bij de uitvoering van pensioenregelingen. Het nieuwe convenant ver-
vangt het in 1998 tussen deze partijen gesloten convenant. Het oude convenant
had een looptijd tot juli 2001; het nieuwe convenant heeft een looptijd tot 1 juli
2007. In het convenant wordt voorgesteld om de zeggenschap van gepensioneer-
den binnen het fonds te regelen via een deelnemersraad dan wel via directe
“We moesten goed op de kaart blijven kijken. Een paar keer hebben
we de route moeten wijzigen om hier uit te komen. Na de oversteek
wacht ons weer een heel nieuw landschap om te verkennen.”
�
spin_opmaak2003_def 14-02-2008 15:30 Pagina 32
De taak van het Centraal Fonds in het kader van de projectsteun behelst het verstrekken van subsidie ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden van toegelaten instellingen (artikel 71a, lid 1 Woningwet). In het BCFV is deze bevoegdheid nader gepreciseerd tot het op aanvraag verstrekken van subsidie aan toegelaten instellingen ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden welke door die toegelaten instellingen in het belang van de volkshuisves-ting worden uitgevoerd (artikel 2 BCFV).
Evenals in het geval bij de saneringsteun staat voor de projectsteun in de beleidsregels beschreven op grond van welke criteria in dat verslagjaar corporaties voor steunverlening in aanmerking komen.
5.1 Projectsteun toekenning vanaf 2002
Door Com.wonen is gedurende het verslagjaar tijdig en adequaat verantwoording afgelegd over de voortgang in het project Bermensteyn, waarvoor in 2002 ¤ 4,4 miljoen aan projectsteun is toegezegd en uitbetaald aan de toen nog zelfstandige Stichting Ouderenwonen regio Rotter-dam, welke is opgegaan in Com.wonen. Het project is ultimo 2006 afgerond. In 2007 wordt de definitieve verantwoording over het project afgelegd. Dit is de enige projectsteunverlening die tot nu toe is verstrekt. In het verslagjaar waren er geen onderhanden c.q. gemelde potentiële projectsteunaanvragen.
5.2 Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding
Op basis van het BCFV kan het Fonds zowel voor saneringsteun, als voor projectsteun een bijdrageheffing opleggen aan corporaties. In oktober 2002 heeft de laatste bijdrageheffing projectsteun plaatsgevonden. Voor 2006 is, conform het voorstel van het bestuur van het Cen-traal Fonds, geen heffing voor projectsteun vastgesteld door de minister. Per 31 december 2006 bedraagt de reservering voor nog toe te kennen projectsteun ¤ 30,7 miljoen.
5Projectsteun
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Jaarverslag 2006
Projectsteun
Projectsteun en toekenning vanaf 2002
Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding
5
39
CFV Jaarverslag.indd 38-39 20-09-2007 11:31:09
Deze toezichttaak betreft advisering, door het Fonds aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, inzake de rechtmatigheid van statutenwijzigingen en het beoordelen van de naleving van enkele procedurevoorschriften in wet- en regelgeving.
3.1 De naleving van wet- en regelgeving
Deze rechtmatigheidbeoordeling door het Fonds is gebaseerd op het jaarverslag, de jaar-rekening en de verklaring en mededeling van de accountant. Artikel 26 BBSH geeft aan dat de corporatie zich in het verslagjaar zodanig dient te verantwoorden dat een compleet beeld wordt verkregen van beleid, activiteiten en van de verbindingen met vennootschappen en overige rechtspersonen. Het Fonds controleert daarbij niet alle jaarverslagen integraal. Wel kunnen ont-vangen signalen van bijvoorbeeld accountants aanleiding geven tot het vragen van aanvullende informatie aan de corporaties.
De specificatie van de onrechtmatigheden is als volgt:
3Rechtmatigheidtoezicht
Omschrijving Aantal
De corporatie heeft bezit buiten het statutaire werkgebied 1De samenstelling van bestuur en toezichtorgaan voldoen niet aan de statutaire bepalingen 2De corporatie heeft niet alle voornemens gemeld tot het vervreemden van onroerende zaken en het op onroerende zaken vestigen van een recht van opstal, erfpacht of vruchtgebruik 4De corporatie of een met haar verbonden rechtspersoon heeft woningen opgeleverd waarvan de kosten van verkrijging in eigendom hoger zijn dan ¤ 200.000,- per woning 82Er is geen klachtencommissie ingesteld 1De corporatie beschikt niet over een reglement omtrent de samenstelling en werkwijze van een klachtencommissie 2De corporatie heeft niet tenminste éénmaal per jaar overleg gevoerd met de huurders(vertegenwoordigers) 0De corporatie beschikt niet over een reglement ten behoeve van dit overleg 3Totaal 95
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Jaarverslag 2006
Rechtmatigheidtoezicht
De naleving van wet- en regelgeving
3
33
CFV Jaarverslag.indd 32-33 20-09-2007 11:28:50
opdrachtgever Centraal Fonds Volkshuisvesting
project Jaarverslag + brochures
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Huizerstraatweg 117a
Postbus 5075
1410 AB Naarden
T 035 695 40 70
F 035 695 40 80
www.cfv.nl
JaarverslagCENT
RAAL
FON
DS V
OLKS
HUIS
VEST
ING
2006C
entraal Fo
nd
s Vo
lkshu
isvesting
Jaarverslag
20
06
CFV Jaarverslag cover7MM.indd 1 14-02-2008 15:54:34
2006
Van reflectie naar rekenschap
Kwaliteit van verantwoording
door het interne toezicht bij woningcorporaties
CENT
RAAL
FON
DS V
OLKS
HUIS
VEST
ING Centraal Fonds Volkshuisvesting
Huizerstraatweg 117a
Postbus 5075
1410 AB Naarden
T 035 695 40 70
F 035 695 40 80
www.cfv.nl
Cen
traal Fon
ds V
olksh
uisvestin
g
Van
reflectie naar reken
schap
20
06
CFV.covers.def.indd 1 14-02-2008 15:55:51
De taak van het Centraal Fonds in het kader van de projectsteun behelst het verstrekken van subsidie ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden van toegelaten instellingen (artikel 71a, lid 1 Woningwet). In het BCFV is deze bevoegdheid nader gepreciseerd tot het op aanvraag verstrekken van subsidie aan toegelaten instellingen ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden welke door die toegelaten instellingen in het belang van de volkshuisves-ting worden uitgevoerd (artikel 2 BCFV).
Evenals in het geval bij de saneringsteun staat voor de projectsteun in de beleidsregels beschreven op grond van welke criteria in dat verslagjaar corporaties voor steunverlening in aanmerking komen.
5.1 Projectsteun toekenning vanaf 2002
Door Com.wonen is gedurende het verslagjaar tijdig en adequaat verantwoording afgelegd over de voortgang in het project Bermensteyn, waarvoor in 2002 ¤ 4,4 miljoen aan projectsteun is toegezegd en uitbetaald aan de toen nog zelfstandige Stichting Ouderenwonen regio Rotter-dam, welke is opgegaan in Com.wonen. Het project is ultimo 2006 afgerond. In 2007 wordt de definitieve verantwoording over het project afgelegd. Dit is de enige projectsteunverlening die tot nu toe is verstrekt. In het verslagjaar waren er geen onderhanden c.q. gemelde potentiële projectsteunaanvragen.
5.2 Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding
Op basis van het BCFV kan het Fonds zowel voor saneringsteun, als voor projectsteun een bijdrageheffing opleggen aan corporaties. In oktober 2002 heeft de laatste bijdrageheffing projectsteun plaatsgevonden. Voor 2006 is, conform het voorstel van het bestuur van het Cen-traal Fonds, geen heffing voor projectsteun vastgesteld door de minister. Per 31 december 2006 bedraagt de reservering voor nog toe te kennen projectsteun ¤ 30,7 miljoen.
5Projectsteun
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Jaarverslag 2006
Projectsteun
Projectsteun en toekenning vanaf 2002
Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding
5
39
CFV Jaarverslag.indd 38-39 20-09-2007 11:31:09
VoorwoordVoor u ligt het jaarverslag over 2006 van het Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting. Het
Fonds is de financieel toezichthouder op woningcorporaties. Daarnaast behoort ook het recht-matigheidtoezicht tot de taken van het Fonds, evenals het verlenen van subsidies aan corpo-raties. Het Fonds vervult tevens de positie van kenniscentrum op het terrein van de financiële, markt- en juridische positie van corporaties. Het Centraal Fonds is een zelfstandig bestuursor-gaan (ZBO) dat in 1988 is ingesteld door het ministerie van VROM.
Voor het Fonds waren de discussie over de inrichting van het toezicht in de woningcorpora-tiesector met de adviezen van de Commissie de Boer in 2005 en het advies van de heer Schilder in 2006 belangrijke thema’s. Ook de ontwikkeling van een herziene beoordelingsmethodiek vormde een belangrijk aandachtspunt voor het Fonds.
In 2006 heeft het Fonds diverse rapportages gepubliceerd over de financiële positie van de corporatiesector. De financiële positie van de sector als geheel is sterk, zo blijkt uit het in december 2006 gepubliceerde Sectorbeeld woningcorporaties. Over het toezicht op individuele corporaties is gerapporteerd in het Verslag financieel toezicht woningcorporaties 2006.
In maart heeft het Fonds het Handboek Toepassen van de bedrijfswaarde uitgebracht. Het heeft in hoge mate het karakter van een leerboek en is in eerste instantie bedoeld voor de finan-ciële functionarissen binnen woningcorporaties die bij de waardering van het vastgoed gebruik gaan maken van de bedrijfswaarde.
Het Centraal Fonds heeft op verzoek van de minister van VROM een vervolgonderzoek uitgevoerd naar de ontwikkeling van bedrijfslasten bij woningcorporaties. In het Vervolgonder-
zoek bedrijfslasten woningcorporaties zijn twee groepen van elk 33 corporaties betrokken met respectievelijk een hoog niveau aan netto bedrijfslasten danwel een hoge stijging van de netto bedrijfslasten.
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Jaarverslag 2006
Voorwoord
5
CFV Jaarverslag.indd 4-5 20-09-2007 11:29:31
1Algemeen overzicht1.1 Wettelijk kader
Het wettelijke kader voor de taken en bevoegdheden van het Centraal Fonds wordt gevormd door de Woningwet, het Besluit Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting (BCFV) en het Besluit beheer sociale-huursector (BBSH).
Financieel toezicht
De rol van het Fonds, zoals in het verslagjaar 2006 van toepassing, houdt in dat aan hem de volgende specifieke taken op het gebied van financieel toezicht zijn opgedragen:
◆ De rapportage over de financiële positie van individuele corporaties, mede ter signalering van mogelijke toekomstige saneringsgevallen.◆ De rapportage over de sector als geheel. Bij deze rapportage gaat het om een landelijk beeld, dat per gebied kan worden gedifferentieerd.◆ De advisering met betrekking tot de financiële aspecten van nieuwe toelatingen, fusies, statutenwijzigingen, investeringen in het buitenland door corporaties en meldings- plichtige verkoop aan beleggers.◆ De advisering met betrekking tot de financiële aspecten van een ministeriële aanwijzing.◆ De financiële beoordeling van nevenactiviteiten.
Rechtmatigheidtoezicht
Aan de taken inzake het financieel toezicht is in 2002 het rechtmatigheidtoezicht toege-voegd. Het gaat om een advies, door het Fonds aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer te verstrekken, met betrekking tot de rechtmatigheid van statuten-wijzigingen, de fusievoornemens en het beoordelen van de naleving van enkele procedurevoor-schriften in wet- en regelgeving. De rechtmatigheidbeoordeling van de toelating en de statu-tenwijzigingen wordt - waar relevant - geïntegreerd in het advies dat het Fonds opstelt met betrekking tot de financiële aspecten. Aangezien het Fonds zonder wetswijziging geen nieuwe taken kunnen worden toebedeeld met een eindverantwoordelijkheid, beperkt zijn taak zich hier tot het uitbrengen van een advies. Ook in het verslagjaar 2006 heeft het Fonds deze adviestaken verricht.
Wettelijk kader
Financieel toezicht
Rechtmatigheidtoezicht
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Jaarverslag 2006
Algemeen overzicht 1
15
CFV Jaarverslag.indd 14-15 20-09-2007 11:30:43
2006
Sectorbeeldwoningcorporaties
CENT
RAAL
FON
DS V
OLKS
HUIS
VEST
ING Centraal Fonds Volkshuisvesting
Huizerstraatweg 117a
Postbus 5075
1410 AB Naarden
T 035 695 40 70
F 035 695 40 80
www.cfv.nl
Cen
traal Fon
ds V
olksh
uisvestin
g
Sectorb
eeld w
on
ing
corp
oraties
CFV.covers.def.indd 3 14-02-2008 15:56:14
CENT
RAAL
FON
DS V
OLKS
HUIS
VEST
ING
2007
RegiorapportageFinanciële positie 2005 van de woningcorporaties
Stadsregio Rotterdam
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Huizerstraatweg 117a
Postbus 5075
1410 AB Naarden
T 035 695 40 70
F 035 695 40 80
www.cfv.nl
*CFV RR.cov.R'dam.indd 2-3 14-02-2008 16:03:36
Beleidsregels
CENT
RAAL
FON
DS V
OLKS
HUIS
VEST
ING
2007
Cen
traal Fon
ds V
olksh
uisvestin
g
Beleid
sregels
Centraal Fonds Volkshuisvesting
Huizerstraatweg 117a
Postbus 5075
1410 AB Naarden
T 035 695 40 70
F 035 695 40 80
www.cfv.nl
20
07
CFVcoverBeleidsregels2007.indd 1 14-02-2008 16:08:25
32
3.1 Woningmarktgebied
De SRR is in 2005 qua oppervlakte een zeer grote woningmarkt die bestaat uit 18 gemeen-ten met in totaal 1.193.000 inwoners. De regio kent één gemeente met een omvang van bijna 600.000 inwoners (Rotterdam), vier gemeenten met tussen de 50.000 en 100.000 inwoners (Capelle aan den IJssel, Spijkenisse, Schiedam en Vlaardingen) en 13 kleinere gemeenten.
Overige in regio werkzame corporaties
Nummer Corporatie Vestigingsgemeente Woongelegenheden Woongelegenheden in regio Totaal
L1646 Stichting Woonzorg Nederland Amsterdam 2.826 43.223L1652 Stichting Gereformeerde Bouwcorporatie voor Bejaarden (SGBB) Haarlemmermeer 766 6.914L1666 Stichting Habion De Bilt 672 9.510L1817 Stichting Vitalis Amersfoort 571 12.052L2119 Wooninvesteringsfonds (WIF) Hilversum 738 1.688 Totaal 5.573 73.387 Bron: Cijfermatige Kerngegevens 2005
In het marktbeeld is informatie opgenomen die van belang is voor het verkrijgen van een beeld van de marktpositie van de corporaties binnen de regionale woningmarkt. Het Fonds gebruikt deze informatie mede voor het bepalen van het risicoprofiel bij de beoordeling van de financiële conti-nuïteit van de corporaties. Doelstelling van het onderzoek naar de marktpositie is na te gaan of de corporatie (op termijn), gelet op de samenstelling van het bezit en gegeven de positie in de woningmarkt, een verhoogd risico loopt. Door vraaguitval c.q. aanbodoverschot van corpo-ratiebezit kan in meer ontspannen woningmarktsituaties het verhuren van corpora-tiewoningen moeilijker worden. Dit kan onder meer leiden tot oplopende mutaties, toenemende huurderving en de noodzaak tot het voeren van een meer marktgericht huur- en investeringsbe-leid.
Tevens wordt onderzocht in hoeverre er vanuit de toe-komstige vraag verwacht mag worden dat de voorraad ingrijpend vernieuwd zal moeten worden. Daarnaast wordt nagegaan of de sociale problematiek in de wijken waarin de corporatie opereert, aanleiding geeft tot herstruc-turerings-maatregelen. Dit heeft ook consequenties voor de financiële positie van de corporatie.
Dit marktbeeld is grotendeels ontleend aan informatie die in vier bijgevoegde specificaties is gepresenteerd (zie bij-lagen):
Specificatie 1: marktindicatoren Deze gegevens bieden informatie over de mate van span-ning op de regionale en lokale woningmarkt. Daarin zijn ook de gegevens opgenomen, op basis waarvan de uiteindelijke marktrisicoscore voor de betreffende corporatie berekend is.
Specificatie 2: contextgegevens Deze gegevens waarbij naar de totale woningvoorraad per gemeente gekeken is, zeggen als zodanig weinig over de dynamiek van de woningmarkt zelf, maar geven reliëf aan de marktindicatoren en kunnen dus van nut zijn bij de inter-pretatie van de staat van de woningmarkt.
Specificatie 3: woningbezit corporaties Deze gegevens, waarbij gekeken wordt naar het cor-poratie-bezit, zijn ontleend aan de jaarlijkse opgaven van de corporaties aan het Fonds (‘Vragen-lijst kenmerken woning-bezit, investeringsopgave en bedrijfswaarde’).
Stadsregio Rotterdam
Marktbeeld en de opgavenAlgemene gegevens
Stadsregio Rotterdam
Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporatiesCFV 2006
3.3 Opgaven
De uitbreidingsopgave In het kader van het Convenant Woningbouwafspraken 2005 tot 2010 Stadsregio Rotterdam (vervolg op de VINAC) tussen Rijk, Stadsregio en de gemeenten Rotterdam en Schiedam staat de SRR voor de opgave om in de komende vijf jaar 38.000 woningen aan de voorraad toe te voegen. Dit aantal resulteert (volgens berekening van het Rijk) per 1 januari 2010 in een woningtekort van 3,9%. Er zijn tevens afspraken gemaakt die erin voorzien dat het Stadsgewest Haaglanden en het stedelijk gebied Drechtsteden een aanvullende woningbouwopgave voor hun rekening nemen ter compensatie van het aantal woningen dat de SRR in de periode 2005 tot 2010 zelf niet kan bouwen. Het gaat hier om respectievelijk 10.347 en 3.431 woningen. Beide compense-rende regio’s geven aan bestuurlijk de intentie te hebben om ten minste 30% sociale woning-bouw te realiseren in de woningbouwopleveringen 2005 tot 2010, waarvan ten hoogste 10% sociale koop. Voor Haaglanden geldt die 30% voor de totale productie; voor Drechtsteden alleen voor de VINEX-uitleglocaties. De besturen van Haaglanden en Drechtsteden zetten zich ervoor in om de praktische belemmeringen voor inschrijving als woningzoekende vanuit de SRR zo klein mogelijk te maken. In paragraaf 4.1 wordt deze taakstelling naast de opgave van de corporaties gelegd.
Bevolking stadsregio RotterdamInwoners per gemeente per 1januari 2005
12 13
CFV Regiorapp.3.indd 12-13 20-09-2007 11:32:46
1
Voor het doel van de regiorapportage is deze aanpak verantwoord.
Die individuele beoordeling is gebaseerd op een trechter-methode met drie stap-pen. In de eerste stap worden, op basis van door het Fonds vastgestelde normen, de finan-cieel zwakkere corporaties (digitaal) geselecteerd. In de tweede stap vindt bij deze corporaties dossierbeoordeling plaats, op grond waarvan zij alsnog financieel gezond kunnen worden bevonden. In de derde stap vindt overleg plaats met de res-terende corporaties, waarna definitieve vaststelling plaatsvindt van de classificatie. De procedurele en inhoudelijke aspecten zijn beschreven in de ‘Methodiek finan-ciële beoordeling’ die is geïntegreerd in de beleids-regels van het Fonds en welke jaarlijks aan alle corporaties wordt toegestuurd.
In aansluiting op de ontwikkelingen binnen de stadsregio wordt sinds 2004 vanuit beleids-matige invalshoek voortaan onderscheid gemaakt in drie gemeentecategorieën met ieder speci-fieke volkshuisvestelijke taakstellingen binnen de regio, te weten:
Regio 39-1 de gemeenten Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen en Maassluis (197.591 corporatie woongelegenheden)Regio 39-2 de gemeenten Capelle aan den IJssel, Ridderkerk, Rozenburg, Spijkenisse en Hellevoetsluis (42.628 corporatie woongelegenheden)Regio 39-3 de gemeenten Albrandswaard, Barendrecht, Bergschenhoek, Berkel en Rodenrijs, Bernisse, Bleiswijk, Brielle, Krimpen aan den IJssel en Westvoorne (14.004 corporatie woongelegenheden)
Voor de beoordeling zijn in deze rapportage de gezamenlijke corporaties in de regio c.q. deel-gebieden beschouwd als één geheel. Hiermee wordt een indicatie verkregen van de voor-genomen activiteiten van alle corporaties in de regio, alsmede van de financiële positie en het risicoprofiel op regionaal niveau. Dit betekent dat de onderlinge verschillen onvermijdelijk wor-den uitgemiddeld. Zowel de potentie als het risicoprofiel van de individuele corporaties kunnen hierdoor sterk afwijken.
Indeling Na hoofdstuk 2, waarin een aantal algemene gegevens is opgenomen, komen in hoofd-stuk 3 het marktbeeld, de kenmerken van het woningbezit en de opgaven in de regio aan de orde. In hoofdstuk 4 zijn vervolgens de meerjarenprognoses van de corporaties weergegeven (nieuwbouw, aankoop, sloop, verkoop) die mede van belang zijn in het kader van het maken van prestatieafspraken. In hoofdstuk 5 is de financiële positie gepresenteerd die resulteert uit het doorrekenen van de meerjarenprognoses. Het Centraal Fonds gebruikt hiervoor het eigen beoordelingsmodel met daarin opgenomen risicofactoren. In de bijlagen zijn vier specificaties opgenomen met gedetailleerde cijfers.
Stadsregio Rotterdam
Inleiding
Stadsregio Rotterdam
Algemene gegevens 2
In 2005 telde de SRR 33 in de regio gevestigde corporaties. Daarnaast zijn in de regio vijf corporaties werkzaam, die hun vestigingsplaats buiten de regio hebben. Voor de berekening van
de regiogegevens wordt niet uitgegaan van de vestigingsgemeente van een corporatie, maar van de gemeenten waarin het bezit ligt.
Het Fonds heeft ten behoeve van de berekening van regiogegevens van corpo-raties die in meer dan één gemeente bezit hebben, gevraagd om een opgave van de bezitskenmerken per gemeente te doen. Gegevens waar-van geen regionale verdeling bekend is - hier kan bijvoorbeeld aan de financiële gegevens worden ge-dacht - zijn naar rato van het aantal woongelegenheden over de bezitsgemeenten en regio’s verdeeld.
In Regio gevestigde corporaties
Nummer Corporatie Vestigingsgemeente Woongelegenheden Woongelegenheden in regio Totaal
L0079 Stichting de Nieuwe Unie Rotterdam 24.557 24.557L0248 Woningbouwvereniging Patrimonium Barendrecht 2.430 2.430L0279 Vereniging tot Verbetering der Volkshuisvesting ‘Rijsoord’ Ridderkerk 32 32L0280 Woningbouwvereniging Bolnes Ridderkerk 36 36L0338 Bouwvereniging Huis en Hof Bernisse 22 22L0371 Woningstichting Samenwerking Vlaardingen Vlaardingen 3.808 3.808L0392 Patrimoniums Woningstichting te Delfshaven (PWS) Rotterdam 16.426 16.426L0428 Vereniging tot Verbetering der Volkshuisvesting ‘Vooruitgang’ Ridderkerk 55 55L0470 Stichting Com.wonen Rotterdam 31.007 31.007L0540 Woningstichting ‘Woonwaard’ Krimpen aan den IJssel 3.960 3.973L0629 Woningbouwvereniging ‘Poortugaal’ Albrandswaard 1.105 1.105L0665 Woonbron Rotterdam 27.068 36.287L0689 Stichting Woonvisie Ridderkerk 8.144 8.144L0941 Woningbouwvereniging Samenwerking Slikkerveer Ridderkerk 169 169L0993 Bouwvereniging ‘Onze Woning’ Rotterdam 1.231 1.231L1246 Algemene Woningbouwvereniging ‘Volksbelang’ Albrandswaard 736 736L1306 Woningstichting Eendracht Rotterdam 163 163L1432 Patrimonium’s Woningstichting Krimpen aan den IJssel 295 295L1453 Woningbouwvereniging ‘De Goede Woning’ Rotterdam 100 100L1640 Woningbouwvereniging Hoek van Holland Rotterdam 2.064 2.064L1876 Stichting Maasdelta Groep Spijkenisse 16.870 16.870L1896 Stichting De Leeuw van Putten Spijkenisse 3.814 3.814L1924 Stichting Vestia Groep Rotterdam 29.459 72.442L1926 Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam Rotterdam 5.777 5.913L1979 Stichting Stadswonen Rotterdam 6.458 6.458L2056 Stichting Ressort Wonen Rozenburg 2.533 2.533L2063 Stichting Humanitas Huisvesting Rotterdam 1.982 1.982L2066 Stichting MaasAnker Rotterdam 2.346 2.346L2072 Stichting Waterweg Wonen Vlaardingen 13.472 13.472L2081 Stichting Woningbedrijf Rotterdam Rotterdam 27.783 27.783L2085 Stichting Woonplus Schiedam Schiedam 12.741 12.741L2090 Woonstichting De Zes Kernen Bernisse 1.335 1.335L2110 Stichting Woon Compas Rotterdam 672 672 Totaal 248.650 301.001 Bron: Cijfermatige Kerngegevens 2005
Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporatiesCFV 2006
10 11
CFV Regiorapp.indd 10-11 20-09-2007 11:34:13
Centraal Fonds Volkshuisvesting Onderzoek intern toezicht jaarstukken 2005
Toenemend belang van professionaliteit van en verantwoording door het intern toezicht
Toenemend belang van professionaliteit
van en verantwoording door
het intern toezicht
1
Al geruime tijd staat het functioneren van het intern toezicht van woningcorporaties in de belangstel-
ling. Dit heeft vele rapporten en adviezen opgeleverd waarin aanbevelingen worden gedaan en instrumen-
ten worden aangedragen tot verbetering van het functioneren van het intern toezicht.1
Ook binnen de corporatiesector leeft het besef dat de werkwijze en taakopvatting van veel Raden van
Commissarissen niet meer strookt met nieuwe inzichten omtrent professionaliteit. De Vereniging van Toe-
zichthouders in Woningcorporaties (VTW) is in 2002 in het leven geroepen en besteedt sindsdien voortdu-
rend aandacht aan de ondersteuning en verbetering van het functioneren van Raden van Commissarissen.
De maatschappelijke discussie over good governance is een uitvloeisel uit het (in de bedrijfskunde) ont-
wikkelde concept van corporate governance en de normering daarvan in onder meer de code Tabaksblat.
De kernbegrippen uit de corporate governance code van de commissie Tabaksblat voor het intern toe-
zicht zijn verantwoordelijkheid, integriteit, openheid en richten zich dus met name op de mentaliteit van
de commissaris: lef en kritisch vermogen. Dit gedachtegoed heeft inmiddels ook zijn weerklank gevonden
in de corporatiesector: Aedes heeft samen met de VTW een commissie aan het werk gezet om - waar zinvol
geacht - de bepalingen van de code Tabaksblat te vertalen voor de corporatiesector.2 Deze Governance Code
Woningcorporaties moet de Aedes bedrijfstakcode vervangen.3 Belangrijk onderdeel van de Code is het
vereiste van externe verantwoording door de Raad van Commissarissen. Eind november wordt deze code
vastgesteld door Aedes en VTW.
Ondanks deze ontwikkelingen en sectorinitiatieven lijkt de politieke aandacht voor en de kritiek op het
intern toezicht bij woningcorporaties nog niet te verminderen. Integendeel, het belang dat gehecht wordt
aan een kwalitatief goed en professioneel intern toezicht, neemt eerder toe. Toenmalig minister Dekker van
VROM heeft in december 2005 aangegeven dat verdere professionalisering van het intern toezicht noodza-
kelijk is.4
In het in opdracht van de minister van VROM opgestelde advies van prof. A. Schilder5 uit juni 2006
wordt geconstateerd dat een verdere kwaliteitsslag gemaakt moet worden in het intern toezicht. Met
gelijke tred wordt het geduld, waarmee implementatie van nieuwe initiatieven en zelfregulering wordt
afgewacht, minder.
Om druk op dit proces van verdere professionalisering te zetten, worden door het ministerie van VROM
extra sanctiebevoegdheden overwogen, zoals een ontslagbevoegdheid van commissarissen.
Veel wordt verwacht van de rol van het intern toezicht in het versterken van de aandacht binnen de
corporatie voor maatschappelijke prestaties, voor het beheersen van bedrijfslasten, voor de beheersing
van de salariskosten van bestuurders en voor de maatschappelijke verantwoording naar stakeholders.6 De
ontwikkeling van de positie van het intern toezicht is voor de komende jaren een aandachtspunt van het
Rijk jegens corporaties.
Dynamiek in Raden van Commissarissen
Naast de hierboven geschetste verschuiving van het zwaartepunt in de taak van het intern toezicht,
lijkt tegelijkertijd de opvatting terrein te winnen dat voor de nieuwe opgaven wellicht een ander type com-
missaris nodig is. De huidige commissaris is veelal aangetreden in een tijd dat de focus van het intern toe-
zicht sterk en soms nogal eenzijdig was gericht op bedrijfseconomisch rendement. Dit paste in de tijdgeest
van de jaren ‘90, waarin de corporatie na het afschaffen van de ‘gouden koorden’, als verzelfstandigde, doch
maatschappelijke ondernemer ging opereren.7 Met de verzelfstandiging in 1993, die samenviel met de ver-
plichting tot de instelling van een intern toezichthoudend orgaan, was het welhaast vanzelfsprekend dat
dit orgaan tot prioriteit had de financiële zelfstandigheid tot een succes te maken. De implementatie van
de verplichting een Raad van Toezicht te hebben, werd door veel corporaties toentertijd gerealiseerd door
van een drie-lagen structuur over te stappen op een twee-lagenstructuur, zodat veel commissarissen een
achtergrond als corporatiebestuurder hadden. Al in 1998 wordt vanuit de sector de suggestie gedaan de
benoeming van leden van de Raad te laten toetsen door een onafhankelijk orgaan waarin vooral externen
zijn vertegenwoordigd en het voorstel bij de werving van nieuwe leden te zoeken naar kandidaten die geen
relatie met de corporatie hebben.8
Die pragmatische oplossing in de organisatiestructuur en de vaststelling dat de bedrijfseconomische
positie van de meeste corporaties geen aanleiding geeft tot zorg, hebben hun invloed gehad op het func-
tioneren van de intern toezichthouder. De commissie Glasz analyseert in 1998 dat het de intern toezicht-
houder ontbreekt aan voldoende kritisch vermogen. Het kritisch vermogen wordt belemmerd door gebrek
aan onafhankelijkheid, door gebrek aan deskundigheid en door gebrek aan duidelijkheid in positie en
procesgang. De aanbevelingen van de Commissie Glasz zien dan ook met name op het wegnemen van deze
belemmeringen door voorstellen inzake samenstelling, inrichting en werkwijze van het interne toezicht. De
meeste aanbevelingen van de commissie Glasz zijn sindsdien langzamerhand geïmplementeerd, zij het dat
met name de kleinere corporaties hierin wat achterblijven.9
1 Voor een overzicht van de meest gezaghebbende rapportages met hun bevindin-
gen en aanbevelingen ten aanzien van het intern toezicht, wordt verwezen naar de
bundel “ Inzicht in Toezicht’, uitgegeven door de VTW.2 Commissie Governance Code Woningcorporaties o.l.v. prof. J. Winter.3 De VTW heeft al in een eerder stadium een handreiking voor commissarissen
geschreven om de relevante noties en bepalingen uit de code Tabaksblat onder de
aandacht van de intern toezichthouders van woningcorporaties te brengen.4 TK 2005-2006, 29 453, nr.30.5 Advies “Toezicht op woningcorporaties”, juni 2006.
6 Bijv. publicatie van de VTW i.s.m. SEV : ‘Handreiking bij het interne toezicht op
het maatschappelijk presteren van woningcorporaties’. De CFV-publicatie ‘Acht
vragen, handreiking voor commissarissen over risico’s bij verbindingen.’ (2005)
7 Het referentiekader van veel commissarissen (en bestuurders) is nog steeds het
(commerciële) bedrijfsleven, hetgeen bijv. tot uitdrukking komt in het debat over
salariskosten: men spiegelt zich niet aan het salarisniveau bij de overheid (de
’MP-norm’), maar aan dat van bestuurders/commissarissen in het bedrijfsleven.8 Zie ‘Inzicht, onderzoek naar het intern toezicht bij woningcorporaties’, door
KPMG in opdracht van het ministerie van VROM, 1998, p.48.9 Vgl. ‘Inzicht in Toezicht, wat is er gebeurd met de aanbevelingen van de Com-
missie Glasz?’, onderzoeksrapport van Centrum Corporate Governance (2001) en
‘Glasz, half vol of half leeg!?, De toepassing van de aanbevelingen van de com-
missie Intern toezicht Woningcorporaties in de praktijk.’, onderzoeksrapport van
Deloitte & Touche, 2001.8 9
CFVReflectie06.indd 8-9 20-09-2007 11:37:55
Centraal Fonds Volkshuisvesting Onderzoek intern toezicht jaarstukken 2005
Er blijkt een statistisch verband te bestaan tussen de gemiddelde totaalscore van een corporatie in
punten en de omvang van de corporatie. In figuur 15 wordt het verband tussen de gemiddelde totaalscore
en de omvang van de corporatie weergegeven.
Figuur 15 Gemiddelde totaalscore en omvang corporatie
�
�
��
��
��
��
��
���������������
�������������
����������������������
�������������������
�������������
��������� ������
�����
������
������
�������
������
�������
������
�������
��
��
��
��
5 Totaalscore in relatie tot omvang corporatie Figuur 16 Besef toezichttaak
�
�
�
�
�
��
��
��������������������������
��������������������������
����������������������
�������������������
��������� ������
�����
������
������
�������
������
�������
������
�������
��
��
��
��
Figuur 17 Integriteit
�
�
�
�
������������������
������������������
����������������������
�������������������
��������� ������
�����
������
������
�������
������
�������
������
�������
�
�
�
6 Score op de vijf afzonderlijke indicatoren in relatie tot omvang corporatie
Samenhang tussen indicatoren
Hoe groter de omvang van de corporatie, des te hoger de gemiddelde score. Opvallend echter is wel de
‘knik’ in de lijn bij de categorie 15.000-20.000. Anders dan de trend in de nulmeting, neemt voor corpo-
raties met meer dan 20.000 wooneenheden de totaalscore nog wel toe met een stijging van de omvang.
Hieronder is deze kruismeting verbijzonderd, zodanig dat per indicator de score is bezien in relatie tot de
omvang van de corporatie. Daaruit wordt zichtbaar dat corporaties met een omvang van 10.000-15.000
wooneenheden verhoudingsgewijs veel lager scoren op de onderdelen ‘Besef toezichttaak’ en
‘Zelfevaluatie’.
Bekeken is hoe de verhoudingen liggen per indicator. Uit oogpunt van leesbaarheid zijn de bevindingen
per indicator elk in een aparte figuur weergegeven. Het gaat hier om een statistische weergave van de
gegevens, zonder dat een significant verband is gezocht. In figuur 19 is - uiteraard - alleen gekeken naar de
corporaties waar in het verslagjaar sprake blijkt te zijn van (her)benoeming(en).
38 39
CFVReflectie06.indd 38-39 20-09-2007 11:38:23
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
56
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Deelplan Minerva Om het groene en heuvelachtige
karakter optimaal tot uitdrukking te laten komen zijn de zes bouw-
volumes niet als een gesloten straatwand langs de straat geplaatst
- een oplossing waarin het oorspronkelijke stedenbouwkundige
concept voorzag - maar juist als losse bouwblokken.Ter hoogte van
de drie woonstraten in het middengebied zijn de volumes haaks op
de straat geplaatst, net naast de as van de straten. Het vrije uit-
zicht vanuit de straten naar het omringende landschap is hierdoor
behouden. De drie andere volumes staan onder een hoek ten
opzichte van de straat. Hierdoor zijn de koppen van deze blokken
steeds gesitueerd in het verlengde van de zich naar boven slinge-
rende ontsluitingsweg.
Door de blokken boven het maaiveld te laten ‘zweven’ - dit beeld
wordt versterkt doordat de bouwblokken op kolommen staan en
voor een deel schuin in de helling zijn gestoken - worden de hoog-
teverschillen van het terrein geaccentueerd. Bovendien wordt zo
het contrast tussen het gebouwde en de natuurlijke omgeving ge-
optimaliseerd. De buitenruimtes van de appartementen en maison-
Naam deelplan Minerva
Projectarchitect Roberto Meyer, Jeroen van Schooten
Projectteam Marnix van der Meer, Maurice Deen,
Anne Holtrop, Raoul de Graça
Jaartal ontwerp 97/99
Jaartal(len) bouw 99/01
Aantal woningen 42
Bouwkosten € 5.125.000 (exclusief btw)
Bouwmethode gietbouw
Naam deelplan Apollo
Projectarchitect Roberto Meyer, Jeroen van Schooten
Projectteam Marnix van der Meer, Maurice Deen,
Anne Holtrop, Raoul de Graça
Jaartal ontwerp 97/99
Jaartal(len) bouw 99/01
Aantal woningen 24
Bouwkosten € 3.250.000 (exclusief btw)
Bouwmethode gietbouw
MEYER EN VAN SCHOOTEN ARCHITECTENTegen en op de helling, aan de rand van Monnikenhuizen, hebben Meyer en Van Schooten Architecten 66 appartementen gebouwd, verdeeld overnegen verschillende woongebouwen. Het gaat om 24 appartementen in de drie woongebouwen ‘Apollo’ en 42 appartementen en maisonnettes in de zes woongebouwen ‘Minerva’. Opvallend is met name de manierwaarop deze woongebouwen inspelen op het aanwezige en deels nieuw gecreëerde heuvellandschap.
De met hout beklede galerij die
de vier maisonnettewoningen
ontsluit.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:26 Pagina 56
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
M O N N I K E N H U I Z E N
Uitgave
Johan Matser Projectontwikkeling bv, Hilversum
Redactie en productie
Kees de Graaf,Amsterdam
Essay
Bernard Hulsman,Amsterdam
Tekstcorrectie
Esther Segaar,Amsterdam
Vormgeving
cg ontwerpers,Amsterdam
Lithografie
Edge PreMedia,Weesp
Drukwerk
Kwak & van Daalen & Ronday, Zaandam
ISBN
90-9016498-7
Fotografie
Luuk Kramer,Amsterdam
Marsel Loermans, Den Haag [binnen/buiten]
Sjaak Henselmans, Amsterdam [p. 90 midden]
Scagliola/Brakkee, Rotterdam [p. 67, p. 70, p. 72, p. 74 onder]
Raoul Suermondt, Den Haag [p. 64 onder]
Khandekar Stadsontwerp en landschapsarchitectuur, Benthuizen [p. 6,
p.9 boven, p.23 boven]
Buro Lubbers, ’s-Hertogenbosch [p.31, achterflap]
Aerophoto-Schiphol, Schiphol Oost [p. 22]
Dominicanenweg
Norbertijnenstraat
Jezuïetenstraat
Benedictijnenstra
at
Fran
cisc
anen
stra
at
Augus
tijne
nstra
at
Dominicanenweg
Rose
ndaa
lseweg
Burge
meeste
r Bloe
mersw
eg
Mon
nike
nste
eg
Meyer en Van Schooten Architecten
Van de Looi en Jacobs Architecten
Atelier Z Zavrel Architecten
Vera Yanovshtchinsky Architecten
NOORD
ZUID
WEST OOST
• MNKHZ cover 05-09-2007 13:42 Pagina 1
In kort bestek Monnikenhuizen in Arnhem is een bijzonder plan. Bijzonder in meerdere opzichten: stedenbouwkundig, architectonisch en ten aanzien van de inrichting van het openbaar gebied. Ook in programmatisch opzicht valt er het nodige te genieten.
De wijk bevat een uiteenlopend scala aan woningtypen – gestapeld en grondgebonden – dat is gericht op uiteenlopende stedelijke doelgroepen. Een bijzonder ‘product’ dus, dat in 2002 niet voor niets twee prijzen in de wacht wist te slepen: de Heuvelinkprijs, de
architectuurprijs van de stad Arnhem, en de Omgevingsarchitectuurprijs 2002. De jury’s van beide prijzen roemen de aandacht die vanuit de opdrachtgever en de ontwerpers is uitgegaan naar de integrale kwaliteit van het gebied. Daarmee is Monnikenhuizen een
aanwinst voor de bewoners van de wijk zelf, maar ook voor de inwoners en bezoekers van de stad Arnhem. Monnikenhuizen is eveneens bijzonder op het gebied van het doorlopen proces. Een onafhankelijke projectontwikkelaar – Johan Matser
Projectontwikkeling – heeft hier een woongebied met iets meer dan 200 woningen ontwikkeld en succesvol in de markt gezet. Johan Matser was daarbij verantwoordelijk voor de gehele planontwikkeling, op alle schaalniveaus, voor de stedenbouw, de bouw van
de woningen èn voor de inrichting van de openbare ruimte. Met name de laatste toevoeging maakte de opdracht vanuit de gemeente Arnhem – die vooral optrad als toetsende partij – voor Johan Matser een bijzondere. In de Nederlandse traditie van stadsontwik-
keling is het gekozen ontwikkelingsmodel voor Monnikenhuizen, met een private partij in een leidende rol, nog steeds een uitzondering. Zeker in de stedelijke gebieden komt het veel vaker voor dat gemeenten verantwoordelijk zijn voor de stedenbouwkundige
opzet van een bepaald gebied, waarna marktpartijen met competities worden geselecteerd om een bepaald deelplan in te vullen. De verschillende schaalniveaus en de daarbij behorende disciplines van stedenbouw, landschap en architectuur blijven in dergelijke
gevallen gescheiden werelden. In Monnikenhuizen verliep het ontwikkelingsproces anders. In eerste instantie omdat de gemeente Arnhem het aandurfde om één partij voor de ontwikkeling van dit gebied te selecteren en deze partij vervolgens ruime bevoegd-
heden meegaf. De ontwikkelaar op haar beurt gaf deze vrijheid door aan de andere betrokken partijen. Om kort te gaan: iedereen bemoeide zich hier met iedereen en met alles. In een open planontwikkelingsproces hebben ontwikkelaar Johan Matser, steden-
bouwkundige Khandekar, landschapsarchitect Lubbers en de architectenbureaus Meyer en Van Schooten, Atelier Z, Van de Looi en Jacobs en Vera Yanovshtchinsky vorm gegeven aan dit nieuwe woongebied. Alle betrokken ontwerpers werden uitgenodigd om met
creatieve voorstellen voor de inrichting van het gebied te komen. Die ruimte ontstond doordat in de voorfase van het ontwikkelingstraject bewust de nodige keuzes waren opengehouden. Zo kon het gebeuren dat de precieze stedenbouwkundige inrichting van
Monnikenhuizen al werkende weg ontstond, mede onder invloed van de landschapsarchitect en de architecten. In plaats van een volgtijdelijk proces - waarbij de diverse disciplines na elkaar aan bod komen - was hier sprake van een interactief proces. Van de
ontwerpers heeft dat de nodige flexibiliteit in het denken gevraagd, zoals zij zelf ook aangeven in deze publicatie. Er was hier geen plek voor dogma’s of starre houdingen. In de creatieve confrontatie met ontwerpende collega’s moesten ontwerpvoorstellen
worden ingebracht en verdedigd. Deze interactie werd – indien noodzakelijk – bijgestuurd door stedenbouwkundige en supervisor Khandekar. Dat gebeurde niet met allerlei regels, maar veel meer door de organisatie van een proces waarin de ontwerpers elkaar
zouden aanvullen en corrigeren. Dit proces heeft onder meer geleid tot wederzijdse afstemming tussen de architecten inzake het materiaalgebruik. De rol van de projectontwikkelaar in de totstandkoming van Monnikenhuizen was een veelzijdige. Een regisseur,
maar zonder de wil om zelf teveel voor het voetlicht te komen. Om in voetbaltermen te spreken: een nummer 10, die zijn medespelers beter laat spelen. De manier waarop moderne architectuur bij Monnikenhuizen samengaat met een bijna on-Nederlandse
inrichting van de ruimte (denk bijvoorbeeld aan de manier waarop met het reliëf is omgegaan) duidt op een hoge ambitie van de betrokken opdrachtgever. De kunst van het opdracht geven heeft er ook nu weer uit bestaan om de juiste mensen bij het planproces te
betrekken, goede afspraken te maken met de publieke opdrachtgever in casu de gemeente Arnhem, het ontwerpproces goed te organiseren en last but not least ook in financiële zin de nodige ruimte voor kwaliteit te creëren. In alle belangstelling voor het uit-
eindelijke ‘product’ Monnikenhuizen dreigen dergelijke stuwende krachten, die zich vaak wat meer op de achtergrond bewegen, ietwat onzichtbaar te blijven. Dat lot treft overigens niet alleen de ontwikkelaar van Monnikenhuizen. Ook bij andere succesvolle
binnen- en buitenstedelijke ontwikkelingen die worden gedocumenteerd in vakpers en vakmatige publicaties blijft de rol van de opdrachtgever veelal onderbelicht. Wellicht heeft dat iets te maken met de enorm opgeleefde aandacht in de afgelopen tien jaar voor
het architectonisch beeld; een beeldcultuur waarin de scheppende ontwerper nu eenmaal meer aandacht krijgt dan de faciliterende opdrachtgever. Het feit dat de Omgevingsarchitectuurprijs ook wordt uitgereikt aan de opdrachtgever onderstreept niettemin het
belang van goed en consistent opdrachtgeverschap. Het succes van Monnikenhuizen – hetgeen zich onder meer vertaalde in een voorspoedige verkoop van de woningen – toont verder aan dat de belangstelling voor stedelijk wonen toeneemt. Recente cijfermatige
analyses van het Ministerie van VROM wijzen op het ontstaan van twee toppen in de huidige behoefte aan woonmilieus, namelijk een ‘groen’ woonmilieu aan de rand van de stad en een centraalstedelijk woonmilieu, met alle voorzieningen die daar bijhoren en in
een hoge dichtheid. Monnikenhuizen mag dan geen super gemengd stedelijk milieu zijn, het gaat wel om een woongebied met een stevige dichtheid en een stedelijke allure. Vanuit de stad Arnhem en de omliggende regio was sprake van een grote belangstelling
van woonconsumenten voor dit plan. Dat zal zeker het nodige te maken hebben met de unieke kwaliteiten van de plek, maar zeker ook met de nabijheid van de stad en met het uitgesproken karakter van de woonbebouwing. Met die laatste constatering raken we
aan een andere actuele ontwikkeling, die van toepassing is op Monnikenhuizen: het wonen als middel voor de expressie van de eigen woon- en levensstijl. Wonen is al lang veel meer dan een dak boven het hoofd. Met de keuze voor een bepaalde woning in een
bepaalde setting laat de consument van nu zien welke zaken hij of zij belangrijk vindt in het leven. Sociaal geografe De Wijs-Mulkens toonde dat in haar recente publicatie ‘Wonen op stand’ feilloos aan. Uit haar onderzoek blijkt onder meer dat de sociaal-
culturele elite van Nederland een geheel andere woonvoorkeur er op nahoudt dan de sociaal-economische elite. De eerste groep kiest voor een stedelijk milieu en moderne architectuur wordt daarbij ingezet als middel om de eigen vooruitstrevendheid te verbeel-
den naar de buitenwereld. De tweede groep daarentegen kiest voor de suburbane milieus, die hun waarde inmiddels hebben bewezen. Dan gaat het bijvoorbeeld om wijken uit de jaren dertig uit de vorige eeuw, met een meer traditionele baksteenarchitectuur.
Wie afgaat op de gedurfde architectonische uitstraling van Monnikenhuizen, mag verwachten dat hier een deel van de Arnhemse sociaal-culturele elite is gehuisvest. Een hypothese die door nader veldwerk zou moeten worden getoetst. Maar ongeacht de
uitkomst van dat veldwerk is nu reeds duidelijk dat Monnikenhuizen een prominente plek op de ‘mental map’ van de Arnhemmers zal gaan innemen. Was deze plek voorheen synoniem met het voetbal in en rond Vitesse-stadion, het nieuwe Monnikenhuizen zal
veeleer bekend worden door de opvallende inrichting van het gebied. De sterke mate van architectuurtoerisme in de wijk duidt erop dat Monnikenhuizen inmiddels ook buiten Arnhem bekend is geworden. Al met al zijn er voldoende redenen om dit bijzondere
plan te documenteren. Dat gebeurt in de voorliggende publicatie, waarin zowel de ontwikkelingsgeschiedenis, de stedenbouw, de openbare ruimte en de architectuur aan bod komen. Een fotoverslag over het wonen in de wijk en een essay maken een en ander
compleet. Kees de Graaf, Amsterdam najaar 2002
MO
NN
IK
EN
HU
IZ
EN
AR
NH
EM
• MNKHZ cover 05-09-2007 13:32 Pagina 2
M O N N I K E N H U I Z E N
Uitgave
Johan Matser Projectontwikkeling bv, Hilversum
Redactie en productie
Kees de Graaf,Amsterdam
Essay
Bernard Hulsman,Amsterdam
Tekstcorrectie
Esther Segaar,Amsterdam
Vormgeving
cg ontwerpers,Amsterdam
Lithografie
Edge PreMedia,Weesp
Drukwerk
Kwak & van Daalen & Ronday, Zaandam
ISBN
90-9016498-7
Fotografie
Luuk Kramer,Amsterdam
Marsel Loermans, Den Haag [binnen/buiten]
Sjaak Henselmans, Amsterdam [p. 90 midden]
Scagliola/Brakkee, Rotterdam [p. 67, p. 70, p. 72, p. 74 onder]
Raoul Suermondt, Den Haag [p. 64 onder]
Khandekar Stadsontwerp en landschapsarchitectuur, Benthuizen [p. 6,
p.9 boven, p.23 boven]
Buro Lubbers, ’s-Hertogenbosch [p.31, achterflap]
Aerophoto-Schiphol, Schiphol Oost [p. 22]
Dominicanenweg
Norbertijnenstraat
Jezuïetenstraat
Benedictijnenstra
at
Fran
cisc
anen
stra
at
Augus
tijne
nstra
at
Dominicanenweg
Rose
ndaa
lseweg
Burge
meeste
r Bloe
mersw
eg
Mon
nike
nste
eg
Meyer en Van Schooten Architecten
Van de Looi en Jacobs Architecten
Atelier Z Zavrel Architecten
Vera Yanovshtchinsky Architecten
NOORD
ZUID
WEST OOST
• MNKHZ cover 05-09-2007 13:42 Pagina 1
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
opdrachtgever Johan Matser Projectontwikkeling
project Boek ontstaan Monnikenhuizen, Arnhem
Grote kamer De grote kamer, omzoomd door bos,
vormt het hoofdonderdeel van het plan. De kamer bestaat uit vier
terrassen met een onderling hoogteverschil van 1,75 meter.
Het hoogteverschil wordt zichtbaar gemaakt en opgevangen met
behulp van schanskorven. Binnen de kamer vormt de verharding
een contrast met de groene rand rondom de kamer. De straten
hebben een asymmetrisch profiel, waarin een brede plantstrook
met berken in korte tijd zal leiden tot zeer groene straatprofielen.
Afhankelijk van de intensiteit van het beheer zal de gravier d’or
verharding onder de berken zo blijven of op termijn vergrassen.
De straten eindigen in parkeerpleintjes, die tevens fungeren als
keerlus voor het verkeer. Onderling zijn de pleintjes met elkaar
verbonden door trappen en vanaf de pleintjes lopen voetpaden
naar de hoger gelegen groenstrook.Water wordt over de verhar-
ding afgevoerd door een stelsel van open goten, die uitkomen in
een driehoekige infiltratievijver.
Kleine kamer In de kleine kamer is aansluiting
gezocht met de verschillende niveaus in de omgeving. Hierdoor
ontstaat een heuvelachtig terrein. Het verschil tussen de villa’s is
elke keer 0,50 meter. Langs de hoofdontsluiting van de wijk wordt
het hoogteverschil tussen de groene rand opgevangen in de par-
keerkelders onder de appartementen. Schanskorven benadrukken
dit effect.
31
OP
EN
BA
RE
RU
IMT
E
BURO LUBBERS LANDSCHAPSARCHITECTUUR & STEDELIJK ONTWERP
Het inrichtingsplan voor de openbare ruimte,
met in het noordoosten de ‘grote’ kamer en in
het zuidwesten de ‘kleine’ kamer.
De planopzet voor Monnikenhuizen gaat uit van twee ‘boskamers’ met bebouwing; de grote kamer met geschakelde bebouwing langs korte insteek-straten, de kleine kamer met vrijstaande bebouwing. Tussen deze kamersloopt een ecologische zone, als de verbinding tussen de landgoederenKlarenstein en Angerenstein. Deze zone is ingeplant met eiken.Als verwijzing naar de landgoederen staan er ook groepen rododendrons.
• MNKHZ boek p17-96 15-02-2008 15:48 Pagina 30
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
56
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Deelplan Minerva Om het groene en heuvelachtige
karakter optimaal tot uitdrukking te laten komen zijn de zes bouw-
volumes niet als een gesloten straatwand langs de straat geplaatst
- een oplossing waarin het oorspronkelijke stedenbouwkundige
concept voorzag - maar juist als losse bouwblokken.Ter hoogte van
de drie woonstraten in het middengebied zijn de volumes haaks op
de straat geplaatst, net naast de as van de straten. Het vrije uit-
zicht vanuit de straten naar het omringende landschap is hierdoor
behouden. De drie andere volumes staan onder een hoek ten
opzichte van de straat. Hierdoor zijn de koppen van deze blokken
steeds gesitueerd in het verlengde van de zich naar boven slinge-
rende ontsluitingsweg.
Door de blokken boven het maaiveld te laten ‘zweven’ - dit beeld
wordt versterkt doordat de bouwblokken op kolommen staan en
voor een deel schuin in de helling zijn gestoken - worden de hoog-
teverschillen van het terrein geaccentueerd. Bovendien wordt zo
het contrast tussen het gebouwde en de natuurlijke omgeving ge-
optimaliseerd. De buitenruimtes van de appartementen en maison-
Naam deelplan Minerva
Projectarchitect Roberto Meyer, Jeroen van Schooten
Projectteam Marnix van der Meer, Maurice Deen,
Anne Holtrop, Raoul de Graça
Jaartal ontwerp 97/99
Jaartal(len) bouw 99/01
Aantal woningen 42
Bouwkosten € 5.125.000 (exclusief btw)
Bouwmethode gietbouw
Naam deelplan Apollo
Projectarchitect Roberto Meyer, Jeroen van Schooten
Projectteam Marnix van der Meer, Maurice Deen,
Anne Holtrop, Raoul de Graça
Jaartal ontwerp 97/99
Jaartal(len) bouw 99/01
Aantal woningen 24
Bouwkosten € 3.250.000 (exclusief btw)
Bouwmethode gietbouw
MEYER EN VAN SCHOOTEN ARCHITECTENTegen en op de helling, aan de rand van Monnikenhuizen, hebben Meyer en Van Schooten Architecten 66 appartementen gebouwd, verdeeld overnegen verschillende woongebouwen. Het gaat om 24 appartementen in de drie woongebouwen ‘Apollo’ en 42 appartementen en maisonnettes in de zes woongebouwen ‘Minerva’. Opvallend is met name de manierwaarop deze woongebouwen inspelen op het aanwezige en deels nieuw gecreëerde heuvellandschap.
De met hout beklede galerij die
de vier maisonnettewoningen
ontsluit.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:26 Pagina 56
21
ST
ED
EN
BO
UW
Twee kamers Aangezien de ecologische zone binnen
het woongebied zou liggen, werd deze keuze ingezet om twee
‘kamers’ in het plangebied te maken, beide met een sterk eigen
karakter. De structuur van de noordelijke kamer werd afgeleid van
de terrasvormige opbouw van de woonstraten aan de oostkant van
het gebied. Deze lijnen zijn hier als het ware doorgezet in de nieu-
we terrassen. De relaties met de stedelijke elementen in de omge-
ving zijn versterkt.Vanaf de terrassen - gunstig gelegen op de zuid-
kant - kon een fraai uitzicht naar de ecologische zone en de andere
‘kamer’ ontstaan. De zuidelijke kamer, waar woongebouwen vrij in
het groen werden voorzien, kon bovendien dienen als ‘grondbank’
voor de terrassen aan de noordzijde. Het afzonderlijke karakter
van de twee kamers werd versterkt door ze beide een eigen ontslui-
tingsweg toe te bedelen.
Ontspannen inrichting Bij de inrichting van de twee
kamers stond de ambitie centraal een ‘ontspannen’ woongebied te
maken, dat door haar informaliteit goed zou aansluiten bij de
natuurlijke omgeving.Voor de plaatsing van de woonblokken en de
vormgeving van de wegenstructuur betekende dit ‘wonen in een
parklandschap’ dat rigide, orthogonale oplossingen werden voor-
komen. Een laatste uitgangspunt betrof het uitzicht vanaf de hoger
gelegen gebieden in Arnhem Noord naar de zuidelijker gelegen
delen van de stad. Dit uitzicht moest behouden blijven, hetgeen de
nodige eisen stelde aan de maximale bouwhoogte van de nieuwe
woonbebouwing.
Structuurschets De bovenstaande uitgangspunten zijn
vertaald en verbeeld in een bondige structuurschets (mei 1997).
Bewust werd slechts een beperkt aantal zaken vastgelegd; voldoen-
de om een nieuw bestemmingsplan te kunnen maken en de nodige
instrumenten biedend om de architecten aan te sturen in de vol-
gende ontwerpfasen. Daartoe werd een beeldkwaliteitplan ‘in lichte
vorm’ aan de structuurschets toegevoegd. Bewust is vermeden
allerlei ontwerptechnische eisen in de structuurschets op te nemen.
Al ontwerpend moest er tot de beste resultaten gekomen worden,
KHANDEKAR STADSONTWERP EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR
Twee van de vier richtinggevende
ontwerptekeningen uit de struc-
tuurschets. Links de opzet van de
groenstructuur en de waterafvoer,
rechts de nieuwe hoogteverschil-
len en daaruit voortvloeiende
indeling in terrassen.
Aan de basis van de stedenbouwkundige opzet van Monnikenhuizenlag de constatering dat het plangebied een grote landschappelijkewaarde heeft, met name door het bosrijke karakter en de voorNederlandse begrippen aanzienlijke hoogteverschillen. Ook in ecolo-gisch opzicht was het gebied belangrijk; een eigenschap die nog verder werd versterkt doordat aan de zuidkant van het gebied eenecologische zone moest worden aangelegd. Deze ecologische zoneverbindt de groengebieden van Klarenbeek en Angerenstein.
een reeks groene kamers
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:11 Pagina 20
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
68
MO
NN
IKE
NH
UIZ
EN
Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en
drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen
zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.
Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen
de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de
keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een
gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een
patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-
ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes
gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.
Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben
gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone
qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.
Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-
spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving
gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo
betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de
woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,
met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-
ruimtes en een fantastisch uitzicht.
Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee
een tweezijdige oriëntatie is verkregen.
Zicht vanaf het talud naar de
woningen, die omsloten worden
door de keerwand. De terrassen
verschaffen een prachtig uitzicht
over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.
De drie clusters met woningen aan de oostkant van
het plan, met het oplopende hoogteverschil.
• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68
8
Met andere ogen
9
De brandende tram in de Van Baerlestraat
01A
NP
/Cor
Mul
der
Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 8
6766
Met andere ogen
De werkelijkheid van echte gebouwen
05Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 66
opdrachtgever Het Oosten Woningcorporatie
project Boek ontwikkeling solids
Over de verbinding tussen mensen van vlees en bloed en een duurzame kwaliteit van gebouwen en gebieden
ogEnMetandere
Frank Bijdendijk
Solids opmaak def 04-10-2007 15:23 Pagina 1
8
Met andere ogen
9
De brandende tram in de Van Baerlestraat
01A
NP
/Cor
Mul
der
Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 8
8
Met andere ogen
9
De brandende tram in de Van Baerlestraat
01A
NP
/Cor
Mul
der
Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 8
6766
Met andere ogen
De werkelijkheid van echte gebouwen
05Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 66
Stad van isolementen
Het functioneel, analytisch denken heeft zijn uitwer-
king de afgelopen halve eeuw niet gemist. De popula-
riteit van de scheiding van functies is afleesbaar aan
de stadsplattegrond van veel Nederlandse steden.
In de jaren zestig en zeventig heeft het denken in
gescheiden functies de Nederlandse stedenbouw in
belangrijke mate beheerst.
De auto fungeerde daarbij in veel gevallen als het lei-
dende ontwerpprincipe, zoals bij de stedenbouwkun-
dige ontwikkeling van Den Haag. Vincent van Rossem
schrijft hierover in Stadbouwkunst: de stedelijke
ruimte als architectonische opgave21: ‘Het structuur-
plan dat in 1957 werd gepresenteerd (..) is ontwor-
pen volgens de vooroorlogse principes van de CIAM
– functiescheiding en ruim baan voor het autover-
keer. Alle cityfuncties worden geconcentreerd in de
binnenstad en in een ring direct eromheen.
De woonfunctie in dit gebied, met onder meer een
groot deel van het Spuikwartier en de Schilderswijk,
wordt geheel opgeofferd voor de cityvorming.’
53
03 De misvattingen van het modernisme
De eindeloze herhaling van woningen en ‘stempels’ in
de stedenbouw werd tenslotte mede mogelijk
gemaakt door de innovaties in de bouw.
Aangemoedigd door de Stichting Ratiobouw werden
na de oorlog diverse industriële bouwmethoden ont-
wikkeld (Muwi, Dura-Coignet, Airey, ERA, RBM en
anderen). Hiermee werd het mogelijk in korte tijd
forse woningaantallen te realiseren. Dat hierdoor een
monotoon stadsbeeld ontstond, nam men op de koop
toe. De kongsi tussen architecten, politici en aanne-
mers was dermate krachtig en succesvol dat hierover
geen kritische vragen werden gesteld.
De opdrachtgevers in de bouw – waaronder na de
oorlog met name ook de woningcorporaties – hebben
hier vrij klakkeloos medewerking aan verleend. Ook
hier was sprake van meeloperij, maar dan vooral met
de overheid. Van eigen, authentiek initiatief was geen
sprake. Daarmee zijn de corporaties ver weggedreven
van de ambitieuze opdrachtgevers die ze ooit, na de
introductie van de Woningwet, wel waren. In de jaren
tien en twintig van de vorige eeuw hebben zij in
Amsterdam aansprekende woongebouwen gemaakt,
bijvoorbeeld in de Spaarndammerbuurt.
52
Met andere ogen
Dat de totstandkoming van dergelijke Central Business
Districts rampzalige gevolgen kan hebben voor de leef-
baarheid van steden werd door Jane Jacobs in 1961 al
feilloos aangetoond (The death and life of great
American Cities22). Alle stedelijke functies hebben een
eigen plek en een eigen gebouw gekregen: woonwij-
ken (‘slaapsteden’), bejaardenhuizen, gekkenhuizen,
mammoetscholen, industriegebieden, bedrijventerrei-
nen, winkelcentra, supermarkten en andere formules.
Door deze scheiding is de ‘stad van de isolementen’
ontstaan. Het gaat bovendien vaak om gebouwen die
weinig met hun omgeving te maken (willen) hebben.
Het onlangs gesloopte Jan Swammerdam Instituut aan
de Constantijn Huygensstraat was hier een markant
voorbeeld van; het gedroeg zich volstrekt autonoom
van de omgeving. In een gebied als Amsterdam
Zuidoost zijn de gevolgen daarvan duidelijk afleesbaar.
Alle functies zijn hier uit elkaar getrokken. Aan de ene
kant van de spoorlijn Amsterdam-Utrecht ligt het
21 De stedelijke ruimte als architectonische opgave,
Vincent van Rossem, 1996. NAi Uitgevers.
22 The death and life of great American Cities, Jane Jacobs,
1961. Random House.
Karakteristieke voorbeelden van waartoe goed,
bevlogen opdrachtgeverschap toe kon leiden in de
Spaarndammerbuurt. Corporaties als Eigen Haard en
ontwerpers als Michiel de Klerk lieten hier hun sporen
na, aangevuurd door een ambitieus stadsbestuur en
dito ambtenarenapparaat.
Een voorbeeld van een geïsoleerd gelegen onderwijs-
instelling: Hogeschool INHOLLAND in Diemen.
Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 52
09 Het Solids-concept
96
Met andere ogen
Dierbaarheid vormgeven
Het vorm geven aan dierbaarheid – de andere duurza-
me kwaliteit – is een stuk lastiger, omdat emotie hier
de kern van dit begrip vormt. Het gaat over de mate
waarin mensen (niet alleen de gebruikers van het
gebouw!) zich aan het gebouw in zijn omgeving kun-
nen hechten, zich ermee kunnen identificeren, ervan
kunnen houden. Juist door die gevoelswaarde is het
een precair onderwerp. We stuiten daarbij als we niet
oppassen op allerlei taboes en dooddoeners en lange
tenen die ons belemmeren. Dierbaarheid vormgeven
is het tegendeel van wat het modernisme voor ogen
staat, het tegendeel van de ‘architectuurwetenschap’
van Duiker (zie hoofdstuk 3).
De stad is de begane grond, zegt men wel. In ieder
geval speelt een groot deel van het openbare leven
zich af op het niveau van de straat. Het is op dat
niveau dat de Solid het sterkst communiceert met zijn
omgeving – in tegenstelling tot wat Le Corbusier
beweerde. Daarom moet de flexibiliteit op begane
grondniveau het grootst zijn. Deze moet ook het
meest uitnodigend zijn. Vandaar dat voor de hoogte
(vloer op vloer) op de begane grond gekozen wordt
voor 4,8 meter of meer. Op de verdiepingen lijkt ons
3,6 meter voldoende (vloer op vloer).
Technisch leidt functievrijheid tot de volgende
uitgangspunten:
Het maken van een Solid
Maar hoe zien Solids eruit en hoe bouw je ze? En niet
te vergeten: met welke partijen werken we samen om
deze gebouwen te realiseren? Dat is namelijk een
belangrijke extra dimensie van het werken met Solids:
door hun flexibiliteit zijn ze geschikt om meerdere
functies te accommoderen en daarmee interessant
voor allerlei stedelijke organisaties in de sfeer van
onderwijs, zorg en dergelijke. Daarover gaat het in het
vervolg van deze publicatie.
Het Solids-principe
Duurzame kwaliteiten
a. accommodatievermogen
b. dierbaarheid
Gebruiker bepaalt
a. plek
b. bestemming
c. oppervlak
d. prijs
Het Oosten is inmiddels volop bezig met de ontwikke-
ling van Solids. In de Solids moet gewoond en/of
gewerkt kunnen worden op vele manieren. Op de ver-
diepingen denken we daarbij aan wonen, hotel, kin-
deropvang, school, dienstverlening, zorg, welzijn,
praktijk-ruimte en ateliers. Op de begane grond
komen daar nog bij: bibliotheek, horeca, showroom,
et cetera. De Solid moet eeuwig renderen. Dat wil
zeggen ook direct na oplevering al. Het is waarschijn-
lijk dat er aanvankelijk meer gewoond dan gewerkt zal
worden.
� ruim, vrij oppervlak zonder obstakels en vrije hoogte, voortdurend vrij indeelbaar;
� grote overspanningen;
� verhoudingsgewijs groot draagvermogen;
� verticale lasten kunnen beter langs kolommen worden afgevoerd dan via schijven.
Kolommen als draagconstructie zijn minder dwingend. Wel kan het ‘eeuwige deel’ van
de gevel dragend zijn;
� verhoudingsgewijs veel verticale ontsluiting voor mensen, pijpen, leidingen en kabels.
Kort samengevat: indelingsvrijheid en op een aantal
punten overmaat. Accommodatievermogen leidt op
deze manier tot technische, functionele en economi-
sche duurzaamheid. Maar ook tot emotionele! Want
het is voor vele gebruikers zeer aantrekkelijk zelf te
mogen bepalen hoe zij het gehuurde oppervlak zullen
gebruiken, hoe zij hun ruimte zullen indelen, op welk
kwaliteitsniveau en voor welke kosten. Voortdurende
echte keuzevrijheid is in toenemende mate een enor-
me waarde voor veel mensen.
Maar er is meer. Met dat deel van de binnenkant
waarvoor de bewoners verantwoordelijkheid hebben
genomen, mogen zij doen en laten wat zij willen.
Het wordt daardoor echt hun eigen ruimte. Dat maakt
de betrokkenheid bij de ruimte groter en dat zorgt er
ook voor dat de ruimte een grotere duurzaamheid
krijgt. Dat gevoel van zelfstandigheid is belangrijk,
zoals we in het begin van deze publicatie al aangaven
bij de kenmerken van echte geïndividualiseerde men-
sen.
97
Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 96
83
07 Investeren in duurzaamheid
82
Met andere ogen
Er is een toenemende aandacht voor duurzaamheid, op alle fronten. Ik citeer hier
opnieuw Herman Wijffels (SER), die zegt:
34
Deze behoefte aan duurzaamheid blijkt breed te worden gevoeld. Uit een enquête
van de Volkskrant naar de ‘sociale agenda’ van Nederland35 blijkt een van de zeven
kernthema’s de vraag ‘Hoe kunnen we de continuïteit en duurzaamheid van de
samenleving bevorderen?’ ‘Nog meer auto’s, nog meer huizen met een tuin, nog
meer bedrijventerreinen, nog meer natuur en nog meer landingsbanen gaan niet
samen. Daar is geen ruimte voor, daar kan het milieu niet tegen, daar doen we toe-
komstige generaties geen plezier mee’, zo wordt gezegd.
Echte duurzaamheid van gebouwen, gebieden en steden ontstaat als we de verbin-
ding weten te leggen met de duurzame gevoelens van mensen. Dat is dus niet de
duurzame kwaliteit zoals die wordt uitgerekend door ingenieurs, eenvoudigweg
omdat echte duurzaamheid niet kan worden gecalculeerd.
Naar een brede opvatting van duurzaamheid
In de bouwsector zullen we de opgave van duurzame gebouwen, gebieden en steden
op moeten pakken, maar anders dan we tot nu toe hebben gedaan. Begin jaren
negentig van de vorige eeuw groeide de zorg voor het behoud van onze leefomge-
ving. Het begrip deed zijn intrede. Dit begrip heeft betrekking op de
duurzame kringloopprocessen die in de natuur voorkomen.
Andere landen hebben een brede invulling aan gegeven, met de
Engelse architect Richard Rogers als goed voorbeeld. Hij publiceerde
, waarin hij pleitte voor een . Dat is in zijn visie een
rechtvaardige stad, een stad vol schoonheid, een creatieve stad, een ecologische
stad, een stad waar gemakkelijk contact kan worden gelegd, een compacte stad en
een gevarieerde stad.
In het Nederlands werd vertaald met ‘duurzaamheid’, een woord dat
ook kan worden uitgelegd als ‘onveranderlijkheid’ of ‘blijvend in de tijd’. Voorlopers
onder de ontwerpers wierpen zich op en zochten naar constructies en
bouwwijzen die het milieu zo min mogelijk belastten. Het ging daarbij vooral om
zuinigheid: zuinig energiegebruik, zuinig ruimtegebruik, zuinig watergebruik, en
materiaalgebruik dat zo min mogelijk belastend was voor het milieu.
34 In: NRC Handelsblad, 10/11 september 2005.
35 In: de Volkskrant, 22 oktober 2005.
De zuinigheidsbenadering van de bouwsector – vooral een calvinistische duurzaam-
heid36 – resulteerde eenzijdig in redeneringen over het gebruik van tropisch hardhout,
in de vraag of aluminium – bezien van winning tot en met hergebruik – minder belas-
tend zou zijn dan staal, of in de vraag of sloopafval niet zou kunnen worden herge-
bruikt. In 1996 zag de zogenaamde DUBO-lijst het licht. Daarop werden concrete en
praktische aanwijzingen gegeven aan bouwers over maatregelen die zouden leiden
tot het bovenbedoelde. Deze lijst werd in de bouwwereld echter gezien als een soort
verplichting die alleen maar extra geld kostte. Vervolgens ontfermden ingenieurs zich
over het begrip duurzaamheid en kwam tot stand. Een rekensysteem
waarmee de milieubelasting van materialen van de wieg tot het graf kon worden
berekend. Maar gebouwen, gebieden en steden zijn niet alleen een optelsom van
materialen. De duurzaamheid van gebouwen, gebieden en steden kun je niet als een
ingenieur berekenen. Het begrip duurzaamheid kreeg steeds meer de betekenis van
kostenverhogend. Zuinigheid zou gelijk staan aan duurzaamheid, maar tot op de dag
van vandaag is er weinig spontane vraag in de markt naar dit soort duurzaamheid.
Tussen boshut en piramide
In mijn visie begint duurzaam bouwen met duurzame stedenbouw en architectuur, die
zich concentreert in bestaand stedelijk gebied. Programma’s voor nieuwe gebouwen
en gebieden moeten voldoende flexibel zijn om veranderende maatschappelijke
�
�
�
�
�
�
�
De volgens Richard Rogers
The sustainable city is:
Bro
n:
Cit
ies
for
a s
ma
ll p
lan
et,
Ric
ha
rd R
og
ers
en
Ph
ilip
Gu
mu
chd
jia
n.
Fa
be
r a
nd
Fa
be
r Li
mit
ed
, 1
997
.
36 Waar zuinigheid in combinatie met schaarste op de woningmarkt toe kan leiden, heeft archi-
tect Bjarne Mastenbroek in juni 2001 aan de kaak gesteld naar aanleiding van de woningbouw op
IJburg. In een interview in de Volkskrant (26 mei 2005) bleek hij nog steeds kritisch:
Solids opmaak def 04-10-2007 15:52 Pagina 82
94
Met andere ogen
95
Het Solids-concept
09Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 94
115
Nagele binnen NL.def 05-09-2007 11:33 Pagina 114
24
Nagele binnen NL.def 05-09-2007 11:30 Pagina 24
opdrachtgever NAi Uitgevers - IoP (Ideas on Paper)
project Fotoboek Nagele revisited
1312
Nagele binnen NL.def 15-02-2008 16:25 Pagina 12
Theo Baar t � Cary Markerink � Warna Oosterbaan
Nagele[revisi ted]
Een modernistisch dorp in de polder
NA
i U
itg
ev
ers
�IO
P
Nagele cover NL def 15-02-2008 16:28 Pagina 4
115
Nagele binnen NL.def 05-09-2007 11:33 Pagina 114
106
Nagele binnen NL.def 05-09-2007 11:31 Pagina 106
126
Nagele binnen NL.def 15-02-2008 16:11 Pagina 126
54
Maar er was méér veranderd. Was het eerst de mechanisatie geweest die tot ingrijpende verande-
ringen in de landbouw en de samenstelling van de bevolking had geleid, nu is overal sprake van
schaalvergroting. Land wordt verkocht aan de buurman, waardoor er steeds grotere boerenbedrijven
ontstaan. De vrijkomende boerderijen zonder grond krijgen een woonbestemming. De leegstand in
het dorp is verdwenen. Het openen van de Europese grenzen en de komst van buitenlanders naar
Nederland heeft ertoe geleid dat er vraag is naar de goedkope huurwoningen die Nagele te bieden
heeft. Aan het rand van het dorp is in de jaren negentig een ruim opgezette wijk gebouwd. Daarmee
heeft de forens zijn intrede gedaan met de Randstad en de provincies Friesland en Overijssel als
zijn achterland. De verzuiling is nagenoeg verdwenen: de gereformeerde en de Nederlands
Hervormde kerk zijn samengegaan en de katholieke kerk is Museum Nagele geworden. De ooit zo
verfoeide snelweg is nu de redding van de kleine dorpsgemeenschap. Veel boeren hebben een
nevenfunctie. Ze zijn ook makelaar, transportondernemer, bestuurder, consultant, etc. Bescheiden in
aantal – de schaalvergroting heft zijn tol – zijn de jonge boeren die in de startblokken staan om op
termijn het bedrijf over te nemen van hun vader. Deze jonge boeren hebben vrouwen die een andere
rol hebben dan de boerinnen van de eerste generaties. Een aantal is hoogopgeleid en heeft een
functie in het bedrijfsleven of bij de overheid.
Al deze veranderingen rechtvaardigen een actualisering van ons boek uit 1988. In Nagele
revisited voegen we een historisch beeld toe. Met een scanner en een laptop bezochten we een aantal
pioniers. In hun familiealbums vonden we een schat aan beelden, waaruit we een selectie hebben
gemaakt, beginnend met de jonge mannen die in barakken woonden en de polder ontgonnen (1943).
En eindigend bij de schuurfeesten van de eerste generatie adolescenten van het Nieuwe Land (1962).
Familiefotografie is per definitie anekdotisch. Een groepsportret op een verjaardag, de kinderen voor
het nieuwe huis of de nieuwe auto, het zijn universele beelden. Ze bevatten meerdere lagen, vertellen
de feesten ontmoetten wij Theo Bloo, een leeftijdgenoot die net de boerderij van zijn ouders had
overgenomen. Na gedane arbeid streken wij, voorzien van een krat bier, geregeld neer op zijn
boerderij voor een goed gesprek. Naar Theo Bloo werd door sommige dorpsbewoners met zorg
gekeken: een jonge vrolijke vent zonder vrouw op een boerderij, wat moest daarvan komen?
Een andere pleisterplaats was voor ons café-restaurant ’t Schokkererf met de gebroeders Dijkstra
in de bediening en hun zusters in de keuken. De familie Dijkstra was ooit uit Friesland hier neer-
gestreken. ’t Schokkererf is wellicht een maatje te groot voor de schaal van Nagele. Een bestelling
van een uitsmijter leverde een lange tocht op over de lengteas vanuit de bar naar het toneel aan de
andere kant van de grote zaal. Daar stond een tafeltje met een bestekbak. En dan hoorde je het
geslof over de parketvloer naar de tafel van de gasten. Vaak zag je de uitbaters zitten aan de stam-
tafel uitkijkend over het lege dorpsplein.
In 1988 werden de foto’s die we over de periode van een jaar hadden gemaakt, tentoongesteld
in ’t Schokkererf. De burgemeester van de gemeente Noordoostpolder, waar Nagele onder valt,
verzorgde de opening. De komst van vele genodigde Amsterdammers werd door de burgemeester
aangegrepen om de kwaliteiten van het dorp breed uit te meten. Fanfare de Zeeschelp zorgde voor
passende muzikale omlijsting. De meeste foto’s hingen ingelijst aan de muur, de rest lag op het
biljart. Bij Fragment Uitgeverij in Amsterdam verscheen het boek Nagele N.O.P.2 Het toonde een
hecht georganiseerde gemeenschap met duizend inwoners en tweeënveertig verenigingen.
Na 1988 verdween Nagele voor ons achter de horizon. Een enkele keer namen we nog wel eens
de afrit Nagele, en maakten we een rondje door het dorp. Er leek niets veranderd, er hing een grote
rust over het dorp. In 1996 ging een van ons bij zo’n bezoekje ’t Schokkererf in en vroeg wat er
gebeurd was in Nagele sinds het verschijnen van het boek. Het was lang stil en toen zei Klaas
Dijkstra: ‘Ja. Theo Bloo is getrouwd.’
Nagele binnen NL.def 05-09-2007 11:27 Pagina 4
opdrachtgever Ministerie van VROM
project Boek Stationslocaties
3130
2.2A
rnhemA
rnhem C
entraal
Het geïntegreerde
openbaarvervoergebied
rond de centrale hal geeft
rechtstreeks toegang
tot trein, taxi, bus, fiets,
parkeergarage en
kantoren.
UN
Studio
vuilniswagens wordt afgevoerd. Door dit systeem kon het
grondoppervlak aanmerkelijke effectiever worden inge-
richt. De bouw van Arnhem Centraal is inmiddels flink
op dreef. De ondergrondse garage waarop in de toekomst
de haltes voor de kenmerkende Arnhemse trolleybussen
komen, is gereed. Net als twee kantoortorens van 70
meter hoog langs de toekomstige Stationsstraat. De bouw
van de nieuwe transferhal zal in 2007 starten en wordt
medio 2009 opgeleverd. Met ontwikkelaars en beleggers
zijn gesprekken gaande over de realisatie van de kanto-
ren, winkels en woningen ten westen van de stationshal.
De ontwikkeling van Arnhem Centraal vormt de opmaat
voor een nog veel ambitieuzere transformatie van om-
ringende gebieden op langere termijn.
Het ‘Rijnboogplan’ (43.5 ha) heeft als doel de relatie van
de binnenstad met de Rijn, die door de bombardementen
in de oorlog is verwoest, te herstellen.
Proces De gemeente Arnhem is al voor de aanwijzing
als NSP begonnen met de planvorming. Om zelf het ini-
tiatief in handen te kunnen houden en tempo te maken
trok de gemeente vanaf de start de opdrachtgeversrol
voor de transferhal naar zich toe. Pas in een later stadi-
um kwam er overeenstemming met NS en ProRail over
het plan van Ben van Berkel.
Ook investeerde de gemeente vooruitlopend op een con-
tract met een belegger risicodragend in de bouw van de
parkeergarage onder het stationsplein en in de inmiddels
gerealiseerde twee kantoortorens in het plangebied.
In totaal krijgt Arnhem een bijdrage van €24,9 miljoen
van VROM (NSP) en € 24,3 miljoen van V&W (MIT).
Daarnaast geeft de NS een belangrijke bijdrage voor de
commerciële voorzieningen en is er een significante bij-
drage van de Provincie en het KAN. De Gemeente Arnhem
maakte zelf de “business case” van het project sluitend.
Net las bij andere NPS-projecten zijn er punten waar
flink over wordt gediscussieerd, zoals de branchering
van de commerciële voorziening in de stationshal en het
beheer en onderhoud. In Arnhem is bovendien de inpas-
sing van het spooruitbreidingsproject Sporen een belang-
rijk discussiepunt. Het plan voorziet ondermeer in twee
extra sporen, een vierde perron en een vrije spoorkrui-
sing. Op dit moment zijn ook de inrichting en materiali-
satie van de transferhal en de uitstraling van de winkels
een hot item. De gemeente heeft ProRail gevraagd een
beeldkwaliteitsplan op te stellen om een goed beeld te
krijgen van de eindsituatie. Een ander discussiepunt
vormt de exploitatie van de fietsenstalling. De plannen
voorzien in een ondergrondse bewaakte en onbewaakte
fietsenstalling. Wijs geworden door ervaringen elders,
voorziet NS echter problemen met de exploitatie van het
bewaakte deel als fietsers op de dezelfde locatie ook gra-
tis kunnen stallen. Door het initiatief te nemen bij het
ontwerp van de transferhal en risicodragend te investe-
ren in de parkeergarage en aangrenzende kantoren, loopt
de gemeente Arnhem voor op andere NSP-gemeenten. De
keerzijde van deze voortrekkersrol is dat de gemeente
zelf verantwoordelijk was en nog steeds is voor de ont-
wikkeling en exploitatie van delen van de terminal (o.a.
congreshal) en het omliggende gebied.
Door de integratie van terminal en vastgoed krijgt het
station van Arnhem straks onmiskenbaar een extra
dimensie. Het wordt stedelijk, dynamisch en vooral spec-
taculair. De terminal krijgt bijvoorbeeld een business-
lounge voor internationale reizigers en een uitgekiend
winkel- en horeca-aanbod. �
Programma
Plangebied 24 ha
Kantoren 80.000 m2
Woningen 150 eenheden
Voorzieningen 5.900 m2
Rijksbijdrage (prijspeil 2005) ¤ 84 mln
Start bouw NSP reeds gestart
Start bouw OV-terminal 2007
Oplevering OV-terminal 2009
Realisatie NSP 2011
gedelegeerd opdrachtgever spoorse deel PRORAIL
Voetgangers kunnen zich in
een oogopslag oriënteren.
De terminal krijgt een
businesslounge en een
uitgekiend winkel- en
horeca-aanbod.
Stationslocaties.def 20-09-2007 15:44 Pagina 30
2.2A
rnhemA
rnhem C
entraal
2928
UN
Studio
Aerophoto-S
chiphol
UN
Studio
UN
Studio
bruto kantoren, 8400 m2 winkels en 2500 m2 horeca.
Interessante onderdelen van het plan vormen de koude-
en warmteopslag en de centrale afvalinzameling. Koud
en warm water worden op grote diepte in de bodem opge-
slagen en via een buizenstelsel door de toekomstige
bebouwing geleid. Doelstelling is dat dit systeem sterk
concurrerend zal zijn ten opzichte van de traditionele
energievoorziening. Ook het afval wordt ondergronds via
luchtstromen door een buizenstelsel naar een onder-
grondse ‘afvanginrichting’ getransporteerd, waar het met
2.2 Arnhem
Arnhem Centraal vormt straks een van de meest spectaculaire stations in
Nederland, waarin landschap, stad en station deel uitmaken van een geïntegreerd
openbaarvervoergebied. Door zelf het heft in handen te nemen bij het ontwerp
van het nieuwe station en risicodragend te investeren in een ondergrondse
parkeergarage en kantoortoren heeft Arnhem een geweldige impuls gegeven
aan de herontwikkeling van dit gebied.
Arnhem Centraal station als stedelijk landschap
Plan De hogesnelheidstrein tussen Duitsland en
Amsterdam (ICE-trein), de aanwijzing van Arnhem-
Nijmegen tot stedelijk knooppunt en de daardoor ver-
wachte stedelijke ontwikkeling vormden de aanleiding
voor een ingrijpende transformatie van het stationsge-
bied in Arnhem. Al in 1994 werd samen met ProRail een
nota van uitgangspunten opgesteld die in 1997 resulteer-
de in een masterplan van de hand van architectenbureau
UN-Studio in samenwerking met Arup Consulting
Engineers uit Londen. In het masterplan voor Arnhem
Centraal wordt op subtiele wijze gebruik gemaakt van
het hoogteverschil tussen de west- en oostkant van het
station (15 tot 20 meter). Het nieuwe station heeft daar-
door het karakter van een stedelijk landschap met plooi-
en en inkepingen waar ramen en uitgangen zijn gesitu-
eerd. Hierdoor ontstaat er een volledig geïntegreerd
openbaarvervoergebied rond de centrale hal, die recht-
streeks en overdekt toegang geeft tot trein, taxi, bus,
fiets, parkeergarage en kantoren. Kruisende verkeersstro-
men kunnen zo tot een minimum worden beperkt, ter-
wijl alle onderdelen goed bereikbaar blijven en de voet-
ganger zich in een oogopslag kan oriënteren. Via simula-
tieberekeningen van toekomstige voetgangersstromen
werd de benodigde oppervlakte voor bewegingen en
wachtruimten bepaald en daarmee de plaats en omvang
van de transferhal. Onder meer in verband met de hoge-
snelheidstrein tussen Amsterdam en Duitsland legt
ProRail een vierde perron aan. Spectaculair is de routing
van het autoverkeer vanuit de binnenstad richting
Rijnkade en station, waardoor bezoekers van het station
vanuit de nieuwe Willemstunnel direct de ondergrondse
parkeergarage (circa 1000 plaatsen) kunnen inrijden. Te
voet is het centrum van Arnhem straks uitstekend bereik-
baar via een nieuwe voetgangersroute: de Oude
Stationsstraat. Na sloop van de huidige bebouwing wordt
de straat iets in zuidelijke richting verlegd en omge-
bouwd tot een winkelpromenade die aansluit op de route
naar het centrum. Boven de winkels komen ongeveer 150
woningen. Het masterplan voorziet verder in het plange-
bied van 23.5 hectare in een programma van 80.000 m2
Het nieuwe station heeft
het karakter van een stedelijk
landschap met plooien en
inkepingen.
UN
Studio
Stationslocaties.def 20-09-2007 15:43 Pagina 28
8382
3.9Zaanstad
Nieuw
stadshart ZaanstadA
erophoto-Schiphol
3.9 Zaanstad
Nieuw stadshart Zaanstad met stapeling van functies
De gemeente Zaanstad werkt aan het omvangrijke project Inverdan, dat destad een nieuw hart moet geven. Het stationsgebied vormt het centrale deelvan het plangebied. Een negen meter brede overkluizing van het spoor gaatniet alleen de oost- en westkant van de stad met elkaar verbinden, maarwordt zelf een kloppend, levendig onderdeel van de nieuwe centrumontwik-keling. Meervoudig grondgebruik en veel aandacht voor ruimtelijke kwali-teitsdragers zijn belangrijke speerpunten van Inverdan. Zo zal het nieuwestadshart straks een belangrijk knooppunt zijn in de economische en sociale ontwikkeling van Zaanstad.
In totaal bestrijkt Inverdan zo’n 100 hectare stedelijk gebied.
Tegelijkertijd met het creëren van het nieuwe stadscentrum
wordt een reeks klemmende structurele problemen van
Zaanstad en de omliggende regio aangepakt. Eén van die pro-
blemen betreft het aanpakken en uitbreiden van de diensten-
sector in de van oudsher industriële regio. Het toevoegen van
hoogwaardige kantoorruimte en werkgelegenheid betekent
een fundamentele versterking van de economische structuur
van Zaanstad. De concentratie van economische en sociale
functies rond het OV-knooppunt en het daarbij behorende
intensievere grondgebruik van het stadscentrum, verminderen
bovendien de druk op de groene ruimte van het waardevolle,
open waterlandgebied. ‘De stad stadser, het dorp dorpser’ is
het motto, dat verwijst naar het versterken van de verschillen-
de kwaliteiten binnen de gemeente, die in 1974 is ontstaan uit
de samenvoeging van Zaandam en zes kleinere gemeenten.
Plan Inverdan is dan ook een integraal project dat meerdere
doelstellingen beoogt. Met het creëren van een nieuw stads-
hart moet naast het toevoegen van een substantieel areaal
aan winkels en publieke voorzieningen (zodat de
Zaanlanders meer ‘thuis’ gaan winkelen in plaats van bij
grote buur Amsterdam), ook de sociale samenhang van
Zaanstad worden versterkt. Het creëren van kwalitatief
goede woningen voor verschillende doelgroepen is daar-
naast een belangrijke doelstelling van Inverdan.
Bovendien krijgt met het project een voorheen groten-
deels desolaat en onbenut gebied rond het station een
enorme opwaardering door de toevoeging en stapeling
van functies en een kwalitatief hoogwaardig ingerichte
openbare ruimte. En met de realisatie van een educatieve
as, kantoren, groen en woningen krijgt ook de westzijde
van het spoor een forse impuls.
Een belangrijke impuls voor het nieuwe stadshart vormt
de komst van twee belangrijke publieke functies, name-
lijk het stadhuis en de openbare bibliotheek. Door zélf in
het gebied te gaan zitten geeft de gemeente bovendien
een belangrijk signaal naar investeerders én de bevol-
king: ze geeft ermee aan vertrouwen en geloof te hebben
in het welslagen van het project.
De grootste prioriteit in uitvoering van het masterplan
uit 2003 ligt momenteel bij het deelgebied De Knoop, het
gebied tussen het station en de Gedempte Gracht. Sjoerd
Soeters – wiens bureau Soeters Van Eldonk en Ponec in
samenwerking met de gemeente tekende voor het master-
Het toevoegen van hoogwaardige
kantoorruimte en werkgelegen-
heid betekent een fundamentele
versterking van de economische
structuur van Zaanstad.
Gem
eentearchiefLuchtfoto B
ob Fleum
er, tekening Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Stationslocaties.def 21-11-2007 15:23 Pagina 82
4544
2.6U
trechtU
trecht Stationsgebied
het station gepeld, zodat de terminal weer een herkenba-
re eigen identiteit krijgt. Er komen meer en betere over-
gangen van het +1 niveau in de terminal naar de begane-
grond.
In het masterplan worden twee zones onderscheiden met
ieder een eigen identiteit en programma. De eerste zone
betreft de ‘Centrumboulevard’, de as van de historische
binnenstad via Hoog Catharijne, het station en het
Jaarbeursterrein naar het Merwedekanaal. Kernthema
voor dit gebied is het opheffen van de barrièrewerking
van het spoor en Hoog Catharijne. Bij Hoog Catharijne is
de inzet om het leven, dat zich nu vooral op +1 niveau
afspeelt, weer naar de straat te brengen. Clusters van
gebouwen worden opgeknipt in afzonderlijke gebouwen,
tussen die gebouwen komen straten en pleinen terwijl
nieuwe woningen, winkels en voorzieningen langs de
plinten op straat worden gerealiseerd. Op een aantal
punten komen, via looptrappen en verhoogde pleinen,
Kernthema is het opheffen
van de barrièrewerking
van het spoor en van Hoog
Catharijne.
VRO
M
Gem
eente Utrecht, G
EO
informatie
Aerophoto-S
chiphol
2.6 Utrecht
Utrecht Stationsgebiedsense en simplicity
De ontwikkeling van het Stationsgebied Utrecht kent een lange geschiedenis van vallen
en opstaan. Het referendum in 2002 onder de bevolking betekende een keerpunt in de
planvorming. Verbinden, herstellen en betekenis geven vormen het leidmotief voor een
ambitieus plan waarin leefbaarheid en de beleving van de openbare ruimte centraal
staan. Ook de samenwerking met de eigenaren van gebouwen is vlotgetrokken door een
individuele benadering. Sense en simplicity kortom.
Plan ‘Niets doen is geen optie’ vormt het motto voor de
aanpak van het stationsgebied Utrecht. Een aantal ont-
wikkelingen maakt dan ook een ingrijpende transforma-
tie noodzakelijk. Zo krijgt station Utrecht Centraal over
15 jaar jaarlijks 100 miljoen passagiers te verwerken. Met
de komst van de HSL krijgt de centrumpositie en daar-
mee de economische ontwikkeling rond station Utrecht
een extra impuls. De groei van de gemeente, met name
aan de westkant (Leidsche Rijn) vraagt om een uitbrei-
ding van de werkgelegenheid en voorzieningen in het
centrum. De sociale veiligheid en leefbaarheid van Hoog
Catharijne en het openbaar gebied rond het station vor-
men tot slot al vanaf de jaren zeventig een serieus aan-
dachtspunt.
Midden jaren tachtig startte de planvorming rond het
Stationsgebied. De weerstand onder de bevolking tegen
het grootschalige karakter van de UCP-plannen leidde
met de overwinning van Leefbaar Utrecht tot een referen-
dum. Uit twee varianten koos de bevolking voor het
model ‘Stadshart Verruimd’ dat een minder compacte
bebouwing voorstond dan het model ‘Stadshart
Compact’. Op basis van deze keuze werd het Masterplan
Stationsgebied Utrecht (2004) verder uitgewerkt.
Sleutelwoorden zijn verbinden (opheffen barrièrewer-
king van spoor en Hoog Catharijne), herstellen (meer
menselijke maat, sociale veiligheid en terugbrengen van
oude structuren zoals de Catharijnesingel) en betekenis
geven (plekken creëren met een eigen identiteit).
De nieuwe OV-terminal (ontwerpers Benthem Crouwel)
vormt de spil van het masterplan. In 2020 moet de termi-
nal geschikt zijn voor het vervoer van 360.000 passagiers
plus nog ruim 80.000 passanten per dag. De huidige tra-
verse over het spoor wordt daarvoor aanzienlijk verbreed
en in noordelijke richting verlengd zodat deze ook de
bus- en tramperrons overspant. Rond de terminal worden
17.500 stallingplaatsen voor fietsen gerealiseerd. Bussen,
trams en taxi’s komen straks allemaal op de begane
grond. Zoveel mogelijk worden ‘aanhangende delen’ van
Aanhangende delen
worden zo veel mogelijk
van het station gepeld zodat
de nieuwe OV-terminal
een herkenbare identiteit
krijgt.
Benthem
Crouw
el architekten BV bna
Stationslocaties.def 21-11-2007 15:17 Pagina 44
StationslocatiesKathedralen van de nieuwe tijd
AmsterdamArnhemBredaDen HaagRotterdamUtrecht
DelftDordrecht-ZwijndrechtGroningenHaarlemHeerlenRoosendaalSittard-GeleenTilburgZaanstad
Ministerie van VROM
Stationslocaties
Kathedralen van de nieuw
e tijd M
inisterie van VRO
M
Stat.loc.cover.def 20-09-2007 15:10 Pagina 1
2.2A
rnhemA
rnhem C
entraal
2928
UN
Studio
Aerophoto-S
chiphol
UN
Studio
UN
Studio
bruto kantoren, 8400 m2 winkels en 2500 m2 horeca.
Interessante onderdelen van het plan vormen de koude-
en warmteopslag en de centrale afvalinzameling. Koud
en warm water worden op grote diepte in de bodem opge-
slagen en via een buizenstelsel door de toekomstige
bebouwing geleid. Doelstelling is dat dit systeem sterk
concurrerend zal zijn ten opzichte van de traditionele
energievoorziening. Ook het afval wordt ondergronds via
luchtstromen door een buizenstelsel naar een onder-
grondse ‘afvanginrichting’ getransporteerd, waar het met
2.2 Arnhem
Arnhem Centraal vormt straks een van de meest spectaculaire stations in
Nederland, waarin landschap, stad en station deel uitmaken van een geïntegreerd
openbaarvervoergebied. Door zelf het heft in handen te nemen bij het ontwerp
van het nieuwe station en risicodragend te investeren in een ondergrondse
parkeergarage en kantoortoren heeft Arnhem een geweldige impuls gegeven
aan de herontwikkeling van dit gebied.
Arnhem Centraal station als stedelijk landschap
Plan De hogesnelheidstrein tussen Duitsland en
Amsterdam (ICE-trein), de aanwijzing van Arnhem-
Nijmegen tot stedelijk knooppunt en de daardoor ver-
wachte stedelijke ontwikkeling vormden de aanleiding
voor een ingrijpende transformatie van het stationsge-
bied in Arnhem. Al in 1994 werd samen met ProRail een
nota van uitgangspunten opgesteld die in 1997 resulteer-
de in een masterplan van de hand van architectenbureau
UN-Studio in samenwerking met Arup Consulting
Engineers uit Londen. In het masterplan voor Arnhem
Centraal wordt op subtiele wijze gebruik gemaakt van
het hoogteverschil tussen de west- en oostkant van het
station (15 tot 20 meter). Het nieuwe station heeft daar-
door het karakter van een stedelijk landschap met plooi-
en en inkepingen waar ramen en uitgangen zijn gesitu-
eerd. Hierdoor ontstaat er een volledig geïntegreerd
openbaarvervoergebied rond de centrale hal, die recht-
streeks en overdekt toegang geeft tot trein, taxi, bus,
fiets, parkeergarage en kantoren. Kruisende verkeersstro-
men kunnen zo tot een minimum worden beperkt, ter-
wijl alle onderdelen goed bereikbaar blijven en de voet-
ganger zich in een oogopslag kan oriënteren. Via simula-
tieberekeningen van toekomstige voetgangersstromen
werd de benodigde oppervlakte voor bewegingen en
wachtruimten bepaald en daarmee de plaats en omvang
van de transferhal. Onder meer in verband met de hoge-
snelheidstrein tussen Amsterdam en Duitsland legt
ProRail een vierde perron aan. Spectaculair is de routing
van het autoverkeer vanuit de binnenstad richting
Rijnkade en station, waardoor bezoekers van het station
vanuit de nieuwe Willemstunnel direct de ondergrondse
parkeergarage (circa 1000 plaatsen) kunnen inrijden. Te
voet is het centrum van Arnhem straks uitstekend bereik-
baar via een nieuwe voetgangersroute: de Oude
Stationsstraat. Na sloop van de huidige bebouwing wordt
de straat iets in zuidelijke richting verlegd en omge-
bouwd tot een winkelpromenade die aansluit op de route
naar het centrum. Boven de winkels komen ongeveer 150
woningen. Het masterplan voorziet verder in het plange-
bied van 23.5 hectare in een programma van 80.000 m2
Het nieuwe station heeft
het karakter van een stedelijk
landschap met plooien en
inkepingen.
UN
Studio
Stationslocaties.def 20-09-2007 15:43 Pagina 28
6
Inhoud
76
Inhoud
1 Kathedralen van de nieuwe tijd 9
2 Nieuwe Sleutelprojecten 23
2.1 Amsterdam 24
2.2 Arnhem 28
2.3 Breda 32
2.4 Den Haag 36
2.5 Rotterdam 40
2.6 Utrecht 44
3 BIRK-projecten 49
3.1 Delft 50
3.2 Dordrecht-Zwijndrecht 54
3.3 Groningen 58
3.4 Haarlem 62
3.5 Heerlen 66
3.6 Roosendaal 70
3.7 Sittard-Geleen 74
3.8 Tilburg 78
3.9 Zaanstad 82
4 Gesprekspartners 88
Stationslocaties.def 20-09-2007 15:50 Pagina 6
8584
3.9Zaanstad
Nieuw
stadshart Zaanstad
niveauverschillen die ontstaan door de Buiging ontstaat
een gebied dat vergelijkbaar is met het nieuwe
Mariënburg in Nijmegen, niet toevallig óók ontworpen
door Sjoerd Soeters.
Integrale verantwoordelijkheid In de ontwikkeling
heeft de gemeente gekozen voor modulaire contracten en
voor één-op-één relaties met ontwikkelende partijen.
Door de omvang van het plangebied en het risico van een
mogelijke afhankelijkheid heeft de gemeente niet geko-
zen om in zee te gaan met slechts één ontwikkelaar. Het
gebied van De Knoop is onderverdeeld in zelfstandig te
ontwikkelen locaties, de zogenaamde ontwikkelvlekken
die min of meer organisch zijn gegroeid, bijvoorbeeld
aan de hand van grondeigendom. Deze vlekken worden
op programmatische wijze aangepakt. Gezocht is steeds
naar contractpartners die de expertise hebben om een
bepaald domein, bijvoorbeeld een winkelgebied, in te
vullen. De gemeente voert over dit alles de regie, een
opgave die niet zo vanzelfsprekend is voor, of in ieder
geval niet eerder aan de orde is geweest in, de relatief
kleine gemeente. Het gemeenteapparaat is geschikt
gemaakt voor de omvangrijke en langlopende ontwikkel-
opgave met de instelling van een programma-manage-
mentbureau, dat de dagelijkse leiding heeft, direct onder
het gemeentebestuur ressorteert en de integrale verant-
woordelijkheid draagt voor het project. �
Een groot aantal architecten
van naam zijn verantwoor-
delijk voor de invulling van
verschillende functies in
de Knoop.doorsnede F
Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Reitsm
a Stedebouw
Am
sterdam
plan – fungeert als supervisor voor het gebied en
bewaakt de beeldkwaliteit door onder meer de architec-
tenkeuze. Een groot aantal architecten van naam, onder
wie Kees Rijnboutt, Liesbeth van der Pol en Felix Claus
zijn actief voor de invulling van verschillende locaties in
De Knoop. De filosofie achter de plannen voor De Knoop
is het versterken van de genius loci, de geest van de plek,
en het karakter van de openbare ruimte als ‘kamer’ in
plaats van ‘ruimte’. Door het terugbrengen van het water
in de Gedempte Gracht wordt de genius loci van de
Zaanstreek, die in ruimtelijke zin vooral bepaald wordt
door de relatie met het water, versterkt. Met het creëren
van ‘kamers’ in de openbare ruimte wordt het teveel aan
openbare ruimte, die door die overmaat als anoniem en
bedreigend wordt ervaren, teruggebracht en overzichte-
lijk gemaakt. Momenteel staan de gebouwen in Zaanstad
volgens Soeters enigszins ‘los’ van de openbare ruimte,
waardoor de bezoeker zich verloren kan voelen. Met het
realiseren van een omvangrijk nieuw programma van
woningen, kantoren, winkels, een bioscoop, hotel, stad-
huis en bibliotheek wordt ook de openbare ruimte klei-
ner en intiemer en worden gebouwen verankerd in de
openbare ruimte.
De Buiging, genoemd naar de licht gebogen vorm van de
traverse ter hoogte van de sporen, is een belangrijk
onderdeel van het deelgebied De Knoop. Om oost en west
met elkaar te verbinden – en de barrière van het spoor,
de Provincialeweg en de Houtveldweg te overbruggen –
wordt met de Buiging de openbare ruimte op een vanzelf-
sprekende manier over de weg en het spoor voortgezet.
De Buiging sluit aan bij de huidige spoortraverse over de
sporen en krijgt een levendige uitstraling door de toevoe-
ging van voorzieningen zoals winkels, de stationsloket-
ten en de bibliotheek. Als metafoor voor de Buiging
wordt het beeld van de bekende Ponte Vecchio in
Florence genoemd, een brug met aan weerszijden win-
keltjes. Zowel aan de oost- als westzijde van het spoor
komen woningen. De westzijde van het station krijgt in
tegenstelling tot de centrumkant een rustige en groene
uitstraling. Naast water en groen komt hier een plein dat
een waardige entree naar het station gaat vormen.
Wonen, kantoren en onderwijs zijn hier straks de belang-
rijkste functies.
Proces De Zaanse bevolking, marktpartijen en overige
belanghebbenden zijn al in een vroeg stadium betrokken
bij de planvorming. Het masterplan is het resultaat van
een intensief, interactief proces dat in 1998 is gestart. Het
masterplan kan dan ook rekenen op een breed draagvlak,
onder de bevolking, maar ook bij investerende partijen.
Behalve met belangrijke grondeigenaar NS zijn er con-
tracten met bijvoorbeeld ontwikkelaar AM voor de invul-
ling van het winkelgebied. De totale investering van
markt en overheid bedraagt circa 650 miljoen euro. De
gemeente neemt een belangrijk deel van het tekort voor
haar rekening: 61 miljoen euro, nog zonder de kosten
voor het nieuwe stadhuis. Ook de provincie ondersteunt
Inverdan substantieel met een ISV-bijdrage uit haar
UNA-gelden.
Een belangrijke bijdrage van 14 miljoen euro komt ten-
slotte uit de BIRK-gelden van VROM. Belangrijk voor de
toekenning van die bijdrage waren de ruimtelijke kwali-
teitsdragers zoals die zijn geformuleerd in het master-
plan. De Buiging, zoals de nieuwe brug is genoemd, het
water in de – nu nog – Gedempte Gracht, de herinrichting
van de Rozengracht als winkelgebied en het ondergronds
brengen van de parkeergarage op het Rustenburg zijn
belangrijke bijdragen aan het vergroten van de ruimtelij-
ke kwaliteit van het gebied. De openbare ruimte krijgt
niet alleen een hoogwaardige inrichting maar wordt
bovendien meer ‘hoogwaardig’ en intensief gebruikt
door de stapeling van functies. Zo komt het nieuwe dyna-
mische busstation op maaiveldniveau en het nieuwe
stadhuis komt daar bovenop, pal aan het station. Door de
Het gebied rond het station
wordt enorm opgewaardeerd
door toevoeging en stapeling
van functies.
Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Stationslocaties.def 20-09-2007 15:45 Pagina 84
8584
3.9Zaanstad
Nieuw
stadshart Zaanstad
niveauverschillen die ontstaan door de Buiging ontstaat
een gebied dat vergelijkbaar is met het nieuwe
Mariënburg in Nijmegen, niet toevallig óók ontworpen
door Sjoerd Soeters.
Integrale verantwoordelijkheid In de ontwikkeling
heeft de gemeente gekozen voor modulaire contracten en
voor één-op-één relaties met ontwikkelende partijen.
Door de omvang van het plangebied en het risico van een
mogelijke afhankelijkheid heeft de gemeente niet geko-
zen om in zee te gaan met slechts één ontwikkelaar. Het
gebied van De Knoop is onderverdeeld in zelfstandig te
ontwikkelen locaties, de zogenaamde ontwikkelvlekken
die min of meer organisch zijn gegroeid, bijvoorbeeld
aan de hand van grondeigendom. Deze vlekken worden
op programmatische wijze aangepakt. Gezocht is steeds
naar contractpartners die de expertise hebben om een
bepaald domein, bijvoorbeeld een winkelgebied, in te
vullen. De gemeente voert over dit alles de regie, een
opgave die niet zo vanzelfsprekend is voor, of in ieder
geval niet eerder aan de orde is geweest in, de relatief
kleine gemeente. Het gemeenteapparaat is geschikt
gemaakt voor de omvangrijke en langlopende ontwikkel-
opgave met de instelling van een programma-manage-
mentbureau, dat de dagelijkse leiding heeft, direct onder
het gemeentebestuur ressorteert en de integrale verant-
woordelijkheid draagt voor het project. �
Een groot aantal architecten
van naam zijn verantwoor-
delijk voor de invulling van
verschillende functies in
de Knoop.doorsnede F
Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Reitsm
a Stedebouw
Am
sterdam
plan – fungeert als supervisor voor het gebied en
bewaakt de beeldkwaliteit door onder meer de architec-
tenkeuze. Een groot aantal architecten van naam, onder
wie Kees Rijnboutt, Liesbeth van der Pol en Felix Claus
zijn actief voor de invulling van verschillende locaties in
De Knoop. De filosofie achter de plannen voor De Knoop
is het versterken van de genius loci, de geest van de plek,
en het karakter van de openbare ruimte als ‘kamer’ in
plaats van ‘ruimte’. Door het terugbrengen van het water
in de Gedempte Gracht wordt de genius loci van de
Zaanstreek, die in ruimtelijke zin vooral bepaald wordt
door de relatie met het water, versterkt. Met het creëren
van ‘kamers’ in de openbare ruimte wordt het teveel aan
openbare ruimte, die door die overmaat als anoniem en
bedreigend wordt ervaren, teruggebracht en overzichte-
lijk gemaakt. Momenteel staan de gebouwen in Zaanstad
volgens Soeters enigszins ‘los’ van de openbare ruimte,
waardoor de bezoeker zich verloren kan voelen. Met het
realiseren van een omvangrijk nieuw programma van
woningen, kantoren, winkels, een bioscoop, hotel, stad-
huis en bibliotheek wordt ook de openbare ruimte klei-
ner en intiemer en worden gebouwen verankerd in de
openbare ruimte.
De Buiging, genoemd naar de licht gebogen vorm van de
traverse ter hoogte van de sporen, is een belangrijk
onderdeel van het deelgebied De Knoop. Om oost en west
met elkaar te verbinden – en de barrière van het spoor,
de Provincialeweg en de Houtveldweg te overbruggen –
wordt met de Buiging de openbare ruimte op een vanzelf-
sprekende manier over de weg en het spoor voortgezet.
De Buiging sluit aan bij de huidige spoortraverse over de
sporen en krijgt een levendige uitstraling door de toevoe-
ging van voorzieningen zoals winkels, de stationsloket-
ten en de bibliotheek. Als metafoor voor de Buiging
wordt het beeld van de bekende Ponte Vecchio in
Florence genoemd, een brug met aan weerszijden win-
keltjes. Zowel aan de oost- als westzijde van het spoor
komen woningen. De westzijde van het station krijgt in
tegenstelling tot de centrumkant een rustige en groene
uitstraling. Naast water en groen komt hier een plein dat
een waardige entree naar het station gaat vormen.
Wonen, kantoren en onderwijs zijn hier straks de belang-
rijkste functies.
Proces De Zaanse bevolking, marktpartijen en overige
belanghebbenden zijn al in een vroeg stadium betrokken
bij de planvorming. Het masterplan is het resultaat van
een intensief, interactief proces dat in 1998 is gestart. Het
masterplan kan dan ook rekenen op een breed draagvlak,
onder de bevolking, maar ook bij investerende partijen.
Behalve met belangrijke grondeigenaar NS zijn er con-
tracten met bijvoorbeeld ontwikkelaar AM voor de invul-
ling van het winkelgebied. De totale investering van
markt en overheid bedraagt circa 650 miljoen euro. De
gemeente neemt een belangrijk deel van het tekort voor
haar rekening: 61 miljoen euro, nog zonder de kosten
voor het nieuwe stadhuis. Ook de provincie ondersteunt
Inverdan substantieel met een ISV-bijdrage uit haar
UNA-gelden.
Een belangrijke bijdrage van 14 miljoen euro komt ten-
slotte uit de BIRK-gelden van VROM. Belangrijk voor de
toekenning van die bijdrage waren de ruimtelijke kwali-
teitsdragers zoals die zijn geformuleerd in het master-
plan. De Buiging, zoals de nieuwe brug is genoemd, het
water in de – nu nog – Gedempte Gracht, de herinrichting
van de Rozengracht als winkelgebied en het ondergronds
brengen van de parkeergarage op het Rustenburg zijn
belangrijke bijdragen aan het vergroten van de ruimtelij-
ke kwaliteit van het gebied. De openbare ruimte krijgt
niet alleen een hoogwaardige inrichting maar wordt
bovendien meer ‘hoogwaardig’ en intensief gebruikt
door de stapeling van functies. Zo komt het nieuwe dyna-
mische busstation op maaiveldniveau en het nieuwe
stadhuis komt daar bovenop, pal aan het station. Door de
Het gebied rond het station
wordt enorm opgewaardeerd
door toevoeging en stapeling
van functies.
Soeters Van E
ldonk Ponec architecten
Stationslocaties.def 20-09-2007 15:45 Pagina 84
4140
2.5R
otterdamR
otterdam S
tationsgebied
op het huidige stationsplein. De toegang tot de metro
komt daardoor midden in de hal uit. De metro, de straks
aan de metro verknoopte RandstadRail en een fietsen-
stalling krijgen een plek onder het plein.
Bomenrijen benadrukken de looprichting van het
Stationsplein richting Kruisplein. Het nieuwe traject van
de tram wordt door het Delftseplein en de Poortstraat
naar het Weena geleid. De vrije trambaan op het
Kruisplein komt te liggen in een groene esplanade met
bomen aan weerszijden en veel ruimte voor voetgangers
in het midden. Aan de Conradstraat komen beperkte
voorzieningen voor kiss&ride, parkeren, laden en lossen.
VRO
MA
erophoto-Schiphol
2.5 Rotterdam
Rotterdam Stationsgebied voeten op de vloer
De vernieuwing van Rotterdam Centraal is noodzakelijk en urgent. Het vijftig jaar oude treinstation en het dertig
jaar oude metrostation kunnen de huidige reizigersstromen nu al nauwelijks meer verwerken, een probleem dat
alleen maar toeneemt als in 2007 de HSL en in 2008 RandstadRail operationeel worden. Rotterdam Centraal
wordt straks een logistiek helder station waar reizigers makkelijk hun weg kunnen vinden en dat goed aansluit
op de omgeving. Daarmee wordt het niet alleen een visitekaartje voor de Maasstad, maar zal het station ook een
gunstige invloed hebben op de aangrenzende stadsdelen en het vestigingsklimaat in het algemeen.
Plan In 2025 zullen naar verwachting 350.000 reizigers
per dag gebruik maken van Rotterdam Centraal. Het sta-
tion moet dan ook een perfect functionerend mobiliteits-
knooppunt worden waar HSL, trein, metro, RandstadRail,
tram, bus, taxi, fiets en auto samenkomen en reizigers
moeiteloos hun weg kunnen vinden.
Het Rijk en de gemeente sloten eind 2000 een intentie-
overeenkomst voor de vernieuwing van het station. De
gemeente maakte vervolgens een masterplan. Het zeer
gelaagde plan (-2 tot +2) was volgens de ministeries van
VROM en V&W echter te ingewikkeld en te duur. De ver-
schillende ambities van de gemeente en met name het
ministerie van V&W (basiskwaliteit) leken onverenig-
baar. Met de hete adem van de HSL en RandstadRail in de
nek besloot Rotterdam het roer om te gooien. De gemeen-
te nam de planvorming samen met VROM, V&W, de NS, de
Stadsregio (openbaar vervoer) en ProRail ter hand. Dit
wierp zijn vruchten af; in een tijdsbestek van nog geen
jaar werden de bouwstenen voor een nieuw plan verza-
meld. Het stedenbouwkundig plan Stationskwartier (mei
2005) is minder gelaagd (-2 tot +1), heeft een bescheide-
ner programma en ruim dertig procent minder kosten,
maar is sterker georiënteerd op de relatie tussen station
en bestaande stad.
Centraal uitgangspunt bij het ontwerp voor het station
en omgeving vormt de toegankelijkheid voor de voetgan-
ger. Zo worden de auto’s voor het station ondergronds
geleid via een nieuwe tunnel. Trams halteren straks aan
de oostkant van het station en de bussen in de
Conradstaat aan de westkant. In het ontwerp voor de ter-
minal van de architectencombinatie TeamCS blijven de
perrons op hun huidige plek, maar worden ze wel op
HSL-lengte gebracht. In het ontwerp van de OV-terminal
is geanticipeerd op de ruimte die nodig kan zijn voor
extra sporen op de langere termijn aan de noord- en
zuidzijde. De bestaande reizigerstunnel onder de perrons
van acht meter wordt verbreed tot een passage van circa
negenenveertig meter breed (inclusief winkels). Verder
komen er meer en betere stijgpunten van de passage naar
de perrons. De stationshal wordt naar voren gehaald tot
Auto’s voor het station
worden straks ondergronds
geleid via een tunnel.
De metro, de RandstadRail
en een fietsenstalling krijgen
een plek onder het nieuwe
Stationsplein.
VRO
M
Stationslocaties.def 21-11-2007 15:37 Pagina 40
53inspiring space
Het DNA van de plek 2
inspiring space 53
Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM
A4, de weg naar succes
inspiring space52
Betere bereikbaarheid
biedt kansen voor gebiedsontwikkeling
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 52-53 18-03-2008 10:25:55
opdrachtgever AM
project Tijdschrift Inspiring Space
32 inspiring space 33inspiring space
Zomaar twee waarnemingen omtrent de Nederlandse
bevolking, stammend uit oktober 2007. Een onderzoek
van Qrius wijst uit dat maar liefst 25 procent van de
jongeren overweegt het land te verlaten. Ze balen van
de files, het gebrek aan tolerantie en de respectloos-
heid waarmee mensen met elkaar omgaan. Dat deze
gedachten wel eens in daden worden omgezet, blijkt
uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek.
De stijgende lijn in de emigratie zet zich verhevigd
voort. Hielden in 2000 bijna 79.000 Nederlanders het
voor gezien, vijf jaar later waren dat er bijna 120.000.
En in 2006 stond de teller op ruim 132.000. In de
laatste twee jaren is er bovendien voor het eerst sinds
1960 sprake van een negatief migratiesaldo. Er gaan
meer mensen weg dan er bij komen.
Opmerkelijke gegevens, maar ze komen niet uit de
lucht vallen. De leegloop komt al enige tijd als een
rijzende golf op Nederland af. Reden voor The Future
Institute om in 2006 in gesprek te gaan met potentiële
partners voor een onderzoek over het onderwerp. De
De Nieuwe LandverhuizersVijf miljoen potentiële emigranten
Een onderzoek naar de emigratiehype leidde tot opmerkelijke
constateringen omtrent verhuisbewegingen bínnen Nederland.
Het bijbehorende rapport ‘De Nieuwe Landverhuizers’ reikt derhalve
interessante trends aan, waar ontwikkelaars en andere partijen
hun voordeel mee kunnen doen.
Tekst Marc Mijer Beeld Corbis
deelname van enkele geïnteresseerde partijen maakte
het mogelijk om van start te gaan met ‘De Nieuwe
Landverhuizers’ (zie kadertekst). Justien Marseille van
het ‘instituut’ legt uit waarom voor deze naam werd
gekozen. ‘De landverhuizers van de afgelopen periode
zijn ‘nieuw’ ten opzichte van de landverhuizers in de
jaren vijftig van de vorige eeuw, omdat ze dat onder
heel andere omstandigheden doen. Destijds zoch-
ten Nederlanders hun geluk in landen als de VS en
Australië, omdat ze de perspectieven in ons land niet
rooskleurig vonden. Ze reisden de economie achterna.
De nieuwe landverhuizers zijn vaak mensen die de
economie helemaal niet nodig hebben. Ze zijn op zoek
naar andere zaken, zoals rust en ruimte.’
Los van tijd en plaats
In de loop van het onderzoek werd het Marseille dui-
delijk dat de emigratiehype waarschijnlijk alweer over
zijn hoogtepunt heen is. ‘Er is inmiddels sprake van
terugkomers. Daarbij zie je dat voormalige Amster-
dammers bij hun remigratie niet opnieuw in de hoofd-
stad gaan wonen, maar in bijvoorbeeld Drente.’ En dát
is volgens Marseille pas echt een interessante trend.
Zij ziet de ‘terugkomers’ als voorlopers, als trendset-
ters wier bewegingen kunnen duiden op grootschali-
ger migratiestromen binnen Nederland zelf. ‘Ik denk
dat steeds meer mensen vanuit de steden naar nieuwe
plekken trekken. Natuurlijk bestond het ‘Drentenie-
ren’ van hoog opgeleide senioren al. Maar nu zie je
ook jongere mensen dezelfde beweging maken. Daar
zitten veel ZZP’ers (zelfstandigen zonder personeel,
red.) tussen. Zij trekken in sterkere mate dan ooit van
west naar oost De Heuvelrug over, op zoek naar goed-
koper wonen zonder verlies aan voorzieningen. Dat is
echt een trendbreuk.’
En zo maakt het onderzoek, dat eigenlijk over emi-
gratie gaat, veel duidelijk over structurele verhuisbe-
wegingen die zich binnen de grenzen beginnen af te
tekenen. Yvonne van Mierlo, directeur marketing bij
AM: ‘Uit het onderzoek komt naar voren dat onge-
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 32-33 18-03-2008 10:35:24
Het gebied rond de Hamerstraat is het eerste gebied aan de oostkant. Met uitzicht op
de Kop van het Java-eiland is dit voormalige terrein van de Amsterdamse Droogdok
Maatschappij (ADM) een voorbeeld van ‘organische groei’. Oftewel: laat de bedrijven die
er zitten c.q. het gebied zelf ontdekken groeien in hun rol als investeerder en probeer
dat als gemeentelijke overheid te faciliteren. Dat maakt het onvoorspelbaar, maar ook
weer spannend en uitdagend. Post heeft dezelfde fascinatie: ‘We weten dat er dingen
gaan veranderen, maar wanneer en hoe: dat bepalen de tijd en de markt.’ Grotendorst
vult aan: ‘Hier geldt nog sterker dan voor de Buiksloterham dat we niet bepalend maar
faciliterend willen optreden. Dat is ook helemaal niet nodig want hier hebben particu-
lieren eigenlijk al een paar jaar precies gedaan wat we graag zouden willen. Je moet
uiteindelijk toch een paar randvoorwaarden als overheid regelen, omdat er een paar
zaken zijn die particulieren niet zelf kunnen; bijvoorbeeld de regulering van verkeer
en parkeren, toelaten van andere bestemmingen, et cetera.’
We zien hier veel mediabedrijven, kledingontwerpers, architecten, reclamebureaus,
maar ook meer ambachtelijke bedrijvigheid zoals meubelmakers en decorbouwers.
Post: ‘Bedrijven kijken in toenemende mate naar waar hun werknemers wonen – in
plaats van andersom en dat geldt met name voor bedrijven in de creatieve sector. We
zien verder dat hier ook de kleine bedrijven vaak Schiphol-gebonden zijn: ondernemers
die het gevoel hebben dat ze in Amsterdam moeten zitten en in Noord prima uit de
voeten kunnen.’
Fungeert de gemeente hier als een soort regisseur of creatieve dirigent? Die termen
suggereren volgens Grotendorst nog teveel dat de gemeente uiteindelijk alles in de
hand wil houden; het is eerder een slimme afstemming tussen datgene wat particulie-
ren kunnen en wat de overheid nu eenmaal moet doen. De mix is per gebied verschil-
lend, maar beide heb je altijd nodig. Post vindt dat ook: ‘Het is meer een werktheater,
waarbij initiatieven worden genomen en ieder zijn rol speelt, binnen een ruimhartige
rolverdeling.’ Zo begon de Nederlandse jeansfabrikant GSUS hier ooit met een opslag,
maar ontdekte dat het gebied zich voor veel meer leende. Een kantoorvestiging volgde,
maar dat was niet het enige. Post: ‘De eigenaar verwonderde zich op een gegeven
moment over dat er in de directe omgeving niet fatsoenlijk geluncht kon worden. En
vond in zijn eigen kring ondernemers bereid om hotel-restaurant Goudfazant te
ontwikkelen. ‘Dat zijn ontwikkelingen die wij niet eens kunnen verzinnen. Ieder gebied
verdient maatwerk in de manier waarop je ermee omgaat. Maar maak te allen tijde wel
zoveel mogelijk gebruik van de energie die er al is. Dat levert een veel leuker proces op.’
wikkelingsmaatschappij kies je voor faciliteren, op enkele plekken gecombineerd
met strategische diepte-investeringen.’
De ervaringen rond de Hamerstraat, waar ondernemers als GSUS leading zijn in de
revitalisering van het gebied, verleiden Hoogendoorn tot de slotsom dat gebieds-
ontwikkeling veel meer is dan stenen alleen. ‘Ik zou deze vorm van stadsontwik-
keling, met al die interessante ondernemers, een soort urban jazz willen noemen:
pure improvisatie. De gemeente levert alleen het zaaltje waarin men los kan gaan.
Men grijpt verder alleen in wanneer er chaotische taferelen plaatsvinden en be-
trokkenen daarover klagen. Dan moet je spelregels daarvoor maken en meer niet.
Maar als het dan begint te lopen, ontstaat er ook een trots onder alle partijen. Ik
heb zelf onder meer aan de Zuidas ervaren hoe het soms anders gaat. Ondernemers
waren daar veel meer op afstand, veel anoniemer. Hier lééft het veel meer. Dat on-
derstreept nog maar eens het belang om steeds met de juiste partners en stakehol-
ders zaken te doen.’
Samen aan de knoppen
Dan is er de niet onbelangrijke factor geld. Rijk word je er als gemeente niet van,
zo blijkt. Er is hier geen één locatie met een grondexploitatie in de plus. Ook wordt
er langs de oever niet voor joint ventures met de marktsector gekozen. Volgens
Hoogendoorn zou dat overigens wel tot de mogelijkheden behoren. ‘Ik kan me
goed voorstellen dat AM bijvoorbeeld samen met de gemeente in een gezamen-
lijke grondbank participeert, van waaruit je de ontwikkelingen in de deelgebieden
Deelgebied 4
Hamerstraat en omgeving- ontdekt door creatieve bedrijvigheid
- ondernemers zorgen voor nieuwe functies (horeca)
- trots op de plek
Zicht op restaurant Wilhelminadok, dat er
na een stevige aanvaring met een Russische
draagvleugelboot weer piekfijn bij staat.
Langs deze kant van de IJ-oever neemt het
aantal goede culinaire gelegenheden
langzaam maar zeker toe.
De charme van een gebied als Amsterdam-Noord
is ook dat er bebouwing en bedrijvigheid aan-
wezig is die ietwat chaotisch overkomt. In een
land waarin rommel altijd moet worden aange-
harkt, kan dat echter geen kwaad.
inspiring space96 inspiring space 97
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 96-97 18-03-2008 10:28:24
111
In deze rubriek keren een AM-er en een andere betrokkene terug naar een project
waar ze tien à vijftien jaar geleden aan werkten. Wat waren de ambities en wat
is daarvan overeind gebleven? En kunnen we hier nog iets van leren? Deze keer:
landschapsarchitect Lodewijk Baljon en AM regiodirecteur Gerrie Loorbach over de
Eilandwoningen van Nieuw Sloten.
Tekst Marc Mijer Beeld Theo Baart
Wie Amsterdam in het zuidwesten betreedt via de
brug over de Ringvaart en direct rechtsaf slaat, wordt
al gauw door verbazing overvallen. Ongeloof valt de
bezoeker ten deel. Hier, ingeklemd tussen A4 en A9 en
onderdeel van het zo langzamerhand beruchte stads-
deel Slotervaart, ligt het pittoreske Sloten: in 1921
geannexeerd door de hoofdstad, maar verder in alles
nog het dorp dat hier al minstens sinds 1063 ligt.
nieuwbouw, bevindt zich een tweede parel. Het halve
maan-vormige Kortrijk vormt aan de westzijde een en-
clave van 44 eilandwoningen, dat temidden van water,
knotwilgen en rietkragen een sfeer uitademt die nauw
aan die van het ‘oude’ Sloten verbonden lijkt te zijn.
Dit wijkje-in-een-wijk verrees als laatste onderdeel van
het megaproject Nieuw Sloten.
Dringen geblazen
We schrijven 1990. Het Nederlands voetbalelftal, op
dat moment nog regerend Europees kampioen, gaat
op het WK in Italië na blamerende remises tegen
Ierland en Egypte in de achtste finales roemloos en
spugend ten onder tegen West-Duitsland.
Kort daarvoor heeft ons land nog een ander sportief
echec moeten doorstaan (waar spuugwerk, ditmaal
richting enkele IOC-leden, overigens ook een rol
speelde): de Amsterdamse kandidatuur voor de Spelen
van 1992 is door het Olympisch Congres kansloos
weggestemd. Toch levert deze desillusie de stad wel
degelijk iets op. In de voorbereiding op het Olympi-
sche bod heeft de gemeente zich genoodzaakt gezien
om daadwerkelijk een locatie aan te wijzen voor een
Een gemoedelijk, authentiek pareltje van smalle
straatjes, traditionele woningen en twee lommerrijke
kerkpleinen dat zich onder de rook van Amsterdam
moeiteloos lijkt te handhaven. Direct grenzend aan
Sloten ligt een wijk van aanzienlijk recentere datum:
het circa vijftien jaar jonge Nieuw Sloten. Als een soort
overgangsgebied tussen het dorp en de genadeloze
wetmatigheden en stedenbouwkundige ritmes van de
Lodewijk Baljon
‘Dit moest toch een beetje de Goudkust van Nieuw Sloten
worden. Dan werkt een paar meter water tussen
de huizen beter dan schotten, hekken en schuttingen.’
Geslaagde pre-Vinex
Nieuw Sloten is te scharen in het rijtje Kattenbroek
(Amersfoort), Prinsenland (Rotterdam) en Corpus
Den Hoorn (Groningen). Oftewel grotere stadsuit-
breidingen van enkele duizenden woningen, ont-
wikkeld net voor de Vinex-hausse. Door de nabij-
heid van de stad voelen deze wijken iets stedelijker
aan dan de generatie wijken die erna kwam. In het
geval van Nieuw Sloten vormde de forse gemiddelde
dichtheid van ruim 50 wonin-
gen een bijzondere uitdaging.
In de publicatie ‘Nieuw Sloten.
Bouwen in hoge dichtheid’
(Uitgeverij Thoth, 2001) wordt
de totstandkoming van de
wijk gereconstrueerd. Hierin
ook aandacht voor een deel
van de Eilandwoningen:
● Martine de Maeseneer
acht woningen ‘Op’ en ‘Zij’
● Wilma Kingma
acht woningen ‘Gespiegeld, maar niet gelijk’
● Lisl Edhoffer en Irene van Exel
vier woningen ‘Eben’.
inspiring space110 inspiring space
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 110-111 18-03-2008 10:36:28
126 inspiring space 127inspiring space
te weinig attent gemaakt op meer onbekend werk,
waar veel vakmanschap uit blijkt. Begin nou gewoon
eens met zo’n muur en kijk hoe die gemaakt is.
Architectuur is – net als schrijven en schilderen – een
métier waar een basiskennis voor vereist is die je eerst
onder de knie moet willen krijgen.’
Nieuwe winkelroute
Bij het ontwerp van de torens van architect Kleihues
aan de Praediniussingel stond het bureau zoals gezegd
terzijde. ‘Wij hebben de stedenbouwkundige envelop
ontworpen, met doorzichten naar het water want dat
hadden de bewoners van de singel bedongen. Daarbin-
nen heeft Kleihues dit ontwerp gemaakt.’ De paarse
Wittmünder-baksteen kwam van een partij stenen
die Van der Meer eigenhandig van een Oost-Friese
baksteenfabrikant lospeuterde. ‘Daar hebben we drie
projecten mee kunnen maken: deze torens, de winkels
aan de Westerhaven en het kadaster in Arnhem.’
Dat de stad Groningen een grotere dichtheid best
aankan, blijkt aan de Westerhaven waar De Zwarte
Hond in opdracht van AM een GDV-centrum ontwierp.
‘Hier wordt de opgave voor je handelen als architect
mede bepaald door de maatschappelijke context.
Normaal zouden deze dozen aan de stadsrand verschij-
nen, maar hier hebben we ze voor de stad kunnen
behouden. En daarmee een nieuwe, levendige verlen-
ging van de winkelroute aan de stad toegevoegd.’ Dat
alles op de plek van een voormalige haven, die lag te
zieltogen als parkeerterrein. Het is een stevig gebouw
geworden, dat als ‘kader’ dient voor de lege winkel-
dozen – want meer zijn het niet – die erachter liggen.
Wat Van der Meer betreft had het zelfs nog een tandje
dichter gemogen: ‘Ik wilde er woningen bovenop leg-
gen, maar de gemeente had de bouwhoogte gemaxi-
maliseerd op de hoogte van de kroonlijsten van de
woningen aan de overkant. Tja.’
Basis voor bureau
Terug aan de Hoge der A, voordat we in de auto stap-
pen, gaat Van der Meer nader in op de historie van het
kantoorpand van De Zwarte Hond. Op nummer 12 is
het bureau destijds begonnen; het oude gebouw van
de Academie van Bouwkunst, dat leeg kwam te staan
en bovendien: te koop. ‘We konden het net betalen. Ik
kon in het tuinhuis wonen en met daarnaast een paar
huurders voor de verdieping waren we spekkoper.’
Karelse en Van der Meer sjorden er eigenhandig vier-
lijkheid en afkomstig uit deze regio. Met name Jeroen
is sterk de kant van de stedenbouw opgegaan en dat
heeft voor de verbreding van het bureau veel goeds ge-
daan. Het is een stap voorwaarts geweest, waar ik zelf
ook weer veel inspiratie uit heb geput.’ Het was ook
het moment dat Thon Karelse terugtrad als eigenaar-
directeur en de naam van het bureau werd veranderd
in De Zwarte Hond, met Eric van Keulen als zakelijk
directeur en vierde partner. ‘Een groot bureau moet
niet aan één man hangen, ook niet qua naamgeving.’
En aangezien De Zwarte Hond al een aantal jaren als
‘ondertitel’ van het bureau had gefungeerd, was de
keuze voor een nieuwe naam niet moeilijk. Daarbij
kwam het kunstwerk van Siert Dallinga om de hoek
kijken. Van der Meer hierover: ‘Ik had hem geholpen
bij de bouw van zijn atelier. Hij betaalde me in natura;
hij kreeg het koninklijk stipendium en ik de Hond.
Sindsdien hoort dat beeldmerk bij ons.’
Retrobouw
De eerste stop met de auto is het Zernike-terrein aan
de noordwestkant van de stad. Het is de onderwijs-
campus van onder meer de Rijksuniversiteit Gronin-
gen en de Hanzehogeschool. De Zwarte Hond heeft er
de nieuwbouw voor de faculteit Wis- en Natuurkunde
van de RUG ontworpen, een blauw volume dat binnen
is gescheiden in twee werelden. Een publiek deel,
met daarboven de onderwijslagen. In de eerste van
twee binnenhoven is een royale trap annex ontmoe-
tingsruimte gesitueerd, in de tweede hof hangt een
collegezaal. Een gebouw dat bovendien snel gebouwd
kon worden en nagenoeg geheel recyclebaar is.
Nieuwbouw voor de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. ‘Eén van de eerste gebouwen
in de Groningse binnenstad die monumentaliteit en allure terugbracht, na de bouw van de
jaren zeventig.’
Bij het oude pand van de dienst Openbare Werken:
‘Kijk eens naar de geweldige expressie van dit gebouw.
Hoe er met voegen, stenen en details is omgegaan.’
Een glazen opbouw aan het Gedempte Zuiderdiep.
‘Interessant experiment, maar of het duurzaam is?’
Winkelgebied Westerhaven. ‘De vliegtuigvleugel en die ene baksteen
houden de boel goed bij elkaar.’
honderd kruiwagens met rommel uit en verbouwden
het. ‘Het gaf ons bureau een goede basis. Elk jaar werd
het pand meer waard en konden we meer hypotheek
krijgen. Op eenzelfde manier hebben we ons eerste
pand in Rotterdam, aan de Westersingel, opgeknapt.
Overigens gaan we daar begin 2008 verhuizen naar de
dertiende verdieping in het Rotterdam Building, tus-
sen de Coolsingel en de Lijnbaan. Ons kantoor is dan
in Groningen en Rotterdam gehuisvest op de meest
karakteristieke plek van beide steden.’
Waar hij zo’n tien jaar geleden ook niet onwelwil-
lend tegenover stond, was een sprong naar het hogere
schaalniveau: de stedenbouw en landschapsinrichting.
Met de komst van twee nieuwe partners – Willem
Hein Schenk en Jeroen de Willigen – werd die sprong
mede mogelijk. ‘Beiden zijn jongens met veel persoon-
Esther Agricola over Groningen
‘Groningen is voor mij eerst en vooral de Grote Markt
en de hele discussie die al jaren wordt gevoerd over de
vraag hoe kunnen we die Grote Markt aanpakken zodat
iedereen zich daarmee weer verbonden voelt. Voor mij
is dat symbool voor eigenlijk alle discussies de we heb-
ben rond stedelijke vernieuwing en erfgoed. Je hebt er
te maken met wederopbouwarchitectuur – dus eigenlijk
iets Rotterdams, hoe ga je daarmee om, en Groningen is
begonnen met wat lange tijd taboe was: het postmoder-
nisme. En dan ook nog iets modernistisch: dat museum
van Frans Haks in de jaren tachtig. De samenballing van
architectonische stijlen, de gelaagdheid van identiteiten
die je daar aantreft – dat is wat ik fascinerend vind van
die stad! Hoe men er in Godsnaam er in geslaagd is al
die verschillende stromingen binnen te halen zonder er
dogmatisch mee om te gaan en er toch een eigen iden-
titeit door te verkrijgen. Dat zegt iets over de kwaliteit
van de bestuurders en de combinatie die zij kunnen
vormen met een goede directeur stedenbouw.’
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 126-127 18-03-2008 10:30:33
53inspiring space
Het DNA van de plek 2
inspiring space 53
Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM
A4, de weg naar succes
inspiring space52
Betere bereikbaarheid
biedt kansen voor gebiedsontwikkeling
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 52-53 18-03-2008 10:25:55
inspiring space | Een uitgave van AM | Jaargang 1 | Nummer 1 | maart 2008
nl 2020Inspiring Space
Investeren in de ruimte
Verder in dit nummer De Nieuwe Landverhuizers Leren van de emigratie ■ DNA van de plek Drie gebiedsontwikkelingen en de visie van AM
In beweging Ronald Huikeshoven ■ Archidoc De Piramides van architect Sjoerd Soeters ■ De wandeling De IJ-oever van Amsterdam-Noord
Terug in de tijd De Eilandwoningen van Nieuw-Sloten ■ Over-Stap Esther Agricola van KEI naar BMA ■ Stapvoets Jurjen van der Meer en Groningen
o v e r d e g r e n s
Cosmopolis LondenIn het hart van Europa
Pieter van Geel & Peter Noordanus Auke van der Woudt w e e - g e s p r e k i n t e r v i e w
Leren van de negentiende eeuw
insp
irin
g space n
l 2020
Investeren
in d
e ruim
tepieter
van
geel en
peter
noordan
us in
gesp
rek
over
de r
uim
telijke in
vesterin
gsa
gen
da va
n n
eder
lan
dop b
ezoek
in lo
nden
: bou
wen
aan
de co
mpacte sta
d
auke va
n d
er w
ou
d o
ver ler
en va
n d
e neg
entien
de eeu
ww
an
delen
lan
gs d
e noordelijk
e ij-oever
van
am
sterdam
12008
Tijd voor urgentie
AM-IS COVER.indd 1 18-03-2008 10:38:50
Om door te lezen
Een nieuwe wereldBekroond als het beste historische
boek van 2007. En dat voor iemand
die geen pur sang historicus is
(dat zal die historici niet lekker
zitten). Van der Woud verhaalt
zeer leesbaar over de beheersing
van rivieren, de aanleg van havens
en spoorlijnen en de introductie
van post en telegraaf. Ook anno
2008 een actueel thema: de
ruimte van Nederland.
Het lege landHet proefschrift waarop Van der
Woud in 1987 promoveerde, in-
middels toe aan de zevende (!)
druk. Nederland kende in de
vroege negentiende eeuw grote
gebieden die woest en onbewoon-
baar waren. Het leek meer op een
derdewereldland dan op Neder-
land zoals wij dat nu kennen.
Ook in dit boek worden landschap,
economie en sociale geschiedenis
knap verweven.
De BazelEn diezelfde Bazel, voltooid in 1926
en ontworpen door K.P.C. de Bazel,
kreeg natuurlijk ook een eigen
boek. Hierin wordt de complete
geschiedenis van het gebouw
verteld, van bank tot archief: de
ontwerp- en bouwgeschiedenis,
de plek in de stad, het fenomeen
van het vroeg twintigste-eeuwse
kantoorgebouw, het interieur, de
gebruiksgeschiedenis, de restaura-
tie door architectenbureau Fritz en
de verbouwing door Claus en Kaan
Architecten. Het verhaal van een
geldtempel getransformeerd tot
cultuurtempel.
Olie 1Verschenen in de reeks monogra-
fieën van Nederlandse fotografen.
Jacob Olie legde met grote foto-
grafische gevoeligheid Amsterdam
en omgeving in de negentiende
eeuw vastgelegd. Hoewel van
oorsprong bouwkundig tekenaar,
deed zijn liefde voor architectuur
hem besluiten te gaan fotogra-
feren. Olie’s stadsgezichten laten
dan ook de geoefende hand zien
van iemand die doordesemd is
van perspectief- en compositie-
leer.
Olie 2Aangezien de bovenstaande
monografie uitverkocht is, dook
Uitgeverij Verbeelding in het gat
van de markt en kwam met deze
(eveneens fraaie) bundeling van
de fotograaf die eind negentiende
eeuw de groei van Amsterdam
vastlegde. Het boek verscheen ter
gelegenheid van de verhuizing
van het Gemeentearchief Amster-
dam, eind 2006, naar het nieuwe
onderkomen (gebouw De Bazel in
de Vijzelstraat). Dat archief leverde
ook de fraaie foto’s van Olie bij dit
interview.
Waarheid en karakterIn dit boek pakte Van der Woud
een heel ander thema op: de
Nederlandse architectuur in de
negentiende eeuw. Hij onderzocht
de discussies van de negentiende-
eeuwse architecten over hun grote
vragen, zoals: wat is de essentie
van de bouwkunst, wat is het ver-
band tussen de bouwkunst en de
samenleving, en waarom moet de
bouwkunst schoonheid nastreven?
Bosatlas 560 pagina’s met meer dan 2400
kaarten en beelden. De atlas
bevat een enorme hoeveelheid
informatie over de meest uiteen-
lopende onderwerpen, passend
bij de Nederlandse cultuurgeest
van nut en praktische bruikbaar-
heid. Compleet met meer dan 100
luchtfoto’s van Karel Tomeï.
Historische atlasDe Grote Historische Provincie
Atlassen bevatten per provincie
alle topografische kaarten van
begin twintigste eeuw. Met een
gedetailleerde schaal van 1:25.000
zijn ze prachtig nauwkeurig en ze
geven een beeld van het veran-
derende Nederland dat Van der
Woud beschrijft.
Publieke werkenKlassieke roman die speelt in
1888, ten tijde van de bouw van
het Centraal Station in Amster-
dam en de bouw van het Victoria
Hotel. Vioolbouwer Vedder moet
wijken voor het hotel en probeert
zijn huid zo duur mogelijk te
verkopen. Winnaar van de Libris
Literatuurprijs in 2000.
70 inspiring space
s j o e r d s o e t e r s
archidocdocarchidocarchi
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 70-71 18-03-2008 10:27:10
Het wijdvertakte metronet van Londen, dat de laatste tijd uitge-
breid is met onder meer een verlenging van de Jubilee Line (de
grijze lijn rechtsonder, richting Canary Wharf). In hetzelfde gebied
was al eerder de Docklands Light Railway (DLR) aangelegd, die bij-
voorbeeld een halte heeft gekregen bij London City Airport. Op het
primaire metronet, waarvan het grootste deel al werd aangelegd in
de negentiende eeuw, wordt aangetakt met lijnen als de Heathrow
Express en de Eurostar. Deze laatste eindigt sinds kort op het in-
grijpend vernieuwde station St Pancras International.
50 inspiring space 51inspiring space
In 1995 bracht Kees Rijnboutt het boekje
‘Mooi Nederland’ uit, ter gelegenheid van
zijn afscheid als Rijksbouwmeester. Hij
haalt hierin herinneringen op aan de
mensen met wij zes jaar lang samenwerk-
te en staat kort stil bij projecten die hij in
die tijd begeleidde, zoals De Resident en
Grotiusplaats in Den Haag en Wilhelmina-
hof in Rotterdam. Zijn slotwoorden: ‘Na
zes jaar het orkest van vormgevers van
“Mooi Nederland” te hebben mogen
dirigeren, zit ik nu weer – tot mijn grote
vreugde – zelf weer tussen de muzikanten
van dat orkest. Ik hoop daar nog tien jaar
aan mee te doen. Ik vind dat ik er genoeg
voor gerepeteerd heb.’ De tien jaar
werden inmiddels 12 jaar en Rijnboutt
staat met zijn bureau Rijnboutt Van der
Vossen Rijnboutt (zoon Mattijs maakt
eveneens deel uit van de directie, naast
Bart van der Vossen) nog steeds midden in
de beroepspraktijk. Het kloeke boekwerk
‘Fragments and counterparts’ dat het
bureau onlangs uitgaf in samenwerking
met Architectura en Natura Press getuigt
van tien jaar planontwikkeling op
architectonisch en stedenbouwkundig
niveau. Iets meer dan 600 pagina’s telt
het gitzwarte boekwerk. Dat geeft wel aan
dat Rijnboutt de afgelopen jaren
niet heeft stilgezeten, verre van dat.
Dat ‘Mooi Nederland’ hem nog steeds aan
het hart gaat, blijkt uit de tekst van de
Vastgoedlezing 2007 die hij onlangs hield
voor de Amsterdam School of Real Estate.
Opgespannen tussen twee ervaringen van
Over Kees Rijnboutt
4
4
4
3
3
3
456
5
5
6
3
BCD A
1
1
2
2
2
2
River Thames
River Thames
A
B
C
D
E
F
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 2 3 4 5 6 7 8 9
A
B
C
D
E
F
HarringayGreen Lanes
KingGeorge V
WoolwichArsenal
District
Circle
East London
Northern
Metropolitan
Victoria
Central
Bakerloo
DLR
Under construction
Piccadilly
Under construction
Waterloo & City
London Overground
Jubilee
Hammersmith & City
Station in Zone 11
Station in Zone 2
3456
Station in Zone 3
Station in Zone 5
Station in Zone 6
2
Station in Zone 4
A Station in Zone AB Station in Zone B
C Station in Zone C
D Station in Zone D
Station in Zone 6 and Zone A
Station in both zones
Station in both zones
Connections with National Rail
Connections with riverboat services
Interchange stations
Connection with Tramlink
Step-free access from theplatform to the street
Location of Airport
Ÿ Car parks
Bicycle parkingÁ
Toilets on site/nearby∑
Travel Information Centres∏
Replacement bus service
Check before you travel.See index below
Tube map
Interchange with National Rail services to airport
Transport for London
Grid Stations Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities ZonesFacilities
______________________________________________________________________________________D2 Acton Central µ 2___________________________________________D2 Acton Town 3___________________________________________D6 Aldgate 1___________________________________________D7 Aldgate East 1___________________________________________D8 All Saints µ 2___________________________________________B2 Alperton : 4___________________________________________A1 Amersham Ÿ Á : D___________________________________________C6 Angel 1___________________________________________B5 Archway 2/3___________________________________________A6 Arnos Grove Ÿ Á 4___________________________________________B6 Arsenal 2______________________________________________________________________________________C4 Baker Street : 1___________________________________________F4 Balham Á 3___________________________________________D6 § Bank : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________C6 Barbican 1___________________________________________C9 § Barking : µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________B9 Barkingside Ÿ : 4___________________________________________D3 Barons Court : 2___________________________________________C3 Bayswater 1___________________________________________E9 Beckton Á µ 3___________________________________________D9 Beckton Park Á µ 3
C9 Becontree Á : 5___________________________________________B5 Belsize Park 2___________________________________________D6 Bermondsey Á µ 2___________________________________________C7 Bethnal Green 2___________________________________________D5 Blackfriars 1___________________________________________B7 Blackhorse Road Ÿ Á 3___________________________________________D8 Blackwall Á µ 2___________________________________________C4 Bond Street 1___________________________________________E6 Borough 1___________________________________________D1 Boston Manor : 4___________________________________________A6 Bounds Green Á 3/4___________________________________________C8 Bow Church µ 2___________________________________________C7 Bow Road Á 2___________________________________________B4 Brent Cross Ÿ Á 3___________________________________________F5 Brixton Á µ 2___________________________________________C8 Bromley-by-Bow 2/3___________________________________________B3 Brondesbury 2___________________________________________B3 Brondesbury Park 2___________________________________________A8 Buckhurst Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A4 Burnt Oak Ÿ 4___________________________________________A3 Bushey Ÿ______________________________________________________________________________________B6 Caledonian Road µ 2___________________________________________B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury___________________________________________B5 Camden Road 2___________________________________________B5 § Camden Town 2 No entry from the street on Sundays
1300-1730 (exit and interchange only)___________________________________________D7 Canada Water Á : µ 2
D8 Canary Wharf : µ 2___________________________________________D8 Canning Town Á : µ 3___________________________________________D6 § Cannon Street 1 Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays___________________________________________B7 Canonbury 2___________________________________________A3 Canons Park Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Carpenders Park µ___________________________________________A1 Chalfont & Latimer Ÿ Á : µ C___________________________________________B5 Chalk Farm 2___________________________________________C5 Chancery Lane 1___________________________________________D5 Charing Cross : 1___________________________________________A1 § Chesham Ÿ Á : µ D Change at Chalfont & Latimer on most trains___________________________________________A9 § Chigwell 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________D2 Chiswick Park Á 3___________________________________________A1 Chorleywood Ÿ Á : µ B___________________________________________F4 Clapham Common Á 2___________________________________________E4 Clapham Junction 2___________________________________________F4 Clapham North Á 2___________________________________________F4 Clapham South Á 2/3___________________________________________A6 Cockfosters Ÿ : 5___________________________________________A4 Colindale Ÿ Á 4___________________________________________F4 Colliers Wood 3
D5 § Covent Garden 1 This station gets very busy at weekends and evenings. Avoid the crowds by taking a short walk there from Holborn (9 minutes), Leicester Square (6 minutes) or Charing Cross (11 minutes)___________________________________________E8 Crossharbour µ 2___________________________________________B6 Crouch Hill 3___________________________________________A2 Croxley Ÿ Á : A___________________________________________D9 Custom House Á µ 3___________________________________________E8 Cutty Sark Á µ 2/3___________________________________________D9 Cyprus Á µ 3______________________________________________________________________________________B9 Dagenham East Á 5___________________________________________B9 Dagenham Heathway : µ 5___________________________________________B7 Dalston Kingsland 2___________________________________________A8 Debden Ÿ Á 6___________________________________________E7 Deptford Bridge Á µ 2/3___________________________________________C8 Devons Road µ 2___________________________________________B3 Dollis Hill : 3______________________________________________________________________________________C1 Ealing Broadway Á : 3___________________________________________D2 Ealing Common 3___________________________________________D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,
0800-2345 Sundays___________________________________________C2 East Acton 2___________________________________________A2 Eastcote Ÿ : 5___________________________________________A5 East Finchley Ÿ Á 3___________________________________________C8 East Ham Á µ 3/4
D8 East India Á µ 2/3___________________________________________E3 East Putney Á 2/3___________________________________________A4 Edgware Ÿ Á 5___________________________________________C4 Edgware Road (Bakerloo) 1___________________________________________C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C)___________________________________________E5 Elephant & Castle 1/2___________________________________________B8 Elm Park µ 6___________________________________________E7 Elverson Road Á µ 2/3___________________________________________D5 Embankment 1___________________________________________A8 Epping Ÿ Á : µ 6___________________________________________C5 Euston : ∏ 1___________________________________________C5 Euston Square 1______________________________________________________________________________________B9 Fairlop Ÿ : 4___________________________________________C6 Farringdon : 1___________________________________________A5 Finchley Central Ÿ Á 4___________________________________________B4 Finchley Road 2___________________________________________B4 Finchley Road & Frognal 2___________________________________________B7 Finsbury Park Á : 2___________________________________________E3 Fulham Broadway µ 2______________________________________________________________________________________E9 Gallions Reach Á µ 3___________________________________________B8 Gants Hill 4___________________________________________D3 Gloucester Road Á : 1___________________________________________B4 Golders Green Á 3___________________________________________D3 Goldhawk Road 2___________________________________________C5 Goodge Street 1___________________________________________B5 Gospel Oak 2
A9 § Grange Hill : 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________C5 Great Portland Street 1___________________________________________B1 Greenford Ÿ Á : 4___________________________________________F7 Greenwich Á µ 2/3___________________________________________D4 Green Park : 1___________________________________________E2 Gunnersbury Á 3______________________________________________________________________________________B7 Hackney Central 2___________________________________________C7 Hackney Wick µ 2___________________________________________A9 § Hainault Ÿ Á : 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________D3 Hammersmith Á µ 2___________________________________________B5 Hampstead 2/3___________________________________________B5 Hampstead Heath 3___________________________________________C2 Hanger Lane Á : 3___________________________________________B3 Harlesden 3___________________________________________A7 Harringay Green Lanes µ 3___________________________________________A3 Harrow & Wealdstone Ÿ µ 5___________________________________________B2 Harrow-on-the Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Hatch End Ÿ 6___________________________________________E1 Hatton Cross Ÿ Á 5/6___________________________________________A3 Headstone Lane 5___________________________________________E1 Heathrow Terminals : µ ∏ 6 1, 2, 3 ___________________________________________E1 § Heathrow Terminal 4 : µ 6 Open Mondays to Saturdays until 2345 only. Sundays open until 2315___________________________________________A4 Hendon Central 3/4
D8 Heron Quays µ 2___________________________________________A5 High Barnet Ÿ Á : 5___________________________________________B6 Highbury & Islington Á 2___________________________________________A5 Highgate Ÿ 3___________________________________________D3 High Street Kensington 1___________________________________________A1 Hillingdon Á : µ 6___________________________________________C5 Holborn 1___________________________________________C3 Holland Park Á 2___________________________________________B6 Holloway Road 2___________________________________________B7 Homerton µ 2___________________________________________B9 Hornchurch Ÿ Á 6___________________________________________D1 Hounslow Central Á 4___________________________________________D1 Hounslow East Ÿ : µ 4___________________________________________E1 Hounslow West Ÿ Á µ 5 Station is step-free for wheelchair users only___________________________________________D4 Hyde Park Corner 1______________________________________________________________________________________A1 Ickenham Ÿ Á 6___________________________________________E8 Island Gardens : µ 2______________________________________________________________________________________E5 § Kennington Á 2 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, all trains to/from Morden run via the Bank branch. To travel to/from the Charing Cross branch please change at Kennington___________________________________________B3 Kensal Green 2___________________________________________B3 Kensal Rise 2
D3 § Kensington (Olympia) Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,
0800-2345 Sundays ___________________________________________B5 Kentish Town 2___________________________________________B5 Kentish Town West 2___________________________________________A3 Kenton 4___________________________________________E2 Kew Gardens Á : µ 3/4___________________________________________B4 Kilburn Á : µ 2___________________________________________C3 Kilburn High Road 2___________________________________________C3 Kilburn Park 2___________________________________________B3 Kingsbury Á : 4___________________________________________C5 King’s Cross St. Pancras Á : µ ∏ 1___________________________________________E9 King George V µ 3___________________________________________D4 Knightsbridge 1______________________________________________________________________________________C3 Ladbroke Grove Á 2___________________________________________E5 Lambeth North Á 1___________________________________________C4 Lancaster Gate 1___________________________________________D8 Langdon Park µ 2___________________________________________C3 Latimer Road 2___________________________________________D5 Leicester Square 1___________________________________________F7 Lewisham Á : µ 2/3___________________________________________B8 Leyton : 3___________________________________________B8 Leyton Midland Road 3___________________________________________B8 Leytonstone Ÿ : 3/4___________________________________________B8 Leytonstone High Road 3___________________________________________D7 Limehouse µ 2___________________________________________C6 Liverpool Street Á : ∏ 1___________________________________________D6 London Bridge : µ 1
A8 Loughton Ÿ Á 6___________________________________________E9 London City Airport Á µ 3______________________________________________________________________________________C3 Maida Vale 2___________________________________________B6 Manor House 2/3___________________________________________D5 Mansion House 1___________________________________________C4 Marble Arch 1___________________________________________C4 Marylebone Á : 1___________________________________________C7 Mile End 2___________________________________________A5 § Mill Hill East Ÿ 4 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, please change at Finchley Central for trains to/from central London ___________________________________________D6 Monument 1___________________________________________C6 Moorgate 1___________________________________________A2 Moor Park Ÿ Á : 6/A___________________________________________F4 Morden Ÿ : µ 4___________________________________________B5 Mornington Crescent 2___________________________________________E8 Mudchute µ 2______________________________________________________________________________________B3 Neasden : 3___________________________________________B9 Newbury Park Ÿ Á : 4___________________________________________E7 New Cross Á µ 2___________________________________________E7 New Cross Gate 2___________________________________________C2 North Acton 2/3___________________________________________C2 North Ealing Ÿ Á : 3___________________________________________D1 Northfields Á : 3___________________________________________D8 North Greenwich Ÿ Á : µ 2/3___________________________________________A2 North Harrow Á : 5
B1 Northolt Á : 5___________________________________________B3 North Wembley 4___________________________________________B3 Northwick Park Á : 4___________________________________________A2 Northwood Ÿ Á : 6___________________________________________A2 Northwood Hills : 6___________________________________________C3 Notting Hill Gate 1/2______________________________________________________________________________________A6 Oakwood Ÿ Á : 5___________________________________________C6 Old Street 1___________________________________________D3 § Olympia Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,
0800-2345 Sundays ___________________________________________D1 Osterley Ÿ Á : 4___________________________________________F5 Oval 2___________________________________________C4 Oxford Circus 1______________________________________________________________________________________C3 Paddington : 1___________________________________________C2 Park Royal : 3___________________________________________E3 Parsons Green Á 2___________________________________________C1 Perivale Ÿ Á : 4___________________________________________D5 Piccadilly Circus : ∏ 1___________________________________________E4 Pimlico 1___________________________________________A2 Pinner Ÿ Á : 5___________________________________________C8 Plaistow Ÿ Á 3___________________________________________D9 Pontoon Dock Á µ 3___________________________________________D8 Poplar Á : µ 3___________________________________________B3 Preston Road : 4___________________________________________D9 Prince Regent Á µ 3___________________________________________C8 Pudding Mill Lane µ 2/3
E3 Putney Bridge Á 2______________________________________________________________________________________A3 Queensbury Ÿ Á : 4___________________________________________B3 Queen’s Park 2___________________________________________C4 Queensway 1______________________________________________________________________________________D3 Ravenscourt Park Á 2___________________________________________B2 § Rayners Lane Ÿ Á : 5 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings___________________________________________B8 Redbridge Ÿ Á : 4___________________________________________C4 Regent’s Park 1___________________________________________E2 Richmond Ÿ Á : µ 4___________________________________________A1 Rickmansworth Ÿ Á : A___________________________________________A8 § Roding Valley 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________D7 Rotherhithe Á 2___________________________________________D9 Royal Albert Á µ 3___________________________________________C3 Royal Oak 2___________________________________________D9 Royal Victoria Á µ 3___________________________________________A1 Ruislip Ÿ Á : 6___________________________________________B1 Ruislip Gardens Ÿ : 5___________________________________________A2 Ruislip Manor : 6___________________________________________C5 Russell Square 1______________________________________________________________________________________D4 St. James’s Park 1___________________________________________B4 St. John’s Wood Á : 2___________________________________________C6 St. Paul’s 1___________________________________________B7 Seven Sisters Á : 3
D7 Shadwell µ 2___________________________________________C3 Shepherd’s Bush 2 (Central)___________________________________________D3 Shepherd’s Bush 2 (Hammersmith & City)___________________________________________C7 § Shoreditch 2 Station closed. Replacement buses will operate between Shoreditch (Bethnal Green Road) and Whitechapel at the following times: Monday-Friday 0700-1030 and 1530-2030. Saturday - no replacement bus service. Sunday 0700-1500___________________________________________D4 Sloane Square 1___________________________________________B8 Snaresbrook Ÿ Á : 4___________________________________________D2 South Acton µ 3___________________________________________D2 South Ealing 3___________________________________________E3 Southfields 3___________________________________________A6 Southgate 4___________________________________________C4 South Hampstead 2___________________________________________B2 South Harrow Ÿ 5___________________________________________D4 South Kensington : 1___________________________________________B3 South Kenton 4___________________________________________E8 South Quay µ 2___________________________________________B1 South Ruislip Ÿ Á 5___________________________________________A7 South Tottenham 3___________________________________________E5 Southwark Á µ 1___________________________________________F4 South Wimbledon 3/4___________________________________________B8 South Woodford Ÿ Á : 4___________________________________________D2 Stamford Brook Á : 2___________________________________________A3 Stanmore Ÿ Á : µ 5
C7 Stepney Green 2___________________________________________F5 Stockwell 2___________________________________________B3 Stonebridge Park 3___________________________________________C8 Stratford µ 3___________________________________________B2 Sudbury Hill : 4___________________________________________B2 Sudbury Town Ÿ Á : µ 4___________________________________________E7 Surrey Quays Á 2___________________________________________B4 Swiss Cottage Á 2______________________________________________________________________________________D5 Temple 1___________________________________________A8 Theydon Bois Ÿ : 6___________________________________________F4 Tooting Bec 3___________________________________________F4 Tooting Broadway 3___________________________________________C5 Tottenham 1 Court Road___________________________________________B7 Tottenham Hale Ÿ Á : µ 3___________________________________________A5 Totteridge & Ÿ Á : 4 Whetstone___________________________________________D7 Tower Gateway µ 1___________________________________________D6 Tower Hill 1___________________________________________B5 Tufnell Park 2___________________________________________D2 § Turnham Green 2/3 Also served by Piccadilly line trains early mornings and late evenings___________________________________________A6 Turnpike Lane 3______________________________________________________________________________________B9 Upminster Ÿ Á : µ 6___________________________________________B9 Upminster Bridge 6___________________________________________C9 Upney : µ 4___________________________________________B6 Upper Holloway µ 2
C8 Upton Park 3___________________________________________A1 § Uxbridge Á µ 6 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings______________________________________________________________________________________E4 Vauxhall 1/2___________________________________________D4 Victoria : ∏ 1______________________________________________________________________________________B7 Walthamstow Central Ÿ Á 3___________________________________________B7 Walthamstow Queens Road µ 3___________________________________________B8 Wanstead Ÿ 4___________________________________________B8 Wanstead Park 3___________________________________________D7 Wapping 2___________________________________________C5 Warren Street 1___________________________________________C3 Warwick Avenue 2___________________________________________E5 § Waterloo Á : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________A2 Watford Ÿ Á : A___________________________________________A3 Watford Junction Ÿ Á : µ___________________________________________A3 Watford High Street ___________________________________________B3 Wembley Central : 4___________________________________________B3 Wembley Park Ÿ Á : µ 4___________________________________________C2 West Acton Á : 3___________________________________________C3 Westbourne Park 2___________________________________________D3 West Brompton 2___________________________________________D7 Westferry µ 2___________________________________________A5 West Finchley : µ 4___________________________________________C8 West Ham µ 3
B4 West Hampstead 2___________________________________________B2 West Harrow : 5___________________________________________D8 West India Quay µ 2___________________________________________D3 West Kensington 2___________________________________________D5 Westminster µ 1___________________________________________A1 West Ruislip Ÿ : 6___________________________________________D8 West Silvertown Á µ 3___________________________________________C7 § Whitechapel : 2 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________C3 White City : 2___________________________________________B3 Willesden Green Á : 2/3___________________________________________B3 Willesden Junction Á : µ 3___________________________________________F3 Wimbledon Ÿ Á : µ 3___________________________________________E3 Wimbledon Park 3___________________________________________A8 § Woodford Ÿ Á : µ 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________B9 Woodgrange Park 3/4___________________________________________A6 Wood Green Á 3___________________________________________A5 Woodside Park Ÿ Á : µ 4
DF
G
H
I
L
M
NKE
B
C
A
O
Q
R
S
T
U
V
W
P
East London line closes from 22 December 2007 for major line extension work to become part of the London Overground network
Bermondsey
SouthwarkWaterloo East
Moor Park
NorthwoodNorthwoodHills
Eastcote North HarrowPinner
Maida Vale
Queen’s Park
Kensal Green
Neasden
Dollis Hill
Willesden Green
Kilburn
West Hampstead
Swiss CottageSt. John’s Wood
Finchley Road
Amersham
Ruislip Manor
Chorleywood
Rickmansworth
Watford
Croxley
Harrow-on-the-Hill
PrestonRoad
Hillingdon Ruislip
Rayners LaneWest Harrow Northwick
ParkWembley
Park
Ealing Common
EalingBroadway
GreatPortland
StreetBakerStreet
Moorgate
Aldgate
EustonSquare
ActonTown
WestActon
East Acton
StamfordBrook
RavenscourtPark
Hammersmith
WestKensington
West Brompton
Parsons Green
Putney Bridge
Wimbledon Park
Southfields
East Putney
Wimbledon
VictoriaSouthKensington
GloucesterRoad
Embankment
Blackfriars
MansionHouse
Temple
CannonStreet
Bank
Monument
BaronsCourt
Fenchurch Street TowerGateway
TowerHill
AldgateEast
Stepney Green
Mile End
BowRoad Bow
ChurchBromley-by-Bow
Plaistow
UptonPark
East Ham
Becontree
DagenhamHeathway
Elm Park
Upney
DagenhamEast
Hornchurch
UpminsterBridge
Upminster
High StreetKensington
NottingHill Gate
Bayswater
Kensal Rise Brondesbury CaledonianRoad &
Barnsbury
EdgwareRoad
St. James’sPark
SloaneSquare
Westminster
Barking
Latimer Road
WestbournePark
Ladbroke Grove
Finchley Road& Frognal
Royal Oak
Goldhawk Road
Wood Lane
West Ruislip
Greenford
RuislipGardens
SouthRuislip
Northolt
HangerLane
Perivale
WhiteCity
NorthActon
HollandPark
KilburnHigh Road
SouthHampstead
Paddington
Paddington
ChanceryLane
BethnalGreen
BondStreet
OxfordCircus
TottenhamCourt Road
St. Paul’sMarbleArch
Queensway
LancasterGate
SouthTottenham
DalstonKingsland
LeytonMidland Road
WalthamstowQueens Road
Stratford
WansteadPark
Leyton
Leytonstone
Snaresbrook
SouthWoodford
Epping
Theydon Bois
DebdenLoughton
Buckhurst Hill
Redbridge
ChigwellRodingValley
Fairlop
Barkingside
Newbury Park
Wanstead GantsHill
Knightsbridge
Hyde ParkCorner
Green Park
PiccadillyCircus
LeicesterSquare
RussellSquare
Caledonian Road
HackneyWick
HollowayRoad
CrouchHill
Arsenal
Manor House
Turnpike Lane
Wood Green
Bounds Green
Arnos Grove
Southgate
Oakwood
Cockfosters
Uxbridge Ickenham
Acton Central
Waterloo
Colliers Wood
Morden South Wimbledon
Tooting Bec
Clapham South
Balham
Clapham Common
Tooting Broadway
Stockwell
Oval
Kennington
Borough
SouthActon
Old Street
Angel
GoodgeStreet
Euston
MorningtonCrescent
Camden Town
Chalk Farm
Regent’s Park
Belsize Park
HampsteadHampstead
Heath
Canonbury
GospelOak
HackneyCentral
Homerton
KentishTown West
CamdenRoad
Colindale
Edgware
BurntOak
Totteridge & Whetstone
Woodside Park
West Finchley
East Finchley
High Barnet
Highgate
Archway
Tufnell ParkUpperHolloway
KentishTown
CanadaWater
Canary Wharf
Elverson Road
Deptford Bridge
Kenton
Stanmore
Canons Park
Queensbury
Watford High Street
Kingsbury
South KentonNorth Wembley
Wembley CentralStonebridge Park
HarlesdenWillesden Junction
Kilburn ParkWarwick Avenue
EdgwareRoad
BrondesburyPark
Marylebone
LambethNorth
Elephant & Castle
CharingCross
Highbury & Islington
BlackhorseRoadSeven Sisters
WalthamstowCentral
TottenhamHale
FinsburyPark
Pimlico
Brixton
Wapping
Rotherhithe
Surrey Quays
New CrossNew Cross GateVauxhall
Limehouse
Westferry
Devons Road
PuddingMill Lane
West IndiaQuay
Cutty Sarkfor Maritime Greenwich
Greenwich
Lewisham
Blackwall
EastIndia
West Ham
Warren Street
All Saints
Heron Quays
South Quay
Mudchute
Island Gardens
Shadwell
Gunnersbury
Richmond
Kew Gardens
Poplar
London Bridge
100m
100m
Euston 200m
for St. Pancras International
150m
Charing Cross 100m
Thameslink 200m
LiverpoolStreet
200m
South Harrow
Sudbury Hill
North Ealing
Park Royal
Alperton
Sudbury Town
Holborn
London CityAirport
WestSilvertown
PontoonDock
Royal Victoria
Custom Housefor ExCeL
Prince Regent
Royal Albert
Beckton Park
Cyprus
GallionsReach
Beckton
Canning Town
Brent Cross
Golders Green
Hendon Central
Sudbury Hill Harrow(no weekend service) 150m
Stations north of Hatch End are outside Transport for LondonFare Zones. Specialfares apply.
Crossharbour
Fulham Broadway
Langdon Park
ChiswickPark
LeytonstoneHigh Road
South Ealing
Osterley
Northfields
Boston ManorHounslow
East
Hounslow Central
HounslowWest
HattonCross
HeathrowTerminals
1, 2, 3
HeathrowTerminal 4Heathrow
Terminal 5
Woodgrange Park
Harrow &Wealdstone
Hatch End
Carpenders Park
Bushey
HeadstoneLane
Watford Junction
This diagram is an evolution of the original design conceived in 1931 by Harry Beck · Poster 11.07Correct at time of going to print, November 2007
Shepherd’sBush
Chalfont &Latimer
Chesham
Mill Hill EastFinchley Central
Farringdon
Barbican
King’s CrossSt. Pancras
OpeningNovember 2007
Woodford
Clapham NorthClapham High Street 100m
Shoreditch
Covent GardenLeicester Square 340m
Earl’sCourt
Hainault
Grange Hill
TurnhamGreen
Whitechapelfor Shoreditch
( no weekendservice)
London Overgroundstation underconstruction
Shepherd’sBush
station underconstruction
OxfordCircus
ClaphamJunction
Kensington(Olympia)
Improvement works may affect your journey,particularly at weekends.Check before you travel; look for publicityat stations, visit tfl.gov.uk/checkor call 020 7222 1234
( no weekendservice)
( no Sunday service)
International railservices depart from
King’s Cross St. Pancrasfrom 14 November
Transport for LondonMAYOR OF LONDON 020 7222 123424 hour travel information
tfl.gov.ukWebsite
underconstruction
NorthGreenwichfor the O2
underconstruction
4
4
4
3
3
3
456
5
5
6
3
BCD A
1
1
2
2
2
2
River Thames
River Thames
A
B
C
D
E
F
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 2 3 4 5 6 7 8 9
A
B
C
D
E
F
HarringayGreen Lanes
KingGeorge V
WoolwichArsenal
District
Circle
East London
Northern
Metropolitan
Victoria
Central
Bakerloo
DLR
Under construction
Piccadilly
Under construction
Waterloo & City
London Overground
Jubilee
Hammersmith & City
Station in Zone 11
Station in Zone 2
3456
Station in Zone 3
Station in Zone 5
Station in Zone 6
2
Station in Zone 4
A Station in Zone AB Station in Zone B
C Station in Zone C
D Station in Zone D
Station in Zone 6 and Zone A
Station in both zones
Station in both zones
Connections with National Rail
Connections with riverboat services
Interchange stations
Connection with Tramlink
Step-free access from theplatform to the street
Location of Airport
Ÿ Car parks
Bicycle parkingÁ
Toilets on site/nearby∑
Travel Information Centres∏
Replacement bus service
Check before you travel.See index below
Tube map
Interchange with National Rail services to airport
Transport for London
Grid Stations Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities ZonesFacilities
______________________________________________________________________________________D2 Acton Central µ 2___________________________________________D2 Acton Town 3___________________________________________D6 Aldgate 1___________________________________________D7 Aldgate East 1___________________________________________D8 All Saints µ 2___________________________________________B2 Alperton : 4___________________________________________A1 Amersham Ÿ Á : D___________________________________________C6 Angel 1___________________________________________B5 Archway 2/3___________________________________________A6 Arnos Grove Ÿ Á 4___________________________________________B6 Arsenal 2______________________________________________________________________________________C4 Baker Street : 1___________________________________________F4 Balham Á 3___________________________________________D6 § Bank : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________C6 Barbican 1___________________________________________C9 § Barking : µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________B9 Barkingside Ÿ : 4___________________________________________D3 Barons Court : 2___________________________________________C3 Bayswater 1___________________________________________E9 Beckton Á µ 3___________________________________________D9 Beckton Park Á µ 3
C9 Becontree Á : 5___________________________________________B5 Belsize Park 2___________________________________________D6 Bermondsey Á µ 2___________________________________________C7 Bethnal Green 2___________________________________________D5 Blackfriars 1___________________________________________B7 Blackhorse Road Ÿ Á 3___________________________________________D8 Blackwall Á µ 2___________________________________________C4 Bond Street 1___________________________________________E6 Borough 1___________________________________________D1 Boston Manor : 4___________________________________________A6 Bounds Green Á 3/4___________________________________________C8 Bow Church µ 2___________________________________________C7 Bow Road Á 2___________________________________________B4 Brent Cross Ÿ Á 3___________________________________________F5 Brixton Á µ 2___________________________________________C8 Bromley-by-Bow 2/3___________________________________________B3 Brondesbury 2___________________________________________B3 Brondesbury Park 2___________________________________________A8 Buckhurst Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A4 Burnt Oak Ÿ 4___________________________________________A3 Bushey Ÿ______________________________________________________________________________________B6 Caledonian Road µ 2___________________________________________B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury___________________________________________B5 Camden Road 2___________________________________________B5 § Camden Town 2 No entry from the street on Sundays
1300-1730 (exit and interchange only)___________________________________________D7 Canada Water Á : µ 2
D8 Canary Wharf : µ 2___________________________________________D8 Canning Town Á : µ 3___________________________________________D6 § Cannon Street 1 Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays___________________________________________B7 Canonbury 2___________________________________________A3 Canons Park Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Carpenders Park µ___________________________________________A1 Chalfont & Latimer Ÿ Á : µ C___________________________________________B5 Chalk Farm 2___________________________________________C5 Chancery Lane 1___________________________________________D5 Charing Cross : 1___________________________________________A1 § Chesham Ÿ Á : µ D Change at Chalfont & Latimer on most trains___________________________________________A9 § Chigwell 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________D2 Chiswick Park Á 3___________________________________________A1 Chorleywood Ÿ Á : µ B___________________________________________F4 Clapham Common Á 2___________________________________________E4 Clapham Junction 2___________________________________________F4 Clapham North Á 2___________________________________________F4 Clapham South Á 2/3___________________________________________A6 Cockfosters Ÿ : 5___________________________________________A4 Colindale Ÿ Á 4___________________________________________F4 Colliers Wood 3
D5 § Covent Garden 1 This station gets very busy at weekends and evenings. Avoid the crowds by taking a short walk there from Holborn (9 minutes), Leicester Square (6 minutes) or Charing Cross (11 minutes)___________________________________________E8 Crossharbour µ 2___________________________________________B6 Crouch Hill 3___________________________________________A2 Croxley Ÿ Á : A___________________________________________D9 Custom House Á µ 3___________________________________________E8 Cutty Sark Á µ 2/3___________________________________________D9 Cyprus Á µ 3______________________________________________________________________________________B9 Dagenham East Á 5___________________________________________B9 Dagenham Heathway : µ 5___________________________________________B7 Dalston Kingsland 2___________________________________________A8 Debden Ÿ Á 6___________________________________________E7 Deptford Bridge Á µ 2/3___________________________________________C8 Devons Road µ 2___________________________________________B3 Dollis Hill : 3______________________________________________________________________________________C1 Ealing Broadway Á : 3___________________________________________D2 Ealing Common 3___________________________________________D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,
0800-2345 Sundays___________________________________________C2 East Acton 2___________________________________________A2 Eastcote Ÿ : 5___________________________________________A5 East Finchley Ÿ Á 3___________________________________________C8 East Ham Á µ 3/4
D8 East India Á µ 2/3___________________________________________E3 East Putney Á 2/3___________________________________________A4 Edgware Ÿ Á 5___________________________________________C4 Edgware Road (Bakerloo) 1___________________________________________C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C)___________________________________________E5 Elephant & Castle 1/2___________________________________________B8 Elm Park µ 6___________________________________________E7 Elverson Road Á µ 2/3___________________________________________D5 Embankment 1___________________________________________A8 Epping Ÿ Á : µ 6___________________________________________C5 Euston : ∏ 1___________________________________________C5 Euston Square 1______________________________________________________________________________________B9 Fairlop Ÿ : 4___________________________________________C6 Farringdon : 1___________________________________________A5 Finchley Central Ÿ Á 4___________________________________________B4 Finchley Road 2___________________________________________B4 Finchley Road & Frognal 2___________________________________________B7 Finsbury Park Á : 2___________________________________________E3 Fulham Broadway µ 2______________________________________________________________________________________E9 Gallions Reach Á µ 3___________________________________________B8 Gants Hill 4___________________________________________D3 Gloucester Road Á : 1___________________________________________B4 Golders Green Á 3___________________________________________D3 Goldhawk Road 2___________________________________________C5 Goodge Street 1___________________________________________B5 Gospel Oak 2
A9 § Grange Hill : 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________C5 Great Portland Street 1___________________________________________B1 Greenford Ÿ Á : 4___________________________________________F7 Greenwich Á µ 2/3___________________________________________D4 Green Park : 1___________________________________________E2 Gunnersbury Á 3______________________________________________________________________________________B7 Hackney Central 2___________________________________________C7 Hackney Wick µ 2___________________________________________A9 § Hainault Ÿ Á : 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________D3 Hammersmith Á µ 2___________________________________________B5 Hampstead 2/3___________________________________________B5 Hampstead Heath 3___________________________________________C2 Hanger Lane Á : 3___________________________________________B3 Harlesden 3___________________________________________A7 Harringay Green Lanes µ 3___________________________________________A3 Harrow & Wealdstone Ÿ µ 5___________________________________________B2 Harrow-on-the Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Hatch End Ÿ 6___________________________________________E1 Hatton Cross Ÿ Á 5/6___________________________________________A3 Headstone Lane 5___________________________________________E1 Heathrow Terminals : µ ∏ 6 1, 2, 3 ___________________________________________E1 § Heathrow Terminal 4 : µ 6 Open Mondays to Saturdays until 2345 only. Sundays open until 2315___________________________________________A4 Hendon Central 3/4
D8 Heron Quays µ 2___________________________________________A5 High Barnet Ÿ Á : 5___________________________________________B6 Highbury & Islington Á 2___________________________________________A5 Highgate Ÿ 3___________________________________________D3 High Street Kensington 1___________________________________________A1 Hillingdon Á : µ 6___________________________________________C5 Holborn 1___________________________________________C3 Holland Park Á 2___________________________________________B6 Holloway Road 2___________________________________________B7 Homerton µ 2___________________________________________B9 Hornchurch Ÿ Á 6___________________________________________D1 Hounslow Central Á 4___________________________________________D1 Hounslow East Ÿ : µ 4___________________________________________E1 Hounslow West Ÿ Á µ 5 Station is step-free for wheelchair users only___________________________________________D4 Hyde Park Corner 1______________________________________________________________________________________A1 Ickenham Ÿ Á 6___________________________________________E8 Island Gardens : µ 2______________________________________________________________________________________E5 § Kennington Á 2 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, all trains to/from Morden run via the Bank branch. To travel to/from the Charing Cross branch please change at Kennington___________________________________________B3 Kensal Green 2___________________________________________B3 Kensal Rise 2
D3 § Kensington (Olympia) Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,
0800-2345 Sundays ___________________________________________B5 Kentish Town 2___________________________________________B5 Kentish Town West 2___________________________________________A3 Kenton 4___________________________________________E2 Kew Gardens Á : µ 3/4___________________________________________B4 Kilburn Á : µ 2___________________________________________C3 Kilburn High Road 2___________________________________________C3 Kilburn Park 2___________________________________________B3 Kingsbury Á : 4___________________________________________C5 King’s Cross St. Pancras Á : µ ∏ 1___________________________________________E9 King George V µ 3___________________________________________D4 Knightsbridge 1______________________________________________________________________________________C3 Ladbroke Grove Á 2___________________________________________E5 Lambeth North Á 1___________________________________________C4 Lancaster Gate 1___________________________________________D8 Langdon Park µ 2___________________________________________C3 Latimer Road 2___________________________________________D5 Leicester Square 1___________________________________________F7 Lewisham Á : µ 2/3___________________________________________B8 Leyton : 3___________________________________________B8 Leyton Midland Road 3___________________________________________B8 Leytonstone Ÿ : 3/4___________________________________________B8 Leytonstone High Road 3___________________________________________D7 Limehouse µ 2___________________________________________C6 Liverpool Street Á : ∏ 1___________________________________________D6 London Bridge : µ 1
A8 Loughton Ÿ Á 6___________________________________________E9 London City Airport Á µ 3______________________________________________________________________________________C3 Maida Vale 2___________________________________________B6 Manor House 2/3___________________________________________D5 Mansion House 1___________________________________________C4 Marble Arch 1___________________________________________C4 Marylebone Á : 1___________________________________________C7 Mile End 2___________________________________________A5 § Mill Hill East Ÿ 4 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, please change at Finchley Central for trains to/from central London ___________________________________________D6 Monument 1___________________________________________C6 Moorgate 1___________________________________________A2 Moor Park Ÿ Á : 6/A___________________________________________F4 Morden Ÿ : µ 4___________________________________________B5 Mornington Crescent 2___________________________________________E8 Mudchute µ 2______________________________________________________________________________________B3 Neasden : 3___________________________________________B9 Newbury Park Ÿ Á : 4___________________________________________E7 New Cross Á µ 2___________________________________________E7 New Cross Gate 2___________________________________________C2 North Acton 2/3___________________________________________C2 North Ealing Ÿ Á : 3___________________________________________D1 Northfields Á : 3___________________________________________D8 North Greenwich Ÿ Á : µ 2/3___________________________________________A2 North Harrow Á : 5
B1 Northolt Á : 5___________________________________________B3 North Wembley 4___________________________________________B3 Northwick Park Á : 4___________________________________________A2 Northwood Ÿ Á : 6___________________________________________A2 Northwood Hills : 6___________________________________________C3 Notting Hill Gate 1/2______________________________________________________________________________________A6 Oakwood Ÿ Á : 5___________________________________________C6 Old Street 1___________________________________________D3 § Olympia Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,
0800-2345 Sundays ___________________________________________D1 Osterley Ÿ Á : 4___________________________________________F5 Oval 2___________________________________________C4 Oxford Circus 1______________________________________________________________________________________C3 Paddington : 1___________________________________________C2 Park Royal : 3___________________________________________E3 Parsons Green Á 2___________________________________________C1 Perivale Ÿ Á : 4___________________________________________D5 Piccadilly Circus : ∏ 1___________________________________________E4 Pimlico 1___________________________________________A2 Pinner Ÿ Á : 5___________________________________________C8 Plaistow Ÿ Á 3___________________________________________D9 Pontoon Dock Á µ 3___________________________________________D8 Poplar Á : µ 3___________________________________________B3 Preston Road : 4___________________________________________D9 Prince Regent Á µ 3___________________________________________C8 Pudding Mill Lane µ 2/3
E3 Putney Bridge Á 2______________________________________________________________________________________A3 Queensbury Ÿ Á : 4___________________________________________B3 Queen’s Park 2___________________________________________C4 Queensway 1______________________________________________________________________________________D3 Ravenscourt Park Á 2___________________________________________B2 § Rayners Lane Ÿ Á : 5 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings___________________________________________B8 Redbridge Ÿ Á : 4___________________________________________C4 Regent’s Park 1___________________________________________E2 Richmond Ÿ Á : µ 4___________________________________________A1 Rickmansworth Ÿ Á : A___________________________________________A8 § Roding Valley 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________D7 Rotherhithe Á 2___________________________________________D9 Royal Albert Á µ 3___________________________________________C3 Royal Oak 2___________________________________________D9 Royal Victoria Á µ 3___________________________________________A1 Ruislip Ÿ Á : 6___________________________________________B1 Ruislip Gardens Ÿ : 5___________________________________________A2 Ruislip Manor : 6___________________________________________C5 Russell Square 1______________________________________________________________________________________D4 St. James’s Park 1___________________________________________B4 St. John’s Wood Á : 2___________________________________________C6 St. Paul’s 1___________________________________________B7 Seven Sisters Á : 3
D7 Shadwell µ 2___________________________________________C3 Shepherd’s Bush 2 (Central)___________________________________________D3 Shepherd’s Bush 2 (Hammersmith & City)___________________________________________C7 § Shoreditch 2 Station closed. Replacement buses will operate between Shoreditch (Bethnal Green Road) and Whitechapel at the following times: Monday-Friday 0700-1030 and 1530-2030. Saturday - no replacement bus service. Sunday 0700-1500___________________________________________D4 Sloane Square 1___________________________________________B8 Snaresbrook Ÿ Á : 4___________________________________________D2 South Acton µ 3___________________________________________D2 South Ealing 3___________________________________________E3 Southfields 3___________________________________________A6 Southgate 4___________________________________________C4 South Hampstead 2___________________________________________B2 South Harrow Ÿ 5___________________________________________D4 South Kensington : 1___________________________________________B3 South Kenton 4___________________________________________E8 South Quay µ 2___________________________________________B1 South Ruislip Ÿ Á 5___________________________________________A7 South Tottenham 3___________________________________________E5 Southwark Á µ 1___________________________________________F4 South Wimbledon 3/4___________________________________________B8 South Woodford Ÿ Á : 4___________________________________________D2 Stamford Brook Á : 2___________________________________________A3 Stanmore Ÿ Á : µ 5
C7 Stepney Green 2___________________________________________F5 Stockwell 2___________________________________________B3 Stonebridge Park 3___________________________________________C8 Stratford µ 3___________________________________________B2 Sudbury Hill : 4___________________________________________B2 Sudbury Town Ÿ Á : µ 4___________________________________________E7 Surrey Quays Á 2___________________________________________B4 Swiss Cottage Á 2______________________________________________________________________________________D5 Temple 1___________________________________________A8 Theydon Bois Ÿ : 6___________________________________________F4 Tooting Bec 3___________________________________________F4 Tooting Broadway 3___________________________________________C5 Tottenham 1 Court Road___________________________________________B7 Tottenham Hale Ÿ Á : µ 3___________________________________________A5 Totteridge & Ÿ Á : 4 Whetstone___________________________________________D7 Tower Gateway µ 1___________________________________________D6 Tower Hill 1___________________________________________B5 Tufnell Park 2___________________________________________D2 § Turnham Green 2/3 Also served by Piccadilly line trains early mornings and late evenings___________________________________________A6 Turnpike Lane 3______________________________________________________________________________________B9 Upminster Ÿ Á : µ 6___________________________________________B9 Upminster Bridge 6___________________________________________C9 Upney : µ 4___________________________________________B6 Upper Holloway µ 2
C8 Upton Park 3___________________________________________A1 § Uxbridge Á µ 6 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings______________________________________________________________________________________E4 Vauxhall 1/2___________________________________________D4 Victoria : ∏ 1______________________________________________________________________________________B7 Walthamstow Central Ÿ Á 3___________________________________________B7 Walthamstow Queens Road µ 3___________________________________________B8 Wanstead Ÿ 4___________________________________________B8 Wanstead Park 3___________________________________________D7 Wapping 2___________________________________________C5 Warren Street 1___________________________________________C3 Warwick Avenue 2___________________________________________E5 § Waterloo Á : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________A2 Watford Ÿ Á : A___________________________________________A3 Watford Junction Ÿ Á : µ___________________________________________A3 Watford High Street ___________________________________________B3 Wembley Central : 4___________________________________________B3 Wembley Park Ÿ Á : µ 4___________________________________________C2 West Acton Á : 3___________________________________________C3 Westbourne Park 2___________________________________________D3 West Brompton 2___________________________________________D7 Westferry µ 2___________________________________________A5 West Finchley : µ 4___________________________________________C8 West Ham µ 3
B4 West Hampstead 2___________________________________________B2 West Harrow : 5___________________________________________D8 West India Quay µ 2___________________________________________D3 West Kensington 2___________________________________________D5 Westminster µ 1___________________________________________A1 West Ruislip Ÿ : 6___________________________________________D8 West Silvertown Á µ 3___________________________________________C7 § Whitechapel : 2 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________C3 White City : 2___________________________________________B3 Willesden Green Á : 2/3___________________________________________B3 Willesden Junction Á : µ 3___________________________________________F3 Wimbledon Ÿ Á : µ 3___________________________________________E3 Wimbledon Park 3___________________________________________A8 § Woodford Ÿ Á : µ 4 The service between Woodford - Hainault
operates until approximately 2400___________________________________________B9 Woodgrange Park 3/4___________________________________________A6 Wood Green Á 3___________________________________________A5 Woodside Park Ÿ Á : µ 4
DF
G
H
I
L
M
NKE
B
C
A
O
Q
R
S
T
U
V
W
P
East London line closes from 22 December 2007 for major line extension work to become part of the London Overground network
Bermondsey
SouthwarkWaterloo East
Moor Park
NorthwoodNorthwoodHills
Eastcote North HarrowPinner
Maida Vale
Queen’s Park
Kensal Green
Neasden
Dollis Hill
Willesden Green
Kilburn
West Hampstead
Swiss CottageSt. John’s Wood
Finchley Road
Amersham
Ruislip Manor
Chorleywood
Rickmansworth
Watford
Croxley
Harrow-on-the-Hill
PrestonRoad
Hillingdon Ruislip
Rayners LaneWest Harrow Northwick
ParkWembley
Park
Ealing Common
EalingBroadway
GreatPortland
StreetBakerStreet
Moorgate
Aldgate
EustonSquare
ActonTown
WestActon
East Acton
StamfordBrook
RavenscourtPark
Hammersmith
WestKensington
West Brompton
Parsons Green
Putney Bridge
Wimbledon Park
Southfields
East Putney
Wimbledon
VictoriaSouthKensington
GloucesterRoad
Embankment
Blackfriars
MansionHouse
Temple
CannonStreet
Bank
Monument
BaronsCourt
Fenchurch Street TowerGateway
TowerHill
AldgateEast
Stepney Green
Mile End
BowRoad Bow
ChurchBromley-by-Bow
Plaistow
UptonPark
East Ham
Becontree
DagenhamHeathway
Elm Park
Upney
DagenhamEast
Hornchurch
UpminsterBridge
Upminster
High StreetKensington
NottingHill Gate
Bayswater
Kensal Rise Brondesbury CaledonianRoad &
Barnsbury
EdgwareRoad
St. James’sPark
SloaneSquare
Westminster
Barking
Latimer Road
WestbournePark
Ladbroke Grove
Finchley Road& Frognal
Royal Oak
Goldhawk Road
Wood Lane
West Ruislip
Greenford
RuislipGardens
SouthRuislip
Northolt
HangerLane
Perivale
WhiteCity
NorthActon
HollandPark
KilburnHigh Road
SouthHampstead
Paddington
Paddington
ChanceryLane
BethnalGreen
BondStreet
OxfordCircus
TottenhamCourt Road
St. Paul’sMarbleArch
Queensway
LancasterGate
SouthTottenham
DalstonKingsland
LeytonMidland Road
WalthamstowQueens Road
Stratford
WansteadPark
Leyton
Leytonstone
Snaresbrook
SouthWoodford
Epping
Theydon Bois
DebdenLoughton
Buckhurst Hill
Redbridge
ChigwellRodingValley
Fairlop
Barkingside
Newbury Park
Wanstead GantsHill
Knightsbridge
Hyde ParkCorner
Green Park
PiccadillyCircus
LeicesterSquare
RussellSquare
Caledonian Road
HackneyWick
HollowayRoad
CrouchHill
Arsenal
Manor House
Turnpike Lane
Wood Green
Bounds Green
Arnos Grove
Southgate
Oakwood
Cockfosters
Uxbridge Ickenham
Acton Central
Waterloo
Colliers Wood
Morden South Wimbledon
Tooting Bec
Clapham South
Balham
Clapham Common
Tooting Broadway
Stockwell
Oval
Kennington
Borough
SouthActon
Old Street
Angel
GoodgeStreet
Euston
MorningtonCrescent
Camden Town
Chalk Farm
Regent’s Park
Belsize Park
HampsteadHampstead
Heath
Canonbury
GospelOak
HackneyCentral
Homerton
KentishTown West
CamdenRoad
Colindale
Edgware
BurntOak
Totteridge & Whetstone
Woodside Park
West Finchley
East Finchley
High Barnet
Highgate
Archway
Tufnell ParkUpperHolloway
KentishTown
CanadaWater
Canary Wharf
Elverson Road
Deptford Bridge
Kenton
Stanmore
Canons Park
Queensbury
Watford High Street
Kingsbury
South KentonNorth Wembley
Wembley CentralStonebridge Park
HarlesdenWillesden Junction
Kilburn ParkWarwick Avenue
EdgwareRoad
BrondesburyPark
Marylebone
LambethNorth
Elephant & Castle
CharingCross
Highbury & Islington
BlackhorseRoadSeven Sisters
WalthamstowCentral
TottenhamHale
FinsburyPark
Pimlico
Brixton
Wapping
Rotherhithe
Surrey Quays
New CrossNew Cross GateVauxhall
Limehouse
Westferry
Devons Road
PuddingMill Lane
West IndiaQuay
Cutty Sarkfor Maritime Greenwich
Greenwich
Lewisham
Blackwall
EastIndia
West Ham
Warren Street
All Saints
Heron Quays
South Quay
Mudchute
Island Gardens
Shadwell
Gunnersbury
Richmond
Kew Gardens
Poplar
London Bridge
100m
100m
Euston 200m
for St. Pancras International
150m
Charing Cross 100m
Thameslink 200m
LiverpoolStreet
200m
South Harrow
Sudbury Hill
North Ealing
Park Royal
Alperton
Sudbury Town
Holborn
London CityAirport
WestSilvertown
PontoonDock
Royal Victoria
Custom Housefor ExCeL
Prince Regent
Royal Albert
Beckton Park
Cyprus
GallionsReach
Beckton
Canning Town
Brent Cross
Golders Green
Hendon Central
Sudbury Hill Harrow(no weekend service) 150m
Stations north of Hatch End are outside Transport for LondonFare Zones. Specialfares apply.
Crossharbour
Fulham Broadway
Langdon Park
ChiswickPark
LeytonstoneHigh Road
South Ealing
Osterley
Northfields
Boston ManorHounslow
East
Hounslow Central
HounslowWest
HattonCross
HeathrowTerminals
1, 2, 3
HeathrowTerminal 4Heathrow
Terminal 5
Woodgrange Park
Harrow &Wealdstone
Hatch End
Carpenders Park
Bushey
HeadstoneLane
Watford Junction
This diagram is an evolution of the original design conceived in 1931 by Harry Beck · Poster 11.07Correct at time of going to print, November 2007
Shepherd’sBush
Chalfont &Latimer
Chesham
Mill Hill EastFinchley Central
Farringdon
Barbican
King’s CrossSt. Pancras
OpeningNovember 2007
Woodford
Clapham NorthClapham High Street 100m
Shoreditch
Covent GardenLeicester Square 340m
Earl’sCourt
Hainault
Grange Hill
TurnhamGreen
Whitechapelfor Shoreditch
( no weekendservice)
London Overgroundstation underconstruction
Shepherd’sBush
station underconstruction
OxfordCircus
ClaphamJunction
Kensington(Olympia)
Improvement works may affect your journey,particularly at weekends.Check before you travel; look for publicityat stations, visit tfl.gov.uk/checkor call 020 7222 1234
( no weekendservice)
( no Sunday service)
International railservices depart from
King’s Cross St. Pancrasfrom 14 November
Transport for LondonMAYOR OF LONDON 020 7222 123424 hour travel information
tfl.gov.ukWebsite
underconstruction
NorthGreenwichfor the O2
underconstruction
Column rein van steeg
Het kabinet wil de Randstad ontwikkelen tot
een duurzame en concurrerende Europese top-
regio. Daarom werkt het via het programma
‘Randstad Urgent’ zowel aan versnelling van
vraagstukken voor de korte termijn als aan een
integrale langetermijnvisie. Klimaatbestendig-
heid, bereikbaarheid, economische dynamiek
en een beter woon-, werk- en leefklimaat zijn
hierin de centrale begrippen. Aan ambitie en
goede voornemens geen gebrek. Hopelijk blijft
de daadkracht hier niet bij achter. Want de praktijk van gebiedsontwikke-
ling wil wel eens weerbarstig zijn. Sterker nog, uitgroeien tot een heuse
Comedy of Errors.
Zoals in de Bloemendalerpolder tussen Muiden en Weesp. Strategisch
gesitueerd als overgangsgebied tussen de groene Gooi- en Vechtstreek en
de stedelijke Randstad. Voorzien van uitstekende voorzieningen voor
openbaar vervoer. Gelegen in een woningmarktregio met een krachtige
vraag naar landschappelijk wonen waarvoor geen passend aanbod is.
Maar ook een niemandsland waarmee geen van beide gemeenten zich tot
voor kort sterk identificeerde. Voor Muiden lag de polder mijlenver weg,
voor Weesp aan de ‘andere kant van het spoor’, met als bijbehorende
vraag hoe je de nieuwe ontwikkeling goed zou kunnen laten aansluiten
bij de bestaande kernen.
wie is aan zet?
Marktpartijen zagen desondanks de kansen van dit gebied en pleegden –
los van elkaar in en diverse stadia – investeringen. Dit leverde verschil-
lende uitgangsposities op en leidde zowel bij de overheden als de
marktpartijen tot de herhaalde vraag: ‘wie is hier aan zet?’ De ervaring
leert dat het dan niet opschiet. Zo ook hier. Desondanks zijn partijen
volgens het principe ‘een meter voor een meter’ in staat geweest tot
verevening te komen; een prestatie van formaat.
Samen kwamen ze tot het lonkende perspectief om, als betekenisvolle
entree van de Randstad, een gebied te maken met een nieuw Vechtstadje,
omringd door groen en ingebed in de Hollandse Waterlinie. Landschappe-
lijk wonen zou worden gecombineerd met de kwaliteitskenmerken van de
Vecht. Er zou meer samenhang komen tussen Muiden, Weesp en de
Bloemendalerpolder. Bovendien zou deze ontwikkeling de gemeenten in
staat stellen een schaalsprong te maken.
Ook de provincie Noord-Holland onderkende de kwaliteiten van de
locatie en ging zich actief met de planvorming bezighouden. Hoewel zij
door deze voortvarendheid onherroepelijk weerstand op lokaal niveau
organiseerde, groeide na aanvankelijke terughoudendheid in beide
gemeenten het enthousiasme. Er ontstond, mede doordat de planvorming
bij marktpartijen werd gedreven door ambitie en niet vanuit procedures,
een gemeenschappelijk perspectief voor de lange termijn over de gewens-
te kwaliteiten. Eindelijk leek het fundament te zijn gelegd om tot een
kwaliteitsrijke invulling te komen.
geen uitvraag, maar een dictaat
Dit was het stadium waarin het Rijk in het spel kwam, waarmee in één
klap het speelveld drastisch veranderde. Het Rijk legde een norm op
door eenderde van het plangebied te bestemmen voor ‘rode’ functies en
tweederde voor groen. Geen uitvraag aan partijen om oplossingen te
bedenken voor de gewenste mix, geen aansporing tot een creatief proces
om kwaliteit te maken, maar een dictaat.
Daarnaast werd, in het kader van de discussie over het hoofdsnelwegen-
net, de A1 massief dwars door het gebied geprojecteerd. De nieuw
benodigde infrastructuur – zowel de snelweg en nieuwe voorzieningen
aan het spoor - werd bij de voorziene ‘rode’ functies opgeteld, zodat er
nog meer druk kwam op de woonfunctie als financiële drager van het
totale plan. Met andere woorden: de rekening voor nationale infrastruc-
tuur werd afgewenteld op het plan. Maar hoe kun je uit 2.500 woningen
deze voorzieningen betalen, een afdracht van 40.000 euro per woning?
Moeten de bewoners dit financieren? Nog afgezien van het feit dat een
acht meter hoge, kilometerslange geluidswal het plan letterlijk doormid-
den dreigde te snijden.
goed nieuws
Het goede nieuws is inmiddels dat er geen geluidswal komt. De tweede
kamer heeft besloten de A1 verdiept aan te leggen en onderstreept
hiermee de ambities voor landschappelijke kwaliteit. Laat dit een aan-
moediging zijn om constructief voorwaarts te gaan. Dit betekent voor alle
betrokken partijen dus niet het blijven opstellen van oneindige verlang-
lijsten met instrumentele eisen en het aansluitend schrappen van elkaars
wensen. Laten we terugkeren naar de vraag: “Wat wilden we hier ook
alweer?”, hierop antwoorden door gezamenlijk haalbare ambities helder
te stellen en voorwaarts te gaan. Op naar een happy end.
rein van steeg lid hoofddirectie am
Bee
ld L
een
der
t M
ass
elin
k
51inspiring space
Kwaliteit op de pof
gebiedsontwikkeling – De Resident in 1990
en Perkpolder in 2006 – vliegt Rijnboutt
aan de hand van een tiental thema’s en
daarbij passende projecten waar zijn
bureau bij betrokken is geweest, over
Nederland. De opkomst van het fenomeen
‘integrale gebiedsontwikkeling’ voorziet
hij van de nodige kanttekeningen. Grosso
modo is Rijnboutt echter enthousiast over
deze manier van werken, die hijzelf
feitelijk al veel langer toepast: ‘De grote
verdienste van de herintroductie van het
begrip “Gebiedsontwikkeling” ligt vooral
op de nadruk op integraliteit en multi-
functionaliteit van de ontwikkelingsop-
gave, gepaard gaand met de samenwer-
king en het gezamenlijk financieel risico
van de publieke en private partners.’
AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 50-51 18-03-2008 10:23:35
Het ontwikkelen van een vraaggestuurd proces is iets
waaraan ERA Bouw al enige jaren werkt. Al in 2000 werd de
afdeling Personal Housing opgericht om het vraaggericht
ontwikkelen binnen ERA Bouw handen en voeten te geven.
Al gauw bleek echter dat een aparte afdeling te beperkt is
en dat het vraaggericht denken door de gehele organisatie
moest doordringen. ‘Wat we willen is de consument als
coproducent’, legt Seekles geanimeerd uit. ‘Je moet goed
nadenken over wat je ontwikkelt. Zeker bij stedelijke ver-
nieuwing, het gebied waar wij ons toch vooral in begeven,
is de juiste consument/product/prijs-combinatie van
het allergrootste belang. Met de komst van de afdeling
Initiatief & Concept is er een goede stap voorwaarts gezet,
maar we zijn er nog niet. Het is namelijk van groot
belang dat de gehele organisatie de voordelen van het
vraaggestuurde denken inziet.’
Leefstijlen ERA Bouw wil bij het ontwikkelen en
bouwen van haar projecten de woonconsument centraal
stellen. Dus gaat het om het beantwoorden van de belang-
rijke vraag: voor wie bouwen we nu eigenlijk? ‘We zijn
er al snel achter gekomen dat het verstandiger is om in
leefstijlen te denken dan in doelgroepen. Op zich maakt het
namelijk niet zoveel uit of iemand een bepaald inkomen
verdient, het gaat er meer om wat die persoon ermee doet
en tot welke groep die persoon zichzelf rekent. Door de
Nederlandse samenleving in te delen naar leefstijlen is het
redelijk goed te voorspellen aan wat voor type woningen
bepaalde mensen behoefte hebben. Al is het natuurlijk geen
exacte wetenschap’, zegt Seekles spijtig.
In totaal onderscheidt ERA Bouw vier leefstijlen die met
de kleuren Rood, Blauw, Groen en Geel worden aangeduid.
Waar de mensen die tot de rode wereld behoren geen
trends volgen, maar deze juist maken, zijn de groene
mensen wat behoudender van aard. De blauwe mensen
vinden kwaliteit en succes in hun leven belangrijk en de
gele mensen houden van saamhorigheid en stellen het
gezin en hun vrienden centraal.
‘ERA Bouw wil de consument zo vroeg mogelijk betrekken in het ontwikkelingsproces’,
vertelt een enthousiaste Bianca Seekles, hoofd Initiatief & Concept. ‘Hiermee ontstaat een
vraaggestuurd proces waarin de eindgebruiker bepaalt wat er wordt gebouwd. Om hier sturing
aan te geven hebben we onder andere de afdeling Initiatief & Concept in het leven geroepen en
werken we hard aan een volledig vraaggestuurd primair proces. Vanaf het concept, via de
realisatie tot en met de oplevering en nazorg. In de ontwikkeling en bouw van het unieke
wooncomplex Le Medi in Rotterdam doen we nu veel ervaring op met deze manier van
werken.’
Bianca Seekleshoofd Initiatief en Concept ERA Bouw
‘Ik ben er van overtuigd dat vele
innovatieve projecten tien jaar geleden ook
gebouwd hadden kunnen worden.’
➜
42
Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers
43
‘We willen de consument als coproducent’Le Medi: vraaggestuurd bouwen
PSI lefboek.indd 42-43 20-09-2007 10:57:25
Erik Staps zetelt als divisiedirecteur in het hoofdkantoor
van Heijmans in Rosmalen. ‘We hebben een forse herstruc-
turering binnen de Divisie Infra ingevoerd’, trapt Staps het
gesprek af. ‘Vroeger hadden we maar liefst twaalf groepen
binnen onze divisie en nu nog maar acht. Daarbij komt dat
in het verleden de groepen enkel op vakdiscipline werden
ingedeeld, zoals GWW, Beton- en Waterbouw, Verkeers-
technieken. Maar tegenwoordig zijn er vanuit de markt
steeds meer geïntegreerde vraagstukken. Een oplossing is
dan om de verschillende groepen goed met elkaar te laten
communiceren, maar wij hebben ervoor gekozen om twee
groepen toe te voegen.’ Zo is als eerste de groep Heijmans
Infra Geïntegreerde Projecten (HIGP) opgericht voor
geïntegreerde projecten groter dan vijftien miljoen euro.
Vaak betreft het hier moeilijke projecten waarbij de exper-
tise van meerdere groepen nodig is. ‘Het bijzondere bij
Heijmans is dat dit niet noodzakelijkerwijs de eigen groepen
hoeven te zijn. Indien een concurrent het beter of goed-
koper kan wordt daarvoor gekozen. Deze gezonde concur-
rentie houden onze eigen groepen scherp en innovatief en
dat is een absolute noodzaak om te kunnen overleven.
Alhoewel het natuurlijk soms wel spanningen oproept’,
voegt Staps er fijntjes aan toe.
Andere scope De tweede groep die Heijmans heeft
toegevoegd is Infra Management. ‘In de oude manier van
werken werden we vooral gevraagd voor het realiseren van
projecten. Dat is iets waar we ook altijd sterk in zijn
geweest. Maar steeds vaker wordt onze hulp al tijdens de
ontwerpfase ingeroepen en worden we ook gevraagd voor
het onderhoud en beheer. Soms zelfs voor heel lang zoals
bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder bij
Den Haag waar we, naast het ontwerp, de financiering en
de bouw, het onderhoud en beheer voor dertig jaar
verzorgen. Het gaat hier dan om een heel andere scope’,
benadrukt Staps. ‘Je bent immers niet meer alleen bezig
om het goedkoopst te bouwen, maar veel meer met on-
derhouds- en servicecontracten. Natuurlijk vraagt dit ook
Erik Staps, divisiedirecteur Heijmans Infra ziet vanuit de markt steeds complexere vragen
op zich afkomen. ‘Doordat de taken van overheden meer en meer bij ons komen te liggen
word je nu als aannemer vaak, naast realisatie en ontwerp, ook gevraagd voor het beheer en
het onderhoud van het project. Hierdoor zijn er marktpartijen nodig die op een nieuwe manier
kunnen werken. Er zijn meer verwachtingen vanuit de markt en dit betekent dat je meer
financiële draagkracht en managementkwaliteiten moet hebben. Organisaties die zich dit
realiseren en hier naar handelen zullen zeker overleven.’
Erik Stapsdivisiedirecteur Heijmans Infra
‘Als je in het begin tegenwind krijgt
moet je vasthoudend zijn totdat je met de
bewijzen kan komen.’
➜
58
Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers
59
‘Met succes, maak je succes’
Herstructurering Heijmans Infra
PSI lefboek.indd 58-59 20-09-2007 10:59:25
Een goed voorbeeld van een V3-project noemt Staps de
realisering van een fietstunnel onder de A12 bij Bleiswijk.
‘Door een nieuwe techniek toe te passen hoefde de snelweg
niet omgelegd te worden zoals normaal gesproken, maar
werd er direct onder de weg door gegraven. De autobe-
stuurders moesten op dit traject alleen hun snelheid iets
matigen. De kosten van het aanleggen van de tunnel zijn
door deze techniek vijftien procent duurder uitgevallen.
Maar het gewonnen maatschappelijke belang, namelijk het
gewoon door kunnen rijden van de auto’s, zorgde ervoor
dat het project uiteindelijk 35 procent goedkoper was. Het is
gewoon een heel andere manier van kijken naar de markt.’
Een ander voorbeeld van een V3 project is de interne
prijsvraag een starterswoning te ontwikkelen die betaalbaar
is voor de doelgroep. Zestien teams hebben deels in werk-
tijd en deels in hun eigen tijd aan deze prijsvraag meege-
daan. Uiteindelijk heeft een jury het beste idee uitgekozen
dat nu ook voor de praktijk wordt uitgewerkt. Staps: ‘De
grote winst is dat de teams divisieoverschrijdend werken.
Hierdoor ontstaat een soort kruisbestuiving en krijgen de
mensen een beter gevoel waar het nieuwe Heijmans voor
staat. Zo ontstaat er een nieuw soort elan. Als ik naar deze
mensen kijk dan zie ik de toekomst van ons bedrijf.’
De eerste zijn Staps realiseert zich als geen ander dat
de ontwikkelingen binnen Heijmans de concurrentie niet is
ontgaan. ‘We worden door andere partijen wel in de gaten
gehouden. En er zal heus wel wat van onze aanpak door
anderen worden gekopieerd, maar daar is niets mis mee.
Als meerdere bedrijven hetzelfde spoor volgen is het alleen
maar handiger werken in de toekomst. De klanten raken
immers dan ook meer aan deze werkwijze gewend.
Zaak is natuurlijk wel altijd de eerste te zijn, dat geeft
je een voorsprong.’ ◆
om een heel ander type werknemer. Zo komen de meeste
mensen van deze nieuwe groep dan ook niet uit de traditi-
onele aannemerij, maar bijvoorbeeld van adviesbureaus of
van Rijkswaterstaat.’
Staps zegt tevreden te zijn over deze nieuwe markt-
benadering van Heijmans. ‘In het verleden waren we echt
aan het kralen rijgen. We kochten veel kleine bedrijven op en
waren zodoende eerder een coöperatie dan een grootbedrijf.
Met deze aanpassingen hebben we een belangrijke stap
voorwaarts gemaakt.’
Total cost of ownership In het geval van langlopende
contracten treedt Heijmans ook steeds vaker op als financier
van het project. Staps: ‘Bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie
Harnaschpolder worden we binnen dertig jaar door de
opdrachtgever afbetaald. Zeg maar net zoals bij een hypo-
theek. Dit houdt in dat als je in de ontwerp- en realisatiefase
beknibbelt, dit later als een boemerang in je nek terugkomt.
Als bijvoorbeeld blijkt dat het water niet voldoet aan de
vooraf besproken kwaliteitseisen dan weigert de opdracht-
gever te betalen totdat het is opgelost. Je snijdt je dan dus
in je eigen vingers. Kortom, je hebt een club mensen nodig
die het hele traject berekenen en kijken naar wat de beste
oplossing is. Dit noemen ze total cost of ownership en Infra
Management is ingesteld om dit te verwezenlijken.’
Top-down Volgends Staps werd er vroeger bij Heijmans
nog echt top-down gewerkt. ‘Van bovenaf werd iedereen
aangestuurd en je moest maar doen wat er werd gezegd.
De moderne manier van werken is het zo laag mogelijk in
de organisatie neerleggen van de verantwoordelijkheden
en de mensen de vrijheid geven binnen hun werk, ze zelf
de juiste keuzes te laten maken. Hierin moeten ze natuur-
lijk wel de uitgestippelde koers volgen. Alleen dan kan
je van een coöperatie naar een goedlopend grootbedrijf
gaan. We zijn al sinds 2003 bezig met deze omschakeling
en veel doen we op eigen kracht. De communicatieafdeling
die vroeger heel klein was en er een beetje bij hing is nu
bijvoorbeeld een volwassen afdeling geworden. En waar
nodig halen we adviseurs van buitenaf binnen.’
Andere dynamiek De divisiedirecteur erkent dat niet
iedereen staat te springen van geluk. ‘Ik zou liegen als ik
zeg dat iedereen dolenthousiast is over de nieuwe situ-
60
Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers
61
atie. Maar we moeten wel. Om onze marktpositie te kunnen
consolideren en bij voorkeur te versterken. Door de vele
overnames in het verleden hebben we veel mensen van
het midden- en kleinbedrijf in huis en sommigen van hen
voelen zich niet thuis in het nieuwe Heijmans. Terwijl je ziet
dat veel van de jongere mensen juist wel weer zoiets heb-
ben van: hè er gaat eindelijk iets gebeuren. Zij zijn juist blij.
Deze mensen hebben als persoon een heel andere dyna-
miek dan de traditionele bouwer.’
Bewijslast Volgens Staps dwing je zelf dingen af in het
leven, hij gelooft dan ook niet in toeval. Hij is een persoon
die over de schutting kijkt en daarbij het groter geheel in
ogenschouw neemt. Staps stelt zich kritisch op en neemt
‘De moderne manier van werken is het zo
laag mogelijk in de organisatie neerleggen van
de verantwoordelijkheden en de mensen de
vrijheid geven binnen hun werk zelf de juiste
keuzes te laten maken.’
niet alles klakkeloos aan. ‘Ik ben veel met de mensen bezig,
veel aan het praten om het enthousiasme over te brengen.
Als je in het begin tegenwind krijgt moet je vasthoudend
zijn totdat je met de bewijzen kan komen. Het aantrekken
van de juiste mensen is hierin belangrijk. Met de juiste
medewerker op de juiste plaats gaat het vanzelf. Als een
paar projecten lukken zijn zij de beste bewijslast. Het werkt
dan als een soort vliegwiel, want met succes, maak je suc-
ces. Maar’, voegt hij er in één adem aan toe, ‘je moet ook
niet doorslaan naar de andere kant en alleen maar mensen
aannemen die flitsende ideeën hebben. We blijven natuur-
lijk wel een aannemersbedrijf. Je moet een gezond even-
wicht hebben tussen de uitvoerders en de ideeënmensen.’
V3-projecten ‘Om de nieuwe situatie intern uit te
dragen hebben we verschillende programma’s lopen. Het
V3-programma is daar een goed voorbeeld van en heeft als
doel onze strategie zo breed mogelijk in de organisatie uit
te dragen. V3 staat voor Versneld Vernieuwend Voorop en
verwijst naar de ambitie om versneld vernieuwende ideeën
te ontwikkelen die Heijmans tot koploper in de markt ma-
ken. De kern van het V3-programma wordt gevormd door
de V3-projecten die ervoor zorgen dat Heijmans dit streven
kan waarmaken.’
‘Met de juiste medewerker op de
juiste plaats gaat het vanzelf.’
Projectbeschrijving
Reorganisatie Heijmans InfraHeijmans is een beursgenoteerde onderneming in
Vastgoed, Bouw en Infra. Buiten Nederland is Heijmans
actief in België en Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.
Het bedrijf heeft 10.000 mensen in dienst en een omzet
van 3 miljard euro. Daarvan wordt 85 procent in Nederland
behaald en 15 procent in het buitenland.
Heijmans ziet in vrijwel alle segmenten van de markt
dat de marktvraag toeneemt en dat deze vraag aan het
verschuiven is. Steeds vaker worden aannemers gevraagd
om verantwoordelijk te zijn voor het gehele traject. Van
de ontwerpfase en de realisatie tot aan het onderhoud
en beheer. Deze nieuwe tijden vragen om nieuwe typen
organisaties. Heijmans is in het verleden voornamelijk
bezig geweest met het rijgen van kralen; het opkopen van
midden- en kleinbedrijven. Daarmee was de onderneming
eigenlijk meer een coöperatie dan een grootbedrijf.
Om aan de veranderende vraag uit de markt tegemoet
te komen heeft Heijmans Infra een flinke reorganisatie
ondergaan. Van maar liefst 41 directeuren is men terug ge-
gaan naar 18 directeuren en er zijn twee groepen toegevoegd
naast de traditionele vakdisciplines: Heijmans Infra
Geïntegreerde Projecten (HIGP) en Heijmans Infra Management
(HIM). Om deze nieuwe groepen te bemannen heeft Heijmans
mensen moeten aantrekken die van buiten de traditionele
bouwwereld komen. Vanzelfsprekend brengt dit spanningen
met zich mee. Om de nieuwe strategie van Heijmans, het zijn
van een full-service dienstverlener, intern uit te dragen zijn er
verschillende programma’s opgezet waardoor de medewerkers
met elkaar in contact komen en er een kruisbestuiving ont-
staat. De benodigde nieuwe competenties van de werknemers
wordt naast het binnenhalen van nieuw talent verkregen door
het opleiden van het huidige personeel.
‘Als ik naar deze mensen kijk dan zie ik
de toekomst van ons bedrijf.’
Rioolwaterzuiveringsinstallatie
Harnaschpolder bij Den Haag.
PSI lefboek.indd 60-61 20-09-2007 10:59:44
opdrachtgever PSI Bouw
project Boek Lef in de bouw
Volgens Seekles is niet alleen het vertrouwen in de
partners belangrijk, minstens even belangrijk is het vertrou-
wen in de architect. ‘We moeten namelijk erg uitkijken dat
het niet een soort Disneyland wordt met al die mediterrane
tinten. Het moet er echt en authentiek uit gaan zien en de
tand des tijd kunnen doorstaan qua stijl. Omdat ook nog
eens de bewoners flink mogen meedenken over de invul-
ling van hun eigen woning heb je echt behoefte aan een
architect die open staat voor discussie en adviezen. Geluk-
kig hebben we met Geurst & Schulze een goede
keuze gemaakt’, verklaart Seekles.
Keuze durven maken Bij Le Medi is er duidelijk een
keuze gemaakt voor een type leefstijl, maar volgens Seekles
was in het begin lang niet iedereen overtuigd van deze
denkwijze. ‘Sommige personen vinden dat het denken in
leefstijlen, het plaatsen van mensen in hokjes is. Maar het
grappige is dat als je het aan de consument zelf vraagt, ze
graag in een buurt willen wonen met mensen die veel op
henzelf lijken. Vooral het opleidingsniveau is voor de
toekomstige bewoners van Le Medi hierbij erg van belang.’
Tevens blijkt dat de huidige bewoners blij zijn met de
komst van nieuwe wijkgenoten. Volgens Seekles zien ze het
echt als een soort parel die in de wijk komt. Doordat de
gekozen leefstijlen (rood en een beetje geel) open staan
voor andere groepen is de verwachting dat de huidige en
de nieuwe mensen in de wijk goed mengen. Om hierin te
stimuleren hebben de opdrachtgevers een aantal
initiatieven geïnitieerd.
Trots Zo komen bij de hoofdingang van het complex
op het plafond twee enorme mozaïeken. Hiervoor is een
Groeibriljantensubsidie van de gemeente Rotterdam ver-
kregen op basis van het plan van aanpak dat samen met de
kunstenaar Arno Coenen is opgesteld. Deze kunstenaar heeft
een methodiek bedacht waardoor zowel de buurtbewoners
als de nieuwe bewoners gezamenlijk het mozaïek maken
volgens zijn ontwerp. Niet alleen komen de huidige en de
nieuwe buurtbewoners tijdens dit initiatief met elkaar in
contact, tevens is er de hoop dat er een soort gevoel van
trots ontstaat in de wijk, waardoor de levensduur van het
mozaïek wordt verlengd. ‘De jongeren van het Rebound-
project in Delfshaven, waar vroegtijdige schoolverlaters
alsnog een vak geleerd wordt, hebben we gevraagd om het
mozaïek op het plafond te bevestigen. Wellicht dat ze daarna
hun eigen werk beschermen tegen graffiti en vandalisme’,
zegt Seekles hoopvol.
Leerproces ‘Le Medi is echt een leerproces voor ons
gebleken’, verklaart Seekles. ‘Doordat het voor ons de eerste
keer is dat we zo te werk gaan, zijn we nog flink zoekende.
We hebben de directeuren van de verschillende partijen dan
ook meerdere keren moeten overtuigen om met het project
verder te gaan. Financieel gezien is het namelijk best inge-
wikkeld. Maar de opgedane ervaringen stellen ons wel in
staat om in volgende trajecten bepaalde zaken verstandiger
of handiger aan te pakken. Doordat de bewoners hier veel
meer inspraak hebben in het bouwproces doorloop je een
heel ander en soms warrig proces, dat sommigen kunnen
zien als een slecht uitgedacht proces. Maar dat is niet zo.
Het is gewoon een andere manier van werken die nog
moet worden geaccepteerd en kan voortbestaan naast
de huidige bouwprocessen.’
Innovatie Afsluitend gaat Seekles nog in op het innova-
tieve gehalte van Le Medi: ‘Ik ben ervan overtuigd dat vele
innovatieve projecten tien jaar geleden ook gebouwd hadden
kunnen worden. Wat dat betreft gaat het hier niet zozeer om
de techniek die verbeterd is en ons in staat stelt om innova-
tief bezig te zijn, maar veel meer om de aanwezige wil.’ ◆
‘Het is gewoon een andere manier van
werken die nog moet worden geaccepteerd.’
Le Medi In het Le Medi project in Rotterdam heeft
ERA Bouw deze leefstijlengedachte gecombineerd met het
consument als coproducent principe. Al moet gezegd
worden dat ERA niet als enige verantwoordelijk is voor dit
project. Het oorspronkelijke idee voor Le Medi is afkomstig
van Hassani Idrissi, een Nederlander van Marokkaanse
afkomst. Hij wilde graag de multiculturaliteit van de
Rotterdamse samenleving tot uitdrukking laten komen in de
stedenbouw en architectuur van Rotterdam. De gemeente
Rotterdam vond dit een goed idee en ook woningcorporatie
Woonbron zag het als een kansrijk voorstel. Vervolgens is
een plek gekozen in de herstructureringswijk Bospolder-
Tussendijken, alwaar Com.wonen eigenaar van de bestaan-
de woningen is, en ERA Bouw partner is voor de herstruc-
tureringsopgave. Als drie gelijkwaardige opdrachtgevers
is vervolgens in nauwe samenwerking met de toekomstige
bewoners het woonconcept Le Medi bedacht. ‘Een plek,
geïnspireerd op de architectuur rondom de Middellandse
Zee, waar bewoners op een steenworp afstand van het cen-
trum van Rotterdam op een veilige manier kunnen genieten
van de veelkleurigheid van de stad’, vertelt Seekles. Een be-
langrijke doelstelling van het project is om middels Le Medi
de wijk Bospolder-Tussendijken in een positieve spiraal te
krijgen. Een groot deel van de herstructureringsopgave
richt zich op het bedienen van kopers uit de wijk zelf. Gezien
de zeer eenzijdige samenstelling van de wijk qua bewoners,
waarin met name het lage opleidingsniveau en de grote
werkloosheid opvallend zijn, is ervoor gekozen een nieuwe
leefstijl aan te trekken. Vooraf is de leefstijl gedefinieerd als:
de nieuwe Rotterdammer. Volgens Seekles een groep men-
sen die voornamelijk ‘rood’ en een beetje ‘geel’ zijn.
Vertrouwen ‘Als ik het zo vertel lijkt het of we dit zomaar
even hebben bedacht,’ gaat Seekles verder. ‘Maar niets is
minder waar. Omdat je het hier hebt over drie marktpartijen
die samenwerken, was het heel belangrijk om elkaar te leren
vertrouwen en goede en heldere afspraken te maken. Hier-
voor hebben we een soort identiteitssessie georganiseerd
om er zeker van te zijn dat we allemaal hetzelfde voor ogen
hadden met Le Medi. Ook de gemeente Rotterdam en de
architect waren hierbij aanwezig. Na deze bijeenkomst
kregen we langzamerhand het gevoel dat we op de goede
weg zaten en bezig waren met werkelijk een uniek project.’
‘We moeten namelijk erg uitkijken dat
het niet een soort Disneyland wordt met al
die mediterrane tinten.’
44
Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers
45
van de klant centraal: de consument als coproducent.
Middels internet-enquêtes en klantenpanels is intensief
contact onderhouden met de doelgroep. Op de website
kunnen de woningen naar believen worden aangepast,
waarbij het prijskaartje mee verandert.
Le Medi is een samenwerking van Com.wonen,
Woonbron en ERA Bouw. Voor meer informatie kunt u
terecht op de website www.lemedi.nl.
Artist impressions van het
wooncomplex Le Medi.
Projectbeschrijving
Wooncomplex Le MediERA Bouw is een ontwikkelende bouwer met een
maatschappelijke inslag en heeft zo’n vierhonderd mensen
in dienst. Het bedrijf heeft altijd wat met de stad gehad en
daarmee met herstructurering en stedelijke vernieuwing. Op
dit moment is de organisatie zich aan het ontwikkelen naar
een volledig vraaggestuurde ontwikkelende bouwer, waarin
de eindgebruiker centraal staat in het proces. Het wooncom-
plex Le Medi in Bospolder-Tussendijken in Rotterdam is een
project waarin dit principe ver is doorgevoerd en er tevens
voor gekozen is om te bouwen voor een specifieke leefstijl.
Le Medi is een complex van 93 woningen waarbij de
architectuur geïnspireerd is op de mediterrane culturen. Zo
is er een rustig binnenplein waar de kinderen kunnen spelen
omringd door fraaie kleuren en ornamenten. De woningen
worden als basistypen aangeboden en deze kunnen door
de koper naar believen op verschillende manieren worden
uitgebreid. De woningen kosten vrij op naam tussen de
O 189.500,- en O 304.000,- en worden opgeleverd vanaf
eind 2007.
Het doel van het project is om een nieuwe bewoners-
groep aan te trekken die de wijk een nieuwe impuls kan
geven; mensen die voor een nieuwe hedendaagse collec-
tiviteit kiezen en bewust voor hun woonomgeving willen
zorgen. In de ontwikkeling van Le Medi staat de wens
PSI lefboek.indd 44-45 20-09-2007 10:57:59
De zee geeft en de zee neemt. De Hollandse Noordzee-
stranden worden elk jaar door wind en zee geteisterd en
om kustveiligheid te garanderen en de stranden intact te
houden, verzet Rijkswaterstaat jaarlijks veel werk. Volgens
Ad van ’t Zelfde, innovatiemanager bij BAM, worden er
hierbij op dit moment twee methodes gehanteerd. Het vlak
voor de kust storten van zand in de zee dat door de golven
langzamerhand op het strand terecht komt, en het storten
van zand rechtstreeks op het strand.
Deze laatste methode is vanwege haar arbeidsintensief-
heid echter per kuub zand bijna twee euro duurder. Er is
dus zeg maar een onderscheid tussen goedkoop zand en
duur zand. ‘Als je in staat bent om van goedkoop zand
duur zand te maken en te behouden, dan valt er geld te
verdienen’, aldus de innovatiemanager van BAM.
Denemarken ‘Drie jaar geleden kwam de Deense
uitvinder Poul Jacobson een uitvinding toelichten met het
oog op toepassing in de Nederlandse kustzone’, vervolgt
Van ’t Zelfde. ‘In het kort houdt de uitvinding in dat op een
regelmatige afstand verticaal drainerende buizen worden
geplaatst in het strand. Deze buizen zorgen ervoor dat
het zand dat door de zee wordt aangespoeld beter wordt
vastgehouden. Met als resultaat een breder en hoger strand
tegen een lagere prijs dan het storten van zand op de
stranden. Onze specialisten snapten niet hoe het werkte en
dachten dat het fake was. Maar ik had foto’s in mijn bezit
van proeven die in Denemarken zijn uitgevoerd en daar
was toch echt duidelijk resultaat op te zien.’
Van ’t Zelfde realiseerde zich al gauw dat als BAM iets
met deze uitvinding wilde doen, het niet in handen van de
specialisten moest vallen. Zij konden weerstand gaan bie-
den simpelweg omdat ze het niet kunnen beredeneren. ‘We
hebben toen als BAM een brief naar minister Karla Peijs van
Verkeer en Waterstaat gestuurd waarin de uitvinding uiteen-
gezet werd en verteld dat de Koninklijke BAM Groep graag
een proef wilde uitvoeren. De minister heeft de brief toen
Weinig mensen beseffen dat elk jaar twaalf miljoen kuub zand gesuppleerd wordt om
de kustlijn in stand te houden en dat dit de Nederlandse samenleving jaarlijks ettelijke
miljoenen kost. Op eigen initiatief heeft Koninklijke BAM Groep onder de naam Ecobeach
een nieuw systeem geïntroduceerd dat leidt tot een natuurlijke aanzanding op het strand.
Rijkswaterstaat ziet mogelijkheden in dit systeem als aanvulling op zandsuppleties en is
samen met BAM een proef begonnen bij Egmond aan Zee.
Kees van Ruiten projectleider WINN-projecten Rijkswaterstaat
Ir. Ad van ’t Zelfdeinnovatiemanager Multiconsult, BAM Infran
‘Onze specialisten snapten niet hoe het
werkte en dachten dat het fake was.’
➜
46
Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers
47
‘Ecobeach is echt een witte raaf’
Innovatieve zandsuppletie
PSI lefboek.indd 46-47 20-09-2007 10:58:25
vergd. Normaal gesproken zet Rijkswaterstaat opdrachten
in de markt om in haar wettelijke opgedragen rol de veilig-
heid van de kust te kunnen garanderen, maar in dit project
moest binnen de publiek private samenwerking naar een
andere rol worden gezocht. Voor het eerst werd er ook
gekeken naar wat de algemene belangen zijn voor de
gemeente en de strandondernemers. Partijen die naast
veiligheid toch ook andere speerpunten hebben. Je zit
dan veel meer op het gebied van recreatie in plaats van
veiligheid.’ ‘Klopt’, aldus Van Ruiten. ‘We hebben ons meer
gefocust op de economische belangen. Overigens zonder
daarbij de veiligheid uit het oog te verliezen.’
Contract ‘Wel was er nog wat gesteggel over de
contractvorm’, vertelt Van ’t Zelfde. ‘Kijk, het kost geen
wereldvermogen om in dit project te investeren. Je kunt je
wel voorstellen dat het plaatsen van de pijpen niet enorm
veel geld kost, maar als het werkt moet het wel geld
opleveren. We hebben dan ook met Rijkswaterstaat een
verdeelsleutel afgesproken en dat heeft wat tijd gekost.
Uiteindelijk hebben we beiden open kaart gespeeld en onze
boeken aan elkaar getoond. Alleen op deze wijze konden we
tot een eerlijke verdeling komen.’
Van Ruiten gaat verder: ‘Daarbij komt nog dat de natuur
zich niet altijd even simpel laat voorspellen en we geen
kennis hebben van hoe het werkingsprincipe van
Ecobeach precies gaat. Als er bijvoorbeeld een storm komt
dat een deel van het opgestapelde zand wegslaat moet je
je afvragen of dit opgenomen moet worden in het contract.
We hebben er voor gekozen om dit niet te doen. Hierdoor
kon het project geen schade oplopen door administratieve
rompslomp en regeltjes. Eigenlijk is het geen contract,
maar meer een samenwerkingsovereenkomst met
‘gentlemen’s agreements’.’
Egmond aan Zee Nadat besloten werd dat de proef
doorgang kon vinden zijn de partijen samen op zoek gegaan
naar een geschikte locatie. Al gauw kwamen ze uit bij
Egmond aan Zee. ‘Daar doen we al veertig jaar metingen en
we weten dan ook veel over de zandontwikkelingen daar.
Dit was belangrijk omdat moet worden vastgesteld hoeveel
extra zand de plaatsing van de drainagebuizen oplevert.’
Na het vaststellen van de locatie moest nog een andere
hobbel overwonnen worden, namelijk het meekrijgen van
de lokale partijen. Middels een tweetal informatieavonden
werden de belanghebbenden ingelicht en de reacties waren
uitgesproken positief. Zowel de gemeente als de strandon-
dernemers zijn zeer te spreken over het initiatief en wachten
hoopvol de resultaten af.
Witte raaf Volgens Van Ruiten laat deze nieuwe vorm
van samenwerken met BAM zien dat Rijkswaterstaat
duidelijk anders aan de slag moet: ‘We moeten veel meer
de ruimte geven aan de markt. De Rekenkamer laat ons
regelmatig weten dat projecten met meer dan een factor
twee overschreden worden. Dan is het wel duidelijk dat het
nu niet helemaal soepel loopt.’ Van ’t Zelfde sluit zich hier
volmondig bij aan: ‘Zoals het in dit project gaat zou het
eigenlijk altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de
regels en administratieve omhaal kijken, maar veel meer
naar de mogelijkheden. Elkaar durven te vertrouwen en de
ruimte te geven. Wat dat betreft is het project Ecobeach
een echte witte raaf gebleken.’ ◆
haar ambtelijke apparaat ingestuurd waar het alsnog bij de
specialisten van Rijkswaterstaat terechtkwam. Op zich niet
verwonderlijk, maar wel jammer. Want wat ik al verwachtte
gebeurde, ook deze specialisten zagen niet in hoe dit kon
werken en we werden in een rapport dan ook netjes afge-
serveerd. Gesteld werd dat Rijkswaterstaat verantwoordelijk
is voor de kustveiligheid en dat dit project niets toevoegt
aan het huidige beleid met suppletie als uitvoeringsmiddel.’
Hoor en wederhoor Met deze uitspraak van
Rijkswaterstaat liet Van ‘t Zelfde zich niet wegsturen.
De innovatiemanager was overtuigd van de win-win situatie
voor beide partijen en zette door. Gelukkig had er geen hoor
en wederhoor plaatsgevonden en daarmee had BAM nog
een kans. Daarbij kwam dat de Directeur-Generaal
Rijkswaterstaat Bert Keijts wèl gecharmeerd was van het
idee en tevens op zoek was naar een manier hoe
Rijkswaterstaat beter om kon gaan met eigen initiatieven
vanuit de markt. Op 1 november 2005 werd dan ook op
hoog niveau een convenant gesloten voor een actieplan en
een inhoudelijke beoordeling van het revolutionaire idee.
Als hieruit zou blijken dat een grootschalige proef haalbaar
is, zou deze worden uitgevoerd en mocht het een substan-
tieel zandvoordeel opleveren dan moet dit ook opbrengsten
opleveren voor BAM. ‘Toen heb ik eigenlijk het project in
mijn schoenen gekregen’, zegt Kees van Ruiten, projectlei-
der WINN-projecten Rijkswaterstaat. ‘Mijn collega’s van
Rijkswaterstaat die de eerste nota hadden geschreven waar-
in BAM netjes werd afgeserveerd, vroegen zich af welke eer
aan een degelijk project nog viel te behalen.
Maar het feit dat van hogerhand al besloten was dat het
project door moest gaan, haalde veel druk van de ketel
en bood ruimte voor een dialoog en medewerking in het
verzamelen van benodigde informatie. Toen ontstond er ook
eindelijk een gezamenlijke verkenning, in plaats van een
eenzame actie van BAM. Besloten werd dat de proef door-
gang kon vinden, en op 1 november 2006 zijn voor de kust
van Egmond aan Zee de drainagebuizen aangebracht.’
Publiekondernemerschap ‘Maar voordat we zover
waren moesten er nog flinke kuilen ontweken worden’, gaat
Van ’t Zelfde verder. ‘Om tot de proef te komen heeft het
flink wat publiekondernemerschap van Rijkswaterstaat ge-
‘Zoals het in dit project gaat zou het eigenlijk
altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de
regels en administratieve omhaal kijken, maar
veel meer naar de mogelijkheden.’
48
Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers
49
De Ecobeachproef wordt uitgevoerd in goed overleg
met de gemeente Bergen, waaronder Egmond aan Zee valt.
Om de proef op maatschappelijk en wetenschappelijk ver-
antwoorde wijze uit te voeren worden alle ontwikkelingen
gevolgd door het Argus-monitoringsyteem.
Voor meer informatie over het Ecobeachproject kunt u
terecht op de website www.ecobeach.nl
‘Eigenlijk is het geen contract, maar
meer een samenwerkingsovereenkomst met
‘gentlements agreements.’
Projectbeschrijving
Ecobeach, een nieuwe vorm van zandsuppletieHet is de taak van Rijkswaterstaat om de Nederlandse
kust in stand te houden. Dit gebeurt onder andere door
jaarlijks twaalf miljoen kuub zand als suppleties aan te
brengen daar waar meest nodig. Met een uitvinding van
Poul Jacobson is het echter mogelijk om meer rendement
van suppleties te generen. Dit zal op termijn mogelijk
besparing in kustonderhoud opleveren.
Door twee tot drie meter lange buizen met een door-
snede van circa acht centimeter verticaal in het zand te
plaatsen ontstaat er een soort natuurlijke aanwas van
zand. Het door de zee aangevoerde zand wordt namelijk
op het strand beter vastgehouden. Een storm kan nog
steeds zand weg slaan, maar de kust herstelt zich vervol-
gens relatief snel. Bijkomend voordeel is dat het strand
hoger komt te liggen.
Er is gekozen voor twee proefvakken van drie kilome-
ter. Eén vak bij Egmond aan Zee en één ten noorden van
Castricum aan Zee. Ten zuiden daarvan is een relevant
referentievak beschikbaar om het verschil van het systeem
aan te tonen. Er is voor Egmond aan Zee gekozen omdat dit
strand intensief gebruikt wordt en hier heeft een verbreding
meerwaarde voor recreatie. Daarbij beschikt Rijkswaterstaat
over veertig jaar meetgegevens van deze kustlijn en heeft de
Universiteit van Utrecht ook veel studenten laten afstuderen
op het gedrag van de kust bij Egmond.
Plaatsing van twee tot drie meter
lange buizen bij Egmond aan Zee.
PSI lefboek.indd 48-49 20-09-2007 10:59:02
>
Samen aanpakken Aagje Dekenlaan Almeloplein Van Alphenlaan AmbachtsgaardeAnna Bijnslaan Anslostraat Assumburgweg Van Baerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde
Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat Bellamystraat Bentelostraat BerenradeBeresteinlaan Betje Wolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde
Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde Borgerstraat Bouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat
Dalfsenstraat Dalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinweg Drapeniersgaarde De Dreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat
Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen Van Effenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark Erasmusweg
Esmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat De Gaarde GasseltestraatGenemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaarde Gramsbergenlaan Gravendreef Gravinnendreef Grevenbergstraat
Groenezijde Grolloostraat Grovestinsstraat Guntersteinweg Haardstede HackfortstraatHadewychstraat Hardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein
Hellendoornstraat Hendrik Mandestraat Hengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan Hooghalenstraat Hoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaap Edenweg Jan de Weertstraat Jan Luykenlaan Jan van Rodestraat Jan Vosstraat
Joan Blasiusstraat Johannes Voetpad Jonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde Langestede De Lannoystraat
Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg Lockhorststraat Loevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan De Luttestraat Maartensdijklaan Van Maerlantlaan Marie Heinenweg
Markelostraat Marterrade Medlerstraat Melis Stokelaan Melis Stokezijde MenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen
Muldersgaarde Nettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat Het Oord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade Oudaenstraat Pachtersdreef
Parkzijde Paterswoldestraat Pieter Langendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan De Rade Randveen Rechterenstraat Rederijkerstraat Remmersteinstraat
Reviusstraat Rhijnvis Feithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemer Visscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat
Van Ruysbroekstraat Sandenburgstraat Sara Burgerhartweg Schaloenstraat SchependreefSchermerstraat Schildersgaarde Schipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat
Schoonhetenstraat Schoonoordstraat Schoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraat Sofie van Brakellaan Speelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat
Starterstraat De Stede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde Suiderasstraat Swanenburgstraat Tesselschadelaan Tinaarlostraat
Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat Vier Heemskinderenstraat Vijverzicht
Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan Vreeswijkstraat VriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat Weerselostraat Weldamstraat Werkzijde
Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede Het Zicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde
Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest
Samen aanpakkenAagjeDekenlaan Almeloplein VanAlphenlaan AmbachtsgaardeAnnaBijnslaan Anslostraat Assumburgweg VanBaerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde
Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat BellamystraatBentelostraat BerenradeBeresteinlaan BetjeWolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde
Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde BorgerstraatBouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat
DalfsenstraatDalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinwegDrapeniersgaarde DeDreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat
Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen VanEffenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark ErasmuswegEsmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat DeGaarde Gasseltestraat
Genemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaardeGramsbergenlaan Gravendreef GravinnendreefGrevenbergstraat
Groenezijde GrolloostraatGrovestinsstraat Guntersteinweg HaardstedeHackfortstraatHadewychstraatHardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein
Hellendoornstraat HendrikMandestraatHengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan HooghalenstraatHoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaapEdenweg JandeWeertstraatJanLuykenlaan JanvanRodestraatJanVosstraat
JoanBlasiusstraat JohannesVoetpadJonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde LangestedeDe Lannoystraat
Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg LockhorststraatLoevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan DeLuttestraat Maartensdijklaan VanMaerlantlaan MarieHeinenweg
Markelostraat Marterrade Medlerstraat MelisStokelaan MelisStokezijdeMenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen
MuldersgaardeNettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat HetOord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade OudaenstraatPachtersdreef
Parkzijde Paterswoldestraat PieterLangendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan DeRade Randveen RechterenstraatRederijkerstraat Remmersteinstraat
ReviusstraatRhijnvisFeithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemerVisscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat
VanRuysbroekstraat Sandenburgstraat SaraBurgerhartweg SchaloenstraatSchependreefSchermerstraat SchildersgaardeSchipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat
Schoonhetenstraat SchoonoordstraatSchoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraatSofievanBrakellaanSpeelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat
Starterstraat DeStede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde SuiderasstraatSwanenburgstraatTesselschadelaan Tinaarlostraat
Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat VierHeemskinderenstraatVijverzicht
Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan VreeswijkstraatVriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat WeerselostraatWeldamstraat Werkzijde
Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede HetZicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde
Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest
Sam
en aanpakken• H
et strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den H
aag Zuidw
est
omslag DEF 20-09-2007 14:58 Pagina 1
25
20
15
10
5
01995 1997 1999 2001 2003 2005
Schildersbuurt
Transvaal-kwartier
Stationsbuurt
Groente- en Fruitmarkt
Centrum
Morgenstond
Bouwlust/Vrederust
Laakkwartier/SpoorwijkMoerwijk
Regentessekwartier
Valkenboskwartier
Ontwikkeling achterstandscores*
* De jaren 1997 en 2002 zijn onbekend en in de grafiek geïnterpoleerd.
Achterstand > oplopende scores
Het merendeel van de Haagse wijken is tussen
1995 en 2004 redelijk stabiel gebleven in de
achterstandsscore. Dit geldt zelfs voor wijken
als de Schilderswijk en Transvaal. De enige uit-
zondering hierop betreft de wijken in Den Haag
Zuidwest. Voor zowel Bouwlust/Vrederust,
Morgenstond als Moerwijk is de achterstand-
score gestaag toegenomen.
De wijken in Den Haag Zuidwest scoren nu
slechter dan wijken als het Valkenboskwartier,
Regentessekwartier, Centrum, Groente- en
Fruitmarkt en Laakkwartier/Spoorwijk, met als
gevolg dat de wijken in Den Haag Zuidwest nu
tot de top 8 van wijken met de hoogste achter-
standscore behoren.
Na 2003 lijkt er een stabilisatie op te treden.
De meetperiode is echter te kort geweest om
definitieve conclusies te kunnen trekken.
27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro
20.100 - 27.100 euro14.000 - 20.100 eurotot 14.000 euro
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
Bouw
lust/VrederustD
en Haag
Morgenstond
Moerw
ijk
Sociaal-economische positie > beperkte draagkracht
De meest recente beschikbare gegevens over
het inkomen betreffen het jaar 2000. Wanneer
voor dat jaar de wijken in Zuidwest vergeleken
worden met het Haagse gemiddelde, dan valt
meteen het lage aandeel hoge inkomens op
(9% Bouwlust/Vrederust, 7% Morgenstond en
6% Moerwijk, ten opzichte van 16% in Den Haag
totaal) en het hoge aandeel lage inkomens.
Op basis van onderzoek kan de inschatting
gemaakt worden dat 15 tot 20% van de huis-
houdens in Zuidwest een nieuwbouw koop-
woning kan betalen.
2 | De bevolking van Den Haag Zuidwest 23Samen aanpakken22
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 22
‘Corporaties zijn meer de rolvan opdrachtgever gaan spelen’
Mirjam Huffstadt en Gertjan Giele regiegroep Den Haag Zuidwest
Ze komen regelmatig bij elkaar voor overleg:
Mirjam Huffstadt namens de woningcorporaties
en Gertjan Giele en John Tokkie namens de
gemeente Den Haag. Gedrieën vormden ze de
eerste jaren de Regiegroep Den Haag Zuidwest,
die waakt over de voortgang van de vernieuwing
van het stadsdeel. Toen Mirjam Huffstadt in 2001
gevraagd werd de stand van zaken op te nemen
van de aanpak van Zuidwest – in opdracht van de
woningcorporaties – hing de vlag er anders bij.
‘Op de schaal van Zuidwest als geheel kwam de
herstructurering niet van de grond. Op project-
niveau werden discussies gevoerd over punten
zoals dichtheden en grondprijzen, die men op
dat schaalniveau helemaal niet op kon lossen.
Verder werkten de woningcorporaties eerder
tegen dan met elkaar en was de samenwerking
tussen gemeente en woningcorporaties niet
toegesneden op de opgave.’ Temidden van alle
losse projecten was er niettemin een draagvlak
aan het ontstaan voor een nieuwe aanpak.
Schakelen tussen schalen
Voor de ‘bulk’ van het woningbezit in Zuidwest –
dat van de woningcorporaties – bood de project-
gewijze aanpak te weinig soelaas. Op basis van
die gedeelde visie kon er gezocht worden naar
een nieuwe verdeling van verantwoordelijkheden
tussen gemeente en woningcorporaties.
Huffstadt: ‘We zijn gaan herstructureren op vier
niveaus: stadsdeel, wijk, gebied, project.
Elk niveau heeft zijn eigen kaders nodig en daar
is inmiddels hard aan gewerkt.’ Om de samen-
hang te bewaken en te kunnen schakelen tussen
de schalen werd een hele lichte intermediair
geïntroduceerd: de regiegroep. ‘De regiegroep
bewaakt de lijnen naar de woningcorporaties,
het Ontwikkelingsbedrijf en de Beleidsdirectie.
Eigenlijk doen wij zelf geen werk, maar zorgen
wij ervoor dat deze grote bedrijven hun werk
goed kunnen doen.’
De gebiedsontwikkeling in Morgenstond-
Midden vormde de eerste serieuze test voor de
nieuwe aanpak. Terwijl nog niet eens op alle
schaalniveaus het huiswerk voor elkaar was,
werd hier al voortvarend begonnen met de
vernieuwing van 2.300 woningen. Gertjan Giele
hierover: ‘Programma, stedenbouw en financiën
werden hier bij elkaar gestopt. Dat bleek te
kunnen werken.’
Geen zware organisatie
Het lijkt allemaal zo gemakkelijk en simpel, of is
dat schijn? Volgens Huffstadt is het een bewuste
keuze geweest om zo te werken: ‘Het is een net-
werkorganisatie die uitgaat van de eigen kracht
3736
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 36
4
9
19
31
41
55
71
83
103
Inhoud
In kort bestek
1 Ter introductie
2 De bevolking van Den Haag Zuidwest
3 Het kader van de vernieuwing
4 Een blik terug
5 De resultaten van de vernieuwing tot nu toe
6 De herhuisvesting
7 De vernieuwingsopgave voor 2005-2013
8 Een goede communicatie met alle partijen
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:27 Pagina 2
opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen/Stedion/Vestia
project Boek Samen aanpakken Den Haag Zuidwest
>
Samen aanpakken Aagje Dekenlaan Almeloplein Van Alphenlaan AmbachtsgaardeAnna Bijnslaan Anslostraat Assumburgweg Van Baerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde
Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat Bellamystraat Bentelostraat BerenradeBeresteinlaan Betje Wolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde
Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde Borgerstraat Bouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat
Dalfsenstraat Dalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinweg Drapeniersgaarde De Dreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat
Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen Van Effenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark Erasmusweg
Esmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat De Gaarde GasseltestraatGenemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaarde Gramsbergenlaan Gravendreef Gravinnendreef Grevenbergstraat
Groenezijde Grolloostraat Grovestinsstraat Guntersteinweg Haardstede HackfortstraatHadewychstraat Hardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein
Hellendoornstraat Hendrik Mandestraat Hengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan Hooghalenstraat Hoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaap Edenweg Jan de Weertstraat Jan Luykenlaan Jan van Rodestraat Jan Vosstraat
Joan Blasiusstraat Johannes Voetpad Jonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde Langestede De Lannoystraat
Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg Lockhorststraat Loevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan De Luttestraat Maartensdijklaan Van Maerlantlaan Marie Heinenweg
Markelostraat Marterrade Medlerstraat Melis Stokelaan Melis Stokezijde MenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen
Muldersgaarde Nettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat Het Oord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade Oudaenstraat Pachtersdreef
Parkzijde Paterswoldestraat Pieter Langendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan De Rade Randveen Rechterenstraat Rederijkerstraat Remmersteinstraat
Reviusstraat Rhijnvis Feithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemer Visscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat
Van Ruysbroekstraat Sandenburgstraat Sara Burgerhartweg Schaloenstraat SchependreefSchermerstraat Schildersgaarde Schipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat
Schoonhetenstraat Schoonoordstraat Schoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraat Sofie van Brakellaan Speelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat
Starterstraat De Stede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde Suiderasstraat Swanenburgstraat Tesselschadelaan Tinaarlostraat
Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat Vier Heemskinderenstraat Vijverzicht
Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan Vreeswijkstraat VriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat Weerselostraat Weldamstraat Werkzijde
Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede Het Zicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde
Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest
Samen aanpakkenAagjeDekenlaan Almeloplein VanAlphenlaan AmbachtsgaardeAnnaBijnslaan Anslostraat Assumburgweg VanBaerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde
Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat BellamystraatBentelostraat BerenradeBeresteinlaan BetjeWolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde
Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde BorgerstraatBouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat
DalfsenstraatDalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinwegDrapeniersgaarde DeDreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat
Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen VanEffenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark ErasmuswegEsmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat DeGaarde Gasseltestraat
Genemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaardeGramsbergenlaan Gravendreef GravinnendreefGrevenbergstraat
Groenezijde GrolloostraatGrovestinsstraat Guntersteinweg HaardstedeHackfortstraatHadewychstraatHardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein
Hellendoornstraat HendrikMandestraatHengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan HooghalenstraatHoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaapEdenweg JandeWeertstraatJanLuykenlaan JanvanRodestraatJanVosstraat
JoanBlasiusstraat JohannesVoetpadJonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde LangestedeDe Lannoystraat
Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg LockhorststraatLoevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan DeLuttestraat Maartensdijklaan VanMaerlantlaan MarieHeinenweg
Markelostraat Marterrade Medlerstraat MelisStokelaan MelisStokezijdeMenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen
MuldersgaardeNettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat HetOord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade OudaenstraatPachtersdreef
Parkzijde Paterswoldestraat PieterLangendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan DeRade Randveen RechterenstraatRederijkerstraat Remmersteinstraat
ReviusstraatRhijnvisFeithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemerVisscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat
VanRuysbroekstraat Sandenburgstraat SaraBurgerhartweg SchaloenstraatSchependreefSchermerstraat SchildersgaardeSchipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat
Schoonhetenstraat SchoonoordstraatSchoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraatSofievanBrakellaanSpeelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat
Starterstraat DeStede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde SuiderasstraatSwanenburgstraatTesselschadelaan Tinaarlostraat
Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat VierHeemskinderenstraatVijverzicht
Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan VreeswijkstraatVriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat WeerselostraatWeldamstraat Werkzijde
Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede HetZicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde
Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest
Sam
en aanpakken• H
et strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den H
aag Zuidw
est
omslag DEF 20-09-2007 14:58 Pagina 1
>
Samen aanpakken Aagje Dekenlaan Almeloplein Van Alphenlaan AmbachtsgaardeAnna Bijnslaan Anslostraat Assumburgweg Van Baerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde
Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat Bellamystraat Bentelostraat BerenradeBeresteinlaan Betje Wolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde
Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde Borgerstraat Bouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat
Dalfsenstraat Dalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinweg Drapeniersgaarde De Dreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat
Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen Van Effenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark Erasmusweg
Esmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat De Gaarde GasseltestraatGenemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaarde Gramsbergenlaan Gravendreef Gravinnendreef Grevenbergstraat
Groenezijde Grolloostraat Grovestinsstraat Guntersteinweg Haardstede HackfortstraatHadewychstraat Hardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein
Hellendoornstraat Hendrik Mandestraat Hengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan Hooghalenstraat Hoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaap Edenweg Jan de Weertstraat Jan Luykenlaan Jan van Rodestraat Jan Vosstraat
Joan Blasiusstraat Johannes Voetpad Jonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde Langestede De Lannoystraat
Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg Lockhorststraat Loevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan De Luttestraat Maartensdijklaan Van Maerlantlaan Marie Heinenweg
Markelostraat Marterrade Medlerstraat Melis Stokelaan Melis Stokezijde MenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen
Muldersgaarde Nettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat Het Oord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade Oudaenstraat Pachtersdreef
Parkzijde Paterswoldestraat Pieter Langendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan De Rade Randveen Rechterenstraat Rederijkerstraat Remmersteinstraat
Reviusstraat Rhijnvis Feithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemer Visscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat
Van Ruysbroekstraat Sandenburgstraat Sara Burgerhartweg Schaloenstraat SchependreefSchermerstraat Schildersgaarde Schipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat
Schoonhetenstraat Schoonoordstraat Schoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraat Sofie van Brakellaan Speelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat
Starterstraat De Stede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde Suiderasstraat Swanenburgstraat Tesselschadelaan Tinaarlostraat
Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat Vier Heemskinderenstraat Vijverzicht
Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan Vreeswijkstraat VriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat Weerselostraat Weldamstraat Werkzijde
Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede Het Zicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde
Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest
Samen aanpakkenAagjeDekenlaan Almeloplein VanAlphenlaan AmbachtsgaardeAnnaBijnslaan Anslostraat Assumburgweg VanBaerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde
Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat BellamystraatBentelostraat BerenradeBeresteinlaan BetjeWolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde
Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde BorgerstraatBouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat
DalfsenstraatDalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinwegDrapeniersgaarde DeDreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat
Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen VanEffenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark ErasmuswegEsmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat DeGaarde Gasseltestraat
Genemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaardeGramsbergenlaan Gravendreef GravinnendreefGrevenbergstraat
Groenezijde GrolloostraatGrovestinsstraat Guntersteinweg HaardstedeHackfortstraatHadewychstraatHardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein
Hellendoornstraat HendrikMandestraatHengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan HooghalenstraatHoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaapEdenweg JandeWeertstraatJanLuykenlaan JanvanRodestraatJanVosstraat
JoanBlasiusstraat JohannesVoetpadJonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde LangestedeDe Lannoystraat
Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg LockhorststraatLoevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan DeLuttestraat Maartensdijklaan VanMaerlantlaan MarieHeinenweg
Markelostraat Marterrade Medlerstraat MelisStokelaan MelisStokezijdeMenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen
MuldersgaardeNettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat HetOord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade OudaenstraatPachtersdreef
Parkzijde Paterswoldestraat PieterLangendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan DeRade Randveen RechterenstraatRederijkerstraat Remmersteinstraat
ReviusstraatRhijnvisFeithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemerVisscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat
VanRuysbroekstraat Sandenburgstraat SaraBurgerhartweg SchaloenstraatSchependreefSchermerstraat SchildersgaardeSchipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat
Schoonhetenstraat SchoonoordstraatSchoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraatSofievanBrakellaanSpeelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat
Starterstraat DeStede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde SuiderasstraatSwanenburgstraatTesselschadelaan Tinaarlostraat
Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat VierHeemskinderenstraatVijverzicht
Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan VreeswijkstraatVriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat WeerselostraatWeldamstraat Werkzijde
Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede HetZicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde
Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest
Sam
en aanpakken• H
et strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den H
aag Zuidw
est
omslag DEF 20-09-2007 14:58 Pagina 1
25
20
15
10
5
01995 1997 1999 2001 2003 2005
Schildersbuurt
Transvaal-kwartier
Stationsbuurt
Groente- en Fruitmarkt
Centrum
Morgenstond
Bouwlust/Vrederust
Laakkwartier/SpoorwijkMoerwijk
Regentessekwartier
Valkenboskwartier
Ontwikkeling achterstandscores*
* De jaren 1997 en 2002 zijn onbekend en in de grafiek geïnterpoleerd.
Achterstand > oplopende scores
Het merendeel van de Haagse wijken is tussen
1995 en 2004 redelijk stabiel gebleven in de
achterstandsscore. Dit geldt zelfs voor wijken
als de Schilderswijk en Transvaal. De enige uit-
zondering hierop betreft de wijken in Den Haag
Zuidwest. Voor zowel Bouwlust/Vrederust,
Morgenstond als Moerwijk is de achterstand-
score gestaag toegenomen.
De wijken in Den Haag Zuidwest scoren nu
slechter dan wijken als het Valkenboskwartier,
Regentessekwartier, Centrum, Groente- en
Fruitmarkt en Laakkwartier/Spoorwijk, met als
gevolg dat de wijken in Den Haag Zuidwest nu
tot de top 8 van wijken met de hoogste achter-
standscore behoren.
Na 2003 lijkt er een stabilisatie op te treden.
De meetperiode is echter te kort geweest om
definitieve conclusies te kunnen trekken.
27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro
20.100 - 27.100 euro14.000 - 20.100 eurotot 14.000 euro
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
Bouw
lust/VrederustD
en Haag
Morgenstond
Moerw
ijk
Sociaal-economische positie > beperkte draagkracht
De meest recente beschikbare gegevens over
het inkomen betreffen het jaar 2000. Wanneer
voor dat jaar de wijken in Zuidwest vergeleken
worden met het Haagse gemiddelde, dan valt
meteen het lage aandeel hoge inkomens op
(9% Bouwlust/Vrederust, 7% Morgenstond en
6% Moerwijk, ten opzichte van 16% in Den Haag
totaal) en het hoge aandeel lage inkomens.
Op basis van onderzoek kan de inschatting
gemaakt worden dat 15 tot 20% van de huis-
houdens in Zuidwest een nieuwbouw koop-
woning kan betalen.
2 | De bevolking van Den Haag Zuidwest 23Samen aanpakken22
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 22
25
20
15
10
5
01995 1997 1999 2001 2003 2005
Schildersbuurt
Transvaal-kwartier
Stationsbuurt
Groente- en Fruitmarkt
Centrum
Morgenstond
Bouwlust/Vrederust
Laakkwartier/SpoorwijkMoerwijk
Regentessekwartier
Valkenboskwartier
Ontwikkeling achterstandscores*
* De jaren 1997 en 2002 zijn onbekend en in de grafiek geïnterpoleerd.
Achterstand > oplopende scores
Het merendeel van de Haagse wijken is tussen
1995 en 2004 redelijk stabiel gebleven in de
achterstandsscore. Dit geldt zelfs voor wijken
als de Schilderswijk en Transvaal. De enige uit-
zondering hierop betreft de wijken in Den Haag
Zuidwest. Voor zowel Bouwlust/Vrederust,
Morgenstond als Moerwijk is de achterstand-
score gestaag toegenomen.
De wijken in Den Haag Zuidwest scoren nu
slechter dan wijken als het Valkenboskwartier,
Regentessekwartier, Centrum, Groente- en
Fruitmarkt en Laakkwartier/Spoorwijk, met als
gevolg dat de wijken in Den Haag Zuidwest nu
tot de top 8 van wijken met de hoogste achter-
standscore behoren.
Na 2003 lijkt er een stabilisatie op te treden.
De meetperiode is echter te kort geweest om
definitieve conclusies te kunnen trekken.
27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro
20.100 - 27.100 euro14.000 - 20.100 eurotot 14.000 euro
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
Bouw
lust/VrederustD
en Haag
Morgenstond
Moerw
ijk
Sociaal-economische positie > beperkte draagkracht
De meest recente beschikbare gegevens over
het inkomen betreffen het jaar 2000. Wanneer
voor dat jaar de wijken in Zuidwest vergeleken
worden met het Haagse gemiddelde, dan valt
meteen het lage aandeel hoge inkomens op
(9% Bouwlust/Vrederust, 7% Morgenstond en
6% Moerwijk, ten opzichte van 16% in Den Haag
totaal) en het hoge aandeel lage inkomens.
Op basis van onderzoek kan de inschatting
gemaakt worden dat 15 tot 20% van de huis-
houdens in Zuidwest een nieuwbouw koop-
woning kan betalen.
2 | De bevolking van Den Haag Zuidwest 23Samen aanpakken22
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 22
25
20
15
10
5
01995 1997 1999 2001 2003 2005
Schildersbuurt
Transvaal-kwartier
Stationsbuurt
Groente- en Fruitmarkt
Centrum
Morgenstond
Bouwlust/Vrederust
Laakkwartier/SpoorwijkMoerwijk
Regentessekwartier
Valkenboskwartier
Ontwikkeling achterstandscores*
* De jaren 1997 en 2002 zijn onbekend en in de grafiek geïnterpoleerd.
Achterstand > oplopende scores
Het merendeel van de Haagse wijken is tussen
1995 en 2004 redelijk stabiel gebleven in de
achterstandsscore. Dit geldt zelfs voor wijken
als de Schilderswijk en Transvaal. De enige uit-
zondering hierop betreft de wijken in Den Haag
Zuidwest. Voor zowel Bouwlust/Vrederust,
Morgenstond als Moerwijk is de achterstand-
score gestaag toegenomen.
De wijken in Den Haag Zuidwest scoren nu
slechter dan wijken als het Valkenboskwartier,
Regentessekwartier, Centrum, Groente- en
Fruitmarkt en Laakkwartier/Spoorwijk, met als
gevolg dat de wijken in Den Haag Zuidwest nu
tot de top 8 van wijken met de hoogste achter-
standscore behoren.
Na 2003 lijkt er een stabilisatie op te treden.
De meetperiode is echter te kort geweest om
definitieve conclusies te kunnen trekken.
27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro
20.100 - 27.100 euro14.000 - 20.100 eurotot 14.000 euro
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
0% 10% 20% 30% 40%
Bouw
lust/VrederustD
en Haag
Morgenstond
Moerw
ijkSociaal-economische positie > beperkte draagkracht
De meest recente beschikbare gegevens over
het inkomen betreffen het jaar 2000. Wanneer
voor dat jaar de wijken in Zuidwest vergeleken
worden met het Haagse gemiddelde, dan valt
meteen het lage aandeel hoge inkomens op
(9% Bouwlust/Vrederust, 7% Morgenstond en
6% Moerwijk, ten opzichte van 16% in Den Haag
totaal) en het hoge aandeel lage inkomens.
Op basis van onderzoek kan de inschatting
gemaakt worden dat 15 tot 20% van de huis-
houdens in Zuidwest een nieuwbouw koop-
woning kan betalen.
2 | De bevolking van Den Haag Zuidwest 23Samen aanpakken22
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 22
16
> Pius XIn de voormalige Pius X-kerk in de wijk Bouwlust is in 2004 een zorgcentrum gerealiseerd,
voor onder meer huisartsen, thuiszorg en jeugdgezondheidszorg. De kerk werd niet meer voor
kerkdiensten gebruikt en is aangekocht door Vestia, met als doel het (te) geringe aanbod van
gezondheidszorg en welzijn in de wijk te vergroten. Het project fungeert tevens als katalysator
voor andere vernieuwingsprojecten in de wijk.
1 | Ter introductie 17
aan de slag, dat zeker. Maar er zijn echt nog behoorlijke inspanningen nood-zakelijk. In Morgenstond-Midden begint de vernieuwing echt zichtbaar teworden. Je kunt de vernieuwing daar echt gaan aanraken.’
Meer trots tonenEn dan de toekomst. Voor de komende tijd staat onder andere een meer uitgesproken gebiedspromotie op stapel. Gretha Jansen legt uit waarom:‘De wereld buiten Zuidwest moet weten dat Zuidwest verandert. We willenhet de wereld vertellen, met als doel dat er ook andere groepen – van buitenZuidwest – zien hoe goed je hier kunt wonen.’
Maar bovenal moet de sociaal-economische vernieuwing van Zuidwestmet kracht ter hand worden genomen. Peter Manders: ‘Initiatieven zoals dePius X-kerk, waarin een huisartsencollectief is gevestigd, zijn net zo belang-rijk als de volkshuisvestelijke opgave. Het is aan ons om de vernieuwing bre-der te maken. De gemeente doet daaraan mee, met het Sociaal Actieplan voorZuidwest, en wij blijven daarin niet achter.’ Ruud Geelhoed: ‘Het gaat om dekwaliteit van de samenleving als geheel. Gebiedsvernieuwing moet meer zijndan wonen, want de woningen kunnen dan wel goed zijn, maar als bijvoor-beeld een goede school ontbreekt komt men nog niet. Investeren in maat-schappelijk vastgoed en het sluiten van nieuwe coalities; de Wetenschap-pelijke Raad voor het Regeringsbeleid spreekt de woningcorporaties hierterecht op aan. Daar gaan we de komende tijd, ook weer samen met degemeente, hard aan werken.’ <
De peilers van de gezamenlijke aanpak
> Eén platform voor afstemmen initiatieven woningcorporaties
> Gezamenlijk aantrekken gebiedsmanager
> Schakelen tussen schaalniveaus (stadsdeel, wijk, gebied en project)
> Afspraken maken op niveau gebiedsontwikkeling (programma, stedenbouw en financiën)
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 16
111110
Bijlage 3 > Moerwijk-Zuid stedenbouwkundig plan
Een groot deel van de bebouwing in
Moerwijk-Zuid wordt vervangen.
De vernieuwing maakt gebruik van
delen van de bestaande ruimtelijk
infrastructuur. Er is een samenhangend
raamwerk ontworpen van wegen,
groenzones en waterlopen. In alle fases
van de vernieuwing wordt middels dit
raamwerk de ruimtelijke eenheid van
de buurt bewaakt en wordt het verband
met omringende buurten verbeterd.
bebouwing nieuwbebouwing bestaandwegenparkerenbinnenterreinfietspadentrottoirwatergras O
ntw
erp:
Pal
mbo
om &
van
den
Bou
t St
eden
bouw
kund
igen
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:30 Pagina 110
55
6 0 0
169
101
230
247
180
44
33
120 119
202
8
140
191
71
73
350 Koopwoningen
Huurwoningen
300
Aan
tal w
onin
gen
250
200
100
50
150
01990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 20012000 2002 2003 2004
5 | Resultaten van de vernieuwing 57
Een overzicht van de vernieuwingNieuwbouwVan 1990 tot en met 2005 zijn ca. 2.300 nieuwe woningen opgeleverd. Voor2006 staan ca. 500 opleveringen gepland. Het aantal koopwoningen stijgt delaatste jaren. Dat geldt ook voor het aantal eengezinswoningen. Verder is eengroot aantal woningen voor ouderen gerealiseerd.
RenovatieTussen 1990 en 2005 zijn circa 1.700 woningen ingrijpend gerenoveerd, doormiddel van het samenvoegen van woningen, wijzigingen in de plattegronden,het ‘opplussen’ van complexen en het bijplaatsen van liften. Opplussen, oor-spronkelijk ontwikkeld door de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting(SEV), is het verbeteren van bestaande woningen en woongebouwen zodatouderen en mensen met een lichte functiestoornis kunnen wonen in een toegankelijk, bruikbaar en veilig huis.
Verkoop huurwoningenSinds eind jaren negentig is de verkoop van huurwoningen op gang gekomen.Tot 2005 zijn er ca 2.250 woningen aangewezen door de woningcorporatiesvoor verkoop, waarvan inmiddels bijna 25% daadwerkelijk is verkocht.De voortgang van de verkoop is sterk afhankelijk van het aantal verhuizingenbinnen een woningcomplex.
Openbare ruimteDe vernieuwing van de openbare ruimte is in principe de verantwoordelijk-heid van de gemeente Den Haag. Aansprekende voorbeelden van de aanpakvan het publieke domein in de afgelopen jaren zijn het Melis Stokepark enhet Eekhoornradeveld, waar tevens een nieuw wijkcentrum voor Bouwlust isgebouwd (in de volksmond al de ‘Groene Kikker’ genoemd).
56
Resultaten tussen 1990 en 2005
> 2.300 nieuwe woningen gerealiseerd
> 1.700 woningen ingrijpend gerenoveerd
> 500 huurwoningen verkocht
Aantal nieuwbouwwoningen en verdeling eigendomsvorm 1990-2004
binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 56
1992Oosterhout
1983Almere
1993Dirkshorn
1994Avenhorn
1996Breda
opdrachtgever Stichting Garantie Woningbouw Jo Roelof Zeeman
project Jubileumboek 25 jaar
1982Anna Paulowna
1992Oosterhout
1996Breda
cgsmp
werkwerk:1
tijdschriften
cgsmp
werkwerk:2
ontwikkelen,bouwenenwonen
Diverse projecten in dit boekje zijn tot stand gekomen in samenwerking met Rutten Communicatieadvies en Kees de Graaf Vastgoedcommunicatie. Fotografie en illustraties o.a.: Theo Baart, Mark van den Brink, Hélène de Bruijn, Harry Cock, Lex Draijer, Herman Geurts, Rob ’t Hart, Luuk Kramer, Marsel Loermans, Cary Markerink, Leendert Masselink, Nout Steenkamp, Maarten van de Velde, Duco de Vries
8-138-13
tobecontinued...
werk:3