8 71+วิสุทธิมรรคแปล+ภาค+๓+ตอน+๑

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๑ - หนาท 1

ปกรณวเศษชอวสทธมรรค ภาค ๓ ขนธนเทศ บดน เพราะเหตทสมาธซงพระผมพระภาคเจาทรงแสดงออกไว ดวยหวขอคอจต ในบาทพระคาคา (ทนกเขปไดเบองตน) วา สเล ปตฏาย นโร สปโ จตต ป จ ภาวย----นน เปนอน ภกษผประกอบพรอมดวยสมาธภาวนาอนมนคง มอานสงสอนไดรบแลว โดย (ทไดบรรล) อภญญาดงกลาวมาน ไดบาเพญเสรจแลว ดวย อาการทงปวง* กแลปญญาอนอยในลาดบแหงสมาธนน ภกษผประกอบ พรอมดวยสมาธภาวนานนแลวพงลาเพญ (ตอไป) กแตปญญา นน เพราะทรงแสดงไวสงเขปนก กอนอนกไมเปนการงายแมแตจะ เขาใจ (เสยแลว) จะกลาวไยถงจะบาเพญเลา เพราะเหตนน เพอ จะแสดงความพสดารแหงปญญานน และนย (วธ) ในการบาเพญดวย จงมปญหากรรม (ดง) น คอ (๑) อะไรเปนปญญา (๒) ไดชอวา ปญญา เพราะอรรถอะไร (๓) อะไรเปนลกษณะ เปนรส เปนปจจปฏฐาน และปทฏฐาน ของปญญานน * คาวา อาการทงปวง มหาฎกาทานชวยจาระไนใหฟงวา เชนอาการทไดอปจาร ไดอปปนา ไดวสภาวะ อาการทกาวลวงองคมวตกเปนตน อาการทหนายจากรปารมณ เปนตน อาการทฝกจต ๑๔ สถาน อาการทไดอานสงส ๕ เปนอาท


(๔) ปญญามกอยาง (๕) ปญญาจะพงบาเพญขนไดอยางไร (๖) อะไรเปนอานสงสแหงการบาเพญปญญา (ตอไป) น เปนคาวสชนาในปญหากรรมนน [๑. อะไรเปนปญญา] ปญหากรรม (ขอแรก) วา "อะไรเปนปญญา" นน มวสชนา วา ปญญามหลายอยางตางประการ อนจะวสชนาพยายามชแจกปญญา นนไปทกอยาง จะไมพงยงประโยชนทประสงคใหสาเรจ ทงจะพงเปน ไปเพอความเฝอยงขนดวย เพราะฉะนน ขาพเจาทงหลายจะกลาวหมาย เอาปญญาทประสงคในทนเทานน คอ วปสนาญาณ อนสมปยตดวย กศลจต (นนแล) เปนปญญา [๒. ไดชอวาปญญาเพราะอรรถอะไร] ปญหากรรม (ขอ ๒) วา "ไดชอวาปญญาเพราะอรรถอะไร" มวสชนาวา (ธรรมชาตอนนน) ไดชอวาปญญา เพราะอรรถวารทว อนความรทวนคออะไร คอรโดยประการตาง ๆ วเศษกวาอาการทร จกและอาการทรแจง จรงอย แมเมอสญญา (ความรจก) วญญาณ (ความรแจง) และปญญา (ความรทว) เปนความรดวยกน (แต) สญญากเปนแตความรจกอารมณวา (รปนน) มสเขยว มสเหลอง เปนตนเทานน ไมอาจใหถงความเขาตลอดซง (ไตร) ลกษณะ คอ อนจจง ทกขง อนตตา ได วญญาณ รอารมณวา (รป) เขยว


เหลอง เปนตนดวย ทาใหถงความเขาใจตลอดซง (ไตร) ลกษณะดวย*

แตไมอาจสงใหถงความเกดปรากฏขนแหงมรรคได สวนปญญารอารมณ และทาใหถงความเขาใจตลอดซง (ไตร) ลกษณะตามนยทกลาวแลว ดวย สงใหถงความเกดปรากฏขนแหงมรรคไดดวย อปมาเหมอน อยางวา เมอคน ๓ คน คอ คนหนงเปนทารกยงไมเดยงสา คนหนง เปนบรษชาวบาน คนหนงเปนเหรญญก มองดกองกหาปณะทตงไว บนเปน (กองเงน) ของเหรญญก ทารกยงไมเดยงสากรแตความงาม แปลก ๆ ยาว สน สเหลยม และกลม แหงกหาปณะทงหลายเทานน หารไมวา สงนเขาสมมตกนวาเปนแกว เปนเครอง (ซอหา) อปโภค และบรโภคแหงมนษยทงหลายได บรษชาวบานรความสดใสแปลก ๆ เปนตนดวย รวาสงนเขาสมมตกนวาเปนแกว เปนเครอง (ซอหา) อปโภคและบรโภคแหงมนษยทงหลายไดดวย แตไมรคดแยก (อยาง) นวา กหาปณะนแท กหาปณะนปลอม กหาปณะน (ปน) มเงนจรง ครงหนง เปนตน เหรญญกรประการทงหลายนนทกอยาง เมอรเลา * มหาฎกาตงปญหาวา วญญาณ ทาใหถง (ลกขณปฏเวธ) ความเขใจตลอดซงไตรลกษณได อยางไร ? แลวแกวา "เขาใจไดตามทางทปญญาชให" อธบายวา เมอวปสนาปญญาอนม ไตรลกษณเปนอารมณ รแจงแทงตลอดซงไตรลกษณไปหลาย ๆ วาระเขา วปสนายอมมไดแมดวย จตทเปนญาณวปยต (คอวญญาณ) ดวยอานาจความเคยชนดวยชานาญ ดงเชนการสาธยายพระ คมภรทชานาญ กวาไปไดกลอง ๆ โดยไมรความกได และวาลกขณปฏเวธ ในขอนกหมายเพยง วา ทาไตรลกษณเปนอารมณเทานน มใชรแจงแทงตลอด (ดวยปญญา) อธบายของพระฎกาจารยน กระเทอนถงโวหารทเราพดกนอย คอเราพดกนวาบถชน รธรรมเชนไตรลกษณไดเหมอนกน แตเปน "รดวยสญญา ไมใชรดวยปญญา" แตในฎกาน ทานวา "รดวยวญญาณ" ซงสงกวาสญญา


แมมองดกหาปณะกร แมฟงเสยงกหาปณะทเขาเคาะกร แมดมกลนด กร แมลนรสดกร แมชวดดวยมอกร เหรญญกนนรดวยวา "กหาปณะ นน ทาทบานชอโนน หรอทนคม ทนคร ทภเขา หรอทฝงแมนา ชอโนน ๆ" รแม (กระทง) วา อาจารยชอโนนทา ดงนฉนใด ขอ อปมยนกพงทราบฉนนน แทจรง สญญา (ความรจก) กเปนราวกะ การดกหาปณะแหงทารกยงไมเดยงสา เพราะถอเอาแตเพยงอาการท ปรากฏแหงอารมณโดยเปนสเขยวเปนตน วญญาณ (ความรแจง) เปนเหมอนการดกหาปณะแหงบรษชาวบาน เพราะถอเอาอาการแหง อารมณ (ทปรากฏ) โดยเปนสเขยวเปนตนดวย ใหถงความเขาใจ ตลอดซง (ไตร) ลกษณะสงขนไปกไดดวย ปญญา เปนดงการด กหาปณะแหงเหรญญก เพราะถอเอาการแหงอารมณโดยเปนสเขยว เปนตนกไดแลว และใหถงความเขาใจตลอดซง (ไตร) ลกษณะก ไดแลว ยง(สง) ใหถงความเกดปรากฏแหงมรรคสงขนไปกวานนกได ดวย เพราะเหตนน ความรโดยประการตาง ๆ วเศษกวาอาการทรจก และอาการทรแจงนนใด ความรน (แหละ) พงทราบวา เปนความร ทว คาทวา "ไดชอวาปญญา เพราะอรรถวารทว" นน ขาพเจา กลาวหมายเอาความรทวนแล กแลปญญานนน สญญาและวญญาณมอยในจตตบาทใด หาไดม ในจตตบาทนน (ดวย) โดยสวนเดยวไม๑ แตเมอใดปญญาม (ดวย) เมอนนกแยกจากธรรม (คอสญญาและวญญาณ) เหลานนไมได จง ๑. มหาฎกาวา เพราะปญญายอมไมเกดในจตตบาททเปนทเหตกะและอเหตกะ


เปนธรรมชาตทละเอยดเหนไดยาก เพราะมความตางทจะพงแยกออก ไมไดวา นสญญา นวญญาณ นปญญา๑ เพราะเหตนน ทานนาคเสน จงถวายพระพร (พระเจามลนท) วา "ดกรมหาบพตร กจททาไดยาก พระผมพระภาคเจาไดทรงทาแลว" พระเจามลนทตรสซกวา "ทาน นาคเสนผเจรญ กกจททาไดยากอะไรเลา พระผมพระภาคเจาไดทรง ทาแลว" ทานนาคเสนถวายวสชนาวา "ดกรมหาบพตร กจอนทาได ยากทพระผมพระภาคเจาไดทรงทา กคอตรสบอกการกาหนด (แยก) ธรรมทงหลายอนไมมรป คอจตและเจตสกเหลานทเปนไปในอารมณ เดยวกนอยวา นผสสะ นเวทนา นสญญา นเจตนา นจต" ดงน [๓. อะไรเปนลกษณะ ฯลฯ ของปญญา] สวนในปญหากรรม (ขอ ๓) นวา "อะไรเปนลกษณะเปนรส เปนปจจปฏฐาน และเปนปทฏฐานของปญญานน" มวสชนาวา ปญญา มการตรสรสภาวะแหงธรรมเปนลกษณะ มอนขจดเสยซงความมดคอ โมหะอนปดบงสภาวะแหงธรรมทงหลายเปนรส (คอเปนกจ) มความหาย หลงเปนปจจปฏฐาน (คอเปนเครองปรากฏหรอเปนผล) สวนสมาธจด เปนปทฏฐาน (คอเหตใกล) ของปญญานน โดยพระบาลวา "สมาหโต ยถาภต ชานาต ปสสต ผมจตเปนสมาธยอมรเหนตามเปนจรง๒" ๑. มหาฎกาทานชางคดเปรยบเทยบวา สญญาและวญญาณ แยกจากปญญาโดย เดดขาดได กเหมอนสขแยกจากปตโดยเดดขาดได สวนปญญาแยกจากสญญาและ วญญาณโดยเดดขาดไมได เหมอนปตแยกจากสขโดยเดดขาดไมได ๒. อง. ทสก. ๒๔/๓


[๔. ปญญามกอยาง] ปญหากรรม (ขอ ๔) วา "ปญญามกอยาง" มวสชนา วา โดยลกษณะคอความตรสรสภาวะแหงธรรม ปญญากอยางเดยวเทานน เปน ๒ อยาง โดย (จาแนก) เปนโลกยะ และโลกตตระ เปน ๒ อยางนยเดยวกนนน โดย (จาแนก) เปนสาสวะ (มอาสวะ) และ อนาสวะ (ไมมอาสวะ) เปนตน โดย (จาแนก) เปนนามววฏฐาปนะ (กาหนดนาม) และรปววฏฐาปนะ๑ (กาหนดรป) โดย (จาแนก) เปนโสมนสสหคตะ (รวมกบโสมนส) และอเบกขาสหคตะ (รวมกบ อเบกขา) และโดย (จาแนก) เปนทสนาภม (ชนเหน) และภาวนา- ภม (ชนเปน) เปน ๓ อยาง โดย (จาแนก) เปนจนตามยะ สตมยะ และภาวนา- มยะ เปน ๓ อยางนยเดยวกนนน โดย (จาแนก) เปนปรตตารมมณะ มหคคตารมมณะและอปปมาณารมมณะ โดย (จาแนก) เปนอายโกศล อปายโกศล และอปายโกศล และโดย (จาแนก) เปนอภนเวส ๓ ม อชฌตตาภนเวส (มงมนขางใน) เปนตน เปน ๔ อยาง โดยเปนญาณในอรยสจ ๔ และโดยเปนปฏ- สมภทา (ญาณ) ๔ แล ในสวนแหงปญญาทงหลายเหลานน สวนแหงปญญาทเปนอยาง เดยว มเนอความงายอยแลว ๑ ปาฐะในมหาฎกาเปน.....ววฏาน


[ปญญา ๒] ในสวนแหงปญญาทเปน ๒ อยาง (มอธบายดงน) (ในทกะท ๑) ปญญาเปน ๒ อยาง โดยเปนโลกยะ และโลกตระ ดงนคอ ปญญาทสมปยตดวยโลกยมรรค เปนโลกยปญญา ปญญาท สมปยตดวยโลกตรมรรค เปนโลกตรปญญา ในทกะท ๒ ปญญาทเปนอารมณแหงอาสวะทงหลาย (คอสนบ สนนอาสวะ) เปนสาสวปญญา ปญญาทไมเปนอารมณแหงอาสวะ เหลานน (คอไมสนบสนนอาสวะ) เปนอนาสวปญญา กปญญา ๒ น โดยเนอความกเปนโลกยปญญาและโลกตรปญญานนเอง นยแมใน สาสวทกะอนเชนวา ปญญาทประกอบกบอาสวะ เปนสาสวปญญา ปญญาทไมประกอบกบอาสวะ เปนอนาสวปญญา ดงนกด กดจนยนน (คอโดยความกเปนโลกยะโลกตระเหมอนกน) ดงน ปญญาเปน ๒ อยาง โดยเปนสาสวะและอนาสวะ ในทกะท ๓ ปญญาเปน ๒ อยาง โดยเปนนามววฏฐาปนะ และรปววฏฐาปนะ ดงน คอ ปญญาในการกาหนดรปขนธ ๔ แหง ภกษผใครจะเรม (ทา) วปสนาอนใด ปญญาอนน เปนนามววฏฐา- ปนปญญา ปญญาในการกาหนดรปขนธ (แหงภกษนน) อนใด ปญญา อนน เปนรปววฏฐาปนาปญญา ในทกะท ๔ ปญญาเปน ๒ อยาง โดยเปนโสมนสสหคตะ และ อเบกขาสหคตะ ดงนคอ ปญญาในกามาวจรกศลจต ๒ ดวง และใน มรรคจตทเปนไปในจตถฌานโดยปญจกนย ๑๖ ดวง เปนโสมนสสหคต-


ปญญา ปญญาในกามาวจรกศลจต ๒ ดวง และในมรรคจต อนเปน ไปในปญจมฌาน ๔ ดวง เปนอเบกขาสหคตปญญา๑

ในทกะท ๕ ปญญาในปฐมมรรค เปนทสนภมปญญา ปญญา ในมรรค ๓ ทเหลอ เปนภาวนาภมปญญา ปญญาเปน ๒ อยาง โดย เปนทสนภม และภาวนาภม ดงนแล [ปญญา ๓] ในตกะ (หมวดปญญา ๓) ทงหลาย (มอธบายดงน) ในตกะท ๑ ปญญาทไมไดฟงแตคนอนไดมา เปนจนตามยปญญา เพราะสาเรจโดยลาพงความคดของตนเอง ปญญาทฟงแตผอนแลวจงได มาเปนสตมยปญญา เพราะสาเรจดวยอานาจการฟง ปญญาทถงอปปนา๒

อนสาเรจดวยอานาจภาวนาอยางใดกแลวแต เปนภาวนามยปญญา สม คา (ในวภงค) กลาวไววา "ในปญญา ๓ นน จนตามยปญญาเปนไฉน ? บคคลไมไดฟงแตผอนแลวแลไดซงกมมสกตาญาณ หรอซงสจจานโล- มกญาณ (คอวปสนาญานอนเปนไปโดยนย) วา รปไมเทยงกด วา เวทนา สญญา สงขาร วญญาณไมเทยงกด หรอซงขนต (ความอาจเหน ๑. ฌานตามบาลพระสตรเปนจตกนย คอเปนฌาน ๔ ทงนน แตในอภธรรมทานจด ใหมใหเปนปญจกนย คอเปนฌาน ๕ โดยลวงองคไปขนละ ๑ ๆ อเบกขาไปมเอาในฌาน ท ๕ พงทราบวาในทนทานกลาวฌานโดยปญจกนยนน ๒. คาวาปญญาถงอปปนา (อปปนาปปตตา ปา) น ฟงอยางไรอย เพราะ เคยฟงแตวา อปปนาเปนเรองของจต มหาฎกาทานกรสกอยางไรอยเหมอนกน จงแก ไววา "คาวาปญญาถงอปปนาน ทานกลาวเพอแสดงภาวนามยปญญาทถงสดยอด น ปน อปปนาปปตตาว ภาวนามยา แตไมใชภาวนามยปญญาถงอปปนาดอก" ถอเอา ความวาปญญาของผทไดอปปนา กจะไดกระมง ?


ได) ทฏฐ (ความเหน) รจ (ความพอใจ) มต (ความร) เปกขะ (ความคนพบ) ธมมนชฌานขนต (ความทนตอความเพงแหงธรรม) อนเปนอนโลมกะ (คอควรแกธรรมคอการงานทประสงคจะทาไมขด กน) รปเดยวกนนน ในกมมายตนะ (อายตนะคอการงาน) ทงหลาย ทบคคลจดทาดวยโยคะ (คอปญญา) กด ในสปปายตนะ (อายตนะ คอศลปะ) ทงหลายทบคคลจดทาดวยโยคะ (คอปญญา) กด ในวชา- ฐานะ (คอวทยาการเสกเปา ?) ทงหลาย ทบคคลจดทาดวยโยคะ (คอ ปญญา) กดอนใด ความรนเรยกวา จนตามยปญญา สตมยปญญาเปนไฉน ? บคคลไดฟงแตผอนแลวจงไดซงกมมส- กตาญาณ ฯลฯ อนใด ความรนเรยกวา สตมยปญญา (ภาวนามยปญญาเปนไฉน ?) ความรของผเขาสมาบตทกอยาง เรยกวาภาวนามยปญญา๑" ปญญาเปน ๓ โดยเปนจนตามยปญญา สตมยปญญา และภาวนา- มยปญญา ดงกลาวมาฉะน ในตกะท ๒ ปญญาเปน ๓ โดยเปนปรตตารมมณปญญา มหคค- ตารมมณปญญา และอปปมาณารมมณปญญา อยางน คอ ปญญาทปรารภ ธรรมทงหลายอนเปนกามาวจรเปนไป เปนปรตตารมมณปญญา ท ปรารภธรรมทงหลายอนเปนรปาวจรและอรปาวจรเปนไป เปนมหคค- ตารมมณปญญา ปญญา ๒ นนเปนโลกยวปสนาปญญา ปญญาทปรารภ พระนพพานเปนไป เปนอปปมาณารมณปญญา อปปมาณารมมณ- ๑. อภ. ว. ๓๕/๔๓๘


ปญญา เปนโลกลตวปสนาปญญา๑ ในตกะท ๓ ความเจรญชอวาอายะ ความเจรญนนม ทาง คอสงทไมเปนประโยชนเสอมไปทาง ๑ ประโยชนเกดขนทาง ๑ ความ ฉลาดใน ๒ ทางนน ชออายโกศล ดงบาลวา "ในโกศล ๓ นน อาย- โกศลเปนไฉน ? ผมปญญารวา "เมอเรามนสการธรรมเหลานอย อกศลธรรมทงหลายทยงไมเกดกไมเกดขนดวย อกศลธรรมทงหลายท เกดขนแลวกละไปดวย อนงเลา เมอเรามนสการธรรมเหลานอย กศล ธรรมทงหลายทยงไมเกดมาเกดขนดวย กศลธรรมทงหลายทเกดขนแลว มาเปนไปเพอภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทดวย" ปญญาคอความรทว ฯลฯ ความไมหลง ความวจยธรรมได ความเหนถกตองในความไม เกดขนและความเสอมไปแหงอกศลธรรมทงหลาย และในความเกดขน และความเจรญแหงกศลธรรมทงหลายดวย แหงผมปญญานน อนใด อนนเรยกวา อายโกศล" ดงน๒

สวนความเสอมชอวา อาปายะ ความเสอมนนกม ๒ ทาง คอ ประโยชนเสอมไปทาง ๑ สงทไมเปนประโยชนเกดขนทาง ๑ ความ ฉลาดใน ๒ ทางนน ชออปายโกศล ดงบาลวา "ในโกศล ๓ นน อปายโกศลเปนไฉน ? ผมปญญารวา "เมอเรามนสการธรรมเหลานนอย ๑. มหาฎกาวา โลกตรวปสนาปญญานนหมายถงมรรคปญญา จรงอยมรรคปญญา นน แมม ไดยดไตรลกษณมความไมเทยงแหงสงขารเปนตน กเรยกวาวปสนาได เพราะ เตมไปดวยวปสนากจ หรอเพราะเหนอยางวเศษซงลกษณะอนแทจรงแหงพระนพพาน แตสวนโคตรภญาณเปนอปปมาณารมมณะกจรง แตเพราะโคตรภญาณนนอยในฐานเปน อาวชชนะแหงวรรค จงไมไดชอวาวปสนา ๒. อภ. ว. ๓๕/๔๓๙-๔๔๐


กศลธรรมทงหลายทยงไมเกดกไมเกดขนดวย" ดงนเปนตน๑ สวนวา ความฉลาดอนเปนไปทนท คอ เกดขนฉบพลนในอบาย คอ เหตแหงความสาเรจแหงธรรมทงหลายนน ๆ ทกสถาน ชอวาอปาย- โกศล ดงบาลวา "ปญญาอนเปนอบายในการลาอกศลธรรมและเจรญ กศลธรรมนนทกอยาง ชออปายโกศล"๒ ดงน ปญญาเปน ๓ โดยเปนอายโกศล อปายโกศล และอปายโกศล ดงกลาวมาฉะน ในตกะท ๔ ปญญาเปน ๓ โดยเปนอชฌตตาภนเวสเปนตน อยางนคอ วปสนาปญญาท (กาหนด) ถอเอาขนธของตนปรารภไป เปนอชฌตตาภนเวสปญญา (ปญญาอนมงมนขางใน) ท (กาหนด) ถอ เอาขนธของผอน หรอรภายนอกทไมเนองดวยอนทรยปรารภไป เปน พหทธาภนเวสปญญา (ปญญาอนมงมนขางนอก) ท (กาหนด) ถอ เอาขนธขางในและขนธขางนอกทงสองปรารภไป๓ เปนอชฌตตพหท- ๑. ๒. อภ. ว. ๓๕/๔๔๐ ททานอธบายอปายโกศลวาเปนความฉลาดในอบายทเกดขนฉบพลนทนทนน มหา ฎกาอธบายสนบสนนวา เมอกจรบดวยหรอภยเกดขน ความฉลาดแกไขใหกจสาเรจ หรอใหปลอดภยไดทนท เปนอปายโกศล แตพจารณาลาดบความแลวกไมเหนเหตวาทาไมจงตอง "ฉบพลนทนท" ตางวา ตรองหาอบายทจะละและทจะเจรญชาไปสก ๑ ชวโมง จงไดอบายนน ดงนจะไมนบเปน อปายโกศลหรอ ในบาลกมไดมคาวาฉบพลนทนท เหนวาถอเอาความเทาบาลกดแลว ๓. ขอนมหาฎกาชวยไขความวา กาหนดทงสองขางตามลาดบกน คอกาหนดขาง


ธาภนเวสปญญา (ปญญาอนมมมนทงขางในทงขางนอก) [ปญญา ๔] ในจตกกะ (หมวดปญญา ๔) ทงหลาย (มอธบายดงน) ในจตกกะท ๑ ปญญาเปน ๔ โดยเปนญาณในอรยสจ ๔ ดงนคอ ความรอนปรารภทกขสจเปนไป เปนญาณในทกข ความรอนปรารภ ทกขสมทยเปนไป เปนญาณในทกขสมทย ความรอนปรารภทกขนโรธ เปนไป เปนญาณในทกขนโรธ ความรอนปรารภทขนโรธคามน- ปฏปทาเปนไป เปนญาณในทกขนโรธคามนปฏปทา ในจตกกะท ๒ ความร ๔ อนถงซงความแตกฉานในวตถ ๔ ม อรรคเปนตน ชอวาปฏสมภทา ๔ สมพระบาลวา "ความรในอรรถ ชออตถปฏสมภทา ความรในธรรม ชอธมมปฏสมภทา ความรในการ กลาวธรรมนรต (คอภาษาทด ภาษาทถกตอง)๑ ชอนรตปฏสมภทา ความรในความรทงหลาย ชอปฏภาณปฏสมภทา"๒ ดงน ในแลวกกาหนดขางนอกตดตอกนไป อกนยหนงหมายความวา กาหนดปญจขนธรวม กนไปทเดยว ไมจาแนกขอ โดยนยวา ยกจ สมทยธมม สพพนต นโรธธมม ๑. อตถธมมนรตตาภลาเป ศพท อตถ ดเหมอนจะเกน พจารณาแลวไดความวา ภาษาทดนนทานเรยก ธรรมนรต เหนไดในตอนอธบาย-' "ตนสา ธมมนรตตส ตาย สภาวนรตตยา... มลภาสาย ปเภทคต าณ- ความรอนถงซงความแตกฉานในมล- ภาษา...อนเปนภาษาแท (ไมวปรต) ซงไดชอวา ธรรมนรต นน " ดงน ปาฐะในมหาฎกากไมมอตถ ทานลขตไววา "ธมมนรตตาภลาเปต เอตถ ธมมสทโท สภาววาจโกต กตวา อาห ยา สภาวนรตตต อวปรตนรตตต อตโถ- ทานทาความ อธบายวา ธมม ศพทในบทวา ธมมนรตตาภลาเป นบงสภาวะ จงกลาววา ยา สภาวน- รตต-ภาษาทแทใด หมายความวาภาษาทไมวปรต" ดงน ในทนจงแปลตด อตถ ออก ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๙๘


[อตถปฏสมภทา] ในวตถ ๔ นน คาวา "อรรถ" นน โดยสงเขปเปนคาเรยกผลท เผลดมาแตเหต จรงอย ผลทเผลดมาแตเหต ทานเรยกวา 'อรรถ' เพราะเหตทถง คอไดบรรลโดยทานองแหงเหต (คอเปนไปตามเหต) แต (วา) โดยประเภท ธรรม ๕ น คอสงทเกดเพราะปจจยอยางใด อยางหนง พระนพพาน* เนอความแหงภาสต วบาก กรยา พงทราบ วาชออรรถ ความรอนถงซงความแตกฉานในอรรถนน แหงบคคลผ พจารณาอรรถนน ชอวา อตถปฏสมภทา [ธมมปฏสมภทา] คาวา 'ธรรม' นนเลา โดยสงเขปกเปนคาเรยกปจจย จรงอย ปจจย ทานเรยกวาธรรม เพราะเหตทจดแจงผลนน ๆ คอยงผลนน ๆ ให เปนไปหรออานวยใหถงผลนน ๆ แต (วา) โดยประเภท ธรรม ๕ น คอ เหตทยงผลใหเกดอยางใดอยางหนง อรยมรรค ภาสต กศล อกศล พงทราบวาชอธรรม ความรอนถงซงความแตกฉานในธรรม นนแหงบคคลผพจารณาธรรมนน ชอวาธมมปฏสมภทา แทจรง ความ (ทแจกอรรถธรรมเปน ๕ ๆ) นแหละ ทาน จาแนกแสดงไวในอภธรรมโดยนยวา "ความรในทกขเปนอตถปฏสม- ภทา ความรในทกขสมทยเปนธมมปฏสมภทา ความรในทกขนโรธ เปน อตถปฏสมภาทา ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา เปนธมมปฏสมภาทา ความรในเหต เปนธมมปฏสมภทา ความรในผลทเผลดมาแต * จดพระนพพานเปนผลอยางไรอย ? นาจะกลาว 'อรยผล' จะไดเขาคกบ 'อรยมรรค' ในธมมปฏสมภทา


เหต เปนอตถปฏสมภทา ธรรมเหลาใดชาตะแลว เปนแลว ไดกาเนดเกดสาเรจแลว ปรากฏ ขนมาแลว ความรในธรรมเหลานเปนอตถปฏสมภทา ธรรมเหลานน ชาตแลวเปนแลว... แตธรรมใด ความรในธรรมนน* เปนธมมปฏ- สมภาทา ความรในชรามรณะ เปนอตถปฏสมภทา ความรในชรามรณ- สมทย เปนธมมปฏสมภทา ฯลฯ ความรในสงขารนโรธเปนอตถ- ปฏสมภทา ความรในสงขารนโรธคามนปฏปทา เปนธมมปฎสมภทา ภกษในธรรมวนยนยอมรซงธรรมอนเปน สตตะ เคยยะ ฯลฯ เวทลละ ความรธรรมนเรยกธมมปฏสมภทา ภกษนนยอมรเนอความ แหงภาษตนน ๆ นนแหละ วานเปนความแหงภาษตน นเปนความ แหงภาษตน ความรเนอความแหงภาษตน เรยกอตถปฏสมภทา ธรรมทงหลายทเปนกศลเปนไฉน ? สมยใดจตเปนกายาวจรกศล เกดขน ฯลฯ ธรรมเหลานเปนกศล ความรในธรรมเหลานเปนธมม- ปฏสมภทา ความรในวบากแหงธรรมเหลานน เปนอตถปฏสมภาทา" ดงนเปนตน [นรตปฏสมภทา] ขอวา 'อตถธมมนรตตาภลาเป าณ' มอรรถาธบายวา สภาวนรต (ภาษาทแท) คออพยาภจารโวหาร (ถอยคาทใชกนเปน * เตส ธมเมส ต. ศพทนตองรบกบ ย. ศพท-ยมหา ธมมา แตวจะไมเสมอกน นาจะเรยงเพลนเนองมาแต อเมส ธมเมส ขางหนากระมง มองไมเหนเหตทจะตองเปน พหวจนะ ในทนจงแปลแกเปนเอกวจนะ คอเปน ตสม ธมเม


ตายตว ไมวปรตคลาดเคลอน) อนใดในอรรถและธรรมนน๑ ความ รในการกลาวถอยคาอนนน คอในการพดในการเปลงขนซงถอยคาอน นน ไดแกความรอนถงซงความแตกฉานในมลภาษาของสรรพสตวทง หลาย คอภาษามคธ อนเปนสภาวนรต (ภาษาแท) ซงไดชอวา ธรรมนรต (ภาษาด) นนโดยนยวา พอไดยนถอยคาทพด ทกลาว ท เปลงขนนน กรวานเปนสภาวนรต นไมใชสภาวนรต ดงน เปนนรต- ปฏสมภทา จรงอย ผถงนรตปฏสมภทา พอไดยนคาวา ผสโส เวทนา ดงนเปนตน กยอมรใดวานเปนสภาวนรต แตไดยนคาวา ผสสา เวทโน ดงนเปนตนละ กรไดวานไมใชสภาวนรต๒

[ปฏภาณปฏสมภทา] ขอวา 'าเณส าณ' มอรรถาธบายวา ความรอนมความ รเปนอารมณแหงบคคลผพจารณา (โดย) ทาความรในความรทงปวง ใหเปนอารมณ หรอวา ความรอยางกวางขวางดวยอานาจอารมณและ กจของตนเปนตน ในความรทงหลายตามทกลาวมานน เปนปฏภาณ- ปฏสมภทา๓

๑. เพราะม อตถ ศพทเดยวเปนเหต ดงกลาวในเชงอรรถ ๑ หนา ๑๒ ทานจงไข ความเจอน ๆ ออกมาดงน ถาไมม ตสม อตเถ ธมเม จ เสยกหายเจอนเขารองรอยสนท ๒. นรต เปนเรอง 'พดเปน' ทานอธบายอยางไรลงทายกลายเปน 'ฟงเปน' และ ทวาภาษามคธเปนมลภาษานน ตองหมายเฉพาะในชมพทวป ไมใชทงโลก ๓. ปฏภาณ เราสอนกนวาหมายถงเชาวไวไหวพรบทจะโตตอบและทจะทาใหสบ เหมาะทนท แตทานอธบายคลม ๆ วารในรหรอรอยางกวางขวางอะไรไป เลยไมทราบวา ปฏภาณอยทตรงไหน


[ภมปฏสมภทาม ๒] กแลปฏสมภทาทง ๔ นน ยอมถงความแตกฉานในภม ๒ คอใน เสขภม ๑ ในอเสขภม ๑ ใน ๒ ภมนน ปฏสมภทาของพระอครสาวก และของพระมหาสาวกทงหลาย ถงความแตกฉานในอเสขภม ปฏสม- ภทาของพระเสขอรยสาวกทงหลาย เชนพระอานนทเถระ (เมอยงเปน พระเสขะ) ทานจตตคฤหบด และทานขชชตตราอบาสกา ถงความ แตกฉานในเสขภม [ปฏสมภทาแจมใสดวยอาการ ๕] อนง ปฏสมภทานนแมถงความแตกฉานในภม ๒ อยางน จะแจมใส ขนกดวยอาการ ๕ นคอ ดวยอธคม ดวยปรยต ดวยสวนะ ดวย ปรปจฉา และดวยบพโยคะ ในอาการเหลานน การบรรลพระอรหต ชอวาอธคม การเลาเรยนพระพทธวจนะชอวาปรยต การสนใจฟงพระ สทธรรมโดยเคารพ ชอวาสวนะ การกลาววนจฉยคณฐบทและอรรถบท ในคมภรทงหลายมบาลและอรรถกถาเปนตน ชอวาปรปจฉา๑ การ ประกอบเนอง ๆ ซงวปสสนาถงขนใกลอนโลมญาณและโคตรภญาณ๒

โดยภาวะแหงพระโยคาวจรผมการ (ทองเทยว) ไป ๆ มา ๆ๓ อยในศาสนา ๑. ปรปจฉา นยนทานมไดแปลวาไตถาม แตแปลวา 'ปรโต สพพโต าต อจฉา- ปรารถนาจะรโดยรอบคอโดยประการทงปวง' จงไดพดจาหาทางวนจฉยใหเปนทตกลง ในคณฐบท คอบททแปลยาก และอรรถบท คอบททอธบายยาก ในคมภรนน ๆ จน แตกฉาน ๒. มหาฎกาวา หมายเอาขนสงขารเบกขาญาณ เพราะสงขารเบกขาญาณเปนไปใกลญาณ ทงสองนน ๓. คตปจจาคตก... มหาฎกาแปลวาผมความไปและกลบประกอบดวยภาวนานโยค แลว อธบายวาจะไปไหนและกลบจากไหน เชนจากทอยในสโคจรคาม กลบจากโคจรคามมา สทอย กพยายามทากรรมฐานอยเสมอ

อธบายอยางนเปนการยดพยญชนะตรงเกนไป ไมคานงถงความทควรจะเปนได หรอไม ในทนจงหาทางเขาไปอยางอนดงแปลไวนน


ของพระพทะเจาองคกอน ๆ ชอวาบพโยคะ อาจารยอนอกพวกหนงกลาววา ปจจย (เครองอดหนน) ของปฏสมภทา (ม ๘) คอ บพโยคะ ๑ พาหสจจะ ๑ เทศภาษ ๑ อาคม ๑ ปรปจฉา ๑ อธคม ๑ ครสนนสย ๑ มตรสมบต ๑ ในปจจยเหลานน บพโยคะกมนยดงกลาวแลวนนแล ความ ฉลาดในคมภรและสปปายตนะ (กระบวนศลปะ ?) ทงหลายนน ๆ๑ ชอวา พาหสจจะ ความฉลาดในโวหาร (ถอยคา) รอยเอด (ทองถน)๒ ชอ เทศภาษา แต (วา) โดยพเศษกความฉลาดในโวหารของชาวมคธ (นน แหละ) ชอเทศภาษา การเลาเรยนพระพทธวจนะ โดยทสดแมเพยง โอปมมวรรค๓ (สกวรรค ๑) ชออาคม การไตถามถงคาวนจฉยเนอ ความแหงคาถาแมคาถาหนง ชอวาปรปจฉา ความเปนพระโสดาบนกด ความเปนพระสกทาคามกด ความเปนพระอนาคามกด ความเปนพระ อรหนตกด ชอวาอธคม การอยในสานกของครทงหลายผมสตปฏภาณ มาก๔ชอวาครสนนสย ความไดมตรทงหลายเหนปานนนนนแล ชอวา มตรสมบต ดวยประการฉะน ในปจจยเหลานน พระพทธเจาและพระปจเจกพทธทงหลาย อาศย บพโยคะและอธคมเทานนทรงบรรลปฏสมภทา พระสาวกทงหลายอาศย ๑. หมายเอาเฉพาะคมภรและศลปะทหาโทษมได ๒. มหาฎกาวา ภาษาทองถนของพญา (เจาแผนดน) รอยเอดในบรรพกาล เรยกวา เอกสต- โวหาร (คา 'พญารอยเอด' น ไทยเรากพดกน แตดเหมอนความหมายวามากเทานน ในชมพ ทวป พญาอาจมถงรอยเอดจรง ๆ แตไทยเรามไมถงแน ๆ) ๓. หมายถงโอปมมวรรค ในมชฌมนกาย มลปณณาสก กระมง ? ๔. สตปฏภาณพหลาน มหาฎกาวาเปนพหสต มปฏภาณดวย


เหต (คอปจจย) เหลานนทกอยางจงไดบรรล อนง อนการประกอบ กรรมฐานภาวนาเปนสวนหนงตางหากสาหรบจะบรรลปฏสมภทาหามไม แตการบรรลปฏสมภทาสาหรบพระเสขะทงหลายกมขนในทสดแหงผล- วโมกขชนเสขะ สาหรบพระอเสขะทงหลายกมขนในทสดแหงผลวโมกข ชนอเสขะนนเอง จรงอย ปฏสมภทาทงหลายสาเรจแดพระตถาคตเจา ทงหลาย กดวยอรยผลแหงอรยบคคลเจาดวยอรยผลแหงอรยบคคลทง หลายเหมอนกน)๑

คาวา 'ปญญาเปน ๔ อยาง โดยเปนปฏสมภาทา ๔' ขาพเจากลาว หมายเอาปฏสมภทาเหลานแล [๕ ปญญาจะพงบาเพญขนไดอยางไร] สวนในปญหากรรม (ขอ ๕) วา "ปญญาจะพงบาเพญไดอยาง ไร" น มพรรณนาวา เพราะเหตทธรรมทงหลายอนแยกประเภทเปน ขนธ อายตนะ ธาต อนทรย สจจะ และปฏจสมบาท เปนตน เปน ภม (คอเปนพน) ของปญญาน๒ วสทธ ๒ นคอ สลวสทธ และจตตวสทธ ๑. มหาฎกาขยายความวา แมพระคณวเศษอน ๆ ของพระผมพระภาคเจาทกอยาง มพระ สพพญญตญาณเปนตน กมขนในทสดแหงผลวโมกขชนอเสขะเหมอนกน ๒. มหาฎกาทานมอรรถาธบายนาฟง คอทานตงปญหาขนวา เหตไฉนทานจงจดธรรม เปนปญญาภมหรอวปสนาภมมากอยางเชนน แมเพยงอยางใดอยางหนง เชนขนธอยาง เดยวกสาเรจประโยชนไดมใชหรอ ? แลวทานกแกวา อยางเดยวไมพอ เพราะสตวผจะ บาเพญวปสนาปญญานน แบงออกไดถง ๓ พวก วาโดยความหลงตด กม ๓ คอ หลงรป หลงรป และหลงทงสองอยาง วาโดยอนทรยก ๓ คอ อนทรยกลา อนทรยปานกลาง และอนทรยออน วาโดยความชอบใจ ก ๓ คอ ชอบสงเขป ชอบปานกลาง ชอบพสดาร ตางกเหมาะทจะถอเอารปตางกน เชนพวกหลงอรปกถอเอาขนธ เพราะขนธเปนอรปถง ๔ พวกหลงรปกถอเอาอายตนะ เพราะอายตนะเปนรปตง ๑๐ พวกหลงทงสองอยางก ถอเอาธาต เพราะธาตเปนทงสองสวน ฯลฯ


เปนมล (คอเปนรากเงา) วสทธ ๕ นคอ ทฏฐวสทธ กงขาวตรณวสทธ มคคามคคญาณทสนวสทธ ปฏปทาญาณทสนวสทธ ญาณทสนวสทธ เปนสรระ (คอเปนลาตวหรอลาตน) ของปญญาน เพราะเหตนน ปญญานน ภกษผทาความสงสมความรโดยการเลาเรยนและไตถามใน ธรรมทงหลายทเปนภมเหลานนแลว ยงวสทธ ๒ ทเปนมลใหถงพรอม แลวทาวสทธ ๕ ทเปนสรระใหถงพรอมอย (นนแหละ) จะพงบาเพญขน ได นเปนความสงเขปในปญหากรรมขอน สวนความ (ตอไป) น เปน ความพสดาร [ภมของปญญา] คาใดขาพเจากลาไววา "ธรรมทงหลายอนแยกประเภทเปนขนธ อายตนะ ธาต อนทรย สจจะ และปฏจสมบาทา เปนภม (ของปญญา น) ดงน บณฑตพงทราบวนจฉยความในคานนเปนอนดบแรก [ขนธ] คาวา ขนธ ไดแกขนธหา คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญา- ขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ [รปขนธ] ในขนธหานน ธรรมชาตอนมความสลายไป โทรมไป เพราะ ปจจยทเปนขาศกทงหลายมหนาวเปนตนเปนลกษณะทกอยาง* พงราบ วาชอวารปขนธ (กองรป) เพราะ (เรยก) รวมธรรมชาตทงปวงนน เขาดวยกน อนวาธรรมชาตนนน แมเปนอยางเดยวโดยลกษณะคอ ความสลาย (แต) กเปนสอง โดยแยกเปนภตรป และอปาทายรป * ยงก จ แปลวา 'ทกอยาง' กไดในท ๆ เหมาะแมในมหาฎกากแกไววา 'ยงกจต อนวเสสปรยาทาน'


[ภตรป] ในรป ๒ อยางนน ภตรปม ๔ คอ ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต ลกษณะ รส (คอกจ) ปจจปฏฐาน (คอผล) ของธาต ๔ นน ไดกลาวไวแลวในจตธาตววฏฐาน แตวาโดยปทฏฐาน (คอเหตใกล) ธาตทกอยางนนแตกมธาตทเหลออก ๓ เปนปทฏฐาน [อปาทายรป] อปาทายรปม ๒๔ คอ ตา ห จมก ลน กาย รป เสยง กลน รส อตถนทรย ปรสนทรย ชวตตนทรย หทยวตถ กายวญญต วจวญญต อากาสธาต รปสส ลหตา (ความเบาแหงรป) รปสส มทตา (ความ ออนแหงรป) รปสส กมมตา (ความคลองแหงรป) รปสส อปจย๑

(ความเตบขนแหงรป) รปสส สนตต (ความสบตอแหงรป) รปสส ชรตา (ความทรดโทรมแหงรป) รปสส อนจจตา (ความไมยงยนแหงรป) กวฬงการาหาร [ลกษณะ ฯลฯ แหงอปาทายรป] [ปลาทรป ๕] ในอปาทายรปเหลานน ตา มความผองใสแหงภตรปพอกระทบรป ไดเปนลกษณะ๒ นยหนง มความผองใสแหงภตรปอนมกรรมทมความ ใครจะเหนเปนตนเหตเปนสมฏฐานเปนลกษณะ มอนเวยนอยในรป ทงหลายเปนรส มความเปนฐานทรองรบจกขวญญาณเปนปจจปฏฐาน ๑. ในทอนเปน อจจย กม ๒. หมายความวา ตรงทเปนตานน ภตรปมความผองใสจนสามารถกระทบรปคอเหน รปได ตรงไหนเหนรปได กรไดวาตรงนนเปนตา นยในหเปนตนกอยางเดยวกนน


มภตรปอนเกนแตกรรมทมความใครจะเหนเปนตนเหต เปนปทฏฐาน ห มความผองใสแหงภตรปพอกระทบเสยงไดเปนลกษณะ นย หนง มความผองใสแหงภตรปอนมกรรมทมความใครจะฟงเปนตนเหต เปนสมฏฐาน เปนลกษณะ มอนเวยนอยในเสยงทงหลายเปนรส ม ความเปนฐานทรองรบโสตวญญาณเปนปจจปฏฐาน มภตรปอนเกดแต กรรมทมความใครจะฟงเปนตนเหต เปนปทฏฐาน จมก มความผองใสแหงภตรปพอกระทบกลนไดเปนลกษณะ นย หนง มความผองใสแหงภตรปอนมกรรมทมความใครจะดมเปนตนเหต เปนสมฏฐานเปนลกษณะ มอนเวยนอยในกลนทงหลายเปนรส มความ เปนฐานทรองรบฆานวญญาณเปนปจจปฏฐาน มภตรปอนเกดแตกรรม ทมความใครจะดมเปนตนเหต เปนปทฏฐาน ลน มความผองใสแหงภตรปพอกระทบรสไดเปนลกษณะ นย หนง มความผองใสแหงภตรปอนมกรรมทมความใครจะลมเปนตนเหต เปนสมฏฐานเปนลกษณะ มอนเวยนอยในรสทงหลายเปนรส มความ เปนฐานทรองรบชวหาวญญาณเปนปจจปฏฐาน มภตรปอนเกดแตกรรม ทมความใครจะลมเปนตนเหต เปนปทฏฐาน กาย มความผองใสแหงภตรปพอกระทบโผฏฐพพะไดเปนลกษณะ นยหนง มความผองใสแหงภตรปอนมกรรมทมความใครจะถกตองเปน ตนเหตเปนสมฏฐานเปนลกษณะ มอนเวยนไปในโผฏฐพพะทงหลาย เปนรส มความเปนฐานทรองรบกายวญญาณเปนปจจปฏฐาน มภตรป อนเกดแตกรรมทมความใครจะถกตองเปนตนเหต เปนปทฏฐาน


[ลกษณะตา ฯลฯ ตามมตเกจอาจารย] ฝายอาจารยลางพวกกลาววา "ตา กคอความผองใสแหงภตรป ทงหลาย (สวน) ทยงดวยธาตไฟ ห จมก ลน กคอความผองใสแหง ภตรปทงหลาย (สวน) ทยงดวยธาตลม ธาตดน และธาตนา (ตาม ลาดบ) กาย กคอความผองใสแหงภตรปทกอยาง (เสมอกน)" อาจารยอกพวกหนงกลาววา "ตา คอความผองใสแหงภตรปทง หลาย (สวน) ทยงดวยไฟ ห จมก ลน กาย คอความผองใสแหง ภตรปทงหลาย (สวน) ทยงดวยโพรง (คออากาศ ? ) ลม นา และดน (ตามลาดบ)" อาจารยเหลานน นาบอกใหทานชกพระสตรมา (อาง) ทานจก ไมพบพระสตรเปนแนแททเดยว ยงอาจารยลางพวก (ชวย) อางเหตในคาของเกจอาจารยทกลาวมา นนวา "เพราะธาตทงหลายมธาตไฟเปนตน อนสงทเปนคณมรปเปนตน ตองชวยอนเคราะห"* อาจารยพวก (น) นน บณฑตพงกลาว (ดาน) ไดวา "ใครกนเลากลาวดงนวา สภาวะมรปเปนอาทเปนคณแกธาตม * มหาฎกาวา เกจอาจารยทกลาวอยางน ไดแกภกษลางพวกในนกายมหาสงฆกะ และ วาพระวสธรรมเปนตวตงทกลาววา "ธาตไฟยง (คอมมาก) ในตา ธาตลมยงในห ธาต ดนยงในจมก ธาตนายงในลน ธาตทกอยางเสมอกนในกาย (จงทาใหเหนใหไดยนได กลนไดรสไดสมผส)" สวนอกพวกหนงวา "ไฟยงในตา โพรงยงในห ลมยงในจมก นายงในลน ดนยงในกาย" แลวยงมอกพวกหนงชวยอางเหตวา "ไฟคอประทป อน รปคอแสงสวางตองชวยอนเคราะห ลม เสยงอนเคราะห ดน กลนอนเคราะห นา คอ เขฬะ รสอนเคราะห" ลทธของทานพวกนกชอบกล แตอาจารยวสทธมรรคนทานคานทงนน ฟงของทาน เขาใจยากสกหนอย


ไฟเปนตน ? เพราะวาในภตรปทงหลายอนมความเปนไปทแยกกนไม ออก ใคร ๆ กกลาวไมไดวา สงนเปนคณแกสงน สงนเปนคณแกสงน" แมอาจารยพวกนนจะพงกลาวตอไปอกวา "ทานทงหลายประสงค เอากจ (คอหนาท) เชนการทรงไวของธาตดนเปนตนได กเพราะความ ทภตรป (คอธาต) นน ๆ มมากในสมภาระ (คอองคอวยวะ ?) นน ๆ ฉนใด ขอทวารปเปนตนเปนคณแกธาตไฟเปนอาทนน กนาจะประสงค เอาได เพราะรปเปนตนปรากฏเปนจานวนมากในสมภาระทยงดวยธาต ไฟ (คอตา) เปนอาท กฉนนน" อาจารยเหลานน เราพงกลาว (คาน) วา "ขาพเจาทงหลาย กจะพงประสงค หากวากลนใน (เมลด) ฝายทยงดวยดนจะพงเปน กลนยง (คอฉน) กวากลนของดอกทยงดวยนา และสของนาเยนจะ พงจาก (ใส) กวาสของนารอนทยงดวยไฟบางละก แตเพราะทง ๒ อยางนนไมม เพราะเหตนน ทานทงหลายพงเลก๑การคดกาหนดความ แปลกกนแหงภตรปอนเปนทอาศยของปสาทรปมตาเปนตนเหลานน เสยเถด ควรถอเอายตนวา "รปรสเปนตนแหงภตรปทงหลายแม ในกลาปเดยวกน ไมม (อะไร) วเศษ (กวากน) กยงไมเหมอนกน ฉนใด ประสาททงหลาย มจกษประสาทเปนตน แมเหตแหงความ วเศษ (กวากน) อยางอนไมม (มน) กไมเหมอนกน ฉนนน"๒

๑. ปหาเยถ ปาฐะในมหาฎกาเปน ปหาย ถาเปนอยางนกตองสมพนธเปนบพกาลกรยา ใน คเหตพพ ประกอบความวา "พงเลก. . . เสย แลวถอเอา. . . เถด" ดจะเขาทกวา ปหาเยถ ซงตองแยกเปนประโยคหนงประดบประเดดอย ๒. ตอนเกจวาทะและคาคานน คอเอาความยากเตมท พจารณาดใหดเถด


(หากมคาถามวา ถาความแปลกความยงกวากนแหงภตรปไมม ดงกลาวนนไซร) กอะไรเลาเปนเหต (ใหปสาทรปเหลานน) ไม สาธารณะแกกนและกน ? (คาแกกพงมวา) กกรรมนนซเปนเหตแหง ความแปลกกนของปสาทรป มจกษเปนตนเหลานน เพราะเหตนน ความแปลกกนแหงปสาทรปเหลานน ยอมเปนเพราะความแปลกกน ของกรรม หาใชเปนเพราะความแปลกกนของภตรปไม ดวยวา เมอ ภตรป (เกด) มความแปลก (ยงหยอนกวากนขน) ความผองใส (ประสาท) ยอมไมเกดขนเปนแท จรงอย พระโบราณจารยทงหลาย กกลาวไววา "เมอภตรปทงหลายเสมอกน ความผองใส (ประสาท) จงม เมอภตรปทงหลายไมเสมอกน ความผองใส กไมม" ดงน ก ในปสาทรปเหลานนอนมความแปลกกน เพราะความแปลกกนแหง กรรมอยางน จกษและโสตรบวสยรป (คออารมณ ไดแกรปและเสยง) อนไม (มา) ถงตวได เพราะตาและหเปนเหตแหงวญญาณในวสย- รปอนมทอาศยไมตด (กบ) ทอาศยของตนเลย๑ (สวน) ฆานะชวหา และกาย รบไดแตวสยรปท (มา) ถงตวเขา เพราะฆานะชวหากาย เปนเหตแหงวญญาณในวสยรป อนตดทอาศยของตน ๆ อยแลวนนเอง โดยเปนทอาศย (ของวสยรป) และเปน (วสยรปในตว) เองดวย๒

๑. คอทอาศยของตาหกบทอาศยของรปเสยงนนไมตดกน ๒. คอทอาศยของกลน รส ตดอยในทอาศยของฆานะและชวหา สวนโผฏฐพพะตดอย ในกายเอง เพราะโผฏฐพพะกคอภตรป ๓ เวนอาโป


[ทตง ฯลฯ แหงปสาทรป] [จกข] ในปสาทรป ๕ น สงทในโลกเรยกวาจกษ เรยงรายดวยขนตา สดา วาวงามดวยแววตาดาและขาว (สณฐาน) คลายกบกลบบวขาบ นนใด แต (ตว) จกษ (แท ๆ นน เลก) โดยประมาณกสกเทา ศรษะเลน ไดรบอปการะอนธาตทง ๔ ซงมหนาทอาบ๑เยอตาทง ๗ ชน ดจนามนทคนราดลงไปในปยนน ๗ ชน อาบปยนนทกชนอย ฉะนน แลว (ธาตดน) ทรงไว (ธาตนา) ยด (ใหตดกน) ไว (ธาต ไฟ) ทาใหอนไว (ธาตลม) พยงไว ทาให ดงขตตยกมารมอปการะ อนพระพเลยงทง ๔ ผมหนาท (คนหนง) อม (คนหนง) ใหสรง สนาน (คนหนง) แตงองค (คนหนง) อยงานพด ทาถวายอย ฉะนน (และจกษนน) อนฤดจตและอาหารอปถมภไว อนอายอนบาล ไว อนอวนพโภครปมสกลนรสเปนตนแวดลอม ยงความเปนวตถ และเปนทวารตามควรแกวถจตทงหลายมจกขวญญาณเปนตน ใหสาเรจ ตงอย ณ ตาแหนง (ในรางกาย) ทเกดขนแหง (เงา) ทรวดทรง รางกาย๒ของรปทงหลายทอยตรงหนา ในกลางแววตาดา ทแววตาขาว ลอมอย ของสสมภารจกข (จกษพรอมทงสมภาระ คอเครองประกอบ) นน จรงอย แมพระธรรมเสนาบดกไดกลาวคานไววา ๑. พยาเปตวา มหาฎกาเตม ตาห เปนวเสสนะของ ธาตห แตในทนแปลเปน บพกาลกรยาใน สนธารณ. . . ๒. ทไทยเราเรยก 'ตกตา' (?)


"คนยอมเหนรปทงหลายดวยจกษประสาทใด จกษ ประสาทนนเปนของเลกละเอยด เปรยบไดกบ ศรษะเลน" ดงน

[โสตะ] สวนโสตะ กไดอปการะอนธาตมประการดงกลาวแลวทาให อน ฤดจตและอาหารอปถมภไว อนอายอนบาลไว อนอวนพโภครปมส เปนตนแวดลอม ยงความเปนวตถและเปนทวารตามควรแกวถจต ทงหลาย มโสตวญญาณเปนตนใหสาเรจ ตงอย ณ ตาแหนง (ใน รางกาย) ทมสณฐานดงวงแหวน มขนออนสนาตาลพอกพน (คอ ขนอยมาก) ภายในชอง สสมภารโสต (โสตพรอมทงสมภาระคอ เครองประกอบ)

[ฆานะ] ฆานะ กไดความอปการะ ความอปถมภ ความอนบาลและ เครองแวดลอมมประการดงกลาวแลว ยงความเปนวตถและเปน ตามควรแกวถจตมฆานวญญาณเปนตนใหสาเรจ ตงอย ณ ตาแหนง (ในรางกาย) มสณฐานดงกบแพะอยภายในชองสสมภารฆานะ (ฆานะ พรอมทงสมภาระคอเครองประกอบ)

[ชวหา] ชวหา กไดความอปการะ ความอปถมภ ความอนบาลและ เครองแวดลอมมประการดงกลาวแลว ยงความเปนวตถและเปนทวาร ตามควรแกวถจตมชวหาวญญาณเปนตนใหสาเรจ ตงอย ณ ตาแหนง


(ในรางกาย) มสณฐานดงปลายกลบอบล ทดานบนของสวนกลาง สสมภารชวหา (ชวหาพรอมทงสมภาระคอเครองประกอบ) [กาย] กแล ชอวาอปาทนรปในกายนยงมอยตราบใด ตราบนนกาย (ประสาท) กเปนอนไดความอปการะ ความอปถมภ ความอนบาล และเครองแวดลอมมประการดงกลาวแลวเหมอนกน ดงนามน (อาบ อย) ในเยอปยฝายฉะนน ยงความเปนวตถและเปนทวารตามควรแก วถจตมกายวญญาณเปนตนใหสาเรจ ตงอยในทกตาแหนง (แหงรางกาย) อนง ปสาทรปมจกษเปนตนนน บณฑตพงทราบวามนกโนม เอยงไปสโคจร (ทไป) ของมนมรปเปนตนนนเอง ดงง จรเข นก สนขบาน และสนขปา กคอยแตจะไปหาโคจรของตน กลาวคอจอม ปลวก นา อากาศ หมบาน และปาชาผดบฉะนน [โคจรรป ๔] สวนในโคจรรปทงหลาย มรปเปนตน ตอแตปสาทรปนนไป (มวนจฉย ดงน) รป มอนกระทบจกษเปนลกษณะ มความเปนวสยแหงจกขวญ- ญาณเปนรส (คอกน) มความเปนโคจรแหงจกขวญญาณนนแหละเปน ปจจปฏฐาน* (คอผล) มมหาภตรป ๔ เปนปทฏฐาน (คอเหตใกล) * คาวา วสยและโคจร เรากแปลวาอารมณดวยกนทงค แตไมเคยคดวนจฉยวาแปลก กนอยางไร มหาฎกาทานชางคดแคะไดใหเหนความแปลกกนได คอทานวาวสยภาโว ไดแก อนตถภาโว ความไมมในทอน หมายความวา จกขวญญาณยอมมในรป เทานน จะไปมในทอนหาไดไม เพราะฉะนนรปจงเปนวสย คอเปนขอบเขตแหงจกข- วญญาณ สวนโคจรตา ไดแก ตพพหลจารดา ความทองเทยวไปมากในรปนน หมาย ความวา จกขวญญาณกเวยนเกดอยในรปแลว ๆ เลา ๆ อยนนเอง


กแล ขอ (ทรปมมหาภตรป ๔ เปนปทฏฐาน) น ฉนใด อปาทายรปแมทงปวงกเปนฉนนน เปนแตในทใดทความแปลกออกไป ขาพเจาจงจกกลาว (ความทแปลก) ในทนน รปนนนมมากอยาง ดวยอานาจแหงส มสเขยวสเหลอง เปนตน เสยง มอนกระทบโสตเปนลกษณะ มความเปนวสยแหงโสต- วญญาณเปนรส มความเปนลกษณะ มความเปนวสยแหงโสต- ปฏฐาน มมากอยาง โดยนยเปนตนวาเสยงกลอง เสยงตะโพน กลน มอนกระทบฆานะเปนลกษณะ มความเปนวสยแหง ฆานวญญาณเปนรส มความเปนโคจรแหงฆานวญญาณนนแหละเปน ปจจปฏฐาน มมากอยาง โดยนยเปนตนวา กลนราก (ไม) กลน แกน (ไม) รส มอนกระทบชวหาเปนลกษณะ มความเปนวสยแหงชวหา- วญญาณเปนรส มความเปนโคจรแหงชวหาวญญาณนนแหละเปน ปจจปฏฐาน มมากอยาง โดยนยเปนตนวา รสราก (ไม) รสลาตน (ไม) [ภาวรป ๒] อตถนทรย มภาวะแหงหญงเปนลกษณะ มอนประกาศวาหญง เปนรส มภาวะคอการทา (อตถลงคะ) เพศแหงหญง (อตถนมตตะ) นมตแหงหญง (อตถกตตะ) กรยาแหงหญง และ (อตถากปปะ)


อากปแหงหญง๑ เปนปจจปฏฐาน ปรสนทรย มภาวะแหงชายเปนลกษณะ มอนประกาศวาชาย เปนรส มภาวะคอการทา (ปรสลงคะ) เพศแหงชาย (ปรสนมตตะ) นมตแหงชาย (ปรสกตตะ) กรยาแหงชาย และ (ปรสากปปะ) อากปแหงชาย เปนปจจปฏฐาน อตถนทรยและปรสนทรยทง ๒ นน ปกแผไปทวราง (ของ หญงชาย) ดงกายประสาทเหมอนกน แตไมถงกบจะกลาวไดวา มน ตงอยในโอกาสทกายประสาทตงอย หรอวามนตงอยในโอกาสทกาย- ประสาทมไดตงอยกตาม ความปะปนกนและกน (แหงภาวรปกบกาย ประสาท) กไมม ดงรปกบรสเปนตน (กมไดประปนกน๒) ฉะนน [ชวตรป ๑] ชวตทรย มการตามรกษาสหชรป (รปทเกดรวมกบตน) ไว เปนลกษณะ มการยงสหชรปเหลานนใหเปนไปเปนรส มอนดารงไว ๑. มหาฎกาอธบายวา ความกลมกลง และอวยวะมมอเทาเปนตน ไมกระดาง เปนอตถลงคะ ความมเนอถนนม ไมมหนวดเครา ถกผมและหมผา เปนอตถนมต เพราะเปนปจจยใหจาไดวา หญง การเลนดวยเครองตาขาวมกระดงและสากเปนตน ในตอนเปนเดก และการทางานเกยวดวย การทอมกรอดายเปนตน เปนอตถกตตะ คอกรยาของหญง อาการมยนเดนไมผานเผยเปนตน เปนอตถากปปะ อกนยหนง อตถลงคะ หมายถงอวยวะเพศของหญง อตถนมต หมายถงเสยงของหญง อตถกตตะ หมายถงกรยาตาง ๆ ของหญง มยน เดน นง เคยวกนเปนตนทมดเมยน อตถากปปะ หมายถงทรวดทรงของผหญง ๒. มหาฎกาวา ภาวรปกบกายประสาท ไมปะปนเกยวของกน เพราะมทอาศยตางกน สวนรป กบรส แมมทอาศยรวมกน กไมปะปนดาบเกยวกน เพราะมลกษณะตางกน


ไดซงสหชรปเหลานนแหละเปนปจจปฏฐาน มภตรปทตนจะพงใหเปน ไป (ดวยอานาจการตามรกษา) เปนปทฏฐาน กแล ชวตนทรยนน แมเมอวธาน (การทางาน) มลกษณะคอ การตามรกษาเปนตนยงมอย กยอมตามรกษาสหชรปทงหลายแตในขณะ ท (สหชรปทตนจะพงตามรกษานน) ยงมอยเทานน ดจนารกษาไมนา ทงหลายมอบลเปนตน (กแตในขณะทอบลเปนตนนนยงมอย) ฉะนน อนง ยอมรกษา (แต) ธรรม (คอสง) ทงหลายทเปนปจจบน (เกดขน เฉพาะหนา)* ตามทเปนของ ๆ ตน (ทอยในวสยทตนจะพงเลยงรกษา ?) ดจนางพระพเลยง กยอมเลยง (แต) พระกมารทไดพระกาเนดมา เฉพาะหนาแลว ตามทอยในหนาทของตน (เทานน) อนง ชวตนทรย นน ยอมเปนไปแตโดยสมพนธกบธรรม (คอสง) ทตนใหเปนไปเอง เทานน ดจนายเรอยอมเปนไปโดยผกพนกบสงทตนใหเปนไป (คอเรอ) ฉะนน หาเปนไปตอแตแตกทาลายไม เพราะ (เมอแตกทาลายแลวก) ไมมตนและสงทงหลายทตนจะพงใหเปนไปดวย (อนง) ยอมไมดารง (สหชรป) ไวไดในภงคขณะ เพราะตวเองกกาลงแตกอย ดงไสและ นามนกาลงสน ยอมไมดารงเปลวประทปไวไดฉะนน แตพงเหนวา ชวตนทรยนนหาใชไรอานภาพในการเลยงรกษา (สหชรป) การ (ยง สหชรป) ใหเปนไป และการดารงไว (ซงสหชรปนน) ไม เพราะ (ชวตนทรย) ยงกจนน ๆ (มการเลยงรกษาเปนตน) ใหสาเรจในขณะ ตามทกลาวแลว * ปาฐะในฉบบวสทธมรรคพมพไวเปน - ปจจยปปนเนป ธมมา ปาเลต ไมเหนทางท จะแปลใหไดความเลย พจารณารอบคอบแลวเหนวาจะเปน ปจจปปนเน----ธมเม แปล แลวไดความดตลอดถงประโยคอปมาดวย ดงทแปลไวนน


[หทยรป ๑] หทยวตถ มความเปนทอาศยแหงมโนธาตและมโนวญญาณธาต เปนลกษณะ มการรองรบธาตเหลานนแหละไวเปนรส มการแบก ธาตทงสองนนไปเปนปจจปฏฐาน หทยวตถนน อาศยโลหตมประการดงกลาวแลวในกายคตาสตกถา ไดอปการะทภตรป (๔) ซงมหนาทคาจนไวเปนตนทาให อนฤดจตและ อาหารอปถมภอย อายคอยเลยงรกษาอย ยงความเปนวตถ (ทตง) แหงมโนธาตและมโนวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตกบธาตทงสอง นน ใหสาเรจตงอยในภายในแหงหวใจ [วญญตรป ๒] ความเปลยนอาการ อนเปนปจจยแหงการคากาย การทรงกาย และการไหวกายทเปนสหชรปแหงวาโยธาต อนมจตทยงกรยามการยาง กาวเปนตนใหเปนไปเปนสมฏฐาน๑ ชอกายวญญต (กายวญญตนน) มอนประกาศความประสงคเปนรส มความเปนเหตแหงความไหวกาย เปนปจจปฏฐาน มวาโยธาตทมจตเปนสมฏฐานเปนปทฏฐาน กกรยา อนนนนทานเรยกกายวญญต เพราะเปนเหตให (ผอน) รความประสงค ดวยการไหวกาย และเพราะตวเองกพงรไดดวยกาย กลาวคอความ ไหวกายนนดวย๒ กและกรยาทงหลายมกาวและถอยเปนตน บณฑต ๑. ปาฐะในฉบบวสทธมรรคพมพไวเปน อตกกม-นนผด ทถกเปน อภกกม- ๒. หมายความวาวญญตมอรรถเปนทงเหตกตตและสยกตต (?)


พงทราบวา ยอมเปนไปได เพราะความไหวแมแหงอตชรรปเปนตน อน สมพนธกนโดยเฉพาะกบจตตชรปทไหวเพราะวญญตนน [วจวญญต] ความเปลยนอาการ ทเปนปจจยแหงความกระทบกนแหงอปา- ทนนรปแหงปฐวธาต๑ อนมจตทยงความเปลงวาจาใหเปนไปเปนสมฏ- ฐาน ชอวา วจวญญต มอนประกาศความประสงคเปนรส มความ เปนเหตแหงการเปลงคาพดเปนปจจปฐาน มปฐวธาตทมจตเปน สมฏฐานเปนปทฏฐาน กกรยาอนนนนทานเรยกวจวญญต เพราะ เปนเหตให (ผอน) รความประสงคดวยการเปลงคาพด และเพราะ ตวเองกพงรไดดวยวาจากลาวคอการเปลงคาพดนน เหมอนอยางวา บคคลเหนเครองหมาย (บอ) นา ม (รปไมททา เปน) หวววเปนตน ทเขายกขนผกไว (ทปลายคนโพง) ในปา กรไดวา นามอยทนน ฉนใด แมกายวญญตและวจวญญต บคคลจบการไหวกาย และการเปลงวาจาได กรไดฉนนน [บรเฉทรป ๑] อากาสธาต มการตดตอนรปเปนลกษณะ มอนประกาศรมรอบ ของรปเปนรส มขอบรองรปเปนปจจปฏฐาน หรอวามความทไมถก ภตรปสมผสและความเปนชองเปนรเปนปจจปฏฐาน มรปทถกตดตอน แลวเปนปทฏฐาน ในรปทงหลายทถกอากาศธาตไรเลาตดตอนแลว ยอมมการกาหนดไดวา รปน ทางนบน ทางนลาง และทางนขวาง ๑. หมายถงอวยวะทกระทบกนทาใหเกดอกขระเกดเสยง (?)


[วการรป ๓] ลหตา (ความเบา) แหงรป มความไมอดยาดเปนลกษณะ ม อนบรรเทาเสยซงความหนกแหงรปทงหลายเปนรส มการเปลยน (ทา) ไดเรวเปนปจจปฏฐาน มรปทเบาเปนปทฏฐาน มทตา (ความออนสลวย) แหงรป มความไมแขงเปนลกษณะ มอนบรรเทาเสยซงความกระดางแหงรปทงหลายเปนรส มความไมขด ในกรยาทงปวงเปนปจจปฏฐาน มรปทออนเปนปทฏฐาน กมมญญตา (ความควรแกการงาน) แหงรป มความคลองแคลว อนอนกลแกกรยาทางรางกายเปนลกษณะ มอนบรรเทาเสยซงความไม คลองแคลวเปนรส มความไมทพลภาพเปนปจจปฏฐาน มรปทใช การไดเปนปทฏฐาน กวการตา (ความทรปมออาการตางจากรปของคนตาย) ๓ น ยอม ไมละกนและกน แมเมอเปนเชนนน ความแปลกกนแหงวการตา ๓ นน กพงทราบไดดงน คอ :- รปวการใดเปนความเบาแหงรปทงหลาย ดจรปของคนไมมโรค มความไมอดอาดและความเปลยน (ทา) ไดเรวเปนอาการทว ๆ ไป มปจจยอนเปนฝายตอตานความกาเรบแหงธาตททาใหรปหนก เปน สมฏฐาน๑ รปวการนนจดเปนรปสสลหตา (ความเบาแหงรป) รปวการใดเปนความออนแหงรปทงหลาย ดจหนงทขดดแลว ๑. ปจจยอนเปนฝายตอตานความกาเรบแหงธาต มหาฎกาวาไดแกฤดและอาหาร ท เปนสปปายะ


มความออนโดยทบงคบไดในกรยาทงปวงแปลก ๆ กน เปนอาการทว ๆ ไป มปจจยอนเปนฝายตอตานความกาเรบแหงธาตททาใหรปแขงกระ- ดางเปนสมฏฐาน รปวการนน จดเปนรปสสมทตา (ความออน สลวยแหงรป) สวนรปวการใด เปนความใชการไดแหงรปทงหลาย ดจทองท หลอมดแลว มความอนกลแกกรยาทางรางกายเปนอาการทว ๆ ไป ม ปจจยอนเปนฝายตอตานความกาเรบแหงธาตททาความไมอนกลแกกรยา ทางรางกายเปนสมฏฐาน รปวการนนจดเปนรปสสกมมญญตา (ความ ควรแกการงานแหงรป) [ลกขณรป ๔] อปจยะ (ความเตบ) แหงรป มความกอขนเปนลกษณะ มการ ยงรปทงหลายใหผด (คอโต) ขนไปภายหนาเปนรส มการมอบให (คอเหมอนเชอเชญใหถอเอา ?) เปนปจจปฏฐาน หรอวามความเปน รปบรบรณเปนปจจปฏฐาน มรปทเตบแลวเปนปทฏฐาน สนตต (ความสบเนอง) แหงรป มความเปนไปเปนลกษณะ มการสบตอไวเปนรส มความไมขาดสายเปนปจจปฏฐาน มรปทสบตอ กนมาไดเปนปทฏบาน รปทงสองนกเปนชอแหงชาตรปเทานนเอง แตวาตอนแสดง อเทศ ทานทา (เปนสอง) วา อปจยะ สนตต กโดยทชาตรปนนม อาการ (เปนไป) ตาง ๆ กนและโดยอานาจแหงเวไนยดวย แตเพราะ เหตวา ความตางกนโดยความหมายในบททงสองนนหามไม เพราะเหต


นนในนเทศแหงบทเหลาน จงกลาวไววา "อาจยะ (ความกอขน) แหงอายตนะทงหลายอนใด รปสสอปจยะ (ความเตบแหงรป) กอนนน รปสสอปจยะอนใด รปสสสนตต (ความสบเนองแหงรป) กอนนน"๑

ดงน แมในอรรถกถากกลาววา "ความเกดขน ชอวาอาจยะ ความ เตบขน ชอวาอปจยะ ความเปนไป ชอวาสนตต" แลวทาอปมาวา "อาจยะ ไดแกความเกด เหมอนเวลาทนา (ซม) ขนในหลมทเขาขด ไวรมฝงนา อปจยะ ไดแกความเตบขน เหมอนเวลาทนาเตม (หลม) สนตตไดแกความเปนไป เหมอนเวลาทนาลน (หลม) ไปฉะนน" และใน ทสดแหงอปมาทานกลาววา "ถามวา ดวยคานเทศ (ทวา 'อาจยะ (ความ กอขน) แหงาอายตนะทงหลาย' เปนตน) อยางนน เปนอนทานกลาว ขอความอะไร ? (ตอบวา) ทานกลาวอาจยะดวยอายตนะ กลาวอายตนะ ดวยอาจยะ๒" ดงน เพราะเหตนนความเกดขนทแรกแหงรปทงหลาย อนใด อนนนพงทราบเถดวา เรยกวาอาจยะ ความเกดขนแหงรปเหลา อนอนเกดตอเตมรปเหลานนขนไปอนใด อนนนพงทราบเถดวาเรยกวา อปจยะ เพราะปรากฏโดยอาการเตบขน๓ ความเกดขนแหงรปอน ๆ ๑. อภ. ส. ๓๔/๒๒๖ ๒. มหาฎกาอรรถาธบายวา อาจยะ อปจยะ และสนตต รวมเขาวา อาจยะ คาเดยวกได เพราะวาโดยความกเปนเรองกอเกดดวยกน เพราะฉะนนจงวา "กลาวอาจยะดวย อายตนะ" เหตวาอาจยะเปนตน ประกาศออกมาใหเหนไดกอายตนะทงหลาย อายตนะ ทงหลายเลากมความกอขนเปนสภาวะ คอวามความเกดขนเปนธรรมดา เพราะฉะนน จงวา กลาวอายตนะดวยอาจยะ' เพราะจะเรยกอายตนะไดกดวยความกอเกดขนเปนอาท ๓. ปาฐะในฉบบวสทธมรรคพมพไวแยกกนเปน วฑฒ อากาเรน นนคลาดเคลอน ทถก เขาสมาสเปน วฑฒอากาเรน เพราะม อนปปพนธากาเรน เปนบทเทยบยนอยขางหลง


อนเกดตอเตมรปเหลานนขนไปอกเรอย ๆ อนใด อนนนพงทราบ เถดวา เรยกวาสนตต เพราะปรากฏโดยอาการสบเนองกน ชรตา (ความทรดโทรม) แหงรป มความแกไปแหงรปเปน ลกษณะ มอนนาเขาไป (หาความแตกดบ) เปนรส มความทแมเมอ สภาวะ (มความหยาบแขงเปนตน) ยงมไดหายไป (แต) ความใหม (แหงรป) กหายไปไดเปนปจจปฏฐาน ดจความเกาแหงขาวเปลอกฉะนน มรปอนแกอยเปนปทฏฐาน ความแก (ทวา) น กลาวหมายเอาปากฏชรา (แกเปดเผย) เพราะแสดงความวการในอวยวะมฟนเปนตน โดยภาวะมความหกเปนตน สวนความแกแหงอรปธรรมทงหลาย จดเปนปฏจฉนนชรา (แกปก ปด) ความวการ (มความหกเปนตน) นน หามแกปฏจฉนนชรานน ไม อนง ความชราซงมในแผนดน นา ภเขา และจนทร สรย เปน ตน อนไดชอวา อวจชรา (ชราไมมเปลว) เลา ความวการนน กไมมเหมอนกน อนจจตา (ความไมยงยน) แหงรป มความแตกทาลายเปน ลกษณะ มความทรดลงไปเปนรส มความสนความเสอมเปนปจจ- ปฏฐาน มรปอนแตกทาลายอยเปนปทฏฐาน [โอชารป ๑] กวฬงการาหาร มดอชาเปนลกษณะ มอนนามาซงรปเปนรส มการคาจน (รางกาย) ไวเปนปจจปฏฐาน มวตถพงทาใหเปนคา แลวกลนกนเปนปทฏฐาน


สตวทงหลายยงชวตใหเปนไปไดดวยโอชาใด คาวา กวฬงการา- หารน เปนชอแหงโอชานนแล รปทมาในบาลมเทานเอง [อปาทายรปเพมเตมตามมตเกจอาจารย] แตในอรรถกถา ทานนาเอารปอน ๆ อก (มากลาวเพมเตมไว) อยางนคอ "พลรป (รปคอกาลง) สมภวรป (รปคอนาสมภวะ) ชาตรป (รปคอความเกด) โรครป (รปคอโรค) (และ) ตาม มตของอาจารยลางพวก (อกรป ๑ คอ) มทธรป (รปคอความงวง)" ดงนแลว ชกเอาคาบาล (ใน ข. ส. ๒๕/๔๓๕) มากลาว (เปน หลกฐาน) วา "อทธา มนส สมพทโธ นตถ นวรณา ตว" "พระองคเปนพระมนผตรสรเองแนแท นวรณทงหลายหามแก พระองคไม" ดงนเปนตนแลวคดคานวา มทธรปไมมแตอยางเดยว เทานน (แตอนทจรง แม) ในรปนอกน โรครปกเปนอนถอเอาแลว โดยถอชรตาและอนจจตา (เปนหลก) ชาตรป กเปนอนถอเอา แลวโดยถออปจยะ และสนตต (เปนหลก) สมภวรป กเปนอน ถอเอาแลวโดยถออาโปธาต (เปนหลก) พลรป กเปนอนถอเอา แลวโดยถอวาโยธาต (เปนหลก) แท เพราะเหตนน จงลง สนนษฐานไดวา ในรปเหลานน ไมมรปท (แยก) เปนสวนหนง


แมแตรปเดยว๑ อปาทายรปนม ๒๔ อยาง กบภตรปทกลาวมากอน ๔ อยาง เพราะฉะนน จงเปนรป ๒๘ อยาง ไมหยอนไมยง ดวยประการฉะน [รป ๑] รปทงปวงนนเปนอยางเดยว โดยนยเปนตนวา รปเปน นเหต (ไมใชเหต) เทานน เปน อเหตกะ (ไมมเหต) เปน เหตวปยต (ไมประกอบกบเหต) เปน สปปจจยะ (เปนไปกบปจจย) เปน โลกยะ (ถกประกอบไวในโลก) เปน สาสวะ (เปนไปกบอาสวะ) เทานน๒

[รป ๒] เปน ๒ อยางดวยอานาจแหงรป (หมวด ๒) มรปคอ อชฌต- ตกะ (รปภายใน) พาหระ (รปภายนอก) โอฬารกะ (รปหยาบ) ๑. มหาฎกาชวยอธบายมตเรองรปเพมวา "ในกายน พละ มอยจรง สมภวะ โรค และชาตกมอยจรง ทง ๔ นนาจดเปนอปาทายรป เพราะมหาภตรปมมนจงม เวนมหา ภตรปเสยมนกไมม" ดงน แตทานผแตงวสทธมรรคคานวา รปทวาเหลานมนรวมอย ในอปาทายรปและมหาภตรปแลว เชน โรครปกรวมอยในชรตาและอนจจตาแลว จง ไมควรแยกเปนรปอกสวนหนง สวนมทธรปทอรรถกถาคานวาไมมนน กเพราะมทธะ เปนนวรณ ไมใชรป อาจารยทกลาวมทธรปน ทานวาเปนฝายอภยคร ๒. หมายความวา เปนอยางใดอยางหนงกเปนอยางเดยว ไมมค คาวาเหต ไดแก กศลมลและอกศลมล มอโลภะ และโลภะเปนตน รปไมใชเหต ไมมเหต ไมประกอบ กบเหตเชนนน รปทเปนเหต. . . เชนนนหามไม รปเปนไปกบปจจย ไมมปญหา รปทไมอาศยปจจยไมม รปถกปจจยของตน ประกอบไว คอบงคบไวในโลกเทานน รปจงเปนแตโลกยะ รปโลกตตระไมม รป เปนไปกบอาสวะ หมายความวาเปนสงทอาสวะทงหลายพงยดหนวงเกาะเกยว


สขมะ (รปละเอยด) ทเร (รปในทไกล) สนตเก (รปในทใกล) นปผนนะ (รปสาเรจแลวคอสมบรณ) อนปผนนะ (รปไมสาเรจคอไมสมบรณ) ปสาทรป (รปใส) นปสาทรป (รป ไมใส) อนทรยะ (รปเปนใหญ) อนนทรยะ (รปไมเปนใหญ) อปาทนนะ (รปทกรรมครอง) อนปาทนนะ (รปทกรรมมไดครอง) เปนตน ในรปเหลานน รป ๕ อยาง มจกขรปเปนตน จดเปนอชฌตตกรป เพราะเปนไปเฉพาะอตภาพ รปทเหลอ (๒๓) จดเปนพาหรรป เพราะเปนไปภายนอกอตภาพนน รป ๑๒ อยาง คอ รป ๙ มจกขรปเปนตน (มรสรปเปนทสด) กบธาต ๓ เวนอาโปธาต จดเปนโอฬารกรป เพราะเปนสงพงถอเอา ดวยสามารถกระทบได รปทเหลอ (๑๖) จดเปนสขมรป เพราะ เปนสงตรงกนขามจากโอฬารกรปนน (คอไมเปนสงทพงถอเอาไดดวย การกระทบ) รปทเปนสขมรปนนแหละ จดเปนทเรรป เพราะเปนรปมสภาพ ทรไดยาก รปนอกน (คอโอฬารกรป) จดเปนสนตเกรป เพราะ เปนรปมสภาพทรไดงาย รป ๑๘ อยาง คอ ธาต ๔ กบรป ๑๓ มจกขรปเปนตน (ม หทยวตถรปเปนทสด) และกวฬงการาหาร จดเปนนปผนนรป เพราะ ลวงความเปนบรเฉทรปวการรปและลกขณรปเสย แลวกาหนดถอเอา ไดโดยสภาพทเดยว (เชนความแขนแขงเปนตน) รปทเหลอ (๑๐)


จดเปนอนปผนนรป เพราะเปนรปตรงกนขามจากนปผนนรปนน (คอกาหนดถอเอาโดยสภาพไมได) รป ๕ อยาง มจกขรปเปนตน ชอวา ปสาทรป เพราะเปนรป ใสผองดจหนาแวน โดยความเปนปจจยใหรบอารมณทงหลายมรป เปนตนได รปนอกนชอ นปสาทรป เพราะเปนรปตรงกนขามจาก ปสาทรปนน (คอไมใส) ปสาทรปนนเองรวมกบอนทรยรป ๓ มอตถนทรยเปนตน ชอวา อนทรยรป เพราะอรรถวาเปนใหญ๑ รปทเหลอชออนนทรยรป เพราะ เปนรปตรงกนขามจากอนทรยรปนน รปทขาพเจาจกกลาวขางหนาวา กมมชรป จดเปนอปาทนนรป เพราะเปนรปทกรรมครอง๒ รปทเหลอจดเปนอนปาทนนรป เพราะ เปนรปตรงกนขามจากอปาทนนรปนน [รป ๓] รปทงปวงอกนนแล เปน ๓ อยาง ดวยอานาจแหงตกะ (รป ๑. มหาฎกาชวยขยายความวา อนทรย ๕ มจกขนทรยเปนตน เปนใหญในวญญาณ ม จกขวญญาณเปนตน อตถนทรยและปรสนทรย เปนใหญในกจของตน ชวตนทรย เปนใหญในการอนบาลสหชรป. ๒. ศพทอปาทนน เราแปลกนคลองปากวา 'มใจครอง' (จากคา อปาทนนกสงขาร และอนปาทนนกสงขารป แตในทนทานใหแปลวา 'กรรมครอง' กมเมน อปาทนน มหาฎกาชวยอธบายวา รปทเกดแตกรรม กเปนเหมอนถกกรรมยดครองเอาวา 'นเปน ผลของฉน'


หมวด ๓) คอสนทสสนตกะและกมมชาทตกะ๑ ในรปเหลานน รป (คอรปายตนะ) ในโอฬารกรป (๑๒) เปนสนทสสนสปปฏฆรป (รปททงเหนไดและกระทบได) โอฬารกรปทเหลอ (๑๑) เปน อนทสสนสปปฏฆรป (รปทเหนไมไดแตกระทบได) สขมรปทงสน เปนอนทสสนอปปฏฆรป๒ (รปทเหนไมไดและกระทบกไมได) รป เปน ๓ อยาง ดวยอานาจแหงสนทสสนตกะ ดงกลาวมาน เปน อนดบแรก สวนรปเปน ๓ ดวยอานาจแหงกมมชาทตกะ พงทราบดงนคอ รปทเกดแตกรรม ชอกมมชรป รปทเกดแตปจจยอนจาก กรรมนน (คอเกดแตฤด จต และอาหาร) ชอ อกมมชรป รป ทเกดแตปจจยอะไร ๆ กมใช ชอวา เนวกมมชนากมมชรป (ไดแก ลกขณะรป) รปทเกดแตจต ชอจตตชรป รปทเกดแตปจจยอนจากจตนน ชอ อจตตชรป รปทเกดแตปจจยอะไร ๆ กมใช ชอ เนวจตตชนา- จตตชรป๓

รปทเกดแตอาหาร ชอ อาหารชรป รปทเกดแตปจจยอนจาก ๑. ปาฐะในฉบบวสทธมรรคเรยงไวเปน สนทสสน กมมชาทน ตกาน ชวนใหหลง แปลวา 'แหงตกะทงหลาย มสนทสสนตกะและกมมชาทตกะ เปนตน' แตทถกนน วา "แหงสนทสสนตกะและกมมชาทตกะทงหลาย" เพราะฉะนน ถาเขาสมาสเปน สนทสสนกมมชาทตกาน เสย กหมดปญหา ๒. ในบาลปฏฐาน ทาสนธเปน อนทสสนาปปฏฆ ๓. ปาฐะ พมพไวตก เนว


อาหรนน ชออนาหารชรป รปทเกดแตปจจยอะไร ๆ กมใช ชอ เนวอาหารชนอนาหารชรป รปทเกดแตฤด ชออตชรป รปทเกดแตปจจยอนจากฤด ชอ อนตชรป รปทเกดแตปจจยอะไร ๆ กมใช ชอเนวอตชนอนตชรป รปเปน ๓ อยาง ดวยอานาจแหงกมมชาทตกะ* ดงกลาวมาฉะน [รป ๔] รปทงปวงนนอกแหละ เปน ๔ อยาง ดวยอานาจแหงทฏฐา- ทจตกกะ (รป ๔ มทฏฐรปเปนตน) รปรปาทจตกกะ (รป ๔ มรป- รปเปนตน) และ วตถาทจตกกะ (รป ๔ มวตถรปเปนตน) อนดบแรก รปเปน ๔ อยาง ดวยอานาจแหงทฏฐาทจตกกะ พงทราบดงนคอ ในรปเหลานน รปายตนะ ชอทฏฐรป เพาะเปนวสย แหงอนเหน สททายตนะ ชอสตรป เพราะเปนวสยแหงอนไดยน ๓ อายตนะ คอ คนธะ รสะ โผฏฐพพะ ชอมตรป เพราะเปนวสย แหงอนทรยทรบอารมณอนถงเขา รปทเหลอ ชอวญญาตรป เพราะ เปนวสยแหง (มโน) วญญาณเทานน สวนรปเปน ๔ ดวยอานาจแหงรปรปาทจตกกะ พงทราบดงน คอ ในรปเหลาน (รปทเรยกวา) นปผนรป ชอรปรป (รปแท ?) อากาสธาต ชอบรเฉทรป รปมกายวญญตเปนตนมกมมญญตาเปน ปลาย ชอวการรป ความเกดความแกและความแตกดบ ชอลกขณรป * ปาฐะพมพไวเปน กมมชาตตตก ผด ทถกเปน กมมชาทตตก


สวนรปเปน ๔ ดวยอานาจแหงวตถาทจตกกะ พงทราบดงนคอ ในรปเหลาน รปใดชอหทยรป รปนนเปนวตถรป (เพราะเปนทอาศย แหงมโนธาตและมโนวญญาณธาต) ไมเปนทวารรป วญญตรปทง ๒ เปนทวารรป ไมเปนวตถรป ปสาทรป เปนทงวตถรปและ ทวารรป รปทเหลอไมเปนทงวตถรปทงทวารรป รปเปน ๔ อยางดวยอานาจแหงวตถาทจตกรป ดงกลาวมาฉะน [รป ๕] รปทงปวงนนอก เปน ๕ อยางดวยอานาจแหงรปเหลาน คอ เอกชรป (รปเกดแตปจจยอยางเดยว) ทวชรป (รปเกดแตปจจย ๒ อยาง) ตชรป (รปเกดแตปจจย ๓ อยาง) จตชรป (รปเกดแต ปจจย ๔ อยาง) น กโตจชาตรป (รปเกดแตปจจยอะไร ๆ กมใช) ในรป ๕ อยางนน รปทเกดแตกรรมอยางเดยวและรปทเกดแต จตอยางเดยว ชอวา เอกชรป ในรปทเกดแตกรรมและรปทเกดแต จตนน อนทรยรปกบหทยวตถ เปนรปทเกดแตกรรมอยางเดยว วญญตรปทงสอง เปนรปทเกดแตจตอยางเดยว สวนรปใดเกดแตจตกม แตฤดกม รปนนชอทวชรป๑ ทวชรป นนไดแกสททายตนะอยางเดยว๒

รปใดเกดแตฤด จต และอาหาร รปนนชอตชรป อนตชรปนน ไดแกวการรป ๓ มลหตาเปนอาทนนแล ๑. มหาฎกาวา ลางทเกดแตจต ลางทเกดแตฤด ๒. สททายตนะทเกดแตจตอยางเดยว วาไดแกวตกกวจารสทโท - เสยงวตกวจาร (คอ คดพดอยางในใจ ?) ซงจะพงรไดดวยทพโสต


รปใดเกดแตปจจยทง ๔ มกรรมเปนตน รปนนชอ จตชรป จตชรปนนกไดแกรปทเหลอเวนลกขณรป (คอชาต ชรา ภงคะ หรอ มรณะ) สวนลกขณรป เปน นกโตจชารป เพราะเหตอะไร ? เพราะ ความเกดแหงความเกดหามไม และอก ๒ กเปนแตความงอมไปและ แตกไปแหงรปทเกดแลว* แมความทชาตเกดแตปจจยอะไร ๆ ซง ทานยอมใหไวในบาลวา "ธรรมทงหลาย คอ รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ อากาสธาต อาโปธาต รปสสลหตา รปสสมทตา รปสสกมมญญตา รปสสอปจยะ รปสสสนตต กวฬงการาหารเหลานมจตเปนสมฏฐาน" ดงนเปนตน กพงทราบวา (ททานยอมให) เพราะชนกปจจยแหงรปทงหลาย ปรากฏในลกษณะ คออานภาพแหงกน นเปนกถามขอยางพสดารในรปขนธเปนอนดบแรก * ผอานศกษาอาจงงวา ลกขณรปเดมวาม ๔ คอ อปจยะ สนตต ชรตา และอนจจ- ตา มาถงตรงนอยางไรจงวาม ๓ ไป พงทราบวา ทานรวมอปจยะกบสนตต เขาเปน ชาตรป สวนชรตากเปนชรา อนจจตา เปลยนเรยกวา ภงคะ หรอมรณะ มหาฎกา ขยายความวา ทเรยกวา นกโตจชาตรป เพราะเกดแตปจจยอะไร ๆ กมใช เกดเองก มใช เพราะสงทเกดเอง เวนจากปจจย ไมมโดยประการทงปวง ถามวา ทวา ลกขณรปไมเกด จะพงรไดอยางไร ตอบวา รไดโดยความไมมลกษณะ (คอ ตวเปน ลกษณะอยเองแลว จะมลกษณะของลกษณะอะไรอกเลา ?) จรงอย ลกษณะมความเกด เปนตน แหงรปทงหลายทมความเกดมรปายตนะเปนตนนนมอย แตลกษณะอยางนน หามแกลกขณรปมความเกดเปนตนไม เพราะฉะนน พงทราบเถดวา ลกษณะมความเกด เปนตนยอมไมเกด ถาความเกดเปนสงทมความเกดไซร กจะวากนไปไมรจบ - เกดเกด จากเกด แลวเกดทเกดจากเกด กเกดจากเกด ฯลฯ แกตายกเหมอนกน


[นามขนธ ๔] สวนในขนธนอกน เวทนาขนธ พงทราบวา (เรยกอยางนน) เพราะรวมธรรมชาตทมการเสวย (รสอารมณ) เปนลกษณะ สนทก อยางเขาดวยกน สญญาขนธ. . .เพราะรวมธรรมชาตทมความจาได เปนลกษณะสนทกอยางเขาดวยกน สงขารขนธ . . .เพราะรวมธรรม ชาตทมการประสม (เจตสต) เปนลกษณะ๑ สนทกอยางเขาดวยกน วญญาณขนธ. . .เพราะรวมธรรมชาตทมความรแจง (รสกทางทวาร ๖) เปนลกษณะสนทกอยางเขาดวยกน ในขนธทง ๔ นน เพราะเหตทเมอวญญาณขนธอนบคคลเขาใจ แลว ขนธนอกนกจะเปนสงทพงเขาใจไดงายขน เพราะเหตนน ขาพเจาจงจกทาวรรณนาจบวญญาณขนธเปนตนไป [วญญาณขนธ] กคาวา "วญญาณขนธ พงทราบวา (เรยกอยางนน) เพราะ รวมธรรมชาตทมความรแจงเปนลกษณะ สนทกอยางเขาดวยกน" ดงน ขาพเจากลาวไวแลว ถามวา "ธรรมชาตอนมความรแจงเปน ลกษณะชอวาวญญาณเปนไฉน๒" ตอบวา ธรรมชาตอนมความรแจง เปนลกษณะ ชอวาวญญาณ ดงพระสารบตรเถระกลาว (แกพระ- มหาโกฏฐกะ) วา "ดกรอาวโส เพราะเหตทธรรมชาตนนยอมรแจง ยอมรตาง ๆ เพราะเหตนน จงเรยกวาวญญาณ" ดงน คาวา วญญาณ จต มโน โดยเนอความกอนเดยวกน วญญาณนนน แมเปนอยาง ๑. ในวสทธมรรคน อภสงขรณ ทานแกไปทางรวบรวม ไมใชปรงแตง จะเหนไดตอน วนจฉยสงขารขนธขางหนา ๒. ปาฐะในฉบบวสทธมรรคเปน กจ เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกเปน กจ


เดยวตามสภาพ โดยลกษณะคอความรแจง (แต) วาโดยชาตเปน ๓ อยาง คอ เปนกศล อกศล และอพยากฤต (ทานใชคาวา วญญาณบาง จตบางปน ๆ กน) [กศลวญญาณ] ในวญญาณ ๓ อยางนน กศลวญญาณเปน ๔ โดยตางแหงภมถอ กามาวจร รปาวจร อรปาวจร และโลกตระ ใน ๔ ภมนน กมาวจร ม ๘ โดยประเภทแหงโสมนส อเบกขา ญาณ และสงขาร กามาวจร- วญญาณ ๘ น คออะไรบาง ? คอวญญาณโสมนสสหรคต ญาณสมป- ยตเปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑ ทเปนญาณวปยต กอยางนน คอ เปน อสงขาร ๑ สสงขาร ๑ (รวมเปนฝายโสมนสสหรคต ๔) วญญาณ อเบกขาสหรคต ญาณสมปยต เปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑ ทเปน ญาณวปยต กอยางนน คอเปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑* (รวมเปน ฝายอเบกขาสหรคต ๔ รวมเขาดวยกนทงสองฝายจงเปน ๘) กในกาลใด บคคลอาศยความพรอมมลแหงไทยธรรมและปฏคา- หกเปนตน หรอเหตแหงโสมนสอยางอน (เชนเหนอานสงสเกดศรทธา เตมเปยมเปนตน) แลวเปนผราเรงยนดทาความเหนชอบอนเปนไป โดยนยวา "(ผล) ทานทใหแลวมอย" เปนตนใหออกหนา ไม ขยบขยอน คนอน ๆ กมไดชกจง ทาบญทงหลามทานเปนตน (ไดเอง) ในกาลนน จตของบคคลนน เปนโสมนสสหรคต ญาณสมปยต * ในอรรถนคมภรฎกาอภธรรม ทานประกอบศพทเปน อสงขารก สสงขารก ใหตางจากคา สงขารทว ๆ ไป


อสงขาร (รวมกบโสมนส ประกอบดวยปญญา ไมมใครจงใจ) แต วาในกาลใด บคคลเปนผราเรงยนด แมทาความเหนชอบใหออกหนา โดยนยทกลาวแลว (แตวา) มวขยกขยอนดวยอานาจแหงโทษม อมตตจาคตา (ความไมเปนผสละปลอยเลย คอมความอาลยในไทย- ธรรม) เปนตนเสยกด คนอน ๆ ชกจงกดจงทา ในกาลนน จต (เชน) นนแหละของบคคลนนกเปนสสงขาร (มผอนจงใจ) กแลบทวา "สงขาร" ในอรรถนนน เปนคาเรยกบพโยคะ (ความรเรม ?) อนเปนไปดวยอานาจแหงตนหรอแหงคนอนกตาม สวนวา ในกาลใด พวกเดกออนทเกดความคนเคยดวยไดเหน การปฏบตแหงคนทเปนญาต พบภกษทงหลายเขากเกดโสมนส ถวาย ของทอยในมอนดหนอยกด ไหวกด ทนทนน ในกาลนนจตดวงท ๓ (คอทเปนญาณวปยต อสงขาร) ยอมเกดขนแกเดกเหลานน แต ในกาลใด เดกเหลานน ญาตทงหลายชกจงบอกใหถวายใหไหว จง ปฏบตอยางนนได ในกาลนน จตดวงท ๔ (คอทเปนญาณวปยต สสงขาร) ยอมเกดขนแกเดกเหลานน สวนวาในกาลใด บคคลอาศยความไมพรอมมลแหงไทยธรรม และปฏคาหกเปนตน หรอความไมมแหงเหตของโสมนสอน ๆ (เลย) เปนผปราศจากโสมนสในวกปทง ๔ ในกาลนน จตอเบกขาสหรคต ๔ ทเหลอ จงเกดขนแล กามาวจรกศลเปน ๘ โดยประเภทแหงโสมนส อเบกขา ญาณ และสงขาร พงทราบโดยนยทกลาวมาฉะน


สวนรปาวจรกศลม ๕ โดยตางแหงการประกอบขององคฌาน รปาวจร ๕ น เปนไฉน ? รปาวจร ๕ คอ (รปฌาน) ท ๑ ประ- กอบดวย (องคคอ) วตก วจาร ปต สขและสมาธ ท ๒ วตก กาวลวงไป แตนน ท ๓ วจารกาวลวงไป ตอนนท ๔ ปตคลายไป ท ๕ สขตกไป ประกอบดวยอเบกขาและสมาธ*

อรปาวจรกศล ม ๔ ดวยอานาจการประกอบแหงอารป ๔ คอ วา อารปท ๑ ประกอบดวยอากาสานญจายตนฌาน โดยประการท กลาวแลว อารปท ๒ ท ๓ และท ๔ กประกอบดวยฌานทเหลอม วญญาณญจายตนฌาน เปนตน โลกตรกศล ม ๔ โดยประกอบดวยมรรค ๔ แล กศลวญญาณเทานนเปน ๒๑ อยาง ดงกลาวมาฉะน เปนอน ดบแรก [อกศลวญญาณ] สวนอกศลวญญาณ โดยภมกอยาเดยว คอ เปนกามาวจรเทานน โดยมลม ๓ คอ โลภมล โทสมล และโมหมล ใน ๓ มลนน โลภมลม ๘ โดยประเภทแหงโสมนส อเบกขา ทฏฐคตะ (ความเหนไป คอเหนผด) และสงขาร โลภมล ๘ น เปน อยางไร ? โลภมล ๘ คอ (อกศลจต) เปนโสมนสสหรคต ทฏฐ- คตสมปยตเปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑ ทเปนทฏฐคตวปยต กอยางนน คอเปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑ (เปนฝายโสมนสสหรคต ๔) เปน อเบกขาสหรคต ทฏฐคตสมปยต เปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑ ท * สมาธ ในทนกคอทเราเรยกกนโดยมากวา เอกคตา นนเอง


เปนทฏฐคตวปยตกอยางนน คอ เปนอสงขาร ๑ สสงขาร ๑ (เปน ฝายอเบกขาสหรคต ๔ รวมทงสอฝายดวยกนจงเปน ๘) กในกาลใด บคคลทาความเหนผด (อนเปนไป) โดยนยวา 'โทษในกามทงหลายหามไม' เปนอาทใหออกหนา เปนผราเรงยนด บรโภคกามทงหลายกด เชอถอมงคลทงหลายมทฏฐมงคล (สงทไดเหน เปนมงคล) เปนตน โดยวาเปนสาระกด มจตกลาแขงเอง มไดถก (ใคร ๆ) ชกจงเลยทเดยว ในกาลนน อกศลจตดวงท ๑ (คอ โสมนสสหรคต ทฏฐตตสมปยต อสงขาร - รวมกบโสมนส ประกอบ ดวยความเหนผด ไมมใครจงใจ) ยอมเกดขน ในกาลใด บคคล. . . มจตเฉอยชา คนอนชกจง (จงทาอยางนน) ในกาลนน อกศลจตดวง ท ๒ (คอทเปน. . .สสงขาร - มคนจงใจ) ยอมเกดข ในกาลใดบคคลมไดทาความเหนผดใหออกหนา เปนแตราเรง ยนด เสพเมถนกด เพงเลง (อยากได) สมบตของผอนกด ลกของ ๆ ผอนกด มจตกลาแขงเอง มไดถก (ใคร ๆ) ชกจงเลยทเดยว ใน กาลนน อกศลจตดวงท ๓ (คอทเปน . . .ทฏฐคตวปยต อสงขาร- ไมประกอบดวยความเหนผด ไมมใครจงใจ) ยอมเกดขน ในกาลใด บคคลมจตเฉอยชา คนอนชกจง (จงทาอยางนน) ในกาลนน อกศลจตดวงท ๔ (คอทเปน . . .สสงขาร) ยอมเกดขน สวนวา ในกาลใด บคคลเปนผปราศจากโสมนสในวกปทง ๔ เพราะอาศยความไมพรอมมลแหงกามทงหลายกตาม เพราะความไมม แหงเหตของโสมนสอน ๆ กตาม ในกาลนน จตอเบกขาสหรคต ๔


ดวงทเหลอจงเกดขนแล (อกศลจต) โลภมลเปน ๘ โดยประเภทแหง โสมนส อเบกขา ทฏฐคตะ และสงขาร พงทราบโดยนยทกลาวมาฉะน สวนโทสมลม ๒ เทานน คอเปนโทมนสสหรคต ปฏฆสมปยต อสงขาร ๑ สสงขาร ๑ ความเกดขนแหงโทสมลจตนน พงทราบ ในกาลทเปนไปกลาแขงและเฉอยชา (แหงจต) ในโทษทงหลายม ปาณาตบาตเปนตน โมหมลกม ๒ คอ เปนอเบกขาสหรคตวจกจฉาสมปยต ๑ อทธจจ- สมปยต ๑ ความเปนไปแหงโมหมลจตนน พงทราบในกาลทลงเลและ ฟงซาน (แหงจต) แล อกศลวญญาณเปน ๑๒ โดยนยทกลาวมาฉะน [อพยากฤตวญญาณ] อพยากฤตวญญาณ โดยประเภทแหงชาต เปน ๒ คอ วบาก ๑ กรยา ๑* ใน ๒ ชนดนน วบาก โดยภมเปน ๔ คอ กามาวจร รปา- วจร อรปวจร และโลกตระ ใน ๔ ภมนน กามาวจรเปน ๒ คอ กศลวบาก ๑ อกศลวบาก ๑ (กามาวจรกศลวบาก - อเหตกะ) กศลวบากเลากเปน ๒ คอเปนอเหตกะ ๑ สเหตกะ ๑ ในกศล- วบาก ๒ นน วญญาณอนเวนจากวปากเหต (เหตแหงวบาก) ม * ในทนทานใชวา 'กรยะ' เปนนปสกลงคไปตามตวประธาน คอ วาณ แต หไทย ชนกบคา 'กรยา' เปนอตถลงค จงใชอนโลมหไทย จะไดไมสะดด


อโลภะเปนตน ชออเหตกะ อเหตกะนนม ๘ คอ จกขวญญาณ โสต. . . ฆาน. . .ชวหา. . .กายวญญาณ มโนธาตอนทาหนาทสม- ปฏจฉนะ๑ (รบอารมณ) และมโนวญญาณธาต ๒ อนทาหนาท สนตรณะ (สอบสวนอารมณ) เปนตน ในอเหตกกศลวบาก ๘ นน จกขวญญาณ มอนอาศยจกษ แลวรแจงซงรปเปนลกษณะ๒ มอนทาแตรปอยางเดยวใหเปนอารมณ เปนรส มความเปนธรรมชาตมงหนาตอรป (อยางเดยว) เปนปจจ- ปฏฐาน มอนไปปราศแหงกรยามโนธาตอนมรปเปนอารมณ (ทเรยก อกอยางวา อาวชนะจต ?)๓ เปนปทฏฐาน โสต----ฆาน----ชวหา----กายวญญาณ มอนอาศยโสตะเปนตน แลวรแจงซงเสยงเปนอาทเปนลกษณะ มอนทาแตเสยงเปนตนอยางเดยว ใหเปนอารมณเปนรส มความเปนธรรมชาตมงหนาตอเสยงเปนตน เปนปจจปฏฐาน มอนปราศไปแหงกรยามโนธาตทงหลาย อนมเสยง เปนตนเปนอารมณ๔ เปนปทฏฐาน มโนธาต มอนรแจงซงอารมณมรปเปนตน ในลาดบแหงวญญาณ ๑. ทคลองลนและหของเรานนเปน 'สมปฏจฉนนะ' รปกรยากต แตทจรงควรจะเปน นาวกต คอเปน 'สมปฏจฉนะ' อยางททานใชในทน เพราะมเพอนเทยบอยเปนแถว คอ อาวชนะ สนตรณะ โวฏฐพพนะ ชวนะ ๒. จกขสนนสสตรปวชานน. . .มหาฎกาแกไววา จกขสนนสสต หตวา รปสส วชานน. . . ซงกกลาวตามแนวพระบาลทวา จกขจ ปฏจจ รเป จ อปปชชต จกข- วาณ นนเอง ๓. นกลาวโดยลาดบแหงวถจต เมออาวชนจตกรยาโนธาตไปปราศ คอดบไปแลว ปญจวญญาณจงจะเกด ๔. นยเดยวกบ เชงอรรถ ๒


มจกขวญญาณเปนอาท๑ เปนลกษณะ มการรบเอาอารมณมรปเปนตน เปนรส มความเปนอยางนน (คอเปนสมปฏจฉนะ) เปนปจจปฏฐาน มความไปปราศแหงวญญาณมจกษวญญาณเปนตน เปนปทฏฐาน๒ มโนวญญาณธาต อนทาหนาทสนตรณะเปนตน ทงสอง มอน รแจงอารมณ ๖ ในลาดบแหงอเหตวบากวญญาณเปนลกษณะ มการ สอบสวนอารมณเปนตนเปนรส มความเปนอยางนน (คอเปนสนต- รณะเปนตน) เปนปจจปฏฐาน มหทยวตถเปนปทฏฐาน สวยความ แตกตางกน (เปนสอง) แหงมโนวญญาณธาตนน เปนเพราะประกอบ ดวยโสมนส (๑) และอเบกขา (๑) และเพราะแยกเปนทวฐานและ ปญจฐาน จรงอย ในมโนวญญาณธาต ๒ นน ดวงหนงชอวาเปน โสมนสสมปยต เพราะมความเปนไปในเอกนตอฏฐารมณ (อารมณ อนนาปรารถนายงนก) เปนสภาพ จดเปนทวฐาน เพราะเปนไปใน ปญจทวารและในวถวญญาณมชวนะเปนทสด ดวยอานาจแหงสนตรณะ และตทารมมณะ๓ ดวงหนง ชอวาเปนอเบกขาสมปยต เพราะมความ เปนไปในอฏฐมชฌตตารมณ (อารมณอนนาปรารถนาแตพอปานกลาง) เปนสภาพ จดเปนปญจฐาน เพราะเปนไปดวยอานาจแหง สนตรณะ ตทารมมณะ ปฏสนธ ภวงค และจต อนง อเหตกวบากวญญาณทง ๘ น (ยงแบง) เปน ๒ เพราะ เปนนยตารมณ (มอารมณแนนอนกม) และอนยตารมณ (มอารมณ ๑.๒. นกกลาวโดยลาดบวถจต ปญจวญญาณลวงเลยไปแลว สมปฏจฉนะ จงเกด ๓. ตทารมมณะ ในคมภรอนใช ตทาลมพนะบาง เพราะอารมมณะ กบ อาลมพนะ นนความเดยวกน


ไมแนนอนกม) (และ) เปน ๓ เพราะตางโดย (ประกอบดวย) อเบกขา สข โสมนส จรงอย ในวญญาณเหลานน วญญาณทง ๕ (ขางตน) จดเปนนยตารมณ เพราะเปนไปในอารมณ (๕) มรป เปนตนนนแลตามลาดบ วญญาณทเหลอ เปนอนยตารมณ เพราะ ในวญญาณทเปนอนยตารมณนน มโนธาต เปนไปในอารมณมรป เปนตนทง ๕ มโนวญญาณธาตทงสอง เปนไปในอารมณ ๖ แล สวนวา ในวญญาณทเปน ๓ นน กายวญญาณประกอบดวยสข มโน วญญาณธาตทเปนทวฐาน ประกอบดวยโสมนส วญญาณทเหลอ (อก ๖) ประกอบดวยอเบกขา แล วญญาณ ๘ ดวงอนเปนอเหตกะ ใน (ฝาย) กศลวบาก พง ทราบโดยประการทกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก (ในอพยากฤต- วญญาณกามาวจรภม) [กามาวจรกศลวบาก- สเหตกะ] สวนอพยากฤตวญญาณทประกอบดวยวปากเหต มอโลภะเปนตน ชอสเหตกะ สเหตกะอพยากฤตนนกม ๘ โดยตางแหงสมปยตธรรมม โสมนสเปนตน ดงกามาวจรกศลวญญาณ แตสเหตกะอพยาฤตน หา เหมอนกศลวญญาณ ซงเปนไปในอารมณ ๖ ดวยอานาจแหงบญกรยา มทานเปนตนไม ดวยสเหตกะอพยากฤตวญญาณน เปนไปในอารมณ ๖ ทนบเนองอยในปรตธรรม (คอกามาวจร) เทานน ดวยอานาจแหง (กจคอ) ปฏสนธ ภวค จต และตทารมมณะ สวนความเปนสสงขาร และอสงขาร ในสเหตกอพยากฤตวญญาณน บณฑตพงทราบ (วาเปน)


ดวยอานาจแหงทมาเปนอาท๑ อนง แมเมอความแปลกกนแหงสมปยต- ธรรมทงหลายไมม กพงทราบวา วปากวญญาณเปนธรรมชาตไมม (อสสาหะ) กาลงชกจง ดจเงาหนาในพนแวนเปนตน (สวน) กศล วญญาณม (อสสาหะ) กาลงชกจง ดจหนา (ของคนทสองดเงาหนา)๒ [กามาวจรอกศลวบาก] สวนวาอกศลวบากวญญาณ เปนอเหตกะอยางเดยวเทานน อกศล วบาวญญาณนนม ๗ คอ จกขวญญาณ โสตะ----ฆาน----ชวหา---- กายวญญาณ มโนธาตอนทาหนาทสมปฏจฉนะ (และ) มโนวญญาณธาต ชนดปญจฐานอนทาหนาทสนตรณะเปนตน อกศลวบาก ๗ นน โดย ความแปลกกนมลกษณะเปนตน พงทราบโดยนยทกลาแลวในอเหตก- วบากฝายกศลนนเถด เปนแตกศลวบากวญญาณทงหลาย เปนอฏฐา- รมณและอฏฐมชฌตตารมณสนเชง อกศลวบากวญญาณทงหลายน ก เปนอนฏฐารมณและอนฏฐมชฌตตารมณทงสน อนง กศลวบาก ๑.๒. อาคมนาท มหาฎกาวา ททานใชอาทศพทนน เพราะม ๒ คอ อาคมนะและปจจย อาคมนะ (ในทนแปลวา ทมา) ทานใหนทศนะวา โดยมตของอาจารยลางเหลาวา วบากของกศลทเปนอสงขาร มนกเปนอสงขาร วบากของกศลทเปนสสงขาร มนกเปน สสงขาร เหมอนอยางวา เมอหนาของคนสองไหว เงาหนาในแวนมนกไหวดวย (ถา หนาคนสองไมไหว เงากไมไหว) ฉะนน นเปนอสงขารและสสงขารโดยทมา (คอวา แลวแตมนจะมาแตกศลชนดไหน) โดยปจจยนนวา โดยมตของอาจารยเหลาหนงวา วบากทเกดเพราะปจจยม กรรมเปนตนทมกาลง กเปนอสงขาร ทเกดเพราะปจจยทกาลงออน กเปนสสงขาร โดยสมปยตธรรมแลว วบากกไมมอะไรแปลกจากกศล เปนแตวบากไมม กาลงชกจง คอไมมความสามารถในอนจะทาวบากอะไรใหเกด แมในสนดานของสตว ทยงมกเลส แตกศลมกาลงเชนนน เหมอนเงากบหนาคน


ทงหลายนน เปนสามโดยประเภทแหง (เวทนาคอ) อเบกขา สข โสม- นส อกศลวบากทงหลายนมสอง ดวยอานาจแหงทกขและอเบกขา กในอกศลวบากวญญาณน กายวญญาณเทานนเปนทกขสหรคต วญญาณ ทเหลอเปนอเบกขาสหรคต อเบกขาในอกศลวบากวญญาณทงหลาย นนนนเลา กเปนอเบกขาอยางเลย ไมเฉยบนก คลายทกข อเบกขา ในฝายกศลวบากทงหลายเปนอเบกขาประณต (แต) กไมสเฉยบ คลาย สข กามาวจรวบากวญญาณเปน ๒๓ โดย (รวม) อกศลวบาก ๗ น และกศลวบาก ๑๖ ทกลาวมากอน ดวยประการฉะน [รปาวจร----อรปาวจร----และโลกตรวบาก] สวนรปาวจรวบากวญญาณกม ๕ ดง (รปาวจร) กศล แต (รปา- วจร) กศลเปนไปในชวนวถโดยทางสมบต (คอเขาฌาน) รปาวจร- วบากนเปนไปในอปบต (คอเขาถง)* ทางปฏสนธ ภวงค และจต อนง รปาวจรวบากเปนฉนใด แมอรปาวจรวบากกม ๔ ดง (รปาวจร) กศลฉนนน ถงประเภทแหงความเปนไปของอรปาวจร- วบากนน กมนยดงกลาวแลวในรปาวจรวบากเหมอนกน โลกตรวบาก จดเปน ๔ เพราะเปนผลของจตทประกอบดวย มรรค ๕ โลกตรวบากนน เปนไป ๒ ทาง คอทางมรรควถ ๑ ทาง ผลสมาบต ๑ แล วบากวญญาณทงสนม ๓๖ ในภม ๔ ดงกลาวมาฉะน * ปาฐะพมพไวเปน อปปตตย เขาใจวาพรธ ทถกเปน อปปตตย


[กรยาวญญาณ] สวนกรยาวญญาณ โดยประเภทแหงภม ม ๓ คอ กามาวจร รปาวจร อรปาวจร ใน ๓ ภมนน กามาวจรเปน ๒ คอ อเหตกะ และสเหตกะ ใน ๒ นน กามาวจรกรยาวญญาณอนเวนจากกรยเหต มอโลภะเปนตน ชออเหตกะ อเหตกะนนกเปน ๒ โดยแยกเปน มโนธาตและมโนวญญาณธาต ในอเหตกะ ๒ นน มโนธาต ม ความเปนปเรจร (นาหนา) แหงวญญาณมจกขวญญาณเปนอาทแลว แลรแจงซงอารมณมรปเปนตน เปนลกษณะ มความราพงเปนรส มความเปนธรรมชาตมงหนาตออารมณมรปเปนตนเปนปจจปฏฐาน ม ความขาดแหงภวงคเปนปทฏฐาน มโนธาตนนเปนธรรมชาตประกอบ ดวยอเบกขาเทานน สวนมโนวญญาณธาต เปน ๒ คอ สาธารณะ (ทวไปแกพระ- เสขะ พระอเสขะ และบถชน) ๑ อาสาธารณะ (ไมทวไป คอเฉพาะ พระอเสขะ) ๑ ใน ๒ นน มโนวญญาณธาตทเปนสาธารณะ กคอ อเหตกรยาทสหรคตกบอเบกขา มอนรแจงซงอารมณ ๖ เปนลกษณะ มโวฏฐพนะและอาวชนะในปญจทวารและมโนทวาร ดวยอานาจแหง กจ (คอโวฏฐพนะทากจในปญจทวาร สวนอาวชนะทากจในมโน- ทวาร) เปนรส มความเปนเชนนน (คอเปนโวฏฐพนะและอาวชนะ) เปนปจจปฏฐาน มความไปปราศแหงเหตกวบากมโนวญญาณธาต (ในโวฏฐพนกาล) และภวงค* (ในอาวชนกาล) อยางใดอยางหนง * ปาฐะพมพไวเปน อเหตก. . .ธาตภงคาน ผด ทถกเปน. . .ภวงคาน


เปนปทฏฐาน (สวนมโนวญญาณธาตทเปน) อสาธารณะ ไดแก อเหตกกรยาทสหรคตกบโสมนส มอนรแจงซงอารมณ ๖ เปนลกษณะ มอนยงความยมแยมในเพราะวตถทงหลายอนไมอฬาร (คอไมดอะไร นก) ใหเกดขนแกพระอรหนตทงหลาย ดวยอานาจแหงกจ (คอจต ชนดนทากจหสตบาท) เปนรส มความเปนอยางนน (คอเปนหสต- บาท) เปนปจจปฏฐาน มหทยวตถเปนปทฏฐานโดยสวนเดยว (เพราะเกดแตในปญจโวการภพเทานน) แล กามาวจรกรยาวญญาณทเปนอเหตกะ ม ๓ ดงกลาวมาฉะน*

สวนทเปนสเหตกะม ๘ โดยตางแหงสมปยตธรรมมโสมนสเปนตน ดงกศลวญญาณ แตนเปนความแปลกกน ในกศลวญญาณและกรยา วญญาณน คอ กศลวญญาณยอมเกดแกพระเสขะและบถชนทงหลาย เทานน กรยาวญญาณนเกดแกพระอรหนตทงหลายพวกเดยว กรยาวญญาณทเปนกามาวจรม ๑๑ ดงนเปนของแรก สวนทเปนรปาวจรและอรปาวจรกม ๕ และ ๔ เหมอนกศล- วญญาณ และความตางจากกศลวญญาณแหงกรยาวญญาณทงสองนน กพงทราบโดยวาเกดขนแกพระอรหนตทงหลายเทานนแล กรยาวญญาณทงหมดใน ๓ ภมเปน ๒๐ ดงน [วญญาณทงปวงเปนไปโดยอาการ ๑๔] โดยประการดงกลาวมาน วญญาณทงสน คอกศลวญญาณ ๒๑ * ทวาม ๓ คอ มโนธาต ๑ มโนวญญาณธาต ๒ (?)


อกศลวญญาณ ๑๒ วบากวญญาณ ๓๖ กรยาวญญาณ ๒๐ จงเปน วญญาณ ๘๙ ซงเปนไปโดยอาการ ๑๔ ดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค อาวชนะ ทสนะ (เหน) สวนะ (ไดยน) ฆายนะ (ไดกลน) สายนะ (ไดรส) ผสนะ (ไดถกตอง) สมปฏจฉนะ สนตรณะ โวฏฐพนะ ชวนะ ตทารมมณะ และจต ถามวา เปนอยางไร ? [๑. ปฏสนธ] แกวา กในกาลใด สตวทงหลายเกดใน (กาเนด) เทวาดา และ มนษย ดวยอานภาพแหงกามาวจรกศล ๘ ในกาลนน วบากจต ๙ ดวง คอ สเหตกกามาวจรวบาก ๘ และอเหตกมโนวญญาณธาตทเปน อเบกขาสหรคต อนเปนวบากแหงทวเหตกกศลอยางออน* ของพวกสตว ทถงความเปนคนวกล มเปนกระเทยเปนตนในหมมนษย ยอมทากรรม กรรมนมตและคตนมตอยางใดอยางหนง ทเขาไปปรากฏในกาล (ใกล) จะตายแหงสตวเหลานนเปนอารมณ เปนไปดวยอานาจปฏสนธ ใน กาลใด สตวทงหลายเกดในรปภพและอรปภพ ดวยอานภาพแหงรปา- วจรกศลและอรปาวจรกศล ในกาลนน รปาวจรวบากจตและอรปา- วจรวบากจต ๙ ดวง ยอมทากรรมนมตอยางเดยว ทเขาไปปรากฏใน กาล (ใกล) จะตายแหงสตวเหลานนเปนอารมณ เปนไปดวยอานาจ ปฏสนธ อนง ในกาลใด สตวทงหลายเกดในอบายดวยอานภาพแหง * ปาฐะ ทพพล. . .วปากมโนวาณธาต ในมหาฎกา ศพท วปาก หนามโนว าณ- ธาตไมม เหนวาเขาทกวา ในทนจงแปลตามมหาฎกา.


อกศล ในกาลนน อเหตกมโนวญญาณธาตทเปนวบากแหงอกศล ดวง ๑ ยอมทากรรม กรรมนมต และคตนมตอยางใดอยางหนง ทเขาไปปรากฏในกาล (ใกล) จะตายแหงสตวเหลานน เปนอารมณ เปนไปดวยอานาจปฏสนธ แล ความเปนไปแหงวบากวญญาณ ๑๙ ดวง ดวยอานาจปฏสนธ บณฑตพงทราบดงกลาวมาในวญญาณขนธนเทศน เปนอนดบแรก (ในอาการ ๑๔) [๒. ภวงค] กแล เมอปฏสนธวญญาณดบ (คอทากจเสรจ) แลว วญญาณ ชอภวงค อนคอยตดตามปฏสนธวญญาณนน ๆ อย อนเปนวบากแหง กรรมนน ๆ (อยางเดยวกบปฏสนธวญญาณ) นนเอง อนเปนเชนนน (คอเปนเชนเดยวกนกบปฏสนธวญญาณ) ในอารมณ (มกรรมเปนตน) นนแหละยอมเปนไป เมอจตตบาทอน (คออาวชนะ ?) ทเปนเหต ยงความสบตอ (แหงภวงค) ใหหมนกลบ (คอใหภวงคขาดไป) ไมม ภวงควญญาณนนยอมเปนไปในกาลทงหลายมกาลลงสความหลบเปนตน แหงคนผไมฝน โดยอาการ (สบตอ) คอเปนเชนนนอกแลวกเปนเชน นนอกเลา ดงน จะนบประมาณ (จานวนจต) มไดโดยแท ดงกระแส นา ฉะนนแล ความเปนไปแหงวญญาณเหลานนแหละ แมดวยอานาจแหงภวงค พงทราบดงกลาวมาฉะน


[๓. อาวชนะ] กแล เมอความสบตอแหงภวงคเปนไปอยางนน ในกาลใด อน- ทรยของสตวทงหลายควรแกการรบอารมณได ในกาลนน เมอรปถง คลองจกษเขา ความประสานเขาแหงจกษประสา เกยวกบรปกมขน แต นน ดวยอานภาพแหงความประสานกน ภวงคจลนะ (ความไหวแหง ภวงค) กมขน ตอนน ครนภวงคดบไป กรยามโนธาตทารปนน แหละเปนอารมณ เปนดงตดภวงค ยงอาวชนกจ (กจคอความคานงถง อารมณ) ใหสาเรจเกดขน นยแมในโสตทวารเปนตน กดจนยน แต ในมโนทวาร เมออารมณทง ๖ ถงคลอง (แหงมโน) เขา อเหตก- กรยามโนวญญาณธาตทสหรคตกบอเบกขา เปนราวกะตดภวงค ยง อาวชนกจใหสาเรจ เกดขนในลาดบแหงภวงคจลนะ แล ความเปนไปแหงกรยาวญญาณ ๒ ดวง ดวยอานาจอาวชนะ พง ทราบดงกลาวมาฉะน [๔-๘ ทสสนะ สวนะ ฆายนะ สายนะ ผสนะ] กและ ในลาดบแหงอาวชนะ ขอแรก จกขวญญาณอนมจกษ ประสาทเปนทตง ยงทสสนกจ (กจคอการเหน) ใหสาเรจเปนไปในจกษ- ทวาร โสต. . .ฆาน. . .ชวหา. . .กาย วญญาณ (อนมโสตประสาท. . . ฆานประสาท. . .ชวหาประสาท. . . กายประสาทเปนทตง) ยงกจมสวน- กจ (กจคอการไดยน) เปนตนใหสาเรจเปนไปในทวารมโสตทวารเปน อาท วญญาณเหลานน (ทเปนไป) ในอารมณทงหลายทเปนอฏฐะ


(นาปรารถนาแท) และอฏฐมชฌตตะ (นาปรารถนาแตปานกลาง) ก เปนกศลวบาก (ทเปนไป) ในอารมณทงหลายทเปนอนฏฐะ (ไมนา ปรารถนาทเดยว) และอนฏฐมชฌตตะ (ไมนาปรารถนาแตปานกลาง) กเปนอกศลวบาก แล ความเปนไปแหงวบากวญญาณ ๑๐ (คอเปนกศลวบาก ๕ อกศล วบาก ๕) ดวยอานาจแหงทสสนะ (เหน) สวนะ (ไดยน) ฆายนะ (ไดกลน) สายนะ (ไดรส) ผสนะ (ไดถกตอง) พงทราบดงกลาว มาฉะน [๙ สมปฏจฉนะ] กแลโดยบาลวา "จต มโน มานส ฯลฯ มโนธาตอนเกดแตจต นน ทเปน (ไปใน) ลาดบแหงจกขวญญาณธาต อนเกดขนดบไป แลว ยอมเกดขน*" ดงนเปนตน มโนธาตทเปน (ไปใน) ลาดบแหง วญญาณ มจกขวญญาณเปนตน (หากเปนไป) ในลาดบแหงกศลวบาก- วญญาณ กเปนกศลวบาก (หากเปนไป) ในลาดบแหงอกศลวบาก- วญญาณ กเปนอกศลวบาก (ทากจ) รบเอาอารมณแหงวญญาณเหลา- นนแหละเกดขน ความเปนไปแหงวบากวญญาณ ๒ ดวยอานาจแหงสมปฏจฉนะ (รบเอา) พงทราบดงกลาวมาฉะน [๑๐ สนตรณะ] อนงเลา โดยบาลวา "จต มโน มนส ฯลฯ มโนวญญาณธาต * อภ. ว. ๓๕/๑๑๐


เกดแตจตนน ยอมเกดขนในลาดบแหงมโนธาตอนเกดขนดบไปแลว" ดงนเปนตน* วปากาเหตกมโนวญญาณธาต ทเปนลาดบแหงอกศล วบากมโนธาต กเปนอกศลวบาก ทเปนลาดบแหงกศลวบากมโนธาต กเปนกศลวบาก (ทเปนไป) ในอฏฐารมณ กเปนโสมนสสหรคต (ทเปนไป) ในอฏฐมชฌตตารมณ กเปนอเบกขาสหรคต (ทากจ) สอบสวนอารมณทมโนธาตรบเอาไวนนแหละ เกดขน แล ความเปนไปแหงวบากวญญาณ ๓ ดวยอานาจแหงสนตรณะ (สอบสวน) พงทราบดงกลาวมาฉะน [๑๑ โวฏฐพนะ] สวนกรยาเหตกมโนวญญาณธาต เปนอเบกขาสหรคต วเคราะหด อารมณนนนนแหละ เกดขนในลาดบแหงสนตรณะ แล ความเปนไปแหงกรยามโนวญญาณดวงเดยว ดวยอานาจแหง โวฏฐพนะ (วเคราะหด) พงทราบดงกลาวมาฉะนน [๑๒ ชวนะ] สวนวา ในลาดบแหงโวฏฐพนะ ถาอารมณมรปเปนตน เปน มหนตารมณ (อารมณใหญ) ไซร ทนนชวนะ ๖ หรอ ๗ ดวง ยอม แลนไปในอารมณตามทโวฏฐพนะวเคราะหไวแลว ดวยอานาจแหง กามาวจรกศล ๘ บาง อกศล ๑๒ บาง กามาวจรกรยาทเหลอ ๙ บา อยางใดอยางหนง นเปนนยะในปญจทวารเทานน สวนในมโนทวาร * อภ. ว. ๓๕/๑๑๑


กามาวจรชวนะ (๒๙) เหลานนนนแล ยอมแลนไปในลาดบมโนทวารา- วชนะ ตอแตโคตรภไป บรรดาชวนะเหลาน คอ ทางรปาวจร กศล ชวนะ ๕ กรยาชวนะ ๕ ทางอรปาวจร กศลชวนะ ๔ กรยาชวนะ ๔ ทางโลกตระมรรคจต ๔ ผลจต ๔ ชวนะใด ๆ ไดปจจยแลว ชวนะ นน ๆ ยอมแลนไป๑ แล ความเปนไปแหงวบากวญญาณ เปนกศล อกศล และกรยา (รวม) ๕๕ ดวง ดวยอานาจชวนะ พงทราบดงกลาวมาฉะน [๑๓ ตทารมมณะ] สวนวา ในทสดแหงชวนะ ถาอารมณนนเปนอตมหนตารมณ (อารมณใหญยง๒) ในปญจทวาร และเปนวภตารมณ (อารมณทปรากฏ ชด) ในมโนทวารไซร ทนนวบากวญญาณ ในบรรดาสเหตกกามา- วจรวบาก ๘ และวปากาเหตกมโนวญญาณธาต ๓ อยางใดอยางหนง อนตดตามชวนะทแลนไปในอารมณอนแตอารมณของภวงค๓ ดงนา อนไหลทวนกระแสไปในระหวางขณะนดหนอย ตดตามเรอทแลนไป ทวนกระแส ยอมเกดขน ๒ ขณะ หรอขณะเดยว ดวยสามารถของ ปจจยนน ๆ ตามทตนได ดวยอานาจแหงอารมณมอฏฐารมณเปนอาท และแหงปรมกรรม และแหงจตมชวนะจตเปนตน ในทสดแหงกามา- ๑. ในบรรดาวญญาณหรอจตทงหลาย ชวนะนเขาใจยากกวาเพอน เพราะคาแปลวา "แลนไป" นนไมเขาแถวกบพวกเลย แตอาจารยทงหลายทานวา "ชวนะนนไดแก อาการทดมรสอารมณไ ๒. ทานวา มหนตารมณ มอาย ๑๔ ขณะจต อตมหนตารมณ มอาย ๑๖ ขณะจต และ วาตทารมมณะ ยอมเกดแตในอตมหนตารมณ ไมเกดในอารมณอน ๓. หมายความวาไมตกภวงค (?)


วจรชวนะของกามาวจรสตวทงหลาย๑ วบากวญญาณนนน เปนจตควร แกความเปนไปในอารมณของภวงค ในทสดแหงชวนะ (แต) เพราะ มนทาอารมณของชวนะนนใหเปนอารมณเปนไป (อก) จงเรยกวา ตทารมมณะ (มอารมณของชวนะนนเปนอารมณ) ความเปนไปแหงวบากวญญาณ ๑๑ ดวง ดวยอานาจแหงตทารม- มณะ พงทราบดงกลาวมาฉะน [๑๔ จต] กแล ในทสดแหงตทารมมณะ กภวงคนนเองเปนไปอก ครน ภวงคขาด วถวญญาณทงหลายมอาวชนะเปนตน กเปนไปอกแล จตสนดานทมปจจยอนไดแลวอยางน ยอมเปนไปแลว ๆ เลา ๆ ดวยอานาจแหงจตนยม คอ อาวชนะยอมมในลาดบแหงภวงค วญญาณ กจมการเหน (รป) เปนตน ยอมมในลาดบแหงอาวชนะ ดงนเปน อาทอยนนเอง จนกวาภวงคในภพหนงจะสนไป จรงอย ในภพหนง ภวงคจตดวงใดเปนดวงสดทายเพอน ภวงคจตดวงนนทานเรยกวา จต เพราะเคลอนไปจากภพนน เพราะฉะนน แมจตจตนนกม ๑๙ ดวง เหมอนกน (กบปฏสนธและภวงคจต) คามเปนไปแหงวบากวญญาณ ๑๙ ดวง ดวยอานาจแหงจต พง ทราบดงกลามาฉะน ๑. มหาฎกาอธบายวา ชวนะทวาน หมายเอากามาวจรชวนะเทานน เพราะวาวบาก วญญาณทตดตามชวนะไป (อนจะเปนตทารมมณะ) นนเกดแตกรรมซงมตณหาเปนเหต จงไมตดตามมหคคตชวนะ และอนตตรชวนะ เพราะชวนะทงสองนนมใชชนกปจจยของ ตน


กจตสนดานอนไมขาดสายสตวทงหลาย ผทองเทยวอยใน ภพ คต ฐต และนวาสทงหลาย๑ ยอมเปนไปดงน คอ แตจตกปฏสนธ อก ตอปฏสนธกภวงคอก . . . อยนนเอง แตในสตวทงหลายนน ทาน ผใดไดบรรลพระอรหต เมอจตจตของทานผนนดบแลว จต (ของ ทาน) กเปนอนดบทเดยวแล นเปนกถามข (คาแกขอทสาคญ) อยางพสดาร ในวญญาณขนธ [เวทนาขนธ] บดน พงทราบวนจฉยแมในขอทขาพเจากลาวไววา "เวทนาขนธ พงทราบวา (เรยกอยางนน) เพราะรวมธรรมชาตทมการเสวย (รส อารมณ) เปนลกษณะสนทกอยางเขาดวยกน" ดงนตอไป อนธรรมชาตทมการเสวย (รสอารมณ) เปนลกษณะ กคอ เวทนานนเอง ดงพระสารบตรเถระกลาว (แกพระมหาโกฏฐกะ) วา "ดกรอาวโส เพราะเหตทธรรมชาตนนยอมเสวย (รสอารมณ) ยอม รสก (สข ทกข) เพราะเหตนน จงเรยกวา เวทนา"๒ ดงน [เวทนา ๑ เวทนา ๓] กเวทนานน แมนวาตามสภาพกมอยางเดยว โดยลกษณะ คอ เสวย (รสอารมณ) (แต) วาโดยชาตเปน ๓ คอ กศล อกศล และ อพยากฤต ในเวทนา ๓ นน พงทราบวา เวทนาทสมปยตดวยกศล- วญญาณอนกลาวไวโดยนยวา "กามาวจรวญญาณม ๘ โดยตางแหง ๑. กคอ ภพ ๓ คต ๕ วญญาณฐต ๗ และสตตาวาส ๙ นนเอง ๒. ม. ม. ๑๒/๕๓๘


โสมนส อเบกขา ญาณและสงขาร" ดงนเปนตน จดเปนกศลเวทนา ทสมปยตดวยอกศลวญญาณ จดเปนอกศลเวทนา ทสมปยตดวยอพยา- กฤตวญญาณ จดเปนอพยากฤตเวทนา [เวทนา ๕] เวทนานน (วา) โดยแยกตามสภาวะ กเปน ๕ คอ สข ทกข โสมนส โทมนส อเบกขา ในเวทนา ๕ นน สข สมปยตดวยการวญญาณ อนเปนกศลวบาก ทกข สมปยตดวยกายวญญาณอนเปนอกศลวบาก โสมนส สมปยตดวยวญญาณ ๖๒ ดงน คอ ฝายกามาวจรวญญาณ กศล ๔ สเหตกวบาก ๔ อเหตกวบาก ๑ สเหตกกรยา ๔ อเหตกกรยา ๑ อกศล ๔ (เปน ๑๘) ฝายรปาวจรวญญาณ เวนปญจฌานวญญาณ กศล ๔ วบาก ๔ กรยา ๔ (เปน ๑๒) ฝายโลกตรวญญาณ เพราะ อนโลกตรวญญาณทไมประกอบดวยฌานหามไม เหตนน โลกตร- วญญาณ ๘ จงเปน ๔๐ ดวยอานาจแหงฌาน ๕ ในโลกตรวญญาณ ๔๐ นน เวนวญญาณทเปนไปในปญจมฌาน ๘ เสย เหลอกศลวบาก ๓๒ (รวมเปน ๖๒) โทมนส สมปยตดวยอกศลวญญาณ ๒ อเบกขา สมปยตดวยวญญาณ ๕๕ ทเหลอ [ลกษณะ. . .ของเวทนา ๕] ในเวทนา ๕ นน สข มการเสวยโผฏฐพพะอนนาปรารถนาเปน ลกษณะ มอนเพมสมปยตธรรมทงหลายขนเปนรส ม (อสสาทะ) ความสบายทางกาย เปนปจจปฏฐาน มกายนทรยเปนปทฏฐาน ทกข


มการเสวยโผฏฐพพะอนไมนาปรารถนาเปนลกษณะ มอนลดสมปยต ธรรมทงหลายลงเปนรส มความไมสบายทางกายเปนปจจปฏฐาน ม กายนทรยเปนปทฏฐาน โสมนส มการเสวยอฏฐารมณเปนลกษณะ มอนเสวย (สข) ดวยอาการพอใจไมอยางใดกอยางหนง๑ เปนรส มความ สบายทางใจเปนปจจปฏฐาน มปสสทธ (ความระงบแหงนามกาย) เปน ปทฏฐาน โทมนส มการเสวยอนฏฐารมณเปนลกษณะ มอนเสวย (ทกข) ดวยอาการไมพอใจไมอยางใดกอยางหนงเปนรส มความไม สบายทางใจเปนปจจปฏฐาน มหทยวตถเปนปทฏฐานโดยสวนเดยวเทา นน๒ อเบกขา มการเสวยมชณตตารมณเปนลกษณะ มอนไมเพมและ ไมลดสมปยตธรรมนกเปนรส มความละเมยดเปนปจจปฏฐาน มจตอน ปราศจากปตเปนปทฏฐาน แล นเปนกถามขอยางพสดารในเวทนาขนธ [สญญาขนธ] บดน พงทราบวนจฉยแมในขอทขาพเจากลาวไววา "สญญาขนธ พงทราบวา (เรยกอยางนน) เพราะรวมธรรมชาตทมความจาไดเปน ลกษณะสนทกอยาเขาดวยกน" ดงนตอไป ๑. ยถา ตถา วา มหาฎกาแกวา ภาวโต ปรกปปนโต วา โดยภาวะ (คอแสดงความ พอใจออกมาใหปรากฏ อยางไทยเราพดวา ออกนอกหนา ?) หรอโดยปรกป (คอคด พอใจอยในใจ อยางไทยเราวา อยในหนา ?) และไขความออกไปอกวา ยถาภเตน วา อยถาภเตน วา อฏากาเรน ดวยอาการพอใจตามทเปน (คอแสดงออกมาตรง ๆ ) หรอ มใชตามทเปน (คอคดอยแตในใจ หรอแสรงแสดงเปนอยางอน ทเรยกวามารยา ?) ๒. มหาฎกาวา โทมนสมหทยวตถเปนปทฏฐานโดยสวนเดยว เพราะโทมนสเกดแตใน กามธาต


อนธรรมชาตทมความจาไดเปนลกษณะ กคอ สญญานนเอง ดง พระสารบตรเถระกลาว (แกพระมหาโกฏฐกะ) วา "ดกรอาวโส เพราะเหตทธรรมชาตนนยอมรจกยอมจาได เพราะเหตนน จงเรยกวา สญญา" ดงน [สญญา ๑ สญญา ๓] กสญญานนน แมวาตามสภาพกมอยางเดยว โดยลกษณะ คอ ความจาได (แต) วาโดยชาตเปน ๓ คอ กศล อกศล และอพยากฤต ในสญญา ๓ นน (พงทราบวา) สญญาทสมปยตดวยกศลวญญาณ จด เปนกศลสญญา ทสมปยตดวยอกศลวญญาณ จดเปนอกศลสญญา ท สมปยตดวยอพยากฤตวญญาณ จดเปนอพยากฤตสญญา เพราะวาวญญาณ ทไมประกอบดวยสญญาหามไม เพราะฉะนน ประเภทแหงวญญาณม เทาใด ประเภทแหงสญญากมเทานน แล [ลกษณะ. . .แหงสญญา] กแลสญญานนน แมมประเภทเสมอกนกบวญญาณอยางน (เมอ วา) โดยอาการมลกษณะเปนตน สญญาทงปวงนนแหละ มความจา ไดเปนลกษณะ มการทาเครองหมายไวเปนปจจยแหงความจาตอไปวา 'นนคอสงนน' เปนรส ดงชางมชางไมเปนตน ทาเครองหมายไวใน วตถ มตวไมเปนอาทฉะนน มการทาความมนใจตามเครองหมายทยดไว เปนปจจปฏฐาน ดงคนตาบอดคลาชางทงหลาย มนใจตามเครองหมาย ทตนจบได (วาชางเปนอยางไร) ฉะนน มอารมณทปรากฏอยางไร


เปนปทฏฐาน ดงความจาทเกดขนแกลกเนอทงหลาย ในหนคนทผก ดวยหญา วาเปนคน (จรง ๆ) ฉะนนแล นเปนกถามขอยางพสดารในสญญาขนธ [สงขารขนธ] สวนขอใดขาพเจากลาวไววา "สงขารขนธ พงทราบวา (เรยก อยางนน) เพราะรวมธรรมชาตทมการประสม (เจตสก) เปนลกษณะ สนทกอยางเขาดวยกน" ดงน บณฑตพงทราบวนจฉยในขอนน (ตอ ไป) ธรรมชาตทมการทาใหเปนกลมเปนลกษณะ ชอวาธรรมชาตทม การประสมเปนลกษณะ กธรรมชาตดนนนคออะไร ? คอสงขารนนเอง ดงพระผมพระภาคเจาตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย เพราะธรรมเหลา- นนยอมประสมสงทเปนสงขตะแล เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงได ชอวา สงขาร* (แปลวาธรรมผประสม ?") ดงน [ลกษณะ. . .แหงสงขาร] สงขารเหลานน มการประสมเปนลกษณะ มการประมวลเขาเปน รส มความเผยออกไปเปนปจจปฏฐาน มขนธ ๓ ทเหลอเปนปทฏฐาน สงขาร ๑ สงขาร ๓ สงขารทงหลาย แมเปนอยางเดยวโดยลกษณะเปนตนดงกลาวมา น (แต) วาโดยชาตกเปน ๓ คอ กศล อกศล อพยากฤต ในสงขาร ๓ นน สงขารทสมปยตดวยกศลวญญาณจดเปนกศลสงขาร ทสมปยต * ส. ขนธวาร. ๑๗/๑๐๖


ดวยอกศลวญญาณ จดเปนอกศลสงขาร ทสมปยตดวยอพยากฤต- วญญาณ จดเปนอพยากฤตสงขาร [กศลสงขาร ๓๖] ในสงขารเหลานน กอนอน สงขารทสมปยตดวยกามาวจรกศล- วญญาณดวงท ๑ (คอวญญาณทเปนโสมนสสหรคต ญาณสมปยต อสงขาร) ม ๓๖ คอ เปนนยตะ มา (ในบาล) โดยรปของตน (คอ ไมปะปน ?) ๒๗ เปนเยวาปนกะ ๔ เปนอนยตะ ๕ ในสงขาร ๓๖ นน สงขาร ๒๗ คอ ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต วรยะ ชวต สมาธ สทธา สต หร โอตตปปะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ กาย- ปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตา จตตปาคญญตา กาย- ชกตา จตตชกตา เหลานเปนนยตะ มา (ในบาล) โดยรปของตน สงขาร ๔ คอฉนทะ อธโมกข มนสการ ตตรมชฌตตตา นเปน เยวาปนกะ (เปนกศลกได อกศลกได ?) สงขาร ๕ คอ กรณา มทตา กายทจรตวรต วจทจรตวรต มจฉาชววรต นเปนอนยตะ เพราะสงขาร ๕ นน ยอมเกดในลางครง แมเมอเกดเลากหาเกดรวม กนไม (จงชออนยตะ) [อรรถาธบายสงขาร ๓๖] [นยตสงขาร ๒๗] [๑ ผสสะ] วนจฉยในบทเหลานน สภาวธรรมใดยอมถกตอง เหตน


สภาวธรรมนนจงชอวา ผสสะ (ผถกตอง)* ผสสะนนน มการถกตอง เอาเปนลกษณะ มการทาใหกระทบเปนรส มความรวมกนเขา (แหง จตกบอารมณ) เปนปจจปฏฐาน มอารมณทมาถงคลอง (แหงจต ?) เปนปทฏฐาน จรงอย ผสสะนแมเปนอรปธรรม กยอมเปนไปใน อารมณ ดวยอาการ (ดจ) ถกตองเอา (จงวามการถกตองเอาเปน ลกษณะ) หนง ผสสะนน แมไมตดอย (ทไหน) สกแหง กยงจต และอารมณใหกระทบกนได ดงรปกระทบจกษและเสยงกระทบหฉะนน (จงวา มการทาใหกระทบกนเปนรส) ชอวามความรวมกนเขาเปน ปจจปฏฐาน เพราะปรากฏดวยอานาจเหตของตน กลาวคอตกสนนบาต (ความรวมกนเขาแหงธรรม ๓ คออายตนะภายใน - อายตนะภายนอก และวญญาณ) ชอวามอารมณทมาถงคลองเปนปทฏฐาน เพราะเกด ขนในอารมณทสมนนาหาร (การประมวลความคด) อนควรแกผสสะ นน และอนทรยดวย (ชวยกน) แตงให โดยไมมอนตรายทเดยว แตวาโดยความเปนทตงแหงเวทนา ผสสะน บณฑตพงเหนเปน ดงแมโคหลงเปกเถด [๒ เจตนา] ธรรมชาตใดยอมคด อธบายวายอมพวพน (อารมณ) เหตน * วเคราะหนเปนกตตสาธนะ มหาฎกาวาเปนกรณสาธนะกได แปลวาเครองถก ตอง อธบายวา สมปยตธรรมทงหลายเมอเปนไปในอารมณ ยอมเปนดงวา ถกตองเอา อารมณนนดวยผสสะซงมการถกตองเปนลกษณะ หรอมฉะนน เปนภาวสาธนะกได แปลวาความ ถกตอง ทานวา การกลาวความเปนกตตถสาธนะและกรณสาธนะในสภาวธรรมทงหลาย เปนการ กลาวโดยออม กลาวเปนภาวสาธนะนนแหละ เปนการกลาวโดยตรง เพราะฉะนน จงวา ผสน- ลกขโณ ผสสะมการถกตองเปนลกษณะ


ธรรมชาตนน จงชอวาเจตนา (ธรรมชาตผคด) เจตนานน มภาวะ คอความจงใจเปนลกษณะ มความเคลอนไหวเปนรส มความจดแจง เปนปจจปฏฐาน คอยงกจของตนและกจของผอนใหสาเรจ ดจคนผใหญ มศษยผใหญ (ของทศาปาโมกข) และนายชางไมใหญเปนตน๑ กแล เจตนานเมอเปนโดยภาวะทยงสมปยตธรรมทงหลายใหแขงขนขน ยอม ปรากฏในเมอนกถงงานรบดวนเปนตน [๓-๔-๕ วตก จาร ปต] คาใดพงเปนขอทควรกลาวในวตก วจาร และปต คานนทงหมด ขาพเจาไดกลาวไวแลวละ ในตอนพรรณนาปฐมฌานในปฐวกสณนเทศ [๖ วรยะ] ความกลา ชอวาวรยะ วรยะนนมความแขงขนเปนลกษณะ มการคาจนสหชาตธรรมทงหลายเปนรส มภาวะทไมจมลงเปนปจจปฏ- ฐาน มความสงเวชเปนปทฏฐาน ตามบาลวา "ผสงเวชแลวยอมทา ความเพยรโดยแยบคาย"๒ หรอวามวตถแหงวรยารมภะ (เรอง ทจะตองใชความเพยร) เปนปทฏฐานกได วรยะน บณฑตพงเหนวา บคคลทาโดยถกทางแลว ยอมเปน มลแหงสมบตทงปวง ๑. มหาฎกาขยายความวา ศษยผใหญเมอจดใหศษยอน ๆ สาธยายมนต ตนเองกยอม สาธยายดวย เมอนายชางใหญลงมอทางานแลว ชางลกมอทงหลายกทาดวย ๒. อง. จตกก. ๒๑/๑๕๔


[๗ ชวต] สหชาตธรรมทงหลาย ยอมเปนอยดวยธรรมชาตนน เหตน ธรรมชาตนน จงชอชวต (แปลวาธรรมชาตเครองเปนอยแหงสหชาต- ธรรม) นยหนง ธรรมชาตนนเปนอยเอง เหตนน จงชอชวต (แปลวาธรรมชาตผเปนอย) นยหนง ธรรมชาตนนเปนเพยงความ เปนอยเทานน เหตนน จงชอชวต (แปลวาความเปนอย) สวน ลกษณะเปนตนแหงชวตนน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในชวตแหงรป เถด ความตางกนในชวต - นนกคอ อนนนเปนชวตแหงรปธรรม ทงหลาย อนนเปนชวตแหงอรปธรรมทงหลาย เทานเอง [๘ สมาธ] อรรถแหงสมาธศพท ธรรมใดตงจตไวเสมอในอารมณ เหตนน ธรรมนนชอวา สมาธ (ธรรมผตง (จต) ไวเสมอ) นยหนง ธรรมใดตงจตไวโย ชอบในอารมณ เหตนน ธรรมนนชอวา สมาธ (ธรรมผตง (จต) ไวโดยชอบ) นยหนง ธรรมชาตทชอสมาธนน กคอความตงมนแหง จตเทานนเอง [ลกษณะ----แหงสมาธ] สมาธนนมความไมพลานไปเปนลกษณะ หรอวามความไมฟงซาน เปนลกษณะกได มการประมวลสหชาตธรรมทงหลายไว (ใหเปน กลม) เปนรส ดจนาผนกเอาจณสาหรบสนานไว (ใหเปนกอน)


ฉะนน มความสงบระงบเปนปจจปฏฐาน มความสขเปนปทฏฐาน โดยพเศษ๑

สมาธน บณฑตพงเหนวา เปนความตงอยแหงจต ดจความตง อยแหงเปลวประทปในทไมมลมฉะนน๒

[๙ สทธา] บคคลทงหลายยอมเชอดวยธรรมชาตนน เหตน ธรรมชาตนน จงชอสทธา (แปลวาธรรมชาตเปนเหตเชอ) นยหนง ธรรมชาต นน ยอมเชอเอง เหตน ธรรมชาตนนจงชอสทธา (แปลวาธรรมชาต ผเชอ) นยหนง ธรรมชาตนนเปนเพยงความเชอเทานน เหตน ธรรมชาตนนจงชอสทธา (แปลวาความเชอ) [ลกษณะ----แหงสทธา] สทธานน มความเชอเปนลกษณะ หรอวา มความวางใจเปน ลกษณะกได มการทาใหใสเปนรส ดงแกวอทกปสาทกะ (แกวทานาให ใส) หรอวามความแลนไป (ตามอารมณอนเปนทตงแหงความเชอ) เปนรสกได ดจแลนไป (คอไหลลอยตามกระแสนาเชยว) ในการขาม หวยนา (ทบามา) ฉะนน มความไมขนมวเปนปจจปฏฐาน หรอ ๑. วเสสโต-โดยพเศษ มหาฎกาแกวา 'โดยมาก' แลวอธบายวา เพราะสมาธทเวน จากสขกม ๒. หมายความวา ตงแนวอยไมวอกแวกกจรง แตไมใชดบ มความสบตออยเหมอน เปลวประทปในทไมมลม ตนงอยฉะนน


วามอธมต (ความตดสนใจ)๑ เปนปจจปฏฐานกได มสทไธยวตถ (วตถเปนทตงแหงความเชอ)๒ เปนปทฏฐาน หรอวามโสตาปตตยงคะ มสทธมมสวนะเปนตน๓ เปนปทฏฐานกได สทธาน บณฑตพงเหนวาเปนเหมอนมอ เหมอนทรพย และ เหมอนพช ฉะนน๔

[๑๐ สต] บคคลทงหลายยอมระลกไดดวยธรรมชาตนน เหตน ธรรมชาต นนจงชอสต (แปลวาธรรมชาตเปนเหตระลกได) นยหนง ธรรมชาต นนยอมระลกไดเอง เหตน ธรรมชาตนน จงชอสต (แปลวาธรรม ชาตอนระลกได) นยหนงธรรมชาตนน สกวาเปนอนระลกไดเทานน เหตน ธรรมชาตนนจงชอสต (แลวาความระลกได) สตนน มความไมใจลอยเปนลกษณะ มอนทาไมใหหลงลมเปน รส มอนคมครอง (ใจ) ไวไดเปนปจจปฏฐาน หรอมความเปนเหต มงหนา (จดจอ) ตออารมณ (ของจต) เปนปจจปฏฐานกได ม ๑. อธมตน มหาฎกาแกวา นจฉโย - ตดสนใจ ตงใจแน ยดสทไธยวตถเปนหลก เปนฝายกศล เปนขาศกตออสทธยะ ไมใชอธโมกขทเปนเยวาปนกะ (เปนกศลกได อกศลกได ?) ๒. สทไธยวตถ มหาฎกาชไว ๓ คอ พระรตนตรย กรรม และผลของกรรม ๓. โสดาปตตยงคะ ๔ คอ สปปรสสเสวนะ สทธมมสวนะ โยนโสมนสการ ธมมาน- ธมมปฏปตต ๔. มหาฎกาขยายความวา สทธาเหมอนมอ ในกรณยดเอากศลธรรมทงหลายได เหมอน ทรพย ในกรณยงสมบตทงปวงใหถงพรอม เหมอนพช ในกรณเผลดกสผลทเปน อมตะ


ความจามนคงเปนทฏฐาน หรอวามสตปฏฐานมกายเปนตน เปน ปทฏฐานกได อนสตน บณฑตพงเหนวา เปนเหมอนเสาเขอน เพราะปกธง ไปมนคงในอารมณ และเปนเหมอนนายประต เพราะรกษาทวารม จกขทวารเปนอาท [๑๑-๑๒ หร โอตตปปะ] ธรรมชาตใดยอมขวย เพราะความประพฤตชวมกายทจรตเปนตน เหตนธรรมชาตนน จงชอ หร คาวาหรนนเปนคาเรยกความละอาย ธรรมชาตยอมกลว เพราะความประพฤตชวเหลานนแหละ เหต น ธรรมชาตนนจงชอโอตตปปะ คาวา โอตตปปะนนเปนคาเรยก ความหวาดแตบาป [ลกษณะ----แหงหรโอตตปปะ] ในหรและโอตตปปะนน หรมความเกลยดแตบาปเปนลกษณะ โอตตปปะมความสะดงแตบาปเปนลกษณะ หรมความไมทาบาปทงหลาย โดยอาการละอายเปนรส โอตตปปะมความไมทาบาปทงหลายโดยอาการ สะดงกลวเปนรส อนง ทงสองอยางนน มอนหดกลบจากบาปโดย ประการทกลาวแลวนนเปนปจจปฏฐาน มความเคารพตนและความ เคารพผอนเปนปทฏฐาน จรงอย บคคลทาตนใหเปนทเคารพ จงละ บาปไดดวยความละอาย ดจกลพธ ทาคนอนใหเปนทเคารพจงละบาป


ไดดวยความกลว ดจแพศยา ฉะนน กแลธรรม ๒ ประการน บณฑตพงเหนวา เปนโลกปาลกธรรม [๑๓.๑๔.๑๕ อโลภะ อโทสะ อโมหะ] สตวทงหลายไมโลภดวยธรรมนนเปนเหต ธรรมนนจงชออโลภะ (แปลวาธรรมเปนเหตไมโลภแหงสตวทงหลาย) นยหนง ธรรมใด ไมโลภอยเอง ธรรมนนชออโลภะ (แปลวาธรรมอนไมโลภ) นย หนง ธรรมชาตนนสกวาเปนอนไมโลภเทานน เหตนจงชออโลภะ (แปลวาความไมโลภ) นยะแมในอโทสะแลอโมหะ กนยเดยวกน๑

[ลกษณะ----แหงอโลภะอโทสะอโมหะ] ในธรรม ๓ ประการนน อโลภะมความทจตไมกาหนด (ไมอยาก ได) ในอารมณเปนลกษณะ นยหนง มความทจตไมตดของอยใน อารมณเปนลกษณะ ประหนงหยาดนาไมตดในกลบบวฉะนน มความ ไมหวงแหน (ในอารมณ) เปนรส ประหนงภกษผพนแลว (จาก ฆราวาสกจ ไมหวงแหนวตถแหงฆราวาส ?) ฉะนน มความตองการ ในอนไมตด (แช) อย (ในอารมณ) เปนปจจปฏฐาน ประหนงคน ทตกอยในทโสโครก๒ (ไมตองการจะตดแชอยในทโสดครกนน) ฉะนน อโทสะ มความไมดรายเปนลกษณะ นยหนงมความไมถอผดเปน ๑. คอมอรรถเปน ๓ สาธนะเหมอนกน ๒. อนลลนภาโว มหาฎกาแก ออกเปน อธปปาโย แลววา เอวณห อปมาย สเมต - อยางนแหละจงจะสมกบอปมา คออปมาวา เหมอนคนตกอยในทโสโครก ยอม ตองการทจะไมตดแชอยในทโสโครกฉนใด อโลภะกฉนนน


ลกษณะ ประหนงมตรผอารฉะนน มอนขจดความอาฆาตเสยไดเปน รส นยหนง มอนขจดความรมรอนเสยไดเปนรส ประหนงไมจนทน (อนมรสเยน) ฉะนน มโสมภาพ (ความสภาพ ความเยอกเยน) เปนปจจปฏฐาน ประหนง ดวงจนทรเพญ (มรศมเยน) ฉะนน อโมหะ มความ (รแจง) แทงตลอดตามสภาพ (แหงธรรม) เปนลกษณะ นยหนง มความ (รแจง) แทงตลอดไมผดพลาดเปน ลกษณะ ประหนงการแทงทะล (ตรงเปา) แหงลกธนทนายขมงธน ผฉลาดยงไปฉะนน มอนสองอารมณ (ใหเหนตามสภาพ) เปนรส ประหนงประทปฉะนน มความไมหลงลมเปนปจจปฏฐาน ประหนงผ ชทางทชานาญชทางแกคนไปปา ฉะนน อนธรรมทง ๓ น บณฑตพงเหนวาเปนมลแหงกศลธรรมทงปวง [๑๖.๑๗ กายปสสทธ จตตปสสทธ] ความรางบแหงกาย ชอกายปสสทธ ความรางบแหงจต ชอ จตตปสสทธ แตคาวากายในบทกายปสสทธน ประสงคเอาขนธ ๓ มเวทนาเปนตน* กแลกายปสสทธและจตตปสสทธ รวมเขาดวยกน ทงสองนนมความรางบไปแหงความเรารอนกายและจตเปนลกษณะ ม อนบบเอาความเรารอนกายจตออกไปเปนรส มความเยอกเยนโดยไมม * นกเรยนมกจะเขาใจเอาชอ ๆ วา คาวากายในบทน คอรปกาย เพราะมจตเปนค อย แตทแททานหมายเอานามกาย ดงกลาวน แตมหาฎกากลาวในทสดวา จตตปปส- สทธอาทห จตตเมว ปสสทธ...อช จ โหต กายปปสสทธอาทห ปน รปกาโยป -ดวยบาททงหลาย มทจตตปปสสทธเปนตน ไดแกจตอยางเดยว รางบ. . .และตรง แตดวยบททงหลายมบทกายปปสสทธ เปนตน ไดแกรปกายดวย (ไมใชไดแกนามกาย อยางเดยว ?)


ความกระวนกระวายกายจตเปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนปทฏฐาน กายปสสทธและจตตปสสทธน บณฑตพงทราบวา เปนปฏปกษ ตอกเลสมอทธจจะเปนอาท อนทาความไมรางบแหงกายและจต [๑๘.๑๙ กายลหตา จตตลหตา] ความเบาแหงกาย ชอกายลหตา ความเบาแหงจต ชอจตต- ลหตา กายลหตาและจตตลหตานน มความเขาไปรางบแหงความหนก ของกายและจตเปนลกษณะ มอนบบเอาความหนกแหงกายจตออกไป เปนรส มความไมอดอาดแหงกายและจตเปนปจจปฏฐาน มการและ จตเปนปทฏฐาน ลหตาน บณฑตพงทราบวาเปนปฏปกษตอกเลสมถนมทธะเปนตน ททาความหนกแหงกายและจต [๒๐.๒๑ กานมทตา จตตมทตา] ความออนแหงกาย ชอกายมทตา ความออนแหงจต ชอ จตตมทตา กายมทตาและจตตมทตานน มความเขาไปรางบแหงความ กระดางของกายจตเปนลกษณะ มอนบบเอาความกระดางแหงกายและ จตออกไปเปนรส มความไมของขดเปนปจจปฏฐาน มการและจต เปนปทฏฐาน มทตาน บณฑตพงทราบวาเปนปฏปกษตอกเลสมทฏฐมานะ เปนตนททาความกระดางแหงกายและจต


[๒๒.๒๓ กายกมมญญตา จตตกมมญญตา] ความควรแกการแหงกาย ชอกายกมมญญตา ความควรแกการ แหงจต ชอจตตกมมญญตา กายกมมญญตาและจตตกมมญญตานน มความเขาไปรางบแหงความไมควรแกการของกายและจตเปนลกษณะ๑

มอนบบเอาความไมควรแกการของกายและจตออกไปเปนรส๒ มความ ถงพรอมแหงการทาอารมณ๓ เปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนปทฏฐาน กมมญญตาน บณฑตพงทราบวาเปนปฏปกษตอกเลสมนวรณท เหลอเปนตน ททาความไมควรแกการแหงกายและจต นามาซงความ เลอมใสในวตถเปนทตงแหงความเลอมใสทงหลาย นามาซงความ เลอมใสในวตถเปนทตงแหงความเลอมใสทงหลาย นามาซงความควร แกอนประกอบดวยประการตาง ๆ ในการทาประโยชนทงหลาย ดง ความหมดจด (จากมลทน) แหงทอง (ควรแกอนประกอบเปนอลงการ ตาง ๆ ชนด) ฉะนน [๒๔.๒๕ กายปาคญญตา จตตปาคญญตา] ความคลองแหงกาย ชอกายปาคญญตา ความคลองแหงจต ชอจตตปาคญญตา กายปาคญญตาและจตตปาคญญตานน มความ ไมเปนไขแหงกายจตเปนลกษณะ มอนบบเอาความเปนไขแหงกายจต ออกไปเปนรส มความไรโทษ (แหงกายจต) เปนปจจปฏฐาน มกาย และจตเปนปทฏฐาน ๑.๒. ปาฐะพมพไวเปน กายจตตกมม ---- นนคลาดเคลอน ทถกเปน กายจตตา- กมม... (ตดบทเปนกายจตต +อกมม) ๓. หมายความวาถอเอาอารมณดวยอาการถงพรอม คอดวยความควรแกการนนเอง


ปาคญญตาน บณฑตพงเหนวา เปนปฏปกษตอบาปธรรมม อสทธยะเปนตน ททาความเปนไข แหงกายและจต [๒๖.๒๗ กายชกตา จตตชกตา] ความตรงแหงกายชอกายชกตา ความตรงแหงจต ชอจตตชกตา กายชกตาและจตตชกตานน มความซอตรงแหงกายและจตเปนลกษณะ มอนบบเอาความคดแหงกายและจตออกไปเปนรส มความไมคด (แหงกายและจต) เปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนทกฐาน อชกตาน บณฑตพงเหนวา เปนปฏปกษตออปกเลสมมายาและ สาไถยเปนตน ททาความคดโกงแหงกายและจต [เยวาปนกสงขาร ๔] [๑ ฉนทะ] คาวาฉนทะนน เปนคาเรยกกตตกมยตา (ความใครจะทา) เพราะเหตนน ฉนทะนน จงมความใครจะทาเปนลกษณะ มอนแสวง หาอารมณเปนรส มความตองการดวยอารมณเปนปจจปฏฐาน อารมณ นนแหละเปนปทฏบานของฉนทะนน อนฉนทะน ในการจะถอเอาอารมณ บณฑตพงเหนวาเหมอน ใจยนมอออกไป ฉะนน [๒ อธโมกข] ความนอมใจเชอ ชออธโมกข อธโมกขนนมการลงความเหน เปนลกษณะ มอนไมรวนเรเปนรส มความตดสนใจเปนปจจปฏฐาน มสนนไฐยธรรม (เรองทจะตองลงความเหน) เปนปทฏฐาน


อธโมกน บณฑตพงเหนวาเปนดงเสาเขอน เพราะความทนง อยในอารมณ๑

[๓ มนสการ] ความทา ชอวาการ ความทา (อารมณไว) ในใจ ชอมนสการ นยหนง เจตสกธรรมใดยอมทาใจใหไมเหมอนใจเดม (คอใจภวงค) เหตนเจตสกธรรมนนจงชอมนสการ (แปลวา เจตสกธรรมอนทาใจให ผดเดม) ดงนกได มนสการนนนม ๓ ประการคออารมมณปฏปาทกะ (มนสการอนจดแจงในอารมณ) วถปฏปาทกะ (มนสการอนจดแจง ในวถจต) ชวนปฏปาทกะ (มนสการอนจดแจงในชวนจต) ในมนสการ ๓ นน อารมมณปฏปาทกะ ชอวามนสการ เพราะทา (อารมณ) ไวในใจ อารมมณปฏปาทกมนสการนน มการยงสมปยต- ธรรมทงหลายใหแลนไป (มงหนาสอารมณ) เปนลกษณะ มอนผก สมปยตธรรมทงหลายไวในอารมณเปนรส มความจดตอตออารมณเปน ปจจปฏฐาน๒ มอารมณเปนปทฏฐาน มนสการน บณฑตพงเหนวา เปนธรรมจดเขาในสงขารขนธ เพราะความเปนธรรมยงสมปยตธรรมใหดาเนนไปในอารมณ ดจสารถ (ยงมาใหแลนไป ? ) ฉะนน ๑. มหาฎกาวาอธโมกขเจตสก ทเปนเยวาปนกสงขารน เปนไปดวยอานาจความตกลงใจ เทานนซงเปนกศลกไดอกศลกได สวนอธโมกขทเปนฝายสทธานน เปนปสาทาธโมกข นอมใจเชอดวยอานาจความเลอมใส เปนกศลแท ๒. สตกบมนสการ มความมงหนา คอจดจอตออารมณเปนปจจปฏฐานเหเมอนกน มหาฎกาทานชใหเหนความแปลกกนวา สตนนจดจออยดวยอานาจความไมลม สวน มนสการน จดจออยดวยอานาจความผกพน


สวนคาวา วถปฏปาทกะ (มนสการอนจดแจงในวถ) นน เปน คาเรยกปญจวาราวชนะ คาวา ชวนปฏปาทกะ (มนสการอนจดแจง ในชวนะ) นน เปนคาเรยกมโนทวาราวชนะ มนสการทงสองนนไม ประสงคเอาในทน [๔ ตตรมชฌตตตา] ความเปนกลางในธรรมทงหลายเหลานน ชอวาตตรมชฌตตตา ตตรมชฌตตตานน มการนาจตและเจตสกทงหลายไปโดยเสมอเปน ลกษณะ มอนหามเสยซงความหยอนและความยงเปนรส หรอนยเนง มอนเขาไปตดเสยซงความตกไปเปนฝกฝายเปนรส มความเปนกลาง เปนปจจปฏฐาน ตตรมชฌตตตาน โดยทเปนความวางเฉยแหงจตและเจตสก ทงหลาย บณฑตพงเหนวา เปนเหมอนสารถผเพงดอยเฉย ๆ ซงมา อาชาไนย (เทยมรถ) ทวงไปเรยบแลวฉะนน๑

[อนยตสงขาร ๕] [๑. ๒. กรณา มทตา] กรณาและมทตา พงทราบโดยนยทกลาวแลวในพรหมวหาร- นเทศเถด แทจรง ความแปลกกนกมเพยงวากรณามทตา (ในพรหม- วหาร) นนเปนรปาวจรถงอปปนา (สวน) กรณามทตา (ในอนยต- ๑. มหาฎกาวา ตตรมชฌตตตาน แมเปนไปโดยอาการวางเฉย แตกคมสมปยตธรรม ใหเปนไปในกจตามทเปนหนาทของตน ๆ (ไมใชเฉยเมย) เปรยบเหมอนพระราชา แมประทบนงอยนง ๆ กทรงคมพวกเจาหนาทตลาการใหไมประมาทพจารณาและ พพากษาอรรถคดใหเปนไปโดยยตธรรมตามหนาทไดฉะนน


สงขาร) นเปนกามาวจร เทานเอง แตอาจารยลางพวกกตองการเอา เมตตาและอเบกขาเขาในอนยตสงขารดวย คาของอาจารยเหลานน ไมควรถอเอา เพราะวาโดยความแลว เมตตากคออโทสะ อเบกขา กคอตตรมชฌตตเบกขานนเองแล [๓.๔.๕. กายทจรตวรต ฯลฯ] ความเวนจากกายทจรต ชอกายทจรตวรต แมในวรตทเหลอ กนยน สวนวาโดยอาการมลกษณะเปนอาท วรตทง ๓ นน มความ ไมกาวลวงวตถแหงทจรตมกายทจรตเปนตน มอธบายวา ไมทาลาย (วตถเหลานน) เปนลกษณะ๑ มอนสยว (คอทาหนานวแสดงกรยา เกลยดชง) แตวตถแหงทจรตมกายทจรตเปนตนเปนรส๒ มความไม กระทาเปนปจจปฏฐาน มคณธรรมมศรทธาหรโอตตปปะและอปปจฉตา เปนอาทเปนปทฏฐาน วรตน บณฑตพงเหนวา เปนภาวะทจตเบอนหนาจากการทาบาป กได [สงขารอะไรสมปโยคกบกศลวญญาณดวงไหน] สงขาร ๓๖ ดงกลาวมานแล พงทราบวา ถงความสมปโยคกบ กามาวจรกศลวญญาณดวงท ๑ (คอวญญาณทเปนโสมนสสหรคต ญาณสมปยต อสงขาร) กแล สงขารทสมปโยคกบกามาวจรกศล- ๑. มหาฎกาวา วตถแหงทจรต กคอปาณะของผอน ทรพยของผอน ภรรยาของผอน เปนตน ๒. มหาฎกาวา ขอนทานกลาวกรยาสยวแตตวทจรตนนเอง โดยไปชเอาวตถแหงทจรต เพราะวา วรตหาใชการไมทาวตถแหงทจรตไม ทแทคอไมทาทจรตตางหาก


วญญาณดวงท ๑ เปนฉนใด แมทสมปโยคกบกามาวจรกศลวญญาณ ดวงท ๒ กเปนฉนนน ความแปลกในวญญาณดวงท ๒ น มเพยงแต วาเปนสสงขารเทานน สวนสงขารเวนอโมหะ ทเหลอ (๓๕) พง ทราบวาสมปโยคกบวญญาณดวงท ๓ (คอโสมนสสหรคต ญาณวปยต อสงขาร) ทสมปโยคกบวญญาณดวงท ๔ กอยางนน แปลกแตใน วยญาณดวงท ๔ นเปนสสงขารเทานน สวนวา ในสงขารทงหลาย ทกลาวในวญญาณดวงท ๑ สงขารเวนปต ทเหลอยอมถงความสมป- โยคกบวญญาณดวงท ๕ (คออเบกขาสหรคต ญาณสมปยต อสงขาร)๑

แลแมทสมปโยคกบวญญาณดวงท ๖ กเชนเดยวกนกบทสมปโยคกบ วญญาณดวงท ๕ ดวยวาในวญญาณดวงท ๖ นนกมแปลกแตเพยงเปน สสงขารเทานน สวนสงขารเวนอโมหะ ทเหลอพงทราบวาสมปโยค กบวญญาณดวงท ๗ (คออเบกขาสหรคต ญาณวปยต อสงขาร) ท สมปโยคกบวญญาณดวงท ๘ กอยางนน แปลกแตในวญญาณดวงท ๘ นนเปนสสงขารเทานน สวนวาในสงขารทงหลายทกลาวในกามาวจรกศลวญญาณดวงท ๑ สงขารเวนวรต ๓ ทเหลอ (๓๓) ถงความสมปโยคกบปฐมวญญาณใน ๑. สงขารทสมปโยคกบกามาวจรกศลวญญาณดวงท ๕ ซงเปนอเบกขาสหรคตน ม กรณาและมทตาอยดวย จงเกดมปญหาขนวา กรณามทตาจะมามในวญญาณทเปน อเบกขาสหรคตไดอยางไร ? มหาฎกาวาอาจารยทงหลายทานวา 'มได โดยเปนบพภาค เพราะกรณามทตาทถงอปปนาเทานนจงไมเปนอเบกขาสหรคต นอกจากนนเปนอเบกขา- สหรคตบางกได'


รปาวจรกศล๑ แตนนสงขารทงหลายเวนวตก (เหลอ ๓๒) สมปโยค กบทตยวญญาณ แตนนสงขารเวนวจาร (เหลอ ๓๑) สมปโยคกบ ตตยวญญาณ แตนนสงขารเวนปต (เหลอ ๓๐) สมปโยคกบจตตถ- วญญาณ แตนนสงขารเวนกรณามทกาในฝายอนยตสงขาร (เหลอ ๒๘) สมปโยคกบปญจมวญญาณ สงขารในอารปกศลวญญาณ ๔ กคอสงขาร (ในรปาวจรปญจม- วญญาณ) เหลานนแหละ ดวยวาความเปนอรปาวจรเทานนเปนความ แปลกในอารปกศลนน ในโลกตรวญญาณทงหลาย สงขารในมรรควญญาณทม ปฐมฌาน พงทราบโดยนยทกลาวในปฐมรปาวจรวญญาณ เปนขอแรก (ขอตอไป) สงขารในมรรควญญาณอนตางโดยเปนมรรควญญาณทม ทตฌานเปนตน กพงทราบโดยนยทกลาวในวญญาณเปนลาดบไปม ทตรปาวจรวญญาณเปนตนเหมอนกน แตนเปนความแปลกในโลกตร- วญญาณน คอ กรณาและมทตาไมม ๑ วรตเปนนยตะ ๑ เปนโลกตระ ๑๒

สงขารทงหลายทเปนกศลเทานน บณฑตพงทราบโดยประการ ทกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก ๑. มหาฎกาอธบายวา สาหรบพระโยคาวจรผมการกรรมวจกรรมและอาชวะหมดจดดแลว รปา- รปาวจรกศลของทาน ยอมเปนไปทางทาจตใหตงมนเทานน มใชจะชาระกายกรรมวจกรรมและ อาชวะ ทงมใชจะตดจะระงบทจรตและทราชวะอะไรอก เพราะฉะนน วรตทงหลายจงไมมใน จตตบาททเปนมหรคต ๒. มหาฎกาอธบายวา เพราะมรรควญญาณมพระนพพานเปนอารมณ สวนกรณาทตามสตว เปนอารมณ กรณามทตาจงไมมในมรรควญญาณ และอรยมรรคยอมตดทจรตเปนสมจเฉท เพราะฉะนน วรตในโลกตรวญญาณจงเปนนยตะ


[อกศลสงขารโลภมล ๑๗] ในอกศลสงขารทงหลาย กอนอน สงขารทสมปยตดวยอกศล วญญาณดวงท ๑ ในโลภมล (คอวญญาณทเปนโสมนสสหรคต ทฏฐคตสมปยต อสงขาร) ม ๑๗ คอเปนนยตะมาโดยรปของตน ๑๓ เปนยวาปนกะ ๔ ในอกศลสงขาร ๑๗ นน สงขาร ๑๓ คอ ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต วรยะ ชวต สมาธ อหรกะ อโนตตปปะ โลภะ โมหะ มจฉาทฏฐ เหลานเปนนยตะมาโดยรปของตน สงขาร ๔ คอ ฉนทะ อธโมกข อทธจจะ มนสการ นเปนเยวาปนกะ [อรรถาธบายอกศลสงขารโลภมลลางขอ] อรรถาธบายในอกศลสงขารเหลานน บณฑตพงทราบดงตอไปน [อหรกะอโนตตปปะ] บคคลใดไมอาย เหตนบคคลนนจงชออหรโก (แปลวาผไมอาย) ความเปนแหงผไมอาย ชอวาอหรก๑ (แปลวาความไมอาย) ความ ไมกลวชอวา อโนตตปปะ ใน ๒ อยางนน อหรกะ มความไม รงเกยจแตทจรตมกายทจรตเปนตนเปนลกษณะ หรอวามความไมขวยใจ แตทจรตทงหลายเปนลกษณะ (กได) อโนตตปปะ มความไมพรนแต ทจรตทงหลายนนแลเปนลกษณะ หรอวา มความไมสะดงแตทจรต ทงหลายนนเปนลกษณะ (กได) นเปนความสงเขปในอหรกะและ อโนตตปปะนน สวนความพสดาร พงทราบโดยทานองความทตรง ๑. มหาฎกาวาควรจะเปน อหรกก แตทานใชกนลบ ก. ออกเสยตวหนง


กนขามกบความแหงหรโอตตปปะทกลาวแลวนนเถด๑ [โลภะ โมหะ] สตวทงหลายยอมโลภดวยเจตสกธรรมนนเปนเหต เจตสกธรรม นนจงชอวา โลภะ (แปลวาธรรมเปนเหตโลภแหงสตวทงหลาย) นยหนง เจตสกธรรมใดยอมโลภอยเอง เจตสกธรรมนน ชอโลภะ (แปลวาธรรมอนโลภ) นยหนง ธรรมชาตนนสกวาเปนอนโลภเทานน เหตนจงชอโลภะ (แปลวาความโลภ) สตวทงหลายยอมหลงดวยเจตสกธรรมนนเปนเหต เจตสกธรรม นนจงชอ โมหะ (แปลวาธรรมเปนเหตหลงแหงสตวทงหลาย) นยหนง เจตสกธรรมใดยอมหลงอยเอง เจตสกธรรมนนชอโมหะ (แปลวา ธรรมอนหลง) นยหนง ธรรมชาตนนสกวาเปนอนหลงเทานน เหตน จงชอโมหะ (แปลวาความหลง) ในโลภะและโมหะนน โลภะ มความยดอารมณไวเปนลกษณะ ดจตงสาหรบดกลง (ยดลงทมาตองเขาไว) ฉะนน มอนตงหนา เกาะตดไปเปนรส ดจชนเนอทคนโยนลงไปในกระทะอนรอน (กตง หนาตดไหมไปในกระทะนน) ฉะนน มอนไมยอมสละเปนปจจปฏฐาน ๑. มหาฎกาวา ความพสดาร กคอเพมรส ปจจปฏฐาน และปทฏฐานเขาอกดงนวา อหรกะมการทาบาปโดยอาการไมละอายเปนรส อโนตตปปะ มการทาบาปโดยอาการ ไมสะดงเปนรส ทงสองอยาง มความไมระยอแตบาปโดยประการทกลาวแลวเปน ปจจปฏฐาน มความไมเคารพในตนและในคนอนเปนปทฏฐาน ความไมรงเกยจความ โสมม ดจสกรบานไมรวเกยจของโสโครก ยอมเพราะอหรกะ ความไมสะดงกลว แตบาป ดจตวแมลงไมสะดงแตไฟ ยอมมเพราะอโนตตปปะ


ดจสปายตาผสมนามน (ปายแลวตด ลางออกยาก) ฉะนน มความเหน วานายนดในสงโยชนยธรรมทงหลาย เปนปทฏฐาน โลภะน บณฑตพงเหนวา เมอมนขยายตวขนจนเปนแมนา ตณหา กมแตพาไปนรกเทานน ดงแมนามกระแสอนเชยว กมแต พาไปสมหาสมทรทางเดยว ฉะนน โมหะ มความบอดแหงจตเปนลกษณะ นยหนง มความไมร เปนลกษณะ มความไมเขาใจตลอดเปนรส นยหนง มอนปกปดเสย ซงสภาพแหงอารมณเปนรส มความปฏบตไมชอบเปนปจจปฏฐาน นยหนง มความมด (คอโงเขลา) เปนปจจปฏฐาน มความทาในใจ โดยไมแยบคาย เปนปทฏฐาน โมหะน บณฑตพงเหนวา เปนมล แหงอกศลทงปวง [มจฉาทฏฐ] สตวทงหลายยอมเหนผดดวยธรรมชาตนนเปนเหต ธรรมชาต นนจงชอวา มจฉาทฏฐ (แปลวาธรรมชาตเปนเหตเหนผดแหงสตว ทงหลาย) นยหนง ธรรมชาตใด ยอมเหนผดอยเอง ธรรมชาตนน ชอมจฉาทฏฐ (แปลวาธรรมชาตอนเหนผด) นยหนง ธรรมชาตนน สกวาเปนอนเหนผด เหตนจงชอวา มจฉาทฏฐ (แปลวาความเหนผด) มจฉาทฏฐนน มความยดมนโดยไมถกทางเปนลกษณะ มอน จบเอาผด ๆ เปนรส มความปกใจผดเปนปจจปฏฐาน มโทษมความ ไมอยากเหนพระอรยะทงหลายเปนตน เปนปทฏฐาน


มจฉาทฏฐน บณฑตพงเหนวา เปนบรมวชชะ (โทษอยางยอด) [อทธจจะ] ความทจตฟงซาน ชออทธจจะ อทธจจะนนมความไมสงบราบ เปนลกษณะ ดจนากระเพอมเพราะลมต ฉะนน มความไมหยดนง เปนรส ดจธงและผนผาอนโบกสะบดเพราะลมตอง ฉะนน มอาการ หมน (กระจดกระจาย) ไป เปนปจจปฏฐาน ดจเถาอนฟงกระจาย เพราะถกทมดวยกอนหน ฉะนน มความทาในใจโดยไมแยบคาย ในเพราะความไมสงบลงแหงใจเปนปทฏฐาน*

อทธจจะน บณฑตพงเหนวาเปนความซดสาย (ไปมา) แหงจต อกศลสงขารทเหลอ พงทราบโดยนยทกลาวแลวในกศลสงขาร เถด ดวยวา ความเปนอกศลและความเปนเจตสกธรรมเลวทรามดวย ความเปนอกศลเทานน เปนความแหลกของมนจะกศลสงขารเหลานน [สงขารอะไรสมปโยคกบอกศลวญญาณดวงไหน] สงขาร ๑๗ ดงกลาวมาน พงทราบวาถงความสมปโยคกบอกศล- วญญาณดวงท ๑ (ในโลภมล คอวญญาณทเปนโสมนสสหรคต ทฏฐตตสมปยต อสงขาร) กแลสงขารทสมปโยคกบอกศลวญญาณ ดวงท ๑ (น) เปนฉนใด แมทสมปโยคกบอกศลวญญาณดวงท ๒ กเปนฉนนน สวนวา ความตางในอกศลวญญาณดวงท ๒ น กคอ * เจตโส อวปสมอโยนโสมนสการ. . . ปาฐะในมหาฎกาเปน. . .อวปสเม. . . เหนวาเขาทกวา จงแปลตามทาน


ความเปนสสงขาร และถนมทธะ เปนอนยตะ [ถนมทธะ] ในถนมทธะนน ความทอแท ชอถนะ ความงวงงน ชอ มทธะ ขยายความวา (ถนะกคอ) กรยาทมวนกลบ (คอถอย) เสย ดวยหมดอตสาหะ (มทธะกคอ) ทลายลง (คอเลกลมป เสย ดวยหมดความสามรถ๑ ถนะดวย มทธะดวย (รวมกน) ชอถน- มทธะ ในสองอยางนน ถนะ มความไมมอตสาหะเปนลกษณะ ม อนคลายความเพยรเสยเปนรส มอนจมอยเปนปจจปฏฐาน มทธะ มความไมควรแกการงาน (คอไมคลองแคลว) เปนลกษณะ๒ ม อนปด (ทวาร) ลงเปนรส มอนหเขาเปนปจจปฏฐาน หรอวามอน หลบโงกเปนปจจปฏฐาน (กได)๓ ทงสองอยางดวยกนมความทาในใจ โดยไมถกทาง ในเพราะความไมยนด (ในกศลธรรม) และความ ครานกายเปนตนเปนปทฏฐาน ในสงขารทงหลายทกลาวในอกศลวญญาณดวงท ๑ สงขารเวน มจฉาทฏฐ ทเหลอ (๑๖) พงทราบวา สมปโยคกบอกศลวญญาณ ดวงท ๓ (คอ โสมนสสหรคต ทฏฐคตวปยต อสงขาร) แต ๑. ปาฐะในวสทธมรรคพมพไวเปน อาสตตวฆาโต เขาใจวาเปน อสตต---- มหาฎกากแกไว เปน อสมตถตาวฆาต ไดแกและแปลตามทเขาใจน ๒. มหาฎกาตงขอสงเกตวา แมถนะกมสภาพไมควรแกการงานเหมอนกน แตตางกนทถนะเปน สาหรบจต แตมทธะเปนสาหรบขนธ ๓ มเวทนาขนธเปนตน ๓. มหาฎกาวา ถนะ เปนเหตหดหแหงจตเทานน แตมทธะ ถงรปกายดวย เพราะเหตนน ทานจงวา มทธะ มอนหลบโงกเปนปจจปฏฐาน


มานะในกศลวญญาณดวงท ๓ น เปนอนยตะ นเปนความแปลก [มานะ] มานะนน มความหยงเปนลกษณะ มความยกตวเปนรส ม ความใครเปนเชนธง (คออยากเดน) เปนปจจปฏฐาน มโลภะอนไม ประกอบดวยทฏฐเปนปทฏฐาน*

มานะน บณฑตพงเหนวา เปนดงความบา ในสงขารทงหลายทกลาวในอกศลวญญาณดวงท ๒ (คอโสม- นสสหรคต ทฏฐคตสมปยต สสงขาร) สงขารเวนมจฉาทฏฐ ท เหลอพงทราบวาสมปโยคกบอกศลวญญาณดวงท ๔ (คอโสมนสสหร- คต ทฏฐคตวปยต สสงขาร) แมในอกศลวญญาณดวงท ๔ นเลา มานะกเปนสงขารนในจาพวกอนยตะเหมอนกน สวนวาในสงขารทงหลาย ทกลาวในอกศลวญญาณดวงท ๑ สงขารเวนปต ทเหลอถงความ สมปโยคกบอกศลวญญาณดวงท ๕ (คออเบกขาสหรคต ทกฐคต- สมปยต อสงขาร) และแมสงขารทสมปโยคกบอกศลวญญาณดวงท ๖ (คออเบกขาสหรคต ทฏฐคตสมปยต สสงขาร) กเหมอนสงขารท สมปโยคกบอกศลวญญาณดวงท ๕ แปลกกนแตในดวงท ๖ นเปน สสงขารและถนมทธะเปนอนยตะ ในสงขารทงหลายทกลาวในอกศล- วญญาณดวงท ๕ สงขารเวนทฏฐ ทเหลอพงทราบวา สมปโยคกบอกศล * มหาฎกาอธบายวา มานะนนเปนไปคลายทฏฐ เพราะเปนไปโดยอหงการ แตมน ไมเกดในจตตบาทเดยวกนกบทฏฐ มนองความรกตว เพราเหตนน ทานจงวามนม โลภะอนไมประกอบดวยทฏฐเปนปทฏฐาน


วญญาณดวงท ๗ (คออเบกขาสหรคต ทฏฐคตวปยต อสงขาร) แตในอกศลวญญาณดวงท ๗ น มานะเปนอนยตะ ในสงขารทงหลาย ทกลาวในอกศลวญญาณดวงท ๖ สงขารเวนทฏฐ ทเหลอพงทราบวา สมปโยคกบอกศลวญญาณดวงท ๘ (คออเบกขาสหรคต ทฏฐคต- วปยต สสงขาร) แมในอกศลวญญาณดวงท ๘ นเลา มานะก เปนสงขารในจาพวกอนยตะเหมอนกนแล [อกศลสงขารโทสมล ๑๘] สวนในโทสมล ๒ อนดบแรก สงขารทสมปยตดวยอกศลวญ- ญาณดวงท ๑ (คอโทมนสสหรคต ปฏฆสมปยต อสงขาร) ม ๑๘ คอ เปนนยตะมาโดยรปของตน ๑๑ เปนเยวาปนกะ ๔ เปนอนยตะ ๓ ใน อกศลสงขาร ๑๘ นน สงขาร ๑๑ คอ ผสสะ เจตนา วตก วจาร วรยะ ชวต สมาธ อหรกะ มโนตตปปะ โทสะ โมหะ เหลานเปน นยตะมาโดยรปของตน สงขาร ๔ คอ ฉนทะ อธโมกข อทธจจะ มนสการ นเปนเยวาปนกะ สงขาร ๓ คอ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ นเปน อนยตะ [อรรถาธบายอกศลสงขารโทสมลลางขอ] [โทสะ] พงทราบอรรถในบทเหลานน (ดงน) สตวทงหลายยอมประ- ทษรายดวยเจตสกธรรมนน เหตน เจตสกธรรมนนจงชอโทสะ (แปล วาธรรมเปนเหตประทษรายแหงสตวทงหลาย) นยหนง เจตสก-


ธรรมใดยอมประทษรายอยเอง เหตน เจรสกธรรมนนจงชอโทสะ (แปลวาธรรมอนประทษราย) นยหนง ธรรมชาตนนสกวาเปนอน ประทษรายเทานน จงชอโทสะ (แปลวาความประทษราย) โทสะนน มความดเปนลกษณะ ดงอสรพษทถกด มความ พลงพลานเปนรส ดงถกพษแทรก นยหนง มอนเผาทอาศยของตน เสยเปนรส ดงไฟปา มความประทษราย เปนปจจปฏฐาน ดงขาศก ไดโอกาส มอาฆาตวตถ (เรองทจะใหเกดอาฆาต) เปนปทฏฐาน โทสะน บณฑตเหนวาเปนเหมอนนามตรเนาระคนดวยอาพษ ฉะนน๑

[อสสา] ความประพฤตหงหวง ชอวาอสสา (รษยา) อสสา นนม ความทนไมไดตอสมบต (ความไดด) ของคนอนเปนลกษณะ มความ ไมยนดดวยในสมบตของผอนนนแหละเปนรส มความเบอนหนาจาก สมบตของผอนนน เปนปจจปฏฐาน มสมบตของผอนเปนปทฏฐาน อสสาน บณฑตพงทราบวา เปนสงโยชน๒ (เครองผกมดจต) [มจฉรยะ] ความตระหน ชอวา มจฉรยะ มจฉรยะนน มการปดซอน สมบตทงหลายของตนทไดมาแลว หรอทจะพงไดกตามไวเปนลกษณะ มความทนไมไดตอความทสมบตทงหลายของตนนน จะเปนของทวไปกบ คนอน ๆ เปนรส มความสยวเปนปจจปฏฐาน นยหนง มความเปน ๑. คอทงเหมนทงมพษ ไมควรแตะตองดวยประการทงปวง ๒. เปนสงโยชนขอ ๑ ในสงโยชน ๑๐ (อกนยหนง)


เสอเกราะทรดกม (คอความเหนยวแนน) เปนปจจปฏฐาน มสมบต ของตนเปนปทฏฐาน มจฉรยะน บณฑตพงเหนวาเปนความผดรป (คอพการ) แหงใจ [กกกจจะ] การทา (ทางใจ) อนบณฑตเกลยด (คอไมด) ชอ กกตะ ภาวะแหงกกตะนน ชอกกกจจะ (แปลวา ความเปนการทา (ทางใจ) อนบณฑตเกลยด) กกกจจะนน มความทาใหรอนใจในภายหลง เปนลกษณะ มความเสราใจถงการททาและการทมไดทาเปนรส มความ เดอดรอนเปนปจจปฏฐาน มการททาและการทมไดทาเปนปทฏฐาน๑

กกกจจะน บณฑตพงเหนวา เหมอนความเปนทาส๒

อกศลสงขารทเหลอ กมประการดงกลาวแลวนนแล ๑. ทานแกอรรถกกจจะชอบกล กตะ ซงในทนแปลเปนนามวาการทานน นาจะหมาย ถงการทาทางใจ เพราะกกจจะเปนเจตสก จงเตมคา "ทางใจ" วงเลบไว ถงกระ นนกไมเหนมคาไหนสองความวากกกจจะ จะแปลวา ความราคาญหรอความกงวลใจ ดงทเราวากน มหาฎกาทานกรสกอยางนเหมอนกน ทานจงแนะไววา พงเขาใจวา กกตะนน หมายถงจตทปรารภถงการทาอนบณฑตเกลยดแลวเกดรอนใจขน ความท เปนเชนนน เรยกวากกกจจะ (แลวจงแปลเอาความวาความราคาญ ความกงวล หรอ ความรอนใจ) และทานวา กกตะนนมไดหมายเอาการทาอยางเดยว การทมไดทาก เปนกกตะเหมอนกน คอวาการทาความชว และการทมไดทาความด กเปนเหตใหรอน ใจภายหลงไดเหมอนหน เพราะฉะนนจงวา กตากตานโสจนรส-มความเศราใจถงการ ททาและการทมไดทาเปนรส ๒. มหาฎกาอธบายวา ทาสนนมความเปนอยในบงคบผอน ตองอาศยเขาเปนไป ไมอาจ ทากจอะไรตามลาพงตนไดดวยมกงวลฉนใด ผมกกกจจะกฉนนน ไมอาจยงกศลธรรม ใหเปนไปโดยธรรมดาของตนได ดวยมวราคาญหรอกงวลอย


สงขาร ๑๘ ทกลาวมานแล บณฑตพงทราบวาถงความสมปโยค กบอกศลวญญาณทเปนโทสมลดวงท ๑ กแลสงขารทถงความสมปโยค กบอกศลวญญาณโทสมลดวงท ๑ เปนฉนใด แมทถงความสมปโยค กบโทสมลดวงท ๒ กฉนนน แตความแปลก (ในดวงท ๒ น) กคอ เปนสสงขาร และในพวกอนยตะมถนมทธะดวย [อกศลสงขารโมหมล ๑๓] สวนในโมหมล ๒ (วา) ทางวจกจฉาสมปยตกอน สงขาร (เปนวตกจฉาสมปยต) ๑๓ คอ (เปนนยตะ) มาโดยรปของตน ๑๑ คอ ผสสะ เจตนา วตก วจาร วรยะ ชวต จตตฐต (ความหยดแหง จต) อหรกะ อโนตตปปะ โมหะ วจกจฉา และเปนเยวาปนกะ ๒ คอ อทธจจะ มนสการ ในคาเหลานน คาวา จตตฐต หมายเอาอาการสกวาความหยด แหงปวตตจต (เปนขณะ ๆ) ไดแกสมาธอยาออน ความแนใจปราศไป เหตนนจงชอวาวจกจฉา วจกจฉานน ม ความสงสยเปนลกษณะ มอนไหวไปเปนรส มอนไมชขาดเปนปจจปฏ- ฐาน นยหนงวา มอนถอเอาหลายอยางเปนปจจปฏฐาน มความทาในใจ โดยไมถกทางในเพราะความลงเล เปนปทฏฐาน วจกจฉาน บณฑตพงเหนวา เปนธรรมชาตอนทาอนตราย (ขดขวาง) แกการปฏบต สงขาร (วจกจฉาสมปยต) ทเหลอ กมประการดงกลาวแลว นนแล


(วา) ทางอทธจจสมปยต ในสงขารทงหลายทกลาวในวจกจฉา- สมปยต สงขารเวนวจกจฉา ทเหลอ ๑๒ เปนอทธจจสมปยต แต เพราะในอทธจจสมปยตน ไมมวจกจฉา อธโมกข (ความตดสนใจป จงเกดขน รวมรบอธโมกขนนกเปน ๑๓ เหมอนกน และเพราะม อธโมกขรวม (จตตฐต) จงเปนสมาธมกาลงกวา อนง อทธจจะใด ในอทธจจสมปยตน อทธจจะนนมาโดยรปของตนแท อธโมกขและ มนสการ มาโดยเปนเยวาปนกะ แล สงขารเปนอกศลทงหลาย พงทราบโดยประการทกลาวมาฉะน [อพยากตสงขารฝายวบาก] [อเหตกวบาก] ในอพยากตสงขารทงหลาย อนดบแรก อพยากตสงขารฝาย วบากม ๒ โดยแยกเปนอเหตกะ และสเหตกะ ใน ๒ อยางนน อพยากตสงขารทสมปยตดวยอเหตกวบากวญญาณ จดเปนอเหตกสงขาร ในอเหตกสงขารทงหลายนน ขอแรก สงขารทสมปยตดวยจกขวญญาณ ทงทเปนกศลวบากและอกศลวบากม ๕ คอ สงขารทมาโดยรปของตน ๔ คอ ผสสะ เจตนา ชวต จตตฐต ทเปนเยวาปนกะมแตมนสการ อยางเดยว แมทสมปยตดวย โสต----ฆาน----ชวหา----กายวญญาณ ก ๕ นนแหละ ในมโนธาตทเปนวบากทงสองฝาย (คอทงฝายกศล และฝายอกศล) ม ๘ คอ สงขาร ๕ นน และวตก วจาร อธโมกข และฝายอกศล) ม ๘ คอ สงขาร ๕ นน และวตก วจาร อธโมกข ดวย แมในอเหตกมโนวญญาณธาตทงสาม (คออเบกขาสหรคต


สขสหรคต โสมนสสหรคต ?) กอยางนน แตในอเหตกมโนวณญาณ- ธาตน มโนวญญาณธาตใดเปนโสมนสสหรคต ปต (ทเกด) พรอม กบมโนวญญาณธาตนน พงทราบวาเปนอธกปต (ปตยง) [สเหตกวบาก] สวนอพยากตสงขาร ทสมปยตดวยเหตกวบากวญญาณ จดเปน สเหตกสงขาร ในสหตกสงขารทงหลายนน ขอแรก สงขารท สมปยตดวยกามาวจรวบากวญญาณ ๘ กเปนเชนเดยวกบสงขารทสม- ปยตดวยกามาวจรกศลวญญาณ ๘ นนเอง แตกรณาและมทตาใดใน จาพวกอนยตสงขาร กรณาและมทตานนไมมในพวกวบากสงขาร เพราะ กรณาและมทตาเปนสตตารมณ (มสตวเปนอารมณ) ฝายกามาวจร- วบากสงขารทงหลายเปนปรตตารมณ (มกามาวจรธรรมเปนอารมณ) สวนเดยว และมใชแตกรณามทตาเทานน แมวรตทงหลาย กไมมใน พวกวบากสงขาร เพราะทานกลาววา "สกขาบท ๕ เปนกศลเทานน" สวนอพยากตสงขารทงหลาย ทสมปยตดวยวบากวญญาณ ทเปนรปาวจร อรปาวจรและโลกตระ กเปนเชนเดยวกบสงขารทสมปยตดวยตวกศล- วญญาณแหงวบากวญญาณเหลานนนนเอง๑

[อพยากตสงขารฝายกรยา] แมอพยากตสงขารฝายกรยากเปน ๒ โดยแยกเปนอเหตกะ และ ๑. เตส มหาฎกาทานโยค รปาวจราทวปากวาณาน คอโยคศพทขางหนานนเอง แลวบอกสมพนธไววา บท เตส นเปนฉฏฐวภต ในชเนตพพชนกสมพนธ (ความ เกยวเนองกนแหงลกกบพอ ?) จะหมายความวาลกกเชนเดยวกบพอ ฉนใด กศลวบาก กเปนเชนเดยวกบตวกศล ฉนนน เชนนกระมง ?


สเหตกะ ในสองอยางนน อพยากตสงขารทงหลายทสมปยตดวยอเหตก- กรยาวญญาณจดเปนอเหตกะ อเหตกกรยาสงขารเหลานนกเสมอกบ สงขารทประกอบดวยกศลวบากมโนธาต และอเหตกมโนวญญาณธาต ทงค แตวรยะ (ทประกอบ) ดวยมโนวญญาณธาตทงคเปนอธกวรยะ (วรยะยง) และสมาธกเปนสมาธถงซงความมกาลง เพราะมวรยะรวม นเปนความแปลกในสงขารทประกอบดวยมโนวญญาณธาตทงคนน สวนอพยากตสงขารทงหลาย ทสปยตดวยสเหตกกรยาวญญาณ จดเปนสเหตกะ ในเสเหตกกรยาสงขารเหลานน ขอแรก สงขาร ทสมปยตดวยกามาวจรกรยาวญญาณ ๘ เวนวรต๑ กเปนเชนกบสงขาร ทสมปยตดวยกามาวจรกศล ๘ สงขารทสมปยตดวยรปาวจรกรยาวญ- ญาณและอรปาวจรกรยาวญญาณเลา กเปนเชนกบสงขารทสมปยตกบ ตวกศลวญญาณแหงกรยาวญญาณเหลานน๒ ทกประการเหมอนกนแล สงขารทงหลายแมทเปนอพยากตะ บณฑตพงทราบโดยนยท กลาวมาฉะน นเปนกถามขอยางพสดารใดสงขารขนธ นเปนกถามขอยางพสดารในขนธทงหลาย ตามนยแหงบทภาชนยในพระอภธรรมเทานกอน [ขนธวภาคอกนยหนง] [แจกขนธ โดยกาลเปนตนตามนยพระสตร] กแลขนธทงหลาย พระผมพระภาคเจา (ทรงจาแนก) ให ๑. มหาฎกาอธบายวา เพราะการเวนของพระอรหนตทงหลาย สาเรจดวยสมจเฉท- วรตแลว วรตในกรยาจต จงไมม ๒. เตส นกรปเดยวกบ เตส ในตอนกอน (เชงอรรถ ๑ หนา ๙๘)


พสดารอยางน๑ วา "รปทกอยางทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน เปน ภายในหรอภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณต กตาม อยในทไกลหรออยในทใกลกตาม กลมรปนเรยกวารปขนธ เพราะรวบรวมรป (ทแจงมา) นนเขาดวยกน เวทนาทกอยางทงท เปนอดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ กลมเวทนาน เรยกวาเวทนาขนธ เพราะรวบรวมเวทนา (ทแจงมา) นนเขาดวยกน สญญาทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ กลมสญญานเรยกวา สญญา- ขนธ เพราะรวบรวมสญญา (ทแจงมา) นนเขาดวยกน สงขาร ทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ กลมสงขารนเรยกวา สงขารขนธ เพราะรวบรวมสงขาร (ทแจงมา) นนเขาดวยกน วญญาณทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน เปนภายในหรอเปน ภายนอกกตาม ฯลฯ กลมวญญาณน เรยกวาวญญาณขนธ เพราะรวบ รวมวญญาณ (ทแจงมา) นนเขาดวยกน" ดงน [อรรถาธบายรปวภาค] ในบทบาลเหลานน บทวา ยงกจ-ทกอยาง เปนคา (มความ หมายวา) ถอเอาหมดไมมเหลอ๒ บทวารป-รป เปนคาจากดสงท ประสงคโดยเฉพาะ ดวยบททงสอง๓ ดงน กเปนอนไดทรงทาความ ๑. ทานกลาวอยางน ราวกะวาพระอภธรรม พระผมพระภาคเจาไมไดตรส กระนน แหละ ? ๒. เพราะฉะนน ยงกญจ จงแปลวา ทกสง ทกอยาง กได ๓. บททงสองน เราเขาใจวาหมายถง ยงกจ บทหนง รปบทหนง แตมหาฎกาทาน วา คาวา ดวยบททงสองน หมายเอา ยศพทบทหนง กศพทกบทงจนบาตบทหนง เพราะแสดงอรรถอนยมดวยกน


กาหนดเอารปอยางไมเหลอ ตอนนจงทรงเรมจาแนกรปนน โดยกาล มอดตเปนอาท จรงอย รปนน บางกเปนอดต บางกแตกตางเปน อนาคตเปนตนแล นยแมในขนธทเหลอมเวทนาเปนตน กดจนยน [รปขนธ] ในขนธทงหลายนน ขอแรก รปจดเปนอดตโดยสวน ๔ ดวย อานาจแหง อทธา สตต สมย และขณะ เปนอนาคตและปจจบน กอยางนน ในสวน ๔ นน วาโดย อทธา กอน ในภพหนง รปของบคคล ผหนงในกาลกอนแตปฏสนธ จดเปนอดต รปในกาลตอแตจตไปเปน อนาคต รปในระหวางกาลทงสองนน จดเปนปจจบน วาโดย สนตต รปอนมอตทเปนสภาคอนหนงเปนสมฏฐาน และ มอาหาร (ทเปนสภาค) อนหนงเปนสมฏฐาน* แมเปนไปดวยอานาจ ระยะกาลเปนเบองตนและเบองปลายกด จดเปนปจจบน รปทมอต และอาหารเปนวสภาคเปนสมฏฐานในกาลกอนแตนน จดเปนอดต ภาย หลงแตนน จดเปนอนาคต ฝายรปทเกดแตจต มวถจตหนง ชวน จตหนง และสมาบตจตหนงเปนสมฏฐาน จดเปนปจจบน รปในกาล กอนแตนน จดเปนอดต รปในกาลภายหลงนนเปนอนาคต สาหรบ * อตหมายเอาเยนรอน มหาฎการอธบายวา เยนเปนสภาคของเยน รอนกเปนสภาค ของรอน แตวาเยนหรอรอนอนรวมกนอยในรางกายน เปนอาการอนหนงไมหยอน ไมยง เปนไปโดยสบตอกน อาการเยนหรอรอนนน ทานเรยกวาเอกอต-อตอนหนง ททานประกอบศพทเอก- หนงไวนน เพราะอตทเปนสภาคมมาก แมในอาหารก อยางนน


รปทมกรรมเปนสมฏฐาน หามการแยกประเภทเปนอดตเปนตน ดวย อานาจสนตตเปนสวนหนงตางหากไม แตความเปนอดตเปนตน แหงรปทมกรรมเปนสมฏฐานนน พงทราบ (วาเปน) โดยเปน อปถมภกปจจยของรปทมอต อาหาร และจตเปนสมฏฐานเหลานน แหละ วาโดยสมย รปมสมยนน ๆ อนเปนไปโดยสบตอกนในสมย ทงหลายมครหนง และตอนเชา ตอนเยน ตอนกลางคน ตอนกลางวน เปนตน จดเปนปจจบน รปในสมยกอนแตนน จดเปนอดต รปใน สมยหลงแตนน จดเปนอนาคต วาโดย ขณะ รปทเนองอยในขณะ ๓ มอปาทขณะเปนตน จด เปนปจจบน รปกอนนน จดเปนอนาคต รปหลงนนจดเปนอดต๑

อกอยางหนง รปทมเหตกจและปจจยกจลวงไปแลว จดเปนอดต รป ทมเหตกจเสรจแลว แตปจจยกจยงไมเสรจ จดเปนปจจบน รปทกจ ทงสองยงไมถงเขา จดเปนอนาคต หรอวารปในขณะทากจของตน เปนปจจบน รปกอนนนเปนอนาคต รปหลงนนเปนอดต กแลในกถาจาแนกรปน ขณาทกถา (วาดวยขณะเปนตน) ๑. ตรงนชวนแงน เพราะกลบกนกบตอนตน ๆ แตฟงทานชเหตแลวกเหนไดทนท คอ ความเกดของรปนบอยในขณะ ๓ นนเทานน กอนแตนนนบเปนอนาคต กเพราะยงไม เกด หลงแตนนนบเปนอดต เพราะมนลวงเลยขณะ ๓ ไปแลว


อยางเดยว ไมมปรยาย กถาทเหลอ มปรยาย๑ ประเภทรปภายในและรปภายนอก มนยดงกลาวมาแลวนนแล กแตวา ในสตตนตนยน พงทราบวา แมรปทมอยภายในตนของตน กจดเปนภายใน และแมรปทเปนของบคคลอน กจดเปนภายนอกดวย๒

ประเภทรปหยาบ และรปละเอยด กมนยดงกลาวแลวเหมอนกน ประเภทรปเลว และรปประณต เปน ๒ คอ เปนรปเลวและ ประณตโดยปรยาย ๑ (คอแยกเปนชน ๆ ) โดยนปปรยาย ๑ (คอ ๑. มหาฎกาทานวา คาทวา 'กอนนนจดเปนอนาคต หลงนนจดเปนอดต' ในขณาทกถานน เปน คาไมมปรยาย เพราะไมมความแตกตางเหมอนอยางในอทธทกถา จรงอย โดยอทธาเปนตน ม ปรยาย คอแยกกนไดเปนประเภท ๆ อดตธรรมกมอยางหนง อนาคตธรรมกมอยางหนง ปจจบน- ธรรมกมอยางหนง เชนวารปกอนปฏสนธกมเปนประเภทหนง จดเปนอดต รปแตจตไปกมเปน ประเภทหนง จดเปนอนาคต รปในระหวางปฏสนธและจต กมเปนประเภทหนง จดเปนปจจบน แตเมอวาโดยขณะ หามอะไรทจะแยกประเภทธรรมอยางนนไม มแตแยกกาลเทานนเอง คอกอน เกดเปนอนาคต กาลงเปนไปอยในขณะ ๓ เปนปจจบน ลวงขณะ ๓ ไปแลวกเปนอดต เพราะ ฉะนน จงวาไมมปรยาย เพราะไมมรปทจะพงกลาววาเปนอดตอนาคต โดยปรยายอะไรสก อยางเหมอนอยางอทธานนเลย ๒. มหาฎกาทานอธบายวา ความทวาภายในภายนอกนน มศพทใช ๒ ค คอ อชฌตตก กบ พาหร คหนง อชฌตต กบพหทธา คหนง แปลวาภายในและภายนอกเหมอนกน แตทใชหมาย ความตางกนกม เชนอชฌตตกศพท (ทใชในคาวาอายตนะภายใน) ยอมหมายเอายายตนะมจกข เปนตนทเปนไปในสนดานทงของตนและคนอน พาหรศพท (ทใชในคาวาอายตนะภายนอก) ก หมายเอารปเปนตนทงของตนและของคนอน สวน อชฌตต ศพท เชนทใชในทน ยอมหมายเอา สงทเปนรปอนเปนไปในสนดานของตนแหงสตวนน ๆ เทานน สวนพหทธาศพทกหมายถงสงทเปน รปอนไปจากของตน เพราะฉะนน อชฌตตศพทและพหทธาศพทน จงไมเหมอน อชฌตตกศพท และพาหรศพททกลาวแลวทเดยว


ไมแยกเปนชน) ใน ๒ อยางนน ความเปนรปเลว และรปประณต โดยปรยาย พงทราบโดยปรยาย คอ รปของเทพเหลาสทสส เลวกวา รปของเทพเหลาอกนฏฐา รปของเทพเหลาสทสสนนแหละ ประณต กวารปของเทพเหลาสทสสา ดงน จนกระทงถงรปของพวกสตวนรก (เลยกวารปขงพวกมนษย ?) สวนความเปนรปเลยและรปประณต โดยนปปรยาย พงทราบวา อกศลวบากวญญาณเกดขนในรปใด รป นนกเปนรปเลว กศลวบากวญญาณเกดขนในรปใด รปนนกเปนร ประณต แมขอวา รปไกลรปใกล น กมนยกลาวมาแลวเหมอนกน แตวา ในขอน พงทราบความเปนรปไกลใกลโดยอาศยเทยบกนโดยโอกาส (คอทตงอยของรปนน ๆ) ดวย ในปาฐะวา "ตเทกชฌ อภส หตวา อภสงขปตวา- เพราะรวบรวมรป (ทแจงมา) นนเขาดวยกน" น มความ (ดง) นวา พวกรปนเรยกวารปขนธ เพราะทารปททรงแจงออกเปนสวน ๆ ดวยบททงหลายมอดตเปนตนนนทงสน เขาเปนกองดวยปญญา ใน ความเปนอยางเดยว ทไดแกรปปนลกษณะ (ลกษณะทรทาลายได) ดวยปาฐะน เปนอนแสดงวารปทงสน ชอวารปขนธ เพราะเขาถง ความ (รวมเขา) เปนกองไดในรปปนลกษณะ ดวยขนชอวารป- ขนธ จะเปนอนไปจากรปหามไม


[เวทนาวภาค] กแล รป (ไดชอวารปขนธ เพราะเขาถงความ (รวมเขา) เปนกองในรปปนลกษณะได) ฉนใด แมเวทนาเปนตนกไดชอวาขนธ มเวทนาขนธเปนอาท เพราะเขาถงความ (รวมเขา) เปนกอง ใน ลกษณะทงหลายมเวทยตลกษณะ (ลกษณะทรเสวยรสอารมณ) เปนตน ได ฉนนน ดวยขนชอวา ขนธทงหลายมเวทนาขนธเปนอาท จะ เปนอนไปจากเวทนาเปนตนหามไม สวนวา ในการจาแนกโดยกาลมอดตเปนตน ในเวทนาขนธน พงทราบความเปนอดต อนาคต และปจจบนแหงเวทนา ดวยอานาจ สนตต และดวยอานาจขณะ เปนตน ในสนตตและขณะเปนตนนน วาโดยสนตต เวทนาทเนองอย ในวถจตหนง ชวนจตหนง และสมาบตจตหนง และเวทนาทเปนไป โดยประกอบอยกบอารมณอยางเดยว* เปนปจจบน เวทนาในกาล กอนแตนน เปนอดต เวทนาในกาลภายหลงแตนน เปนอนาคต วาโดยขณะเปนตน เวทนาทเนองอยในขณะ ๓ และเวทนาท กาลงทากจของตนทงทเปนตอนตน ตอนปลาย และตอนกลาง เปน ปจจบน เวทนาในขณะกอนนนเปนอดต เวทนาในขณะภายหลงนน เปนอนาคต ประเภทเวทนาภายในภายนอก พงทราบโดยเปนเวทนาภายใน * มหาฎกาชตวอยางเวทนาชนดนวา ไดแกเวทนาทประกอบดวยกศลเจตสกมศรทธา เปนตน อนเปนไปแกบคคลผมองดพระพทธรป หรอฟงธรรมอยทงวน


ตนของตน และของบคคลอน๑ ประเภทเวทนาหยาบละเอยด พงทราบ ดวยอานาจแหงชาต สภาวะ บคคล โลกยะ และโลกตระ ทกลาวไว ในคมภรวภงค โดยนยวา "เวทนาทเปนอกศลเปนเวทนาหยาบ เวทนา ทเปนกศลและอพยากฤตเปนเวทนาละเอยด๒" ดงนเปนตน กอนอน วาโดย ชาต เวทนาทเปนอกศล หยาบกวาเวทนา ทเปนกศล เหตมความเปนไปไมสงบ (ไมเรยบราบ) เพราะเปนเหต แหงการทากรรมทมโทษ และเพราะมความเรารอนดวยกเลส หยาบ กวาเวทนาทเปนวบากอพยากฤต เพราะเปนไปกบความพยายาม (ท จะใหมวบาก ?) เพราะเปนไปกบความอสาหะ (คอความสามารถใน อนทาวบากใหเกด ?) เพราะเปนไปกบวบาก (คอมวบาก ?) เพราะ มความเลารอนดวยกเลส เพราะเปนไปกบความลาบาก และเพราะ เปนไปกบโทษ หยาบกวาเวทนาทเปนกรยาอพยากฤต เพราะเปนไป กบวบาก เพราะมความเลารอนดวยอานาจกเลส เพราะเปนไปกบความ ลาบาก และเพราะเปนไปกบโทษ สวนเวทนาทเปนกศลและเวทนา ทเปนอพยากฤต ละเอยดกวาเวทนาทเปนอกศล โดยปรยายตางจาก ปรยายทกลาวแลว (ตรงกนขาม)๓ เวทนาทเปนกศลและอกศลทง สอง หยาบกวาเวทนาทเปนอพยากฤตทงสองฝาย เพราะเปนไปกบความ พยายาม เพราะเปนไปกบความอสาหะ และเพราะเปนไปกบวบาก ๑. นยกชเตตวเสน การทแปลโดยนยเอกเสสสมาสเชนน กเพราะทานกลาวถงทง อชฌตต และพหทธา อชฌตตพหทธาเภโท ๒. อภ. ว. ๓๕/๔ ๓. คอเพราะเปนเหตแหงการทากรรมทไมมโทษ เพราะไมมความรมรอนดวยกเลส เพราะไมมความลาบาก และเพราะมความเปนไปสงบ (เรยบราบ)


ตามทควรกน๑ เวทนาทเปนอพยากฤตทงสองฝายเลา กละเอยดกวา เวทนาทเปนกศล และเวทนาทเปนอกศลทงสองนน โดยปรยายตาง จากปรยายทกลาวแลว (ตรงกนขาม) ความเปนเวทนาหยาบละเอยดดวยอานาจแหงชาต พงทราบ โดยนยดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก สวนวาโดย สภาวะ ทกขเวทนาหยาบกวาเวทนา ๒ นอกน เพราะไมมอสสาทะ (ไมมรสอรอย) เพราะเปนไปกบความเผยตว เพราะเปนทตงแหงความหวาดกลว และเพราะขมเอา ฝายเวทนา ๒ นอกน กละเอยดกวาทกขเวทนา เพราะเปนทยนด เพราะละเมยด เพราะประณต เพราะนาชอบใจ และเพราะเปนกลาง ๆ ตามทควร กน สวนสขเวทนาและทกขเวทนาทงสอบหยาบกวาอทกขมสขเวทนา เพราะเปนไปกบความเผยตว เพราะทาความไหวตว และเพราะความ ปรากฏ อทกขนสขเวทนานนละเอยดกวาสขเวทนา และทกขเวทนา ทงสองนน โดยปรยายตางจากปรยายทกลาวแลว (ตรงกนขาม) ความเปนเวทนาหยาบละเอยดดวยอานาจแหงสภาวะ พงทราบ โดยนยดงกลาวมาฉะน สวนวาโดย บคคล เวทนาของบคคลผมไดเขาสมาบต หยาบ กวาเวทนาของทานผเขาสมาบต เพราะเวทนาของผมไดเขาสมาบตนน ซดสายไปในอารมณตาง ๆ เวทนานอกน (คอเวทนาของทานผเขา ๑. คอในเหต ๓ ประการนน เหตประการใด ควรแกเวทนาขอใด กประกอบเหต


สมาบต) กละเอยด (กวาเวทนาอกฝาย) โดยปรยายตรงกนขาม ความเปนเวทนาหยาบละเอยดดวยอานาจแหงบคคล พงทราบ โดยนยดงกลาวมาน สวนวาโดย โลกยะ และ โลกตระ เวทนาทเปนไปกบอาสวะ เปนโลกยเวทนา เวทนาทเปนไปกบอาสวะนน หยาบกวาเวทนาอน หาอาสวะมได เพราะเปนเหตเกดอาสวะ เพราะเกอกลแกโอฆะ เพราะ เกอกลแกโยคะ เพราะเกอกลแกคนถะ เพราะเกอกลแกนวรณ เพราะ เกอกลแกอปาทาน เพราเกยวเนองดวยสงกเลส และเพราะมทวไปแก บถชน* เวทนาอนหาอาสวะมไดนน ละเอยดกวาเวทนาทเปนไปกบ อาสวะ โดยปรยายตรงกนขาม ความเปนเวทนาหยาบละเอยดดวยอานาจแหงโลกยะและโลกตระ พงทราบโดยนยดงกลาวน [หยาบละเอยดเปนสวน ๆ อยาใหปนกน] ความปนคละกนดวยอานาจแหงชาตเปนตน ในความหยาบ ละเอยด ตามทกลาวมานน บณฑตพงกนเสย (อยาใหปนกนวน) เพราะวา เวทนาทสมปยตดวยกายวญญาณอนเปนอกศลวบาก แมจดเปน เวทนาละเอยดเพราะเปนอพยากฤตโดยชาต แตกเปนหยาบโดยสวน อนมสภาวะเปนตน สมพระบาลวา "อพยากฤตเวทนาเปนเวทนา ละเอยด ทกขเวทนาเปนเวทนาหยาบ เวทนาของผไมไดเขาสมาบตเปน * ปาฐะวา ปถชชนโต สาธารณโต อยางไรอย เหนวา แปลตามปาฐะฉบบพมา ซงเปน ปถชชนสาธารณโต เขาทกวา


เวทนาหยาบ เวทนาของผเขาสมาบตเปนเวทนาละเอยด เวทนาเปน ไปกบอาสวะเปนเวทนาหยาบ เวทนาอนหาอาสวะมได เปนเวทนา ละเอยด๑" ดงน และทกขเวทนาเปนฉนใด แมสขเวทนาเปนตนกเปน เวทนาหยาบโดยชาต แตละเอยดโดยสภาวะเปนอาทฉนนน เพราะ เหตนน ความปนคละกนดวยอานาจแหงชาตเปนตน จะไมมดวยประ- การใด ความหยาบละเอยดแหงเวทนาทงหลาย บณฑตกพงทราบดวย ประการนนเถด คอ (เชน) วา อพยากฤตเวทนาเปน เวทนาละเอยด กวากศลเวทนา และอกศลเวทนา โดยชาต กไมตองไปแตะตองถง ความตางโดยสวนอนมสภาวะเปนตน ดงนวา "ในเวทนาเหลานน อพยากฤตเวทนาเปนไฉน เปนทกขหรอ เปนสขหรอ เปนของทานผ เขาสมาบตหรอ เปนของผไมไดเขาสมาบตหรอ เปนสาสวะหรอ เปน อนาสวะหรอ๒" นยในเวทนาทงปวงกนยน [นยหนง หยาบละเอยดโดยเทยบกน] อกนยหนง โดยบาลวา "หรออนง เวทนาเปนหยาบละเอยด พง เหนโดยเทยบเคยงเวทนานน ๆ "๓ ดงน พงทราบวาในเวทนาอนม อกศลเวทนาเปนตน เวทนาทเปนโทสสหรคตหยาบกวาเวทนาทเปน โลภสหรคต เพราะ (โทสะ) เผาทอาศยของตนเหมอนไฟ เวทนา ทเปนโลภสหรคต กเปนละเอยดไป โทสสหรคตเวทนาเลา ทเปน ๑. ๓. อภ. ว. ๓๕/๔ ๒. คอวา ใน ๔ สวน คอ ชาต สภาวะ บคคล และโลกยะ โลกตระ ใหวากนเปน สวน ๆ อยางจบเอามาปนกนใหยงไปหมด เพราะเวทนาอยางเดยวเปนไดทงหยาบ ทง ละเอยดโดยสวนนน ๆ (?) )


นยตะ๑ เปนหยาบ ทเปนอนยตะกเปนละเอยดไป นยตะเลา ทเปน กปปฏฐตกะ๒เปนหยาบ นอกนกเปนละเอยดไปเลา แมในพวกทเปน กปปฏฐตกะ ทเปนอสงขารกเปนหยาบ นอกน (คอทเปนสสงขารก) กเปนละเอยดไป ฝายเวทนาโลภสหรคต ทเปนทฏฐสมปยตเปนหยาบ นอกน (คอทฏฐวปยต) เปนละเอยด แมทฏฐสมปยตนนเลาทเปน นยตะ เปนกปปฏฐตกะ เปนอสงขารก กเปนหยาบ นอกนกเปน ละเอยดไป แต (เมอวา) โดยไมแปลกกน (คอไมแยกเปนโทสสหรคต โลภสหรคต) อกศลเวทนาทมวบากมาก เปนหยาบ ทมวบากนอย เปนละเอยด สวนกศลเวทนาทมวบากนอย เปนหยาบ ทมวบากมาก เปนละเอยด อนง กามาวจรกศลเวทนา เปนหยาบ รปาวจรกศลเวทนา เปนละเอยด อรปาวจรกศลเวทนาละเอยดกวารปาวจรกศลเวทนานน โลกตรเวทนาละเอยดกวาอรปาวจรกศลเวทนานน กามาวจรเวทนาเลา ทเปนทานมย จดเปนหยาบ ทเปนสลมยเปนละเอยด ทเปนภาวนามย ละเอยดกวาทเปนสลมยนน ---- แมภาวนามยเลา ทเปนทเหตกะ๓ เปน หยาบ ทเปนตเหตกะกเปนละเอยด ตเหตกะเลา ทเปนสสงขารก เปน หยาบ ทเปนอสงขารก กเปนละเอยด สวนรปาวจรเวทนาทเปนไป ๑.-๒. เปนนยตะ คอโทสะอยางดง ยากทจะถอน ถงกบทาอนนตรยกรรม เรยกวา กปปฏฐตกะ เพราะใหผลอยตลอดกป เชนโทสะ ของพระเทวทต ๓. มหาฎกาวา ในกาลทภาวนาคลองแคลวมกาลง ลางคราวมนสการไปดวยจตทเปน ญาณวปยตกมได เพราะเหตนน ทานจงวา ภาวนามยเปนทเหตกะกม


ในปฐมฌานเปนหยาบ ทเปนในทตยฌานเปนละเอยด ทเปนไป ในตตยฌานละเอยดกวาทเปนไปในทตยฌาน ทเปนในจตตถฌาน ละเอยดกวาทเปนไปในตตยฌาน ทเปนไปในปญจมฌานละเอยดกวาท เปนไปในจตตถฌานแท ขางอรปาวจรเวทนา ทสมปยตดวยอากาสา- นญจายตนะเปนหยาบ ทสมปยตดวยวญญาณญจายตนะเปนละเอยด ทสมปยตดวยอากญจญญายตนะ ละเอยดกวาทสมปยตดวยวญญาณญจา- ยตนะ ทสมปยตดวยเนวสญญานาสญญายตนะละเอยดกวาทสมปยต ดวยอากญจญญายตนะแท ฝายโลกตรเวทนา ทสมปยตดวยโสตาปตต- มรรค เปนหยาบ ทสมปยตดวยสกทาคามมรรคเปนละเอยด ทสมปยต ดวยอนาคามมรรคละเอยดกวาทสมปยตดวยสกทาคามมรรค ทสมปยต ดวยอรหตมรรคละเอยดกวาทสมปยตดวยอนาคามมรรคแท นยในเวทนาทเปนวบากและทเปนกรยาในภมนน ๆ และใน เวทนาทกลาวดวยอานาจสภาวะมทกขเวทนาเปนตน ดวยอานาจบคคล มอสมาปนนเวทนา (เวทนาของผมไดเขาสมาบต) เปนตน และดวย อานาจโลกยโลกตระมสาสวเวทนา (เวทนาทเปนไปกบอาสวะ) เปนตน กนย (เดยวกน) น*

เมอวาโดยโอกาสเลา ทกขเวทนาในนรกเปนหยาบ ทกขเวทนา ในกาเนดดรจฉานละเอยด ทกขเวทนาในกาเนดมนษยละเอยดกวา ทกขเวทนาในกาเนดดรจฉาน ทกขเวทนาในเทวดาเหลาจาตมหาราชด * เชนวา กามาวจรวบากหยาบ รปาวจรวบากละเอยด ฯลฯ กามาวจรกรยาหยาบ รปาวจรกรยาละเอยด ฯลฯ


ละเอยดกวาทกขเวทนาในกาเนดมนษย ทกขเวทนาในเทวดาเหลาดาว- ดงสละอยดกวาทขเวทนาในเทวดาเหลาจาตมหาราชด ทกขเวทนาใน เทวดาเหลายามะละเอยดกวาทกขเวทนาในเทวดาเหลาดาวดงส ทกข- เวทนาในเทวดาเหลาดสต ละเอยดกวาทกขเวทนาในเทวดาเหลายามะ ทกขเวทนาในเทวดาเหลานมมานรด ละเอยดกวาทกขเวทนาในเทวดา เหลาดสต ทกขเวทนาในเทวดาเหลาปรนมมตวสวตด ละเอยดกวา ทกขเวทนาในเทวดาเหลานมมานรดแท กแลทกขเวทนาประกอบ (ความ) ฉนใด แมสขเวทนา กพงประกอบ (ความ) ตามควร ในภมทงปวง ฉนนนเถด อนง วาโดยวตถ เวทนาทกอยางทมวตถเลวเปนเวทนาหยาบ ทมวตถประณตเปนเวทนาละเอยด*

ในประเภทเลวประณต พงเหนเถดวา เวทนาใดหยาบ เวทนา นนกเลว และเวทนาใดละเอยด เวทนานนกประณต สวนทเรบท (บทวาไกล) ทานจาแนกไวในคมภรวภงคโดย นยวา "เวทนาทเปนอกศลไกลแตเวทนาทเปนกศลและอพยากฤต" ดงนเปนตน สนตเกบท (บทวาใกล) ทานกจาแนกไวในคมภรวภงค โดยนยวา "เวทนาทเปนอกศลใกลกบเวทนาทเปนอกศล (ดวยกน)" และอพยากฤตเวทนา เพราะเปนวสภาคกน เพราะไมเกยวกน และ เพราะไมสมกน กศลเวทนาและอพยากฤตเวทนาไกลแตอกศลเวทนา * มหาฎกาวา วตถ คอ สงทเปนอารมณใหเกดเวทนา ทานชกตวอยาง เชนเวทนา ของคนทกนขาวฟางกหยาบ เพราะขาวฟางเปนวตถเลว เวทนาของคนทกนขาวสาล กบเนอ กละเอยด เพราะขาวสาลกบเนอเปนวตถประณต


กอยางนน (คอเพราะเหตอยางเดยวกน) ในวาระทงปวงกนยน สวน อกศลเวทนาใกลกบอกศลเวทนา (ดวยกน) กเพราะเปนสภาคกน และเพราะสมกนดวย*แล นเปนกถามขอยางพสดารในการจาแนกเวทนาขนธโดยสวนตางๆ มเปนอดตเปนตน แมกถามขอยางพสดารในการจาแนกสญญาเปนตน ทสมปยตกบ เวทนานน ๆ กพงทราบโดยนยดงนนแล [นยสาหรบวนจฉยขนธ ๖ ประการ] กแลครนทราบอยางนนแลว เพอความแตกฉานแหงความรในขนธทงหลาย นน แหละ ผมปญญาพงทราบนยสาหรบวนจฉย โดย ชอบ คอ โดยลาดบ โดยแปลกกน โดยไมหยอน ไมยง โดยอปมา โดยเปนสงพงเหนโดยอาการ ๒ และโดยความสาเรจเปนประโยชนแกผเหน อยางนน (ตอไป) [นยโดยลาดบ] ในนย ๖ ประการนน ในขอวา 'โดยลาดบ' นมวนจฉยวา ลาดบมมกอยาง คอ ลาดบแหงความเกดขน ลาดบแหงการละ ลาดบ * ทานแกขอไกลใกลชอบกล เราเขาใจกนวาหมายเอา "อยในทไกล ในทใกลไ เขาแถวกนกบอดตอนาคตปจจบน ภายในภายนอก หยาบละเอยด เลวประณต แลว กอยในทไกลหรอยในทใกลกตาม ดงน


แหงการปฏบต ลาดบแหงภม ลาดบแหงการแสดง ในลาดบ ๕ อยางนน ลาดบเชนวา "รป (เกด) เปนกลละกอน ตอกลละไปเปนอพพทะ----" ดงน ชอวาลาดบความเกดขน ลาดบเชนวา "ธรรมทงหลาย ทพง ละดวยทสสนะ (คอโสดาปตมรรค) ธรรมทงหลายทพงละดวย ภาวนา (คอสกทาคามมรรค อนาคามมรรค อรหตมรรค)----" ดงน ชอวาลาดบแหงการละ๑ ลาดบเชนวา "สลวสทธ จตตวสทธ----" ดงนชอวาลาดบแหงการปฏบต๒ ลาดบเชนวา "ธรรมทงหลายเปน กามาวจร ธรรมทงหลายเปนรปาวจร" ดงนชอวาลาดบแหงภม ลาดบ เชนวา "สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔----" หรอวา "(ทรงแสดง) ทานกถา สลกถา----" ดงน ชอวา ลาดบแหงการแสดง ในลาดบเหลานน กอนอน ลาดบแหงความเกดใชไมไดในทน เพราะขนธทงหลายมไดเกดขนโดยกาหนดกอนหลง๓ ดงกลลรปเปนตน ลาดบแหงการละกใชไมได เพราะขนธทเปนกศลและอพยากฤต มใช สงทจะพงละ ลาดบแหงการปฏบตกใชไมได เพราะขนธทงหลาย ทเปนอกศล มใชสงทพงปฏบต ลาดบแหงภมกใชไมได เพราะ ขนธ (๔) มเวทนาเปนตน เปนสงทเนองไปในภมทง ๔๔ แตลาดบ ๑. หมายความวา ธรรมทพงละกอน กกลาวไวกอน ธรรมทพงละถดไป กกลาวเปน ขอรองลงไป ๒. หมายความวา ปฏบตลลวสทธกอนแลวจงปฏบตจตตวสทธ. . . ๓. ปาฐะในคมภรของเราเปน ปพพาจรยววฏาเนน แตฉบบพมา เปนปพพาปรย. . . เขาทกวา ในทนแปลตามตนฉบบพมา กไดความด ๔. คอเวทนาทขนธนนมตดไปทกภม จะวาอยในภมไหนกวาไมได จงไมมลาดบภม


แหงการแสดงใชได ดวยพระผมพระภาคเจาทรงหวงประโยชน ใคร จะโปรดเวไนยชนผตกอยในอตตคาหะ (ความยดถอวาเปนตวตน) ใน ขนธทง ๕ โดยไมแยกกน ใหหลดพนจากอตตคาหะ ดวย (ให) เหน โดยกระจายกลมกอนออกไป จงทรงแสดงรปขนธอนเปนสวนหยาบ เปนวสยแมแหงจกขทวารเปนตนกอน เพอ (ใหเวไนย) ชนนน (กาหนด) จบเอาไดงาย ตอนนจงทรงแสดงเวทนาอนเปนสวนความ รสกในรปอนนาปรารถนาและไมนาปรารถนา ทรงแสดงสญญาอน เปนสวนความยด (จา) อาการแหงอารมณของเวทนา โดยนยตามท กลาววา 'รสกสงใด กจาสงนน' ดงน ทรงแสดงสงขารอนเปน สวนความปรงแตง (นกคด) ไปตามอานาจแหงสญญา๑ ทรงแสดง วญญาณอนเปนทอาศยแหงขนธ ๔ มเวทนาเปนตนนน และเปน อธบดแหงขนธ ๔ นนดวย๒

นยสาหรบวนจฉยโดยลาดบ พงทราบโดยนยดงกลาวมาฉะน เปนประการแรก [นยโดยแปลกกน] ขอวา 'โดยแปลกกน' คอโดยแปลกกนแหงขนธทงหลาย และ แหงอปาทานขนธทงหลาย กความแปลกกนแหงขนธและอปาทาน- ๑. หมายความวา สงขารนนกนกคดไปในอารมณทสญญาจาเอาไวแลวนนเอง หาใชไป ควาเอาทไหนมาคดปรงแตงเอาเองไมมไม ๒. มหาฎกาวา ขอทวาวญญาณเปนอธบดนนมบาลสาธก เชน มโนปพพงคม ธมมา- ธรรมทงหลาย (คอขนธ ๔) มมโนเปนหวหนา จตตานปรวตตโจ-ธรรมทงหลาย ปรวตไปตามจต ฉทวารราธปต ราชา-ราชา (คอจต) เปนอธบดในทวารหก


ขนธทงหลายนนคออะไร ? (คอ) ในขนธและอปาทาขนธทงสอง นน กอนอน ขนธทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสไวโดยไมมอะไร แปลก (สวน) อปาทานขนธตรสไวแปลก โดยความเปนขนธท เปนไปกบอาสวะและเปนทตงแหงอปาทาน ดงตรสไววา "ดกร ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ แท (และ) อปาทานขนธ ๕ แก ทานทงหลาย ทานทงหลายจงฟงเรองขนธนน ดกรภกษทงหลาย กขนธ ๕ เปนอยางไร ? ดกรภกษทงหลาย รปทกอยาง ทงทเปน อดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ อยในทไกลหรออยในทใกลกตาม กลม รปนเรยกวารปขนธ เวทนาทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและ ปจจบน ฯลฯ กลมเวทนานเรยกวา เวทนาขนธ สญญาทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ กลมสญญานเรยกวา สญญา ขนธ สงขารทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ กลม สงขารนเรยกวา สงขารขนธ วญญาณทกอยางทงทเปนอดตอนาคต และปจจบน ฯลฯ กลมวญญาณนเรยกวา วญญาณขนธ ดกรภกษ ทงหลาย กลมเหลาน เรยกวาขนธ ๕ ดกรภกษทงหลาย กอปาทานขนธ ๕ เปนอยางไร ? ดกรภกษ ทงหลาย รปทกอยางทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน ฯลฯ อยในท ไกลหรออยในทใกลกตาม เปนไปกบอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน นเรยกวา รปอปาทานขนธ เวทนาทกอยาง ทงทเปนอดตอนาคตและ ปจจบน ฯลฯ เปนไปกบอาสวะเปนทตงแหงอปาทาน นเรยกวา เวทนา- อปาทานขนธ สญญาทกอยาง ฯลฯ เปนไปกบอาสวะ เปนทตง


แหงอปาทาน นเรยกวา สญญาอปาทานขนธ สงขารทกอยาง ฯลฯ เปนไปกบอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน นเรยกวา สงขารอปาทานขนธ วญญาณทกอยาง ฯลฯ เปนไปกบอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน น เรยกวา วญญาณอปาทานขนธ ดกรภกษทงหลาย เหลานเรยกวา อปาทานขนธ ๕" ดงน กแลในขนธทงหลายน ขนธ ๔ มเวทนาเปนตน เปนอนาสวะ บางกม เปนสาสวะบางกมฉนใด รปหาเปนฉนนนไม แตเพราะเหตท รปนน เปนขนธกถก ดวยอรรถวาเปนกอง เหตนนจงตรสไวในพวก ขนธ (แท) (และ) เพราะรปนน เปนอปาทานขนธกถก ดวยอรรถ วาเปนกองดวย ดวยอรรถวาเปนสาสวะดวย เหตนน จงตรสไวใน พวกอปาทานขนธ สวนขนธ ๔ มเวทนาเปนตน ทเปนอนาสวะ ตรสไวในพวกขนธ (แท) เทานน ทเปนสาสวะตรสไวในพวก อปาทานขนธ กแลเนอความในคาวา 'อปาทานขนธ' น บณฑตพงเหนวา "ขนธทงหลายเปนทโคจรแหงอปาทาน ชออปาทานขนธ" ดงนเถด แตในปกรณวสทธมรรคน หมายเอาทงขนธ (แท) ทงอปาทาน ขนธ หมดนนรวมกนเขาวา 'ขนธ' [นยโดยไมหยอมไมยง] ขอวา "โดยไมหยอนไมยง" มวนจฉยวา ถามวา เพราะเหต อะไร พระผมพระภาคเจาจงตรสขนธแต ๕ เทานนไมหยอนไมยง ? แกวา เพราะทรงสงเคราะห (รวบรวม) สงขตธรรมทงปวงเขาดวย


กนตามทเปนสภาคกน ๑ เพราะวตถแหงความยดถอวาเปนตนเปนของ ตนมเพยงนน ๑ เพราะรวบเอาธรรมทจดเปนขนธอน ๆ ไวในนนได ๑ ดวยวา ในบรรดาสงขตธรรมทงหลาย อนมประเภทเปนอเนก เมอสงเคราะหเขาตามทเปนสภาคกน รปจดเปนขนธอนหนง โดยท สงเคราะหเอาธรรมทเปนสภาคกบรปเขาดวยกน เวทนากจดเปนขนธ อนหนง โดยทสงเคราะหเอาธรรมทเปนสภาคกบเวทนาเขาดวยกน ในขนธทเหลอมสญญาเปนตนกนยน เพราะเหตนน พระผมพระภาค เจาจงตรสขนธแต ๕ เทานน เพราะทรงสงเคราะหสงขตธรรมทงปวง เขาดวยกนตามทเปนสภาคกน อนง วตถแหงความยดถอวาเปนตนเปนของตนนน มเพยงนน คอม ๕ มรปเปนตน สมพระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย เมอรป แหละมอย ความเหน (ผด) อาศยรป ยดรป จงเกดขน อยางนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวของเรา เมอเวทนา ----เมอ สญญา---- เมอสงขาร---- เมอวญญาณมอย ความเหน (ผด) อาศย เวทนา---- สญญา---- สงขาร---- วญญาณ ยดเวทนา---- สญญา---- สงขาร---- วญญาณ จงเกดขนอยางนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวของเรา" ดงน เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรส ขนธแต ๕ เทานน เพราะวตถแหงความยดถอวาเปนตน เปนของตน มเพยงนน ประการ ๑ อนงเลา ธรรมขนธ ๕ อนมสลเปนตนอนใด พระผมพระภาค เจาตรสไว แมธรรมขนธทงหลายนน กถงซงความรวบรวมเขาใน


ขนธ ๕ นแหละได เพราะธรรมขนธทงหลายนน นบเขาในสงขาร- ขนธ เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสขนธแต ๕ เทานน เพราะรวบเอาธรรมทจดเปนขนธอน ๆ ไวในนนได ประการ ๑ นยสาหรบวนจฉยโดยไมหยอนไมยง พงทราบดงกลาวมาฉะน [นยโดยอปมา] กแลวนจฉยในขอวา 'โดยอปมา' น บณฑตพงทราบ (ดงน) วา รปอปาทานขนธเปรยบเหมอนโรงพยาบาล เพราะเปนทอาศยอย แหงวญญาณอปาทานขนธอนเปรยบเหมอนคนไข โดยเปนวตถ (พน ฐาน) เปนทวารและเปนอารมณ (แหงวญญาณนน) เวทนาอปา- ทานขนธเปรยบเหมอนความไข เพราะเปนธรรมชาตอาพาธ๑ สญญา อปาทานขนธเปรยบเหมอนสมฏฐานแหงความไข เพราะเปนแดน เกดแหงเวทนาทประกอบดวยกเลสมราคาเปนตน โดยเปนสญญา (อกศล) มกามสญญาเปนอาท สงขารอปาทานขนธ เปรยบเหมอน การเสพของแสลง เพราะเปนเหตแหงความไขคอเวทนา สมบาล วา "สงขารทงหลายยอมปรงแตงเวทนา เพอ (ใหคง) เปนเวทนา (ตามสภาพ)"๒ นยเดยวกนนน วญญาณอปาทานขนธเปรยบเหมอน คนไข เพราะไมพนจากความไขคอเวทนา โดยบาลวา "เพราะอกศล- ๑. มหาฎกาวา ความทเวทนาเปนธรรมชาตอาพาธ พงเหนโดยความเปนทกข ๓ สถาน คอทกขทกข - เปนทกขเพราะความยากลาบาก วปรณามทกข - เปนทกขเพราะความ แปรปรวน สงขารทกข - เปนทกขเพราะปรงแตง. ๒. ส. ขนธวาร. ๑๗/๑๐๖.


กรรมอนบคคลทาไวสงสมไว กายวญญาณทเปนวบาก จงเกดขนเปน วญญาณทรวมไป (คลกเคลาไป) กบทกข"๑ ดงน อกนยหนง อปาทานขนธทงหลายนน เปรยบเหมอนคก และ การลงโทษ โทษ เจาหนาทผลงโทษ นกโทษ และเหมอนภาชนะ โภชนะ (ขาว) กบขาว ผเลยง (คอพอครว) และผกน (กได) นยสาหรบวนจฉยโดยอปมา บณฑตพงทราบดงกลาวมาฉะน [นยโดยความเปนสงพงเหนโดยอาการ ๒] ขอวา "โดยเปนสงพงเหนโดยอาการ ๒" ความวา กนย สาหรบวนจฉยในขอน บณฑตพงทราบ โดยเปนสงพงเหนโดยอาการ ๒ อยางน คอโดยสงเขป ๑ โดยพสดาร ๑ จรงอย โดยสงเขป อปาทานขนธ ๕ พงเหนโดยเปนขาศกผเงอดาบ (จองจะฆา) ตาม นยทตรสไวในอาสวสปมสตร๒ โดยเปนของหนก ตาม (ทตรสใน) ภารสตร โดยเปนผกด ตาม (ทตรสใน) ขชชนยปรยาย โดย เปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปนสงขตะ และเปนผฆา ตาม (ทตรสใน) ยมกสตร สวนวาโดยพสดารในทน รปพงเหน เหมอนกอนฟองนา เพราะไมทนตอการบบคน เวทนาพงเหนเหมอน ตอมนา เพราะเปนสงนายนด (คอดงาม) อยครเดยว สญญาพงเหน เหมอนพยบแดด เพราะลอใจ สงขารพงเหนเหมอนตนกลวย เพราะ ๑. อภ. ส. ๓๔/๑๗๓. ๒. ส. สฬายตน. ๑๘/๒๑๘.


ไมมแกน วญญาณพงเหนเหมอนกล เพราะเปนสงลวง๑ วาโดยพเศษอกนยหนง อชฌตตกรป (รปภายใน คอรปของ ตน ?) แมโออา กพงเหนวาเปนของไมงาม เวทนาพงเหนวาเปน ทกข เพราะไมพนจากความเปนทกข ๓๒ สญญาสงขารพงเหนวาเปน อนตตา เพราะไมเชอฟง วญญาณพงเหนวาเปนอนจจง เพราะมสภาวะ เกดขนเสอมไป [นยโดยความสาเรจประโยชนแกผเหนอยางนน] ขอวา "โดยความสาเรจประโยชนแกผเหนอยางนน" มความวา กแลความสาเรจประโยชนอนใด ยอมมแกผเหนโดยอาการ ๒ โดย เปนอยางสงเขปและอยางพสดาร ดงกลาวมานน บณฑตพงทราบนย สาหรบวนจฉย โดยความสาเรจประโยชนนนอกบาง ขอนคออยางไร คอ ขอแรก โดยสงเขป พระโยคาวจรผเหนอปาทานขนธ ๕ โดย ความเปนขาศกผเงอดาบ (จองจะฆาตน) เปนตนอย ยอมไมเดอด รอนเพราะขนธทงหลาย สวนโดยพสดาร ผเหนขนธทงหลายมรป เปนตน โดยความเปนเชนกอนฟองนาเปนอาทอย กชอวาไมเปนผ เหนสาระในสงทไมเปนสาระทงหลาย วาโดยพเศษอกนยหนงเลา ผเหนอชฌตตกรปโดยความเปนของ ๑. ตามอธบายน โดยสงเขป คอวนจฉยโดยรวบวาขนธ ๕ โดยพสดารกคอวนจฉย โดยแยกขนธ ๕ ออกไปเปนอยาง ๆ เทานนเอง ๒. ดเชงอรรถ ๑ หนา ๑๑๙. ๑๙.


ไมงามอย ชอวากาหนดรกวฬงการาหาร* ยอมละความวปลาสวางาม ในสงทไมงามเสยได ยอมขามกามโอฆะได ยอมแยกตวออกจากกาม- โยคะได ยอมเปนผหาอาสวะมได ทางกามาสวะ ยอมทาลายกายคนถะ (เครองรอยรดนามกาย) คออภชฌาเสยได ยอมไมถอมนอยางกาม- ปาทาน ผเหนเวทนาโดยความเปนทกขอย ชอวากาหนดรผสสหาร*

ยอมละความวปลาสวาเปนสขในสงทเปนทกขเสยได ยอมขามภวโอฆะ ยอมแยกตวออกจากภวโยคะได ยอมเปนผหาอาสวะมไดทางภวาสวะ ยอมทาลายกายคนถะคอพยาบาทได ยอมไมถอมนอยางสลพพตปาทาน ผเหนสญญาและสงขารทงหลายโดยความเปนอนตตาอย ชอวากาหนดร มโนสญเจตนาหาร* ยอมละความวปลาสวาเปนตนในสงทไมใชตน เสยได ยอมขามทฏฐโอฆะได ยอมแยกตนออกจากทฏฐโยคะได ยอม เปนผหาอาสวะมไดทางทฏฐาสวะ ยอมทาลายกายคนกะ คอ อทง- สจจาภนเวส (ความปกใจวา นเทานนจรง) เสยได ยอมไมถอมน อยางอตตวาทปาทาน ผเหนวญญาณโดยความเปนอนจจง ชอวา กาหนดรวญญาณาหาร* ยอมละความวปลาสวาเทยงในสงทไมเทยงเสยได ยอมขามอวชชาโอฆะได ยอมแยกตนออกจากอวชชาโยคะได ยอม เปนผหาอาสวะมไดทางอวชชาสวะ ยอมทาลายกายคนถะคอสลพพต- ปรามาสได ยอมไมถอมนอยางทฏ ปาทาน * มหาฎกาชวยอธบายวา กวฬงการาหารเปนปจจยของรป ผสสาหารเปนปจจยของ เวทนา มโนสญเจตนากคอตวสงขาร สวนสญญากสมปยตกบสงขารนน วญญาณก วญญาณตรงตว เพราะฉะนน พจารณาเปนขนธ ๕ จนละฉนทราคะในขนธได กเปน อนกาหนดร คอละฉนทราคะในปจจยของขนธนน ๆ ไดดวย


เพราะเหตทการเหน (ขนธ) โดยความเปน เพชฌฆาตเปนตน มอานสงสมาก ดงน เพราะเหตนน ผมปญญาพงเหนขนธ ทงหลาย โดยความเปนเพชฌฆาตเปนตน เทอญ บรเฉทท ๑๔ ชอ ขนธนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


อายตน ธาตนเทศ อายตนนเทศ อายตนะ ๑๒ คอ จกขวายตนะ รปายตนะ โสตายตนะ สท- ทายตนะ ฆานายตนะ คนธายตนะ ชวหายตนะ รสายตนะ กายายตนะ โผฏฐพพายตนะ มนายตนะ ธมมายตนะ ชอวา อายตนะทงหลาย วนจฉนในอายตนะเหลานน บณฑตพงทราบ โดยอรรถ และ โดยลกษณะ โดยความม เพยงนน โดยลาดบ โดยสงเขป โดยพสดาร อนง โดยเปนสงพงเหนดวยแล [โดยอรรถ] [แกจกษศพทเปนตน] ในบทเหลานน วาโดยอรรถ (แหงศพท) ทแปลกกนกอน ธรรมชาตใดยอมเหน เหตน ธรรมชาตนนจงชอ จกข ความ (แหงศพทจกขต-เหน) วา ยอมยนด (ลมรส) รป และยอมบอก (ใหร) รป สงใดยอมแสดงส เหตน สงนนจงชอวารป ความ (แหงศพท รปยต - แสดงส) วา รปเมอถงความเปลยนสยอมประกาศความในใจ๑

ธรรมชาตใดยอมไดยน เหตน ธรรมชาตนนจงชอ โสตะ สงใด ถก (ปจจยของตน) เสอก (สง) ออกไป เหตนสงนนจงชอ สททะ ๑. เชนในเวลาเกดกาหนดหรอขดเคอง รปยอมเปลยนสได มหาฎกาใหอปมาวา ดงรปกงกา รปศพทในอรรถน (คอทหมายความวาแสดงส) ทานทาวเคราะหวา รปยต สวนในอรรถทหมายถงรปขนธ ธ ทานทาวเคราะหวา รปปต ดงกลาวมาแลว


ความ (แหงศพท สปปต - ถกสงออกไป) วาถกเปลาขน (ใหเปน สงพงรไดทางโสต) ธรรมชาตใดยอมสด (เอากลน) ได เหตน ธรรมชาตนนจง ชอ ฆานะ สงใดยอมฟงไปได เหตน สงนนจงชอ คนธะ (กลน) ความ (แหงศพท คนธยต - ฟงไป) วา สอทอยของตน ธรรมชาตใดยอมเรยกชวต เหตน ธรรมชาตนนจงชอ ชวหา สตวทงหลายยอมชอบใจซงวสยนน เหตนน วสยนนจงชอ รส (วสยเปน ทชอบใจแหงสตวทงหลาย) ความ (แหงศพท รสนต- ชอบใจ) วา ยนด (รสกอรอย) ธรรมอนชอวากาย เพราะเปนอายะ (ทมา) แหงกจฉตธรรม (ธรรมเลว) คอสาสวธรรม (ธรรมทเปนไปกบอาสวะ) ทงหลาย คาวา อายะ (ทมา) ไดแกทเกด*

สงใดถกตองได (ดวยกาย) เหตน สงนน จงชอ โผฏฐพพะ สภาพใดยอมร เหตน สภาพนนจงชอ มนะ สภาพทงหลายใด ยอมทรงไวซงลกษณะของตน เหตน สภาพทงหลายนนจงชอ ธรรม [แกอายตนศพทโดยแยกอวยวะ] แต (เมอวา) โดยวาแปลกกน พงทราบวาทวารและอารมณ มจกขและรปเปนตนนน ไดชอวา อายตน เพราะเปนทสบตอ ๑ เพราะแผอายะทงหลาย ๑ เพราะนาอายตะไป ๑ * ตามนยมหาฎกา สาสวธรรมในทนดเหมอนหมายเอากามระคะเทานน ทานวา บรรดาฆานะชวหาและกาย ซงเปนปจจยวเศษของกามราคะนน กายเปนปจจยวเศษกวา เพอน เพราะฉะนนสตวทงหลายเมอยนดความสขในโผฏฐพพะ จงถงกบเสพเมถน อนนบเปนกจฉตธรรมได


(อรรถนยท ๑ คออายตนโต - เพราะเปนทสบตอ) มอธบายวา กจตและเจตสกธรรมทงหลาย ยอมสบตอ คอ หมนเพยรพยายามไปตาม กจ (คอหนาท) ของตน ๆ มการเสวย (รสอารมณ) เปนอาท ใน ทวารและอารมณนน ๆ* มจกขและรปเปนตน (เพราะเหตนน ทวาร และอารมณนน ๆ จงชออายตนะ) แปลวา เปนทสบตอแหงจตเจตสก ธรรมทงหลาย) (อรรถนยท ๒ คอ อายาน ตนนโต - เพราะแผอายะทงหลาย) มอธบายวา กแลทวารและอารมณทงหลายนน ยอมแผ คอขยาย (จต เจตสก) ธรรมเหลานนอนเปนอายะ (ผมา) (เพราะเหตนน ทวาร และอารมณเหลานนจงชอ อายตนะ (แปลวา แผขยายอายะ คอ จต- เจตสกธรรม) (อรรถนยท ๓ คอ อายตสส นยนโต - เพราะนาอายตะไป) ม อธบายวา กทวารและอารมณทงหลายนนยงไมกลบ (คอยงไมดบ) เพยงใด กยอมนาไปคอยงสงสารทกขอนเปนไปในสงสาร ซงมเบองตน เบองปลายทรไมได เปนอายตะ (คอยดเยอ) ยงนกอยแลว ใหเปนไป * ปาฐะในฉบบพมพครงท ๓ (๒๕๐๓) เปน ตตทวารารมมณา เขาใจวาคลาด เคลอน เพราะไมเขาลกษณะอะไรในไวยากรณ ทจะแปลใหเปนภาษาได วาโดยรปทวน- ทวสมาสกตองเปนนป. คอเปน ทวารารมมณาน เหนไดในประโยคหลง (บรรทดท ๓) ทานใชสพพนามวา เอตาน จะจบใหเปนวเสสนะของธมมา รวมกบจตตเจตสกา เลา กไมเขาเรองอะไรทงสน อายตนศพทในอรรถนเปนอธกรณสาธนะ กแลวศพทไหนเลาเปนตวอธกรณะ ความบงอยวา ทวารารมมณ นนเองเปนตวอธกรณะ จงตกลงแกเปน ทวารารมมเณส เปนอธกรณะในอายตนต ไดทงไวยากรณและอรรถพยญชนะทกอยาง ดงแปลไวนน


อยนนเพยงนน (เพราะเหตนน ทวารและอารมณทงหลายนน จงชอ อายตนะ (แปลวานาอายตนะ คอสงสารทกขอนยดเยออยแลวไป) ธรรมทงปวงน ไดชอวาอายตนะ ๆ เพราะเปนทสบตอ (แหง จตเจตสก) ๑ เพราะแผอายะ (คอจตและเจตสกทมาในทวารและ อารมณนน ๆ ) ๑ เพราะนาอายตะ (คอสารทกขอนยดเยออยแลว) ไป ๑ โดยนยดงกลาวมาฉะน [แกอายตนศพทโดยปรยาย] อกนยหนง อายตน (ศพท) พงทราบโดยอรรถวาเปนสถานท อย ๑ โดยอรรถวาเปนบอเกด ๑ โดยอรรถวาเปนทชมนม ๑ โดย อรรถวาเปนถน (หรอแหลง) กาเนด ๑ โดยอรรถวาเปนเหต ๑ จรงอยางนน สถานทอย เรยกวา อายตนะ (ได) ในคาวา "อสสรายตน - ศาลพระอศวร วาสเทวายตน - ศาลพระวาสเทพ" เปนตน บอเกด กเรยกอายตนะ (ได) ในคาวา "สวณณายตน- บอทอง รตนายตน - บอแกว (เพชรพลอย) " เปนตน สวนในพระ ศาสนา๑ (น) สถานเปนทชมนม กเรยกอายตนะ (ได) ในคาวา "มโนรเม อายตเน เสวนต น วหงคมา๒ - ฝงวหคในอรญอนเปน ทชมนมทนารนรมยในยอมเสพตนไมใหญนน" เปนตน ถน (หรอ แหลง) กาเนด กเรยกอายตนะ (ได) ในคาวา "ทกขณาปโถ คนน ๑. สาสเน ศพทนเรยงไวเพอประโยชนอะไร ? ๒. อง. ปจก. ๒๒/๔๖


อายตน - ประเทศทกขณาบถ (แถบใต) เปนถนกาเหนดแหงโคทงหลาย" เปนตน เหต กเรยกอายตนะ (ได) ในคาวา "ตตร ตเตรว สกข- ภพพต ปาปณาต สต สต อายตเน๑ - เมอเหตมอย เปนอย ภกษ นนยอมถงความเปนผอาจทาใหประจกษในธรรมนน ๆ ทเดยว" เปนตน อกปรยายหนง จตและเจตสกธรรมนน ๆ ก (เปนเหมอน) อาศยอยในทวารและอารมณทงหลายมจกขเปนตน เพราะมความเปนไป เนองกบจกขเปนตนนน เหตนนทวารและอารมณมจกขเปนตน จงได ชอวาเปนทอยแหงจตเจตสกเหลานน ประการ ๑ อนง จตเจตสกเหลานน (เปนเหมอน) เกลอนกลนอยในจกข เปนตน เพราะอาศยจกขเปนตนนน (เปนทวาร) และเพราะมรป เปนตนนนเปนอารมณ เหตนนทวารและอารมณมจกขเปนตน จงได ชอวาเปนบอเกด๒แหงจตเจตสกเหลานน ประการ ๑ ทวารและอารมณมจกขเปนตน ไดชอวาเปนทชมนมแหงจตเจต- สกเหลานน เพราะ (จตเจตสกเหลานนเปนเหมอน) ประชมกนอย ในทวารและอารมณนน ๆ โดย (มจกขเปนตนนน) เปนวตถ (ทตง ทอย) เปนทวารและเปนอารมณ ประการ ๑ ทวารและอารมณมจกขเปนตน ไดชอวา เปนแหลงกาเนดแหง จตเจตสกเหลานน เพราะ (จตเจตสกเหลานน) เกดขนแตในจกข เปนตนนนเทานน โดยมจกขเปนตนนนเปนทอาศย และ มรปเปนตน เปนอารมณ ประการ ๑ ๑. อง. ตก. ๒๐/๓๓๑ ๒. ปาฐะเปน อากโรต ผด ทถกเปน อากโร [ไมมต]


ทวารและอารมณมจกขเปนตน ไดชอวาเปนเหตแหงจตเจตสก ทงหลายนน เพราะเมอทวารและอารมณเหลานนไมม (จตเจตสก) กไมม ประการ ๑ ธรรมทงหลาย (มจกขและรปเปนตน) นนไดชอวา อายตนะ ๆ แมโดยเหตเหลานคอ โดยอรรถวาเปนสถานทอย ๑ โดยอรรถวาเปน บอเกด ๑ โดยอรรถวาเปนทชมนม ๑ โดยอรรถวาเปนถน (หรอ แหลง) กาเนด ๑ โดยอรรถวาเปนเหต ๑ โดยนยดงกลาวมาฉะนแล เพราะเหตนน วนจฉยในอายตนะเหลานพงทราบโดยอรรถอยางน กอนวา จกขดวย จกขนนเปนอายตนะโดยอรรถตามทกลาวแลวดวย๑

เหตนนจงชอจกขายตนะ๒ ฯลฯ ธรรมทงหลายดวย ธรรมเหลานนเปน อายตนะ โดยอรรถตามทกลาวแลวดวย เหตนนจงชอธรรมายตนะ [โดยลกษณะ] คาวาลกษณะ คอวนจฉยในอายตนะเหลาน พงทราบโดยลกษณะ แหงจกขเปนตนดวย กแลลกษณะทงหลายแหงจกขเปนตนเหลานน ๆ บณฑตพงทราบโดยนยทกลาวแลวในขนธนเทศเถด [โดยมเพยงนน] คาวา ตาวตวโต คอ ตาวภาวโต - โดยความมเพยงนน พระ พทธาธบายนมอยวา "หากมคาทวงวา 'กธรรมทงหลายมจกขเปนอาทก ๑. คอโดยอรรถวา ชอวาจกขเพราะเหนเปนตน และชอวาอายตนะ เพราะเปนท สบตอ เพราะเปนทอยเปนตน ทกลาวมาแลว ๒. ไมสมกบขางตน ทเปน จกขวายตนะ


คอธรรมนนแหละเมอเปนเชนนน เหตไฉนจงไมตรสวา 'ธรรมายตนะ' แตเทานน (แต) ตรสอายตนะถง ๑๒ เลา" คาเฉลยพงมวา "เพราะ ในทนแยกเปนทวารฝาย ๑ เปนอารมณฝาย ๑ แหงกองวญญาณ ๖ โดยททรงกาหนด (จกขและรปเปนตนนนไว) เปนอบตทวารและเปน อารมณแหงกอบวญญาณ ๖ นเองเปนความตางแหงธรรมเหลานน เพราะเหตน จงตรสอายตนะถง ๑๒ แทจรง จกขายตนะเทานนเปน อบตทวารและรปายตนะเทานนเปนอารมณ แหงกองวญญาณทเนองใน วถของจกขวญญาณ ฉนเดยวกนนน อายตนะนอกนนกเปนอบตทวาร และเปนอารมณแหงกองวญญาณทเนองในวถของวญญาณนอกน สวน มนายตนะเปนเอกเทส (สวนหนง) ซงไดแก ภวงคมนะ* เทานน เปนอบตทวาร และธรรมายตนะเปนอารมณแหงกองวญญาณท ๖ ไม ทวไป (แกวญญาณอนมจกขวญญาณเปนตน)" อายตนะ ๑๒ พระผมพระภาคเจาตรส โดยททรงกาหนดไวเปน อบตทวารและเปนอารมณแหงกองวญญาณ ๖ ดงนแล วนจฉยโดยความมเพยงนน ในอายตนะเหลาน บณฑตพงทราบ ดงกลาวมาฉะน [โดยลาดบ] ขอวาโดยลาดบ ความวา บรรดาลาดบทงหลาย มลาดบความ เกดเปนตนทกลาวในนเทศกอน แมในทนกลาดบการแสดงเทานน * มหาฎกาวาหมายเอา ภวงคมนะ ทไหวสองครงแลวเปนไปพอจะใหเกดอาวชนะ จงเปนอบตทวารได


แหละใชได แทจรงในเหลาอายตนะภายใน จกขายตนะเปนอายตนะ ทปรากฏ เพราะเปนวสยทเหนไดและกระทบได เหตนจงทรงแสดง เปนขอแรก ตอนนจงทรงแสดงอายตนะทเหลอมโสตายตนะเปนตน อนเปนวสยทเหนไมไดแตกระทบได อกนยหนง ในเหลาอายตนะ ภายใน จกขายตนะและโสตายตนะ ทรงแสดงกอนเพราะเปนสงม อปกะระมากโดยความเปนเหตแหงทสนานตรยะและสวนานตรยะ ตอนน จงทรงแสดงอายตนะ ๓ มฆานายตนะเปนอาท มนายตนะทรงแสดง ไวในทสด เพราะเปนโคจรวสยแหงอายตนะ ๕ มจกขายตนะเปนตน สวนในเหลาอายตนะภายนอก อายตนะ ๖ มรปายตนะเปนตน ทรง แสดงไวเปนลาดบ ๆ แหงอายตนะภายในนน ๆ เพราะเปนโคจรแหง อายตนะภายในมจกขายตนะเปนตน อกอยางหนง ลาดบของอายตนะทงหลายน บณฑตพงทราบ โดยกาหนด (แจกไปตามลาดบ) เหตเกดแหงวญญาณกได จรงอย คานพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา "อาศยจกษและรป เกดจกข- วญญาณ ฯลฯ อาศยมนะและธรรมทงหลาย เกดมโนวญญาณ" ดงน กแล วนจฉยโดยลาดบในอายตนะเหลาน บณฑตพงทราบ ดงกลาวมาฉะน [โดยสงเขปและโดยพสดาร] ขอวา โดยสงเขปและพสดาร ความวา "เมอวาโดยสงเขป


อายตนะทง ๑๒ กเปนแตนามรปเทานน เพราะมนายตนะและธรรมา- ยตนะเปนสวนหนง สงเคราะหเขากบนาม และอายตนะทเหลอนน สงเคราะหเขากบรป แตเมอวาโดยพสดาร (วา) ในอายตนะภายใน กอน จกขายตนะ โดยชาตกเปนแตจกขปสาทเทานน แตแตกออก ไปเปน ปจจย คต นกาย และบคคล๑ กมประเภทเปนอนนต อายตนะ ๔ ม โสตายตนะเปนตน กอยางนน มนายตนะม ๘๙ ประเภท โดย แยกเปนกศลวญญาณ อกศลวญญาณ วบากวญญาณ และกรยา- วญญาณ และ (อกอยางหนง) มถง ๑๒๑ ประเภท๒ แตเมอแยกเปน วตถและปฏปทาเปนตน๓กมประเภทเปนอนนต รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ และรสายตนะ กมประเภท เปนอนนต โดยแยกเปน (สภาค) วสภาค และปจจย๔ เปนตน โผฏฐพพายตนะม ๓ ประเภท ดวยอานาจแหงปฐวธาต เตโชธาต และวาโยธาต (แต) โดยความแตกตางแหงปจจยเปนตน กมประเภท เปนอเนก ธรรมายตนะกมประเภทเปนอเนก โดยความแตกตางแหง สภาวะและความตางกนแหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ๑. มหาฎกาชวยขยายความวา ปจจยมกรรมเปนตน คตมนรกเปนตน นกาย คอ สตวนกาย (พวกสตว) พวกตรจฉาน เชน ชาง มา พวกมนษย เชนกษตรยเปนตน บคคล หมายถงสนดานของสตวนน ๆ ๒. มหาฎกาวา โลกตรจตเวนจากฌานไมม เพราะฉะนน โลกตรจต ๘ คณดวยฌาน ๕ จงเปน ๔๐ รวมเขากบโลกยจต ๘๑ จงเปน ๑๒๑ ๓. มหาฎกาวา วตถ - ทอาศย มจกขเปนตน ปฏปทามทกขาปฏปทาเปนตน ๔. มหาฎกาใหตวอยาง เชน รปสเขยว กเปนสภาคแหงรปสเขยว สอนกเปนวสภาค ปจจยมกรรมเปนตน


สขมรปและนพพาน" วนจฉยโดยสงเขปและโดยพสดาร บณฑตพงทราบดงกลาวมา ฉะน [โดยเปนสงพงเหน] สวนในขอวา 'โดยเปนสงพงเหน' น มวนจฉยวา "อายตนะ ทงหลายทเปนสงขตะทงสน พงเหนโดยความไมมา และโดยความไม จากไป* จรงอย อายตนะเหลานน กอนเกดขนกมไดมาแตทไหน ๆ ทงเบองหนาแตเสอมไปกมไดไปในทไหน ๆ โดยทแท กอนเกดขน มนกยงไมได (ม) สภาวะ เบองหนาแตเสอมไป มนกเปนสงทม สภาวะอนแตกไปแลว ในทามกลาง (ระหวาง) ตนกบปลาย กเปน สงไมมอานาจเปนไป เพราะมความเปนไปเนองดวยปจจย เพราะ เหตนน อายตนะเหลานน บณฑตพงเหนโดยความไมมา และโดย ความไมจากไปเถด นยเดยวกนนนพงเหนโดยไมมความดาร และโดยไมมความ ขวนขวาย จรงอย ความดารอยางนยอมไมมแกจกขและรปเปนตนวา "โอ ชอวาวญญาณพงเกดขนในเพราะความพรอมเพรยงของเราทงหลาย เถด" ทงจกขและรปเปนตนเหลานนไมดาร ไมถงความขวนขวายโดย ความเปนทวารกด โดยความเปนวตถกด โดยความเปนอารมณกด * ปาฐะพมพไวเปน นคมนโต เขาใจวาจะคลาดเคลอน ทถกจะเปน นค. . .


เพอใหวญญาณเกดขน๑ ทแทมนเปนธรรมดานเอง ทวญญาณทงหลาย มจกขวญญาณเปนอาทเกดขนในเพราะความพรอมเพรยงแหงจกขและ รปเปนตนแล เพราะเหตนน อายตนะเหลานน บณฑตพงเหนโดย ไมมความดารและโดยไมมความขวนขวายเถด อกอยางหนง อายตนะภายในพงเหนเหมอนบานราง๒ เพราะ ปราศจากความยงยน ความงาม ความสข และความเปนตวตน อายตนะภายนอกพงเหนเหมอนโจรปลนหมบาน เพราะอายตนะภาย อายตนะภายนอกพงเหนเหมอนโจรปลนหมบาน เพราะอายตนะภาย นอกเหลานนเปนฝายอภฆาต (กระทบ เบยดเบยน) ซงอายตนะ ภายใน สมพระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย จกขถกรปทงหลายทงท นาชอบใจและไมนาชอบใจเบยดเบยนเอา๓" ดงนเปนตน ความพสดาร บณฑตพงทราบ (ตามแนวพระบาลนนเทอญ) อกอยางหนง อายตนะภายในพงเหนเหมอนสตว ๖ จาพวก อายตนะภายนอกพงเหนเหมอนทโคจรแหงสตว ๖ จาพวกนน๔" ๑. มหาฎกาทานแปล อหา วาความดนรนขวนขวาย (สปรผนทกรยาวเสน อหน) แปล พยาปาร วาคด (จนตนวเสน พยาปารณ) กลบกนกบทแปลในทน และทานวา ปาฐะ น ห จกขรปาทน เอว โหต. . . แสดงพยาปาร สวน น จ ตาน. . . แสดง อหา ดวยเหตนทานเลยปรบเอาวา ปาฐะในวสทธมรรคนเรยงผดลาดบ (อปปฏปาฏ- วจน) คอเรยงอหากอนพยาปาร ทาไมทานจงวาเชนนยงนกหาเหตไมได ๒. ปาฐะเปน สาคาโม ผด ทถกเปน สคาโม ๓. ส. สฬา. ๑๘/๒๑๙. แตในบาลเปน มนาปามนาเปส รปเปส ถาเชนนนจะตองแปล วา จกขเดอนรอนในเพราะรปทงหลาย....กระมงกระมง ๔. มหาฎกาวา สตว ๖ จาพวก ไดแก อห - ง สสมาร - จรเข ปกข - นก กกกร- สนขบาน สงคาล - สนขปา มกกฏ - ลง ทโคจรแหงสตว ๖ จาพวกนน ไดแก วสม- ทรก พล - วงนา อากาส - ทองฟา คาม - หมบาน สสาน - ปาชา วน - ปาไม


วนจฉยโดยเปนสงพงเหน ในอายตนะเหลาน บณฑตพงทราบ ดงกลาวมาฉะน นเปนกถามขอยางพสดารแหงอายแหงอายตนะทงหลาย เปนอนดบแรก ธาตนเทศ สวนธาต อนกลาวไวตออายตนะนนไป มวนจฉยวา ธาต ๑๘ คอจกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต โสตธาต สททธาต โสต- วญญาณธาต ฆานธาต คนธธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาธาต รสธาต ชวหาวญญาณธาต กายธาต โผฏฐพพธาต กายวญญาณ- ธาต มโนธาต ธมมธาต มโนวญญาณธาต ชอวาธาตทงหลาย วนจฉยในธาตเหลานน บณฑตพงทราบโดย อรรถ โดยลกษณะเปนตน โดยลาดบ โดย ความมเพยงนน โดยความนบ (จานวน) โดย ปจจย และโดยเปนสงพงเหน [โดยอรรถ] ในขอเหลานน ขอวา โดยอรรถ ความวา วนจฉยโดยอรรถ ทแปลกกนแหงจกขศพทเปนตน บณฑตพงทราบโดยนยเชนวา "ธรรม- ชาตใดยอมบอก เหตน ธรรมชาตนนจงชอวาจกข สงใดยอมแสดงส เหตนสงนนจงชอวารป ความรแจงแหงจกข ชอวาจกขวญญาณ"


ดงนเปนตนกอน สวนวาวนจฉยโดยอรรถทไมแปลกกน พงทราบดงน ธรรมใดยอมจด (จาทกขใหเกดขน) เหตน ธรรมนนจงชอ วาธาต (แปลวาธรรมผจดขน๑) หรอวา ธรรมทงหลายใด อนสตวทงหลายทรงไว (คอถอ ไว) เหตน ธรรมทงหลายนน จงชอวา ธาต (แปลวา ธรรมท สตวทรงไว) หรอวา วธาน - การตงไว (คอกฎเกณฑ) ชอวาธาต หรอวา ทกข อนสตวทงหลายทรงไว (คอถอไว) ดวย ธรรมชาตนน (เปนเหต) เหตน ธรรมชาตนนจงชอวาธาต (แปล วา ธรรมชาตเปนเหตทรง (ทกข) ไว แหงสตวทงหลาย) หรอวา ทกข อนสตวทงหลายทรงไว (คอตงไว) ในธรรม ชาตนน เหตนธรรมชาตนนจงชอวาธาต (แปลวา ธรรมชาตเปนท อนสตวทรง (ทกข) ไว) จรงอย ธาตทงหลายทเปนโลกยะ เปนสงทธรรมดากาหนดไว โดยความเปนตวมลเหต ยอมจดแจงสงสารทกขขนเปนอเนกประการ ดจธาต (แร) ทงหลาย มธาตทองธาตเงนเปนอาท จดสรรโลหะ มทองและเงนเปนตนขน ฉะนน๒

๑. วทหต (ซงแปลวาจด ในทน) มหาฎกาใหความหมายวา 'ทาใหเกดขน ดจ บงคบวา เจาตองเปนไปอยางนนอยางน' เพราะฉะนน จะแปลโดยความอกอยางหนง วา 'บงคบ' ตรง ๆ กนาจะไดในลางแหง ๒. มหาฎกาวา โลกตรธาต ยอมไมจดแจงสงสารทกขใหเกดขน มแตรอทาลายทกข เพราะฉะนน ในทนทานจงเรยง 'โลกยะ' เปนวเสสนะกากบไวดวย


อนง โลกยธาตทงหลายนนอนสตวทงหลายทรงไว หมายความ วา (ยด) ถอไว ดจภาระ (ของหนก) อนคนทงหลายผขนภาระ ถอ (แบกหาม) ไป ฉะนน อนง โลกยธาตนน เปนแตทกขวธาน (กฎเกณฑแหงทกข) เทานน เพราะไมเปนไปในอานาจ (ของใคร) อนง สงสารทกข อนสตวทงหลายตาม (ยด) ถอไว กดวย ธาตทงหลายนนเปนเหต อนง สงสารทกขนนทถกจดไวแลวอยางนน สตวทงหลายกทรงไว หมายความวา ตงไวในธาตทงหลายนนแล ในธรรมทงหลายมจกขเปนตน ธรรมแตละขอทรงเรยกวาธาต กดวยอานาจแหงความหมาย มความหมายวา 'วทหต - จดขน วธยเต- อนสตวทรงไว' เปนตน ตามความทเปนได ดงกลาวมาฉะน อกนยหนง ธาตนหาเหมอนอตตาของพวกเดยรถยซงมไดมอย โดยสภาวะไม แตธาตน ไดชอวาธาต เพราะทรงไวซงสภาวะของตน อนง เสลาวยวะ (ชนหน) ทงหลายมหรดาลและมโนศลา เปนตน อนวจตร (แปลก ๆ ) ในโลก กเรยกวาธาต ฉนใด แม ธาตทงหลายน กเหมอนธาตทงหลายนน เพราะมนกเปนอวยวะแหง ความรและสงทควรรอนวจตร ฉนนนแล หรอเปรยบเหมอนสมญาวา ธาต ยอมมไดในโกฏฐาสทงหลายอนกาหนดลกษณะตางกนและกน เชน รสและโลหตเปนตน ซงเปนอวยวะแหงกลม กลาวคอสรระ ฉนใด สมญาวาธาต กพงทราบ (วามได) แมในอวยวะทงหลายแหงอตภาพ


กลาวคอปญจขนธน ฉนนน เพราะอวยวะมจกขเปนตนนนกกาหนด ลกษณะตางกนและกนไดแล๑ อกอยางหนง คาวา ธาต นนเปนคาเรยกสภาวะทเปนนรชพ (ไมมชพ) เทานนเอง จรงอยางนน พระผมพระภาคเจากไดทรงทา ธาตเทศนาเพอถอนชวสญญา (ความสาคญวาชพ) ไวในพระบาลวา "ดกรภกษ บรษนมธาต ๖" ดงนเปนอาทแล๒

เพราะเหตนนแล โดยอรรถตามทกลาวมา (บณฑตพงทราบ วเคราะหวา) จกขดวย จกขนนเปนธาตดวย จงชอจกขธาต ฯลฯ มโนวญญาณดวย มโนวญญาณนนเปนธาตดวย จงเชอมโนวญญาณธาต แล วนจฉยโดยอรรถในธาตเหลานน บณฑตพงทราบดงกลาวมา ฉะน เปนอนดบแรก [โดยลกษณะเปนตน] ขอวาโดยลกษณะเปนตน๓ ความวา วนจฉยโดยลกษณะเปนตน แหงธาตมจกขเปนอาทในนเทศน บณฑตกพงทราบดวย กแตวา ลกษณะเปนตนนนแหงธาตทงหลายนน พงทราบโดยนยทกลาวแลวใน ๑. ความทอนน ตอนตนดเหมอนหมายความวา อวยวะ คอชนสวนยอย ๆ เรยกวาธาต สวนตอนหลงดเหมอนหมายความวา อวยวะซงกาหนดลกษณะตางกนได จงเรยกวา ธาต (?) ๒. ม. อ. ๑๔๑๔๓๖. ๓. หมายถง ลกษณะ รส ปจจปฏฐน และปทฏฐาน


ขนธนเทศเถด [โดยลาดบ] ขอวา โดยลาดบ ความวา แมในทน บรรดาลาดบทงหลายม ลาดบแหงความเกดเปนตนทกลาวแลวในนเทศกอน กลาดบแหงการ แสดงเทานนใชได กแลลาดบแหงการแสดงนนน ทานกลาวโดย กาหนดลาดบแหงเหตและผล จรงอย ธาตสองนคอจกขธาต รปธาต เปนเหต ธาตหนงคอจกขวญญาณธาตเปนผล ลาดบอยางน บณฑต พงทราบในธาตทเหลอทงปวง [โดยความมเพยงนน] คาวา ตาวตวโต คอ ตาวภาวโต - โดยความมเพยงนน พระ พทธาธบายนมอยวา หากมคาทวงวา "กแมธาตทงหลายอน เชนวา 'อาภาธาต สภธาต อากาสานญจายตนธาต วยญาณญจายตนธาต อากญจญญายตนธาต เนวสญญานาสญญายตนธาต สญญาเวทยตนโรธ- ธาต กามธาต พยาบาทธาต วหงสาธาต เนกขมมธาต อพยา- บาทธาต อวหงสาธาต สขธาต ทกขธาต โสมนสธาต โสมนส- ธาต อเบกขาธาต อวชชาธาต อารมภธาต นกกมธาต ปรกกม- ธาต หนธาต มชฌมธาต ปณตธาต ปฐวธาต อาโปธาต เตโช- ธาต วาโยธาต อากาสธาต วญญาณธาต สงขตธาต อสงขตธาต โลกมธาตเปนอเนก มธาตตาง ๆ ' ดงนเปนตนกปรากฏอยในลางท แหงพระสตรและพระอภธรรมนน ๆ เมอเปนอยางน เหตไฉนพระ


ผมพระภาคเจาจงไมทรงทาปรเฉท (กาหนดจดเขาเปนหมวด) โดย อานาจแหงธาตทงสน มาทรงทาปรเฉทแตวาธาต ๑๘ เหลานเลา" ดงนไซร คาเฉลยพงมวา "เพราะธาตทงปวงอนมอยโดยสภาวะ ก แทจรง อาภาธาต กคออรปธาต สวนสภธาตกเนองอยในรป- ธาตเปนตน เพราะอะไร ? เพราะสภธาตกคอสภนมต จรงอย สภธาต คอสภนมต และสภนมตนนพนไปจากรปเปนตนหามไม นย หนง สภธาตกคอธรรมทงหลายมรปเปนตนทเปนอารมณแหงกศลวบาก เพราะเหตนน สภธาตนน กคอรปธาตเปนตนเทานนเอง จตในอรปธาต ๔ มอากาสานญจายตนธาตเปนตน กเปนมโน- วญญาณธาต ธรรมทงหลายทเหลอ เปนธรรมธาต สวนสญญา- เวทยตนโรธธาต ไมมโดยสภาวะ เพราะสญญาเวทยตนโรธธาตนน เปน แตความดบแหงธาต ๒ (คอมโนวญญาณธาตและธรรมธาต) เทานน กามธาต กเปนแตธรรมธาต ดงพระบาลวา "ในธาตเหลานน กามธาตเปนอยางไร ? กามธาตคอความคด ความตรก ฯลฯ ความ ดารผดอนเกยวเนองดวยกาม๑" ดงน หรอมฉะนน กเปนธาตทง ๑๘ ดงพระบาลวา "เบองตาทาอเวจนรกใหเปนทสด เบองสงทาพวกเทพ ปรนมมตรสวตดไวภายใน ขนธ ธาต อายตนะ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ททองเทยวอยในภพทงหลายนน ทเนองอยในภพ ทงหลายนน ในระหวาง (ทกาหนด) นน อนใด อนนเรยกวากาม- ๑ อภ. ว. ๓๕/๑๐๖.


ธาต๑" ดงน เนกขมมธาต เปนธรรมธาตแท แมจะเปนมโนวญญาณธาต กไดเหมอนกน เพราะ (ม) บาลวา "ธรรมทงหลายทเปนกศลทงปวง ชอเนกขมมธาต"๒

พยาบาทธาต วหงสาธาต อพยาบาทธาต อวหงสาธาต สขธาต ทกขธาต โสมนสธาต โทมนสธาต อเบกขาธาต อวชชาธาต อารมภ- ธาต นกกมธาต ปรกกมธาต กเปนธรรมธาตเหมอนกน หนธาต มชฌมธาต ปณตธาต กธาต ๑๘ นนเองแหละ จรง อย ธาตมจกขธาตเปนตน ทเลว กเปนหนธาต ทปานกลางและ ทประณต กเปนมชณมธาต และปณตธาต แต (เมอวา) โดย นปรยาย (สนเชง) ธรรมธาตและมโนวญญาณธาตทงหลายฝายอกศล จดเปนหนธาต ธาตทงสอง (นน) ฝายกศลและอพยากฤต และ จกขธาตเปนตนดวยทเปนโลกยะ จดเปนมชฌมธาต สวนธรรมธาต และมโนวญญาณธาตทเปนโลกตระ จดเปนปณตธาต ปฐวธาต เตโชธาต วาโยธาต กไดแกโผฏฐพพธาต อาโป ธาตและอากาสธาต จดเปนธรรมธาต วญญาณธาตกเปนสงเขปแหง วญญาณธาต ๗ มจกขวญญาณเปนตนนนแหละ๓

๑. อภ. ว. ๓๕/๑๐๖. ๒. อภ. ว. ๓๕/๑๐๗. ๓. มหาฎกาวา วญญาณธาต โดยทวไปกแจกเปน ๖ แตในทนทานถอเอาตวมโนธาต (ธาตร) เขาดวย จงเปน ๗ เพราะมโนธาตเปนทงปเรจารกและปจฉาจารกแหง วญญาณธาตนน (หมายความวามโนธาตมอยกอนวญญาณธาต และเมอวญญาณธาตดบ ไปแลว มโนธาตกยงไปอย เชนนนกระมง ?)


ธาต ๑๗๑ เอกเทสแหงธรรมธาต เปนสงขตธาต สวนอสง- ขตธาต ไดแกเอกเทสแหงธรรมธาตอยางเดยว สวนอเนกธาตนานาธาตโลก กคอความแตกออกไป (เปน หลายอยางตางชนด) แหงธาต ๑๘ เทานนเองแล๒ พระผมพระภาคเจาตรสธาตแต ๑๘ เพราะธาตทงปวงอนมอย โดยสภาวะ ตกอยภายในธาต ๑๘ นนแลว ดงกลาวมาฉะนแล อกอยางหนง พระผมพระภาคเจาตรสธาตแต ๑๘ เพอถอนสญญา ของบคคลจาพวกชวสญญ (มความสาคญวามชวะ) ในวญญาณ อนม ความรเปนสภาพดวย จรงอย บคคลจาพวกชวสญญในวญญาณอนม ความรเปนสภาพมอย พระผมพระภาคเจามพระพทธประสงคจะทรง ประกาศความทวญญาณนนมเปนอเนก โดยแตกออกเปนจกขวญญาณ- ธาต โสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กาย- วญญาณธาต มโนธาตและมโนวญญาณธาต๓ ดงกลาวมานน และ ความทวญญาณนนเปนของไมเทยง เพราะมความเปนไปเนองอยดวย ปจจยมจกขและรปเปนตน ทรงถอนชวสญญาอนนอนเนอง (อยใน สนดาน) มานานของบคคลเหลานนเสย จงทรงประกาศธาต ๑๘ แถมอกหนอย พระผมพระภาคเจาทรงประกาศธาตแต ๑๘ ๑. นบตงแตจกขธาตถงมโนวญญาณธาต เวนธรรมธาต. ๒. หมายความวา ธาตนนมหลายอยาง มจกขธาตเปนตน และแตละอยางกมประการ ตาง ๆ ๓. เขาใจวาทานกลาววญญาณธาต ๗ คอนบมโนธาตดวย ตามนยทอธบายไวแลว ใน เชงอรรถ ๓ หนา ๑๔๑.


เทานน กดวยอานาจแหงอชฌาสยของสตวทจะพงฝกสอนไดดวยประการ อยางทกลาวมานนประการหนง อนง สตวเหลาใดเปนสตวจาพวกท จะพงฝกสอนไดดวยเทศนาอนไมสงเขปและไมพสดารนกอนน๑ กดวย อานาจแหงอชฌาสยของสตวจาพวกนน ประการหนงดวย จรงอย ความมดในหทยของเวไนยสตว ทงหลาย อนเดชแหงพระสทธรรมของ พระองคกาจดแลว๒ ยอมถงซงความสลาย ไปโดยพลน ดวยประการใด ๆ พระองค ยอมทรงประกาศธรรมโดยนยสงเขปบาง พสดารบาง ดวยประการนน ๆ แล วนจฉยโดยความมเพยงนนในธาตทงหลายนน บณฑตพงทราบ ดงกลาวมาฉะน [โดยการนบ (จานวน)] ขอวา โดยการนบ (จานวน) ความวา อนดบแรก จกข ๑. มหาฎกาวา ขนธเทศนา และอายตนเทศนา เปนเทศนาสงเขป อนทรยเทศนา เปนเทศนาพสดาร เพงเทศนา ๒ อยางนน ธาตเทศนาน กเปนเทศนาไมสงเขป ไม พสดารนก อกอยางหนง ธาตเทศนาทกลาวในอภธรรม หรอในสตตนตภาชนย เปน เทศนาสงเขปนก สวนธาตเทศนาทพงแสดงดวยอานาจธาตทงหลาย มอาภาธาตเปนตน มอเนกธาตนานาธาตเปนทสด เปนเทศนาพสดารนก เพงธาตเทศนา ๒ อยางนนแลว ธาตเทศนานกเปนเทศนาไมสงเขปไมพสดารนก. ๒. สทธมมเตชวหต ทานเรยงไวหนา วลย ชวนใหเหนวาเปนบทวเสสนะของวลย แตทางความเปนไปไมได ในทนแปลเปนวเสสนะของ ตโม ไดความด สวนปญหาวา เหตไร ลงคจงไมเสมอกนเลา ? ขอนอะไรจะวปลาศไปบางหรอไม ไมทราบได แตวา ตม นนเปนไดสองลงค คอเปนป. กได นป. กได.


ธาต (วา) โดยชาตกถงซงความนบวาเปนธรรมจานวน ๑ คอเปน จกขประสาท โสตธาต ฆานธาต ชวหาธาต กายธาต รปธาต สททธาต คนธธาตและรสธาต กอยางนน คอถงซงความนบวาเปน ธรรมจานวน ๑ โดยเปนโสตประสาทเปนตน แตโผฏฐพพธาตถง ซงความนบวาเปนธรรมจานวน ๓ ดวยอานาจแหงปฐวธาตเตโชธาต และวาโยธาต จกขวญญาณธาต ถงซงความนบวาเปนธรรมจานวน ๒ โดยเปนกศลวบากวญญาณและอกศลวบากวญญาณ โสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต และกายวญญาณธาตกอยางนน สวนมโนธาต ถงซงความนบวาเปนธรรมจานวน ๓ โดยเปนปญจทวารา- วชนะ กสลากสลวบาก และสมปฏจฉนนะ ธรรมธาตถงซงความ นบวาเปนธรรมจานวน ๒๐ ดวยอานาจแหงอรปขนธ ๓ สขมรป ๑๖ และอสงขตธาต มโนวญญาณธาต ถงซงความนบวา เปนธรรม จานวน ๗๖ ดวยอานาจแหงกศลวญญาณ อกศลวญญาณและอพยากต- วญญาณทเหลอ แล วนจฉยแมโดยการนบ (จานวน) ในธาตทงหลายนน บณฑต พงทราบดงกลาวมา ฉะน [โดยปจจย] ในขอวา ปจจย นมวนจฉยวา กอนอน จกขธาตเปนปจจยโดย ปจจย ๖ โดยเปนวปยตปจจย ๑ ปเรชาตปจจย ๑ อตถปจจย ๑ อวคตปจจย ๑ นสสยปจจย ๑ อนทรยปจจย ๑ รปธาตเปนปจจย


โดยปจจย ๔ โดยเปนปเรชาตปจจย ๑ อตถปจจย ๑ อวคตปจจย ๑ อารมมณปจจย ๑ แหงจกขวญญาณธาต ธาตทเหลอ (อก ๔ ค) มโสตธาต สททธาตเปนตน กเปนปจจยแหงวญญาณธาตทเหลอ ม โสตวญญาณธาตเปนอาทอยางนน สวนอาวชชมโนธาตทเหลอ ม โดยปจจย ๕ โดยเปนสมนนตรปจจย ๑ อนนตรปจจย ๑ นตถ- ปจจย ๑ วคตปจจย ๑ อนนตรปนสสยปจจย* ๑ แหงวญญาณธาต ทง ๕ นน วญญาณธาตทง ๕ นนเลากเปนปจจยแหงสมปฏจฉนน- มโนธาต ฉนเดยวกนนน สมปฏจฉนนมโนธาต กเปนปจจยแหง สนตรณมโนวญญาณธาต สนตรณมโนวญญาณธาตนนเลา กเปน ปจจยแหงโวฏฐพนมโนวญญาณธาต โวฏฐพพนมโนวญญาณธาตเลา กเปนปจจยแหงชวนมโนวญญาณธาต สวนชวนมโนวญญาณธาตเปน ปจจยโดยปจจย ๖ คอโดยปจจย ๕ นน และอนนตรปจจย ๑ แหง ชวนมโนวญญาณธาตเปนลาดบ ๆ ไป นเปนนยในปญจทวารกอน สวนในมโนทวาร ภวงคมโนวญญาณธาตเปนปจจยแหงอาวชนมโน- วญญาณธาต และอาวชชนมโนวญญาณธาต เปนปจจยแหงชวนมโน- วญญาณธาตโดยปจจย ๕ (มสมนนตรปจจยเปนตน) ทกลาวมากอน นนแล สวนธรรมธาต เปนปจจยมากอยาง โดยปจจยเปนตนวา สห- ชาตปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย สมปยตปจจย อตถปจจย อวคตปจจย แหงวญญาณธาตทง ๗ สวนธาตทงหลาย (๑๗) ม * อปนสสยปจจย ทานแจกเปน ๓ คอ อารมมณปนสสย อนนตรปนสสย ปกตป- นสสย.


จกขธาตเปนตน และธรรมธาตลางอยาง เปนปจจยแมโดยปจจยม อารมณปจจยเปนตน แหงมโนวญญาณธาตลางอยาง อนง ใชแต จกขและรปเปนตนเทานน เปนปจจยแหงจกขวญญาณธาตเปนอาท กหาไม ทแทแมสงอนมแสงสวางเปนตน กเปนปจจยดวย เพราะ- เหตนน บรพาจารยทงหลายจงกลาวไววา "อาศยจกษ รป แสงสวาง และมนสการ (คออาวชนะ) เกดจกขวญญาณขน อาศยโสต เสยง ชอง (ห) และมนสการ เกดโสตวญญาณขน อาศยฆนะ กลน ลม และมนสการ เกดฆานวญญาณขน อาศยชวหา รส นา (ลาย) และมนสการ เกดชวหาวญญาณขน อาศยกาย โผฏฐพพะ ปฐวธาต (ทอาศยของกายประสาท) และมนสการ เกดกายวญญาณขน อาศย ภวงคมนะ (คอภวคจตทไหวแลว ๒ ครง) ธรรม และมนสการ เกดมโนวญญาณขน" ดงน นเปนความสงเขปในขอวาปจจยน สวนประเภทปจจยโดยพสดาร จกมแจงในนเทศแหงปฏจจสมปบาท วนจฉยแมโดยปจจย ในธาตทงหลายนน บณฑตพงทราบดง กลาวมาฉะน [โดยเปนสงพงเหน] ขอวา ทฏพพา ความวา อนง พงทราบวนจฉยโดยเปนสง พงเหนในธาตทงหลายนน แทจรง สงขตธาตทงหมดเทยว บณฑต พงเหนโดยความเปนของวางจากสวนเบองตน (คออดต) และสวน เบองปลาย (คออนาคต) โดยความเปนของเปลาจากความยงยน ความ


งามความสขความเปนตน และโดยมความเปนไปเนองดวยปจจย แต (เมอวา) โดยความแปลกกนในธาตทงหลายนน จกขธาตพงเหน เหมอนหนากลอง รปธาตเหมอนไม (ตกลอง) จกขวญญาณธาต เหมอนเสยง (กลอง) โดยนยอยางนน จกขธาตเหมอนหนาแวน (สองหนา) รปธาตเหมอนหนา จกขวญญาณธาตเหมอนเงาหนา อกนยหนง จกขธาตเหมอน (ทอน) ออย และเมลดงา รปธาต เหมอนเครองหบออยและไมบบเงา จกขวญญาณธาตเหมอนนาออยและ นามนงา นยเดยวกนนนจกขธาตเหมอนไมสไฟอนลาง รปธาตเหมอน ไมสไฟอนบน จกขวญญาณธาตเหมอนไมสไฟอนลาง รปธาตเหมอน โสตธาตเปนตน กนยน สวนมโนธาตพงเหนเหมอนปเรจร (ผนา หนา) และอนจร (ผตามหลง) แหงวญญาณธาตทงหลายมจกข วญญาณธาตเปนตน โดยความตามทมนเปนได ในธรรมธาต เวทนา- ขนธ พงเหนเหมอนลกศรและเหมอนหลาว สญญาขนธและสงขาร- ขนธ เหมอนคนทอาดรเพราะตองศรและหลายคอเวทนาเขา นยหนง สญญาของบถชนทงหลาย เหมอนกามอเปลา เหตทาทกขเพราะความ หวงใหเกด เหมอนเนอปา เพราะทาใหถอเอานมตโดยความไมเปนจรง สงขาร (ขนธ) เหมอนบรษผซด (คนอน) ลงหลมถานเพลง เพราะชด (สตว) ไปในปฏสนธ เหมอนโจรทราชบรษตดตาม (จบ) เพราะถกชาตทกขตดตาม เหมอนพชตนไมมพษ เพราะ เปนเหตแหงขนธสนดาน อนนาอนตถะทงปวงมาให รปพงเหน เหมอนกงจกรอนคม เพราะเปนเหตแหงอปทวะนานาชนด สวน


อสงขตธาตทงหลาย บณฑตพงเหนโดยความเปนอมตะ เปนสนตะ (สงบระงบ) เปนเขมะ (พนภย) เพราะอะไร ? เพราะเปน ฝายตรงขามตออนตถะทงปวง มโนวญญาณธาต พงเหนเหมอนลง ในปา เพราะไมมความหยดอยในอารมณทงหลาย เหมอนมาเลว เพราะฝกไดยาก เหมอนทอนไมทขวางขนฟา เพราะมนตกไปตามท มนปรารถนา เหมอนนกฟอนราในโรงฟอนรา (อนแตงายหลาก ๆ) เพราะประกอบดวยเพศ (เครองแตงกาย) คอกเลสมประการตาง ๆ มโลภะโทสะเปนตน แล บรเฉทท ๑๕ ชออายตนธาตนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


อนทรย สจจนเทศ อนทรยนทศ สวนวา อนทรย ๒๒ คอ จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย มนนทรย อตถนทรย ปรสนทรย ชวตน- ทรย สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเบกขนทรย สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวน- ทรย ชอวาอนทรย ทยกขนแสดงไวถดธาตมา บณฑตพงทราบวนจฉยในอนทรยทงหลาย นน โดยอรรถ โดยลกษณะเปนตน และโดย ลาดบ อนง โดยแยกประเภท และไมแยก ประเภท โดยกจ และโดยภม [โดยอรรถ] ในอนทรยทงหลายนน เบองแรก อรรถแหงอนทรยทงหลาย มจกขเปนตน ชดแจงตามนย (ทกลาวมาแลวในอายตนนทศ) วา "ธรรมชาตใดยอมเหน เหตน ธรรมชาตนนจงชอจกข" ดงนเปนตน แลว สวนในอนทรย ๓ ขางทาย ขอแรกตรสเรยกวา อนญญตญญส- สามตนทรย เพราะเกดแกบคคลผปฏบตดวยมงอยางนวา "เราจกร


ซงอมตบทหรอวาซงสจจธรรม ๔ ทยงไมร ในบพภาค (คอกอน โสดาปตมรรค)" และเพราะมอรรถ (คอสภาวะ) แหงความเปนอนทร (ใหญยง) อยพรอมดวย ขอ ๒ ตรสเรยกวาอญญนทรย เพราะ รชด (ดวยมรรค) และเพราะมอรรถแหงความเปนอนทรอยพรอม ดวย ขอ ๓ ตรสเรยกวา อญญาตาวนทรย เพราะเกดแตพระขณาสพ ผรทวถง คอมญาณกจในสจจะ ๔ สาเรจแลว และเพราะมอรรถ แหงความเปนอนทรอยพรอมดวย ถามวา "อะไรเลา ชอวาอรรถแหงความเปนอนทรแหงอนทรย เหลานน ?" แกวา อรรถแหงเครองหมายของสงทเปนใหญยง (คอ กรรม) ชอวาอรรถแหงความเปนอนทร อรรถแหงสงททานผเปน ใหญยง (คอพระพทธเจา) แสดงไว ชอวาอรรถแหงความเปนอนทร อรรถแหงสงททานผเปนใหญยง (คอพระพทธเจา) ไดเหน (คอร) ชอวาอรรถแหงความเปนอนทร อรรถแหงสงอนสงทเปนใหญยงคอ (กรรม) จด (ใหเกด) ขน ชอวาอรรถแหงความเปนอนทร อรรถ แหงสงททานผเปนใหญยง (คอพระพทธเจา) ใชสอย ชอวาอรรถแหง ความเปนอนทร* อรรถทงปวงนนใชไดตามทควรใชในอนทรยนเทศน แทจรง พระผมพระภาคสมมาสมพทธเจา ทรงพระนามวา * ตรงนมหาฎกาทานสอนใหแปลวาอรรถแหง. . . และ 'อรรถ' ทานแกเปนภาว และ สภาว เชน อนทลงคสส อตโถ ตสภาโว อนทลงคฏโ และ อนทฏ กาเรต . . . อนทภาว การยต (ครองความเปนอนทร) แตลางแหงกแปลวา อรรถคอ. . . เราแปลวาอรรถวา . . . กนมาก เพราะฉะนนตรงไหนแปลอยางใดความ จบใจด กจะแปลอยางนน


อนทร เพราะทรงมความเปนใหญยง๑ อนง กศลากศลกรรม กชอวา อนทร เพราะไมมใคร ๆ เปนใหญในกรรมทงหลาย (แตกรรมเปน ใหญยง)๒ เพราะเหตนน ในอนทรยทงหลายนน (วาถง) อนทรย ทกรรมใหเกดกอน (อนทรยทกรรมใหเกดนน) ยอมสอ (ใหร) กรรมทงทเปนกศลและอกศล และมนกเปนสงทกรรมนนจด (ใหเกด) ขนดวย เพราะเหตนนจงชออนทรย เพราะอรรถวาสอ (ใหรถง) สงเปนใหญยง (คอกรรม) ดวย เพราะอรรถวาเปนสงอนสงทเปน ใหญยง (คอกรรม) จด (ใหเกด) ขนดวย อนงอนทรยทงหมด นนแหละเปนสงอนพระผมพระภาคเจาทรงประกาศขน และเปนสงท พระองคไดตรสรเองดวยตามทเปนจรง เพราะเหตนนจงชออนทรย เพราะอรรถวาเปนสงอนทานผเปนใหญยง (คอพระพทธเจา) แสดง ขนไวดวย เพราะอรรถวาเปนสงอนทานผเปนใหญยง (คอพระพทะ เจา) ไดเหน (คอตรสร) ดวย อนง อนทรยเหลานนลางอยาง พระผมพระภาคเจาผเปนมนใหญยงพระองคนนแหละ ทรงใชสอยโดย ใชเปนโคจร (คอเปนอารมณ) ลางอยางทรงใชสอยโดยใชทางภาวนา (คอทรงทาใหมขนเชนสทธนทรยเปนตน) เพราะเหตนน จงชออน- ทรย เพราะอรรถวาเปนสงททานผเปนใหญยงใชสอยดวยประการหนง๓

๑. อนท หรอ อนทร ทานไขเปน ปรมสสร - เปนใหญยง ลางทเราจงแปลวา จอม ๒. ปาฐะเปน กมเมส กสสจ อสสรยาภาวโต นาจะเปน . . . อสสรยภาวโต แปลวา เพราะบรรดากรรมไมวากรรมอะไรกมความเปนใหญ (ทงนน) จะไดเสมอ กบบท ปรมสสรยภาวโต ขางตน ๓. ตามน อรรถทง ๕ น ใชในกรรม ๒ ใชในพระผมพระภาคเจา ๓


อกอยางหนง จกษเปนตนนน ชอวาอนทรย เพราะอรรถแหง ความเปนใหญทไดแกความเปนอธบด (คอเปนอนทรยปจจย - สนบสนน โดยความเปนใหญ) จรงอยความเปนอธบดแหงจกษเปนตน ชอวา สฤษฏผลในความเปนไปแหงจกขวญญาณเปนอาท เพราะเมอมนกลา วญญาณกกลา และเพราะเมอมนออน วญญาณกออน แล นเปนวนจฉยโดยอรรถในอนทรยทงหลายนน เปนอนดบแรก [โดยลกษณะเปนตน] ขอวา โดยลกษณะเปนตน ความวา พงทราบวนจฉยแหงจกษ เปนตน โดยลกษณะ รส ปจจปฏฐาน และปทฏฐานดวย กแลลกษณะ เปนตนของจกษเปนอาทนน ไดกลาวไวแลวในขนธนเทศ สวน อนทรย ๔ (ขางทาย) มปญญนทรยเปนตน โดยความกคออโมหะ นนเอง อนทรยทเหลอกมาแลวโดยสรปในขนธนเทศนนเหมอนกนแล [โดยลาดบ] แมลาดบในขอวาโดยลาดบน กเปนลาดบแหงการแสดงเหมอน กน ในอนทรยทงหลายนน อนทรย (๖) มจกขนทรย เปนตน อน นบเขาในอตภาพ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงกอน เหตวาความ ไดอรยภมยอมมเพราะกาหนดรธรรมภายใน (ตนของตน) อตภาพ นนเลา ถงซงอนนบวาหญงกด วาชายกด เพราะอาศยธรรมอนใด


เพอจะทรงชวานธรรมอนนน จงทรงแสดงอตถนทรย และปรสนทรย เปนลาดบไป ตอนนทรงแสดงชวตนทรย เพอใหทราบวา "แมธรรม ทงสองอยางนน กมความเปนไปเนองดวยชวตนทรย" ถดไปทรงแสดง อนทรย (๕) มสขนทรยเปนตน เพอใหทราบวา "ความเปนไปแหง ชวตนทรยนนยงมอยตราบใด ความไมกลบ (คอไมดบ) แหงความเสวย อารมณเหลานนกยงมอยตราบนน และความเสวยอารมณทกอยางนนก ลวนเปนทกข" ตอนนทรงแสดงอนทรย (๕) มสทธนทรยเปนอาท เพอชขอปฏบตวา "อนธรรม (มสทธาเปนตน) นน พงบาเพญขน เพอความดบแหงความเสวยอารมณนน" ลาดบนนทรงแสดงอนญญตญ- ญสสามตนทรย เพอแสดงความไมเปลาประโยชนแหงการปฏบตวา "ดวยการปฏบตน ธรรมนนจงเกดปรากฏขนในตนเปนปฐม" แตนน ทรงแสดงอญญนทรย เพราะเปนผลของอนญญตญญสสามตนทรยนนเอง และเพราะเปนธรรมพงบาเพญตดตอกนไปดวย ในทสดทรงแสดง อญญาตาวนทรย อนเปนบรมอสสาสะ (ทโลงใจอยางยง)* เพอให ทราบวา "ความบรรลธรรมอนนยอมมไดดวยภาวนาตอนนไป กแล ครนธรรมอนน พระโยคไดบรรลแลวกไมมกจทจะตองทายงขนไปอะไร อกเลย" แล นเปนลาดบในอนทรยทงหลายน * มหาฎกาภาค ๓ หนา ๔๔๗ วา โดยปรมตถ อรยผล ชอวา อสสาสะ - ทโลง ใจ สวนอรยมรรค ชอ ปตฏา - ทพงทอาศยในพระศาสนา อญญาตาวนทรยนน ไดแกอรหตผล ซงเปนอรยผลชนยอด ทานจงเรยก ปรมสสาสะ ทโลงใจอยางยง


[โดยแยกประเภทและไมแยกประเภท] กในขอวาโดยแยกประเภทและไมแยกประเภทน ชวตนทรย อยางเดยว มการแยกประเภท เพราะชวตนทรยนนม ๒ คอ รปชวตน- ทรย อรปชวตทรย อนทรยทเหลอไมมการแยกประเภทเลยแล พงทราบวนจฉนโดยแยกประเภทและไมแยกประเภทในอนทรย ทงหลายน ดงกลาวฉะน [โดยกจ] ขอวาโดยกจ มความวา หากมคาถามวา "อะไรเปนกจแหงอน- ทรยทงหลาย "ดงนไซร คาเฉลยพงมวา "โดยบาลวา 'จกขายตนะ เปนปจจย (คอเปนอปการธรรม) โดยเปนอนทรยปจจยแหงจกข- วญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบจกขวญญาณธาต นน"๑ ดงน การทยงธรรมทงหลายมจกขวญญาณเปนอาทใหเปนไป ตามอาการของตน ทไดแกอาการกลาและออนเปนตน อนจะพงใหสาเรจ ดวยความเปนอนทรยปจจย และดวยความทตนมอาการกลาและออน เปนอาทดวย นนใด นเปนกจแหงจกขนทรย๒ เปนอนดบแรก กจ แหงโสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรยและกายนทรย กมนบอยางนน แตวาการยงสหาชาตธรรมทงหลายใหเปนไปในอานาจของตน เปนกจ ๑. อภ. ป. ๔๐/๑๐ ๒. สรปความวา จกขเปนอนทรยปจจย (อดหนนโดยความเปนใหญ) ของจกข- วญญาณ เพราะฉะนน กจคอหนาทของจกข กคอยงจกขวญญาณและสมปยตธรรมให เปนไปตามอาการของตน ถาตนกลา (เชนตาแจมใสด) จกขวญญาณกกลาคอชดเจน ดวย ถาตนออน (เชนตามว) จกขวญญาณกออน คอไมชดเจนดวย


แหงมนนทรย"๑ การทคอยเลยงสหชาตธรรมไว เปนกจแหงชวตน- ทรย การทคอยจดแจงเครองหมายเพศและอาการแหงจรต และการ แตงกายแหงหญงและชาย เปนกนแหงอตถนทรยและปรสนทรย การ ทคอยครอบงาสหชาตธรรมทงหลายไวเสย (มใหปรากฏ) แลวยง สหชาตธรรมนนใหถงซงอาการหยาบ (คอปรากฏชดออกมา) ตาม หนาทของตน ๆ เปนกจแหงสขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรยและ โทมนสสนทรย การทคอยยงสหชาตธรรมทงหลายใหถงซงอาการเปน กลาง ๆ อนเปนอาการทละเอยดประณต เปนกจแหงอเบกขนทรย การทครองงาเสยซงปฏปกขธรรม (ธรรมฝายตรงขาม มอสทธยะ เปนตน) และยงสมปยตธรรมทงหลายใหถงซงความมอาการเลอมใส เปนอาท เปนกจแหงอนทรย ๕ มสทธนทรยเปนตน การละสงโยชน ๓ (ขางตน) และการทาสมปยตธรรมทงหลายใหมความมงหนาตอการ ละสงโยชน ๓ นนดวย เปนกจแหงอนญญตญญสสามตนทรย การละ โดยทาสงโยชนทเหลอมกามราคพยาบาทเปนตน๒ ใหเบาบางลงไป และการยงสหชาตธรรมทงหลายใหเปนไปอานาจของตนดวย เปน กจแหงอญญนทรย การละเลกความขวนขวายในกจ (ละสงโยชน) ทงปวงและความเปนปจจยใหสมปยตธรรมทงหลายมความมงหนาตอ อมตธรรมดวย๓ เปนกจแหงอญญาตาวนทรย พงทราบวนจฉยโดยกจในอนทรยทงหลายน ดงกลาวมาฉะน ๑. เพราะธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา ๒. เมอมคาวา 'เปนตน' กเปนอนกนความถงอทธมภาคยสงโยชนดวย ๓. เพราะไมมกจอนทจะตองทาอะไรอก กมงหนาตอพระนพพานไปเทานน


[โดยภม] ขอวาโดยภม ความวา "กในอนทรยทงหลายน จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย อตถนทรย ปรสนทรย สขนทรย ทกขนทรย และโทมนสสนทรย (๑๐) เปนกามาวจรแท มนนทรย ชวตนทรย อเบกขนทรย และสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย (๘) เนองไปในภมทง ๔ โสมนสสนทรย เนองไปใน ๓ ภม โดยเปนกามาวจร (กม) รปาวจร (กม) โลกตตระ (กม) อนทรย ๓ ขางทาย เปนโลกตระแท" บณฑตพงทราบวนจฉยโดยภมในอนทรยทงหลายน ดงกลาว มาฉะนดวย ดวยวา ภกษผทราบอยางนอย จกเปนผมากไปดวยความสงเวช ตงอยในอนทรยสงวร กาหนดรอนทรยทงหลายแลวทาทสด ทกขไดแล นเปนกถามขอยางพสดารแหงอนทรยทงหลาย สจจนเทศ กอรยสจ ๔ คอ ทกขอรยสจ ทกขสมทยอรยสจ ทกขนโรธอรย- สจ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ชอวาสจจะ อนมาในลาดบแหง อนทรยนน [หวขอวนจฉย] วนจฉนในอรยสจอนเปนทดาเนนไปแหงพระ


ศาสนานน* ปราชญพงทราบ โดยวภาค (จาแนก อรรถแหงอรยสจ ๔ป ๑ โดยนพจน (แยกคา) ๑ โดยประเภทแหงลกษณะเปนตน ๑ โดยอรรถ (แหงสจจศพท) ๑ โดยอตถทธาระ (ระบอรรถท ประสงค) ๑ โดยมจานวนไมหยอนไมยง ๑ โดย ลาดบ ๑ โดยวนจฉยคาวาชาตเปนตน ๑ โดยกจ แหงญาณ ๑ โดยประเภทแหงธรรมทงหลายทอย ภายใจ (คอนบเขาในอรยสจ) ๑ โดยอปมา ๑ โดยจตกกะ (เปนและไมเปนอรยสจ ๔ นย) ๑ โดยวางเปลา ๑ โดยอยางตาง ๆ มอยางเดยว เปนตน ๑ โดย (สภาคและวสภาค) มสวนเสมอ กนและไมเสมอกน ๑ [โดยวภาค] ในหวขอเหลานน ขอวาโดยวภาค ความวากอรรถแหงอรยสจ มทกขเปนตน ทานจาแนกเปน ๔ ๆ (คอสจจะละ ๔) เปนอรรถจรง * มหาฎกาวา อรยสจ ทานเรยกวา สาสนกกมะ เพราะพระศาสนาอนเปนคาของ พระผมพระภาคเจาทงมวล ทจะพนไปจากสจจะหามไม เพราะเปนคาชแจงปวตต (ความหมนไปคอความกอใหเกด) และนวตต (ความหมนกลบ คอความละเลก ความดบ) และเหตแหงปวตตนวตตทงสองนนดวย เพราะฉะนน พระศาสนาคอ พทธพจนนน จงชอวากาวไป คอดาเนนไปในสจจะทงหลาย อกนยหนง พระศาสนา กลาวคอศลสมาธปญญายอมกาวไป คอเปนไปโดยทากจมปรญญากจเปนตนในสจจะนน ใหสาเรจ เพราเหตนน สจจะนนจงชอกมะ เพราะเปนทกาวไปแหงพระศาสนาคอ ศลสมาธปญญา รวมความกวาอรยสจเปนปวตตฐานแหงพระศาสนานนแล


แทไมเปนเทจไมเปนอน ซงพระโยคาวจรทงหลายผตรสรอรยสจม ทกขเปนตนพงรได ดงบาลวา "อรรถแหงทกขคอความบบคน (๑) ---- ความเปนสงขตะ (๑) ----ความเรารอน (๑) ---- ความแปรปรวน (๑) อรรถ ๔ ประการนเปนอรรถวาทกขแหงทกขสจ เปนอรรถจรง แทไมเปนเทจไมเปนอน อรรถแหงสมทย คอ ความประมวลเอาไว (๑) ----กอเหตเขาไว (๑) ----ผกไว (๑) ----พวพนไว (๑) อรรถ ๔ ประการน เปน อรรถวาสมทยแหงสมทยสจ เปนอรรถจรงแทไมเปนเทจไมเปนอน อรรถแหงนโรธคอความออกไป (๑) ----ความวาง (๑) ---- ความเปนอสงขตะ (๑) ----ความเปนอมตะ (๑) อรรถ ๔ ประการน เปนอรรถวานโรธแหงนโรธสจ เปนอรรถจรงแทไมเปนเทจไม เปนอน อรรถแหงมรรถ คอ ความนาออกไป (๑) ----ความเปนเหต (๑) ----ความเหน (ตามเปนจรง) (๑) ----ความเปนอธบด (๑) อรรถ ๔ ประการน เปนอรรถวามรรคแหงมรรคสจ เปนอรรถจรงแทไมเปน เทจไมเปนอน"*

บาลทกลาวไว (ในทอน) วา "อรรถแหงทกข คอ ความบบ คน ----ความเปนสงขตะ ----ความเรารอน ----ความแปรปรวน ----ความ เปนสงพงตรสร" ดงนเปนตน กอยางเดยวกน อรยสจมทกขเปนตน บณฑตพงทราบดวยอานาจแหงอรรถ ๔ ๆ * ข. ป. ๓๑/๔๔๙


ททานจาแนกไวดงกลาวมาฉะนแล นเปนวนจฉยโดยวภาคในอรยสจนเปนอนกบแรก [โดยนพจน] สวนใน ๒ หวขอคอ นพพจนลกขณาทปปเภทโต - โดยนพจน และประเภทมลกษณะเปนตนน พงทราบวนจฉย โดยนพจน (แยกคา) กอน๑

[แยกคาศพท - ทกข] ในคาวา 'ทกข' น ศพทวา 'ท' น ทานถอเอา๒ ในอรรถ คอนาเกลยด ไดแกชวเลวทราม จรงอยชนทงหลายยอมเรยกบตร ทนาเกลยด (คอชว) วา 'ทรบตร' สวนศพท - ข ถอเอาใน อรรถ คอ ทวางเปลา จรงอย ทวางเปลา คออากาศ เขากเรยกวา 'ข' อนสจจะท ๑ น จดวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงสงทเลว ทรามมอปทวะเปนตนเปนอเนก จดวาวางเปลา เพราะเวนจากความ ยงยนความงามความสขและความเปนตนทพาลชนคาดหมายเอา เหต นน จงเรยกวา ทกข เพราะนาเกลยดและเพราะวางเปลาดวย๓

๑. เครองหมายหวตาปหลง ปน ควรถอนออก เพราะ เอตถ เปนนทธารณยะ ของ นพพจนโต ๆ เปนนทธารณะ ๒. นส ธาต เปนไปในความดความเหนกม ในความถอเอายดเอากม ในทนเขาใจวา จะเปนอรรถหลงน ๓. ตามน ทกข ทานแยกเปนท - ข - นาเกลยดและวางเปลา แตเราชอบแยกอกนย หนง คอท - ขม แปลวาทนยาก ลบทสดธาตจงเปน ทกข


[แยกคาศพทสมทย] สวน (ในคาวาสมทย) ศพทวา 'ส' น บงถงความประกอบ กนเขา (พงเหน) ในคาวา 'สมาคมะ สเมตะ (ประชมกน)' เปนตน ศพทวา 'อ' นบงถง ความเกดขน (พงเหน) ในคาวา 'อปปนนะ อทตะ (เกดขน ขนไป)' เปนตน ศพท 'อยะ' บงถงเหต อน สจจะท ๒ นเลา เมอความประกอบกนเขากบปจจยทเหลอมอย ก เปนเหตเกดขนแหงทกข เหตนน จงเรยกวาทกขสมทย เพราะเมอ มความประกอบกนเขา (แหงปจจย) กเปนเหตเกนขนแหงทกข๑

[แยกคาศพทนโรธ] สวนสจจะท ๓ เพราะเหตท น ศพทบงถงความไมม และ โรธ ศพท บงถงคก เหตนน ความไมมแหงทคมขงทกขทนบวาคกสงสาร- (วฏ) ในสจจะขอน จงเรยกวาทกขนโรธ เพราะวาเปลาจากคต ทงปวง หรอวา เมอสจจะขอน พระโยคาวจรไดบรรลแลว กเปน อนไมมทคมขงทกขทนบวาคกสงสาร (วฏ) เพราะสจจะนเปนปฏปกษ ตอทกขนน เหตนอกประการ ๑ จงเรยกวาทกขนโรธ๒ หรอมฉะนน ๑. ตามน สมทย แยกเปน ส - อ - อย ๒. นโร ทานแยกเปนน - โรธ - ไมมทปดลอม เอาความวาไมมคก ไมมเรอนจาคอ สงสารวฏ แตการศกษาของเราไมเคยแปลกนแบบน เราแปลแตวาความดบ ทจรงก รธหรอรธธาตดวยกน แตใชอปสคน. คนละอยาง ทานใชน - ไมม เราใชน -ลง นโรธ แปลตามพยญชนะวา ปดลง เอาความวาเลก หมดสน (ไดกนกบคา ปดฉากปดมาน) สาหรบทกขเราเอาความวาดบ (คกบเกด เกดเปนเปดฉาก ดบเปนปดฉาก) ตามนย สดทายของทานนนแหละ


เรยกวา ทกขนโรธ เพราะเปนปจจยแหงความดบ คอ ความไมเกดขน แหงทกข๑ [แยกคาศพทนโรธคามนปฏปทา] สวนสจจะท ๔ เรยกวาทกขนโรธคามนปฏปทา เหตทสจจะน ชอวา (ดาเนน) ไปสทกขนโรธ เพราะเปนธรรมมงหนาตอทกข- นโรธนน โดยท (มทกขนโรธนน) เปนอารมณ และเปนปฏปทา แหงการบรรลทกขนโรธดวย๒

[แยกคาศพทอรยสจ] กแลสจจะทงหลายน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา อรยสจ เพราะเปนธรรมทพระอรยะทงหลาย มพระพทธเจาเปนตนแทงตลอด ดงบาลวา "ดกรภกษทงหลาย อรยสจ ๔ น อรยสจ ๔ คออะไร บาง ฯลฯ นแล ภกษทงหลาย อรยสจ ๔ พระอรยะทงหลาย ยอมแทนตลอดซงสจจะเหลาน เหตนน สจจะทงหลายนจงเรยกวา อรยสจ" อกนยหนง เรยกวาอรยสจ เพราะเปนสจจะของพระอรยะ กได ดงบาลวา "ตถาคตเปนพระอรยะในโลกกบทงเทวโลก ฯลฯ ในหม ๑. อนปปาทนโรธ ความดบคอความไมเกดขน ทานใชอนปปาทกากบ เพอใหเหนวา ความดบนไมหมายความวา แตกทาลาย แตหมายวาไมเกดขนอกตอไป ๒. นโรธคามนปฏปทา ทานแยกเปน ๒ ความคอ นโรธคามน - ไปสนโรธ และนโรธ- ปฏปทา - ปฏปทาแหงนโรธ แตเราแปลรวมเปนความเดยว เอาคามนเปนวเสสนะ ของปฏปทา เพราะเหนวามลงคเสมอกน และคามนกมรปเปนเหตกต. ดวย จงแปลวา ปฏปทาใหถงนโรธ


สตวกบทงสมณะ พราหมณ ทงทเปนเทวดาและมนษย เพราะเหต (ตถาคตเปนพระอรยะ) นน สจจะทงหลายน (ของตถาคต) จงเรยก อรยสจ"๑ หรอนยหนง เรยกอรยสจ โดยทความสาเรจเปนพระอรยะ (มได) กเพราะไดตรสรสจจะทงหลายนนกได ดงบาลวา "ดกรภกษ ทงหลาย เพราะไดตรสรอรยสจ ๔ นตามจรงแล พระตถาคตอรหนต- สมมาสมพทธเจาจงไดนามวาพระอรยะ"๒

อนงโสด เรยกอรยสจ เพราะเปนสจจะอยางอรยะกได คาวา อรยะ (ในอรรถน) มความหมายวาจรงแทไมเทจไมลวง ดงบาล วา "นแล ภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เปนความจรงแทไมเทจไมเปน อน เพราะเหตนน สจจะทงหลายนจงเรยกวา อรยสจ"๓

วนจฉยโดยนพจน (แยกคา) ในอรยสจน บณฑตพงทราบ ดงกลาวมาฉะน [โดยประเภทแหงลกษณะเปนตน] ถามวา "วนจฉยโดยประเภทแหงลกษณะเปนตนอยางไร ?" เฉลย วา "กในสจจะ ๔ น ทกขสจ มความเบยดเบยนเปนลกษณะ มความ ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๕ ๒. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๓ ๓. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๕ เปนอนวา คา 'อรยสจ' แปลได ๔ นย คอ สจจะทพระอรยะแทงตลอด ๑ สจจะของพระอรยะ ๑ สจจะทยงความเปนพระอรยะใหสาเรจ ๑ สจจะอยางอรยะ (คอจรงแท) ๑ เรามกแปลนตามนยท ๔ น แตแปลอรยะวาประเสรฐ คอแปล วา ความจรงอยางประเสรฐ


ทาใหเรารอนเปนรส มปวตต (ความเปนไปไมแลวไมรอด) เปน ปจจปฏฐาน สมทยสจมความกอใหเกดขนเปนลกษณะ มอนทาไมใหขาดสาย เปนรส มความหวงใยเปนปจจปฏฐาน นโรธสจมความสงบเปนลกษณะ มความไมเคลอน (คอไม เปลยนสภาพ) เปนรส มความไมมนมต (เครองหมายแหงทกข) เปนปจจปฏฐาน มรรคสจ มความนาออก (จากคกสงสารวฏ) เปนลกษณะ ม การทาความละกเลสเปนรส มความออก (จากนมตและปวตต) เปน ปจจปฏฐาน อกนยหนง สจจะ ๔ มปวตต (ความหมนไป) ปวตตนะ (เหตใหหมนไป) และนวตต (ความหมนกลบ) นวตตนะ (เหต ใหหมนกลบ) เปนลกษณะโดยลาดบกน อนง มความเปนสงขตะ ตณหา (ความกระหาย)* และความเปนอสงขตะ ทสสนะ (ความ เหนตามเปนจรง) เปนลกษณะโดยลาดบกนอยางนน" วนจฉยโดยประเภทแหงลกษณะเปนตน ในอรยสจน พงทราบ ดงกลาวมาฉะน [โดยอรรถ] สวนใน ๒ หวขอคอ อตถตถทธารโต เจว - โดยอรรถและโดย- * ระหายกบกระหาย ไมใชอนเดยวกน ระหายเปนอาการทรางกายตองการนา สวน การกระหาย เปนอาการปรารถนาแหงใจ ไดแกความอยาก


อตถทธาระน พงทราบวนจฉยโดยอรรถ (แหงสจจศพท) กอน๑ หากมคาถามวา "อะไรเปนอรรถแหงสจจะ" ดงนไซร คาตอบ กพงมวา "สภาวะใด เมอพระโยคาวจรทงหลาย เขาไปสอบดดวย ปญญาจกษอย กไมเปนสภาวะทวปรต (ผดความจรง) ไปเหมอนกล ไมเปนสภาวะทลวงดจพยบแดด และไมเปนสภาวะทใคร ๆ หาไมได (คอไมม) ดงเชนอตตาของพวกเดยรถย แตเปนโคจร (คอเปน อารมณ) แหงอรยญาณ โดยความเปนสภาวะทแทไมวปรตและเปนจรง อนมประการ (คออาการ) เบยดเบยน กอใหเกดขน สงบ และนาออก ไปเทานน ความเปนสภาวะทแทไมวปรตและเปนจรงดงลกษณะ ของไฟ และดงปกตของโลก๒นน บณฑตพงทราบวาเปนอรรถของ สจจะ ดงพระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย คาวานทกข นนเปนคา จรงแท นนเปนคาไมเทจ นนเปนคาไม (แปรปรวน) เปนอน "ดงน เปนตน ความพสดาร บณฑตพงนามากลาวเถด อกนยหนง เหตใด ทกขไมเบยดเบยนไมม สงอน (นอก) จากทกขเบยดเบยนกไมม เพราะเหตนน ทกขน จงตกวาเปนสจจะ เพราะเหตนน ทกขน ธรรมชาตทเบยดเบยน ๑. เครองหมายหวตาปหลง ปน ตรงนกควรถอนออก เชนเดยวกบทกลาวในเชงอรรถ หนา ๑๕๙ ๒. มหาฎกาวาลกษณะของไฟ กคอความรอน มนไมมลวง ไมแปรปรวน ไมวาม อะไรเปนเชอ ไมวากาลไหน ๆ ปกตของโลก กคอมเกดแกตายเปนธรรมดาจรงแทไมแปรผน ลางอาจารย กวา ความทลาตวสตวตรจฉานยาวไปโดยขวาง ลาตวมนษยสงตรงขน และ กฏธรรมดาเชนวา สงทเจรญสดยอดแลวยอมไมเจรญอกเปนตนเรยกวา ปกตของโลก


เหตใด เวนมน (คอตณหา) เสย ทกข (เกด) แตเหตอนไมม และมนไมม ทกขนนก ไมม เพราะเหตนน วสตตกา (คอตณหา) จง ตกวาเปนสจจะ เพราะแนนอนในความเปนเหตแหง ทกข เหตใด ความสงบอนจากนพพานไมม และ สนตะ (คอนพพาน) ไมม ความสงบนนก ไมม เพราะเหตนน นพพานน จงตกกวาเปนสจจะ เพราะแนนอนในความเปนธรรมสงบ*

เหตใด เครองนาออกอนจากมรรคไมมและ นยยานะ (คอมรรค) ไมม แมธรรมเครอง นาออกนนกไมม เพราะเหตนน มรรคนนจงตก วาเปนสจจะ เพราะความเปนธรรมเครองนาออก แนแท บณฑตทงหลาย กลาวความแทความไมคลาด เคลอนและความเปนจรงในอรยสจทง ๔ มทกขเปน ตนโดยแปลกกน วาเปนอรรถแหงสจจศพท ดวย ประการฉะน วนจฉยโดยอรรถ (แหงสจจศพท) พงททราบดงกลาวมาฉะน * ขอใหสงเกตไวตรงนกอนวา ทกขนโรธอรยสจ ทานหมายเอานพพานทเดยว


[โดยอตถทธาระ] วนจฉยโดยอตถธาระ (ระบอรรถทประสงค) อยางไร ในขอน สจจศพทนถอเอาในอรรถไดหลายอยาง คออยางไรบาง ? คอสจจศพท ในคาทงหลายมคาวา "สจจ ภเณ น กชเฌยย๑ - บคคลพงพดคาจรง ไมพงโกรธ" เปนตน ถอเอาใน (อรรถคอ) วาจาสจ (จรงทางวาจา) สจจศพทในคาทงหลายมคาวา สจจ ตา สมณพราหมณา วา-

สมณะพราหมณทงหลายผตงอยในสจจะกด" เปนตน ถอเอาในวรตสจ (จรงทางวรต)๒ สจจศพทในคาทงหลายมคาวา กสมา น สจจาน วทนต นานา ปวาทยาเส กสลาวทานา๓

เหตอะไรหนอ เจาลทธทงหลายผสาคญวาตนเปนผมวาทะเปน กศล (คอถกตอง) จงกลาวสจจะหลายอยางตางกน" เปนตน ถอเอา ในทฏฐสจ (จรงทางความเหน) สจจศพทในคาทงหลายมคาวา ๑. ข. ธ. ๒๕/๔๕ ๒. มหาฎกาวา "วรตสจจะไ ไดแกมสาวาทวรต (เวนจากพดเทจ) เพราะสจจ ศพทไมงอกไปในวรตขออน ๆ สวนทลางอาจารยวา วรตสจจะไดแกสมาทานวรต (เวนตามทสมาทาน) นน เพยงการสมาทาน ยงมใชสจจะ การไมใหผดสมาทาน จงเปนสจจะ แตนนเปนปฏญญาสจจะ (คอรกษาใหจรงตามปฏญญา) กคอมสาวาท- วรตนนเอง" ทานอธบายชอบกล นาคดวา ถาเชนนนสจจะขอนแปลกกบวาจาสจจะอยางไร? เหนอยทางหนงกคอ วรตสจจะ นเปนปหานกจ - เวนจากพดเทจ สวนวาจาสจจะ เปน ภาวนากจ - พดจรง ๓. ข. ส. ๒๕/๕๐๗ ข. มหา. ๒๙/๓๕๓ ปวาทยาเส อรรถกถาจฬพยหสตรแกเปน วาทโน กสลาวทานา อรรถกถาปสรสตรแกวา มย กสลวาทา ปณฑตวาทาต เอว ส โน หตวา


"เอก ห สจจ น ทตย - สจจะ อนหนงแลไมมทสอง" เปนตน ถอเอาในนพพานและมรรคดวย อนเปนปรมตถสจ (จรงโดยปรมตถ) สจจศพทในคาทงหลายมคาวา "จตนน สจจาน กต กสลา - บรรดา สจจะ ๔ สจจะเทาไรเปนกศล" เปนตน ถอเอาในอรยสจ (จรง อยางอรยะ) แมสจจศพทนในขอนนนกเปนไปใน (อรรถคอ) อรยสจ แล วนจฉยแมโดยอตถทธาระในอรยสจน พงทราบดงกลาวมาฉะน [โดยมจานวนไมหยอนไมยง] ขอวา "โดยมจานวนไมหยอนไมยง" ความวา หากคาถามพงม วา "กเพราะเหตไฉน พระผมพระภาคเจาจงตรสอรยสจแต ๔ เทานน ไมหยอนไมยง ?" ดงนไซร คาแกกพงมวา "เพราะไมมอรยสจอน ประการ ๑ เพราะลดออกเสยขอใดขอหนงกมได ประการ ๑ แทจรง อรยสจอนจากอรยสจ ๔ นนเปนสวนยง (คอเกน) กด อรยสจ ๔ นน แมสกขอหนง พงลดออกเสยไดกด หามไม ดงพระบาลวา "ดกร ภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณกตามในโลกน จะพงมากลาววา "นไมใชทกขอรยสจ ทกขอรยสจเปนอยางอน ขาพเจาจกยกเลกทกข- อรยสจนเสยแลวบญญตทกขอรยสจอน (ขนใหม)" ดงน นไมมทาง เปนไปได" ดงนเปนอาท (และ) ดงพระบาล (อกขอหนง) วา "ดกรภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณผใดผหนงกตาม พงกลาว อยางนนวา 'ทกขอรยสจซงพระสมณโคดมแสดงไวนไมใชอรยสจขอท ๑


ขาพเจาจกบอกปดทกขอรยสจท (วา) เปนอรยสจขอท ๑ นนเสยแลว บญญตทกขอรยสจอนเปนอรยสจขอท ๑ (ขนใหม)" ดงน นไมม ทางเปนไปได"๑ ดงนเปนตน อกอยางหนง พระผมพระภาคเจาเมอตรสบอกปวตต (ความ หมนไป) กตรสบอกพรอมทงเหต เมอตรสบอกนวตต (ความหมน กลบ) เลา กตรสบอกพรอมทงอบายดวย ดงน จงเปนอนตรสแต ๔ เทานน เพราะมปวตตนวตตและเหตแหงปวตตนวตตทงสองนนเพยง เทานน นยเดยวกนนน ตรสแต ๔ เทานนแมดวยอานาจแหงธรรม ทพงกาหนดร ธรรมทพงละ ธรรมทพงทาใหแจง และธรรมทพงทาใหม ขน ๑ แหงวตถของตณหา (ตว) ตณหา ความดบตณหา แล อบายดบตณหา ๑ แหงอาลย ความยนดในอาลย ความถอนอาลย เสยได และอบายถอนอาลย ๑๒" วนจฉยโดยมจานวนไมหยอนไมยงในอรยสจน พงทราบดงกลาว มาฉะน [โดยลาดบ] แมลาดบในขอวา 'โดยลาดบ' น กไดแกลาดบแหงการแสดง เหมอนกน กในอรยสจ ๔ น ทกขสจ พระผมพระภาคเจาตรสไว ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๓๘ ๒. มหาฎกาเสรมความวา สาหรบผปรารถนานพพาน กมกจทควรทาอยแต ๔ เทานน คอกาหนดรทกขเปนตน ไมมกจอน ฯลฯ


เปนขอแรก เหตวารไดงาย เพราะเปนของหยาบและเปนของสาธารณ แกสตวทงปวง สมทยสจตรสไวในลาดบนน เพอแสดงเหตแหงทกข- สจนนแหละ นโรธสจตรสตอนนไป เพอใหรวาความดบแหงผลยอมม เพราะความดบแหงเหต มรรคสจตรสไวในทสด เพอแสดงอบายบรรล นโรธสจนน* นยหนง ตรสทกขกอนเพอยงความสงเวชใหเกดแกสตว ทงหลายผตดใจในรสชาตแหงความสขในภพ ตรสสมทยในลาดบนน เพอใหทราบวา "ทกขนน ตณหามไดแตงขนกไมมา มนมขนเพราะ เหตภายนอกมพระอศวรบนดาลเปนตนกหาไม แตมนมขนเพราะ ตณหาน" ตอนนตรสนโรธ เพอยงความโลงใจดวยไดเหนนสสรณะ ใหเกดแกบคคลทงหลาย ผมใจสลด เพราะถกทกขกบทงเหตครอบงา แลวแสวงหาความออกไปจากทกข ตอนน จงตรสมรรคอนเปนธรรม ยงนโรธใหถงพรอมเพอบรรลนโรธ แล วนจฉยโดยลาดบในอรยสจน พงทราบดงกลาวมาฉะน [โดยวนจฉยคาวาชาตเปนตน] ขอวา "โดยวนจฉยคาวาชาตเปนตน" ความวา ธรรม ทงหลายมชาตเปนตนนนใด พระผมพระภาคเจาผเมอทรงแจกแจงอรย- สจทงหลาย ไดตรสไวในนเทศแหงอรยสจ ๔ ดงน คอ ธรรม ๑๒ ประการตรสไวในนเทศแหงทกขสจวา "ความเกดกเปนทกขอยาง ๑ * ปาฐะเปน ตทาธคมปาย. . . นนคลาดเคลอน ทถกเปน ตทธ. . .


ความแกกเปนทกขอยาง ๑ ความตายกเปนทกขอยาง ๑๑ ความเศราใจ ความคราครวญ ความไมสบายกาย ความเสยใจ ความคบแคน กเปนทกขแตละอยาง (นบ ๕) ความประสบเขากบสงทไมรก ทงหลาย กเปนทกข (อยาง ๑) ความพรากไปจากสงทรก ทงหลายกเปนทกข (อยาง ๑) ความทปรารถนาอย แตไมได กเปนทกขอยาง ๑ โดยยอ อปาทานขนธ ๕ เปนทกข๒" ตณหา ๓ ประการตรสไวในนเทศแหงสมทยสจวา "ตณหานใด มการกอ ภพ (ใหม) อกเปนปกต ไปดวยกนกบนนทราคะ มปกตมงเพลดเพลน ไปในอตภาพนน ๆ ตณหานคออะไรบาง คอกามตณหา ภวตณหา วภวตณหา" นพพานอนมประการเดยวโดยประสงค ตรสไวในนเทศ แหงนโรธสจดงนวา "ความดบโดยสารอกออกอยางไรเหลอแหงตณหา นนนนแหละอนใด ความสละไป ความสลดทงไปความหลดไปความหมด เยอใด แหงตณหานนนนแหละอนใด" ธรรม ๘ ประการ ตรสไว ๑. มหาฎกาตงปญหาวา เหตไฉนจงไมทรงนบเอาพยาธเขาดวย ? แลวกแกวา เพราะ พยาธไมเปนเอกนตะ คอไมแนนอน จรงอยพยาธนนลางคราวกไมม ลางคนกไมม ดงทวากนวา "แตกอน โรคม ๓ อยาง คอ ความหว ความอด ความทรดโทรม" และ ลางคนเชนพระพากลเถรไมมพยาธเลย นยหนง พยาธกเปนอนนบเอาแลวดวยทกขศพท (ความไมสบายกาย) เพราะวาทกขทางกายอนมความกาเรบแหงธาตเปนปจจย ชอวา พยาธโดยปรมตถ ๒. ปาฐะในนเปน ปจปาทานกขนธาป แตทเราสวดกนอยทวไปไมมป ทจรงกไมนา มป เพราะเปนความสงเขป ทสมปโยโควปปโยโค นา นาจะม จะไดเสมอกนกบบทอน ๆ ทาไมจงไมมกไมทราบ แตเปดไปดตอนแกอรรถ (หนา ๙๒) ปรากฏวาไมมป ในทน จงแปลอยางไมมป เราเคยนบ ๑๑ แตในนทานนบสงขตทกข คออปาทานขนธดวย จงเปน ๑๒ อยางไรอยเหมอนกน


ในนเทศแหงมรรคสจดงนวา "ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปน ไฉน ? คออรยมรรคมองค ๘ นแล อรยมรรคมองค ๘ นคออะไรบาง คอสมมทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ" ดงน โดยวนจฉยธรรมทงหลาย มชาตเปนตนนน"๑

[ทกขนเทศ] [วนจฉยศพทวาชาต] วนจฉยในทกขธรรมทงหลายมชาตเปนตนน บณฑตพงทราบ (ตอไป) วนจฉยนเปนอยางไร ? กศพทวาชาตน มอรรถหลายอยาง จรงอยางนน ศพทวาชาต นน ในคาวา "(ระลกชาตได) ๑ ชาตกม ๒ ชาตกม"๒ เปนตน น มาใน (อรรถคอ) ภพ ในคาวา "ดกรวสาขา สมณชาตชอนครนถ มอย"๓ นมาใน (อรรถคอ) นกาย (พวก) ในคาวา "ชาต สงเคราะหเขากบขนธ ๒"๔ นมาใน (อรรถคอ) สงขตลกษณะ ใน ๑. อตศพททนจฉยา ตรงน เขาใจเปนสรปในอตโถ และสดประโยค จงควรลง เครองหมายหวตาปขน สวน เอตถ วนจฉโย เวทตพโพ ขนประโยคใหม ถาอยางนถก หวตาปหลง นจฉยาต ขางตน (ยอหนา) กควรถอนออก ในทน ไดแปลเรยงความตามทเขาใจน ๒. ท. ส. ๙/๑๗ ๓. อง. ตก. ๒๐/๒๖๔ ๔. อภ. ธา. ๓๖/๑๔


คาวา "จตดวงแรกเกดขน วญญาณดวงแรกปรากฏขนในทองของ มารดาอนใด ชาตนนนนแลอาศยจตดวงแรกนนจงม"๑ นมาใน (อรรถคอ) ปฏสนธ ในคาวา "ดกรอานนท ทนททพระโพธ- สตวชาตะ๒" น มาใน (อรรถคอ) ประสต (การคลอด) ในคาวา "เปนผไมถกคดคานไมถกตเตยนดวยชาตวาทะ (ถวยคาปรารภชาต)"๓

นมาใน (อรรถคอ) ตระกล ในคาวา "ดกรนองหญง เราเกด แลวโดยชาตเปนอรยะ แตกาลใด"๔ นมาใน (อรรถคอ) อรยศล ศพทวา ชาต นนน ในทนพงเหนวามาในขนธทงหลายอนเปนไปตงแต ปฏสนธจนถงออกจากทองมารดาสาหรบสตวจาพวกครรภไสยกะ (คอ อณฑชะและชลาพชะ) มาในปฏสนธขนธทงหลายเทานน สาหรบ สตวจาพวกนอกน (คอสงเสทชะ และอปปาตกะ) แมวนจฉยกถาท กลาวมานเลากยงเปนปรยายกถา (วาโดยออม) อย เมอวาโดย นปรยาย (โดยตรง) ขนธทงหลายใด ๆ ปรากฏขนแกสตวทงหลาย ผเกดอยในภพนน ๆ ความปรากฏขนทแรกแหงขนธนน ๆ ชอวาชาต กแลชาตนนน มความเกดทแรกในภพนน ๆ เปนลกษณะ มการ มอบใหเปนรส มความผดขนในภพนจากอดตภาพเปนปจจปฏฐาน นยหนง มความวจตรไปดวยทกขเปนปจจปฏฐาน ๑. ว. มหาวคค. ๔/๑๘๗ ๒. ม. อ. ๑๔/๒๕๓ ๓. ม. ม. ๑๓/๕๙๔ ๔. ม. ม. ๑๓/๔๘๕


[ชาตทกข] หากคาถามพงมวา "กเหตไฉน ชาตจงเปนทกข ?" ดงนไซร คาแกพงมวา "เพราะความเปนวตถ (คอเปนพนเปนทตง) ของทกข เปนอเนก" จรงอยทกขทงหลายมเปนอเนก เชนอะไรบาง เชน ทกขทกข วปรณามทกข สงขารทกข ปฏจฉนทกข อปฏจฉนทกข ปรยายทกข นปรยายทกข ในทกขเหลานน ทกขเวทนาทงทางกายและทางใจ เรยกวา ทกขทกข เพราะเปนทกขทงโดยสภาวะและโดยชอ สขเวทนา*เรยก วา วปรณามทกข เพราะเปนเหตเกดทกขโดยแปรปรวนไป อเบกขา- เวทนาและสงขารทงหลายอนเปนไปในภม ๓ ทเหลอ เรยกวาสงขาร- ทกข เพราะถกความเกดและความเสอมบบคน ความเจบปวย ทงทางกายและทางใจ มปวดห ปวดฟน และความรมรอนเกดแตราคะ ความเดอดดาลเกดแตโทสะเปนตน เรยกปฏจฉนทกข เพราะตองถาม จงร และเพราะความไมปรากฏการกระทา ความเจบปวยมทวดงส- กรรมกรณ (การลงอาชญา ๓๒ ประการ) เปนตน เปนสมฏฐาน เรยกวาอปฏจฉนทกข เพราะไมตองถามกร และเพราะความปรากฏ การกระทาดวย เวนทกขทกขเสย ทกขทเหลอมชาตเปนอาท ซงมา ในวภงคแหงทกขสจทงหมดเรยกวาปรยายทกข เพราะความเปนวตถ แหงทกขนน ๆ สวนทกขทกขเรยกวานปปรยายทกข * ปาฐะ พมพไวเรยงศพท สขเวทนา ตดกบ วปรณาเมน คลาดเคลอน ทถกเรยง แยกเปน สขเวทนา วปรณาเมน


[คพโภกกนตมลกทกข] ในทกขเหลานน ชาต จดเปนทกข เพราะความเปนวตถแหง ทกขอนมในอบาย ทแมพระผมพระภาคเจากไดทรงประกาศไวในสตร ทงหลายมพาลบณฑตสตรเปนอาท โดยเปนขออปมา (มอปมาดวย หลมถานเพลงเปนตน) และแหงทกขอนตางโดยทกขมความลงสครรภ เปนมลเปนตนในมนษยโลก ซงเกดขนแมในสคต ในทกขเหลานน (ตอไป) น เปนทกขอนตางโดยทกขมความ ลงสครรภเปนมล เปนตน กแลสตวน เมอเกดในทองมารดา กหาใชเกดในกลบดอกไม ม อบล ปทม และบณฑรกเปนตนไม ทแทยอมเกดในกจฉประเทศ (สวนหนงของทอง) ใตกระเพาะอาหารใหม เหนอกระเพาะอาหารเกา ทามกลางแหงหนาทองและกระดกสนหลง เปนทคบแคบอยางยง มดมด อบอวลดวยกลนอายอนเหมนยง ซงกลนซากสตว (ทกนเขาไป) ตาง ๆ ทาใหเกดขน นาเกลยดยงนก ราวกะตวหนอนเกดอยในปลาเนา ขนม บด และหลมนาคราเปนตน ฉะนน สตวทเกดอยในทองมารดานน รอนอบอย*ดวยสมภวะ (นากาเนด นาเลยง ?) ในทองของมารดา (เทากบ) ถกตมอยเหมอนปฏปากะ (ขาวตมมด ?) (เทากบ) ถก นงอยเหมอนปฏฐปณฑ (ขนมกอนแปง) ปราศจากความไหวกายม คเหยยด (อวยวะ) เปนตน เสวยทกขขนาดหนกอยตลอดทศมาส แล * ปาฐะเปน อสมานา คลาดเคลอน ทถกเปน อสมาโน


นเปน คพโภกกนตมลทกข (ทกขมความลงสครรภเปนมล) เปนอนดบแรก [คพภปรหรณมลกทกข] ประการหนง สตวนนไดเสวยทกขขนาดหนกอนใด๑ ในเพราะการ ลนลม การเดน การนงลง การลกขนและการพลกตวโดยเรวของมารดา เปนตน (กด) เพราะการกระทา (ของคนอน) มการฉดกระชาก ลากถ การกระแทกและการผลกเปนตน เหมอนลกแกะอยในมอนกเลง สรา และเหมอนลกงอยในมอหมอง (กด) อนง สตวนนไดเสวยทกข ลาอนใด ในเวลาทมารดาดมนาเยนเปนเหมอนสตวทตานรกหนาว ในเวลาทมารดากลนขาวตม และขาวสวยรอนลงไปเหมอนถกปรายดวย เมดฝนถานเพลง ในเวลามารดากลนอาหารรสจดเชนเคมและเปรยว เปนตนลงไปกเหมอนไดรบการลงโทษมวธธาราวตจฉกะ (สบรางกาย แลวราดดวยนากรด)๒ เปนตน ทกขนเปนคพภปรหรณมลกทกข (ทกขมการบรหารครรภเปนมล) คพภวปตตมลกทกข ประการหนง ทกขอนใดเกดขนแกสตวนน เพราะเวชกรรมม ๑. ปาฐะ ตรงนเปน อย เขาใจวาคลาดเคลอน เทยบกบทอนหลง ๆ ซงกลาวความ เสมอกนเปน ย ทงนน ม อท รบอยขางหลง ในทนแกเปน ย ดงทแปลน ๒. ปาฐะเปน ขาราปตจฉก กม มอธบายในทอนวา เปนวธลงกรรมกรณครงโบราณ อยางหนง โดยสบรางกายของนกโทษใหเปนแผลแลวราดดวยนากรด แลวใชแปรง แขงถไปมาใหเนอหลดถงกระดก วธลงโทษ "แลเนอเกลอทา" ของเราแตโบราณ นาจะไดเคาจากวธขาราวตจฉกะนเอง


การตดและผาเปนตน ตรงท ๆ เกดทกข (คอมดลก ?) ของมารดา ผครรภหลง (คอครรภขด) อนเปนทไมควรดแมแหงคนทสนทกนม มตรสหายและคนชอบพอกนเปนตน* ทกขนเปนคพภวปตตมลกทกข (ทกขมความวบตขดของแหงครรภเปนมล) [วชายนมลกทกข] (ประการหนง) ทกขอนใดเกดขนแกสตวนน ผถก (ลม) กรรม- ชวาตของมารดาเมอจะคลอดพดผน (ศรษะ) ใหกลบลงตรงชองคลอด อนนากลวยงประดจปลองเหว ถกเบงออกทางชองคลอดอนแคบยงนก ประดจชางใหญถกดนออกทางชองดาล และถกบบดวยภเขาคอขอ (เชงกราน) เหมอนสตวนรกถกบดดวยสงฆาตบรรพต ทกขนเปน วชายนมลกทกข (ทกขมการคลอดเปนมล) [พหนกขมนมลกทกข] ประการหนง ทกขอนใดทเปนเชนกบการแทงและผาดวยปลาย เขมและคมมดโกน ในเวลาทเขารบดวยมอใหอาบนาลาง (ครรภมลทน) และเชดดวยผาเปนตน เกดขนแกสตวผเกดแลว ซงมรางกายยงละเอยด ออนเชนกบแผลใหม ทกขนเปน มาตกจฉโต พหนกขมนมลก- ทกข (ทกขมการออกมานอกทองมารดาเปนมล) * ปาฐะพมพไวเปน มตตามจจสชชาทหป นาจะคลาดเคลอน ทถกจะเปน . . .ทนป เปนภาวาทสมพนธใน อทสสน อมจจ มาคกบ มตต ทานวาหมายเอาสหาย สหชช กแปลกนวาเพอน ถาจะ แปลไปวา มตรสหายและเพอน กฟงดเฝอไปนก จงแปล สหชช เสยวา คนชอบ พอกน


[อตตปกกมมลกทกข] (ประการหนง) ในความเปนไปตอแตนนไป ทกขอนใดเกดมแก สตวนนผทารายตนเอง๑ กด ผประกอบอาตาปนปรตาปนานโยค (ประ กอบการทรมานตวเพออยางกเลส) ตามทานองวตรของเดยรถยมอเจลก- วตร (วตรของชเปลอย) เปนตนกด ผไมกน (อาหาร) และ แขวนคอตาย ดวยอานาจความโกรธกด ทกขนเปนอตตปกกมมลก- ทกข (ทกขมการทาตวเองเปนมล) [ปรปกกมมลกทกข] ประการหนง ทกขอนใดเกดขนแกสตวนนผไดรบการกระทาม ฆาและจองจาเปนตนแตคนอน ทกขนเปนปรปกกมมลกทกข (ทกข มการถกคนอนทาเอาเปนมล) แล [สรปชาตทกข] ชาตนเปนพน (ทตง) แหงทกขทงปวงนแท ดงกลาวมา เพราะ เหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววา ชาเยถ โน เจ นรเกส สตโต ฯ เป ฯ ทกขาต สพพปม อมมา ชาต หากวาสตวไมพงเกดในนรกทงหลายไซร เขาก ไมพงไดรบทกขเหลอทนมเผาดวยไฟเปนตน ใน ๑. วเธนตสส มหาฎกาแกวา "เบยดเบยนตวเองดวยการรองใหคราครวญทบอกชก หวเปนตน" (นาจะหมายเลยไปถงฆาตวตายดวย ?)


นรกนน (ถาไมเกด) ทกขจะพงไดทตงทไหนเลา เพราะเหตนน พระมนเจาจงตรสความเกดในนรกน วาเปนทกข ทกขในพวกสตวดรจฉานเปนอนมาก เกด เพราะถกฆาตดวยแส ปะฏก และทอนไมเปนตน อนใด ทกขอนนน เวนความเกดในพวกดรจฉาน นนเสยจะพงมอยางไรเลา เพราะเหตนน แม ความเกดในพวกดรจฉานนน จงเปนทกข อนง ทกขในพวกเปรตหลายหลาก เกดเพราะ ความหวระหายและลมแดดเปนตน ยอมไมมแก สตวผไมเกดในพวกเปรตนน เหตใด แมเพราะ เหตนน พระมนเจาจงตรสความเกด (ในพวก เปรตนน) วาเปนทกข อนง ทกขใดในพวกอสรในโลกนตรอนเปน ทมดมดและเยนเหลอทน หากความเกดในโลกนตร นนไมมไซร ทกขนนกไมพงม เหตใด แมเพราะ เหตนน ความเกดนจงเปนทกข อนง สตวผอยในครรภมารดา ซงเปนเหมอน คถนรกเปนเวลานาน และออกมานอกครรภนนยอม ไดรบทกขอนรายกาจแมใด แมทกขนเวนความ


เกดเสย กหามไม แมเพราะเหตนน ความเกด นจงเปนทกขแท ตองการอะไรทจะกลาวไปมาก ทกขใดแม เลกนอยมอยในทไหน ๆ ในโลกนกด ทกขน เพราะเวนความเกดเสย กไมมในกาลไหน ๆ เลย เหตใด เพราะเหตนน พระมหาฤษเจาจงตรส ความเกดนวาเปนทกขกอนทกขทงปวง นเปนวนจฉยในชาตเปนขอแรก [ชราทกข] ในขอวา "แมชรากเปนทกข" น มวนจฉยวา ชราม ๒ อยาง คอ สงขตลกษณะ* ๑ ความเกาไปแหงขนธทเนองอยในภพอนหนงใน (รป) สนตตซงรกนโดยอาการมฟนหกเปนตน ๑ ชรา (อนปรากฏ) คอความเกาไปแหงขนธนน (แหละ) หมายเอาในทน กแลชรานนน มความแกไปแหงขนธเปนลกษณะ มอนนาเขา ไปหาความตายเปนรส มความเสอมหายไปแหงความเปนหนมเปน ปจจปฏฐาน ชอวา เปนทกข เพราะเปนสงขารทกขและเพราะเปนท ตงแหงทกขดวย จรงอยทกขอนเปนไปทางกายและทางใจนใด มปจจย เปนอเนก เชนความหยอนยานแหงอวยวะใหญนอย ความพการแหง อนทรย ความมรปรางวกลไป ความเปนหนมหายไป ความเพยร * หมายเอาขณกชราทกลาวในสงขตลกษณะ วา ตสส อ ถตต - เมอตงอย ความ แปรไปยอมปรากฏ


(ความกลา ?) ตกไป* สต (ความจา ?) และมต (ความคดอาน ?) จากไป และเปนทดแคลนของคนอนเปนตน เกดขน ชราเปนทตง แหงทกขนน เพราะเหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววา องคาน สถลภาวา ฯ เป ฯ ยสมา ตสมา ชรา ทกขา มจจะ (สตวทจะตองตาย) ไดรบทกขทางกาย และทางใจอนใด เพราะความหยอนยานไปแหง องคาพยพ เพราะความวการไปแหงอนทรยทงหลาย เพราะความเสอมหายไปแหงความเปนหนม เพราะ ความถดถอยไปแหงกาลง เพราะความจากไป แหงสต (ความจา ?) เปนตน เพราะลกเมยของ ตนเองกไมพงใจ และเพราะ (มแตจะ) ถงซงความ ออนเพลยยงขน เพราะเหตททกข (ทกลาวมา) นน ลวนมชราเปนเหต เพราะเหตนน ชราจงเปนทกข นเปนวนจฉยในชรา * วรยาปสาท ทานผชาระบอกเชงอรรถไววา ฉบบสหลเปนวรยาวสาท ฉลบพมา เปนพลปฆาต นาวจารณด ของเรากบของสหล พอไปกนได เพราะอปสาทกบอวสาท กสทธาต ในความ จม จบ หยด ฯลฯ ดวยกน สวนพลปฆาต ของพมานนมองไมเหนกนเลยกบของเรา แตไปมองเหนกนกบบาทคาถาสรปตอไปนน คอ พลสส อปฆาตโต เหมาะเจาะ ทเดยว ถาถอวาความในประโยคเนาตองกลมกลนกบคาถา ปาฐะฉบบพมากจะถกตอง กวากระมง


[มรณทกข] แมในขอวา 'แมมรณะกเปนทกข' น มรณะกม ๒ คอ สงขต- ลกษณะ๑ ซงทานหมายเอากลาวไววา "ชรามรณะ สงเคราะหดวย ขนธ ๒"๒ ดงน ๑ ความขาดการตดตอกนไปแหงชวตนทรยทเนอง อยในภพอนหนง ซงพระผมพระภาคเจาทรงหมายถงตรสไววา "ความ กลวตายมอยเปนนจ"๓ ดงน ๑ มรณะคอความขาดชวตนทรยนน (แหละ) ประสงคเอาในทน แมคาวา ชาตปจจยามรณะ (ความ ตายมเพราะความเกดเปนปจจย) อปกกมมรณะ (ความตายเพราะการ กระทา) สรสมรณะ (ความตายโดยสภาพ คอตายเอง ? ) อายขยมรณะ (ความตายเพราะสนอาย) ปญขยมรณะ (ความตายเพราะสนบญ) ดงนกเปนชอของมรณะคอความขาดชวตนทรยนนเอง มรณะนนน มจต (ความเคลอนไปจากปจจบนภพ) เปนลกษณะ มวโยค (ความพรากไปจากสตวและสงขารตามทตนไดไว) เปนรส มคตวปวาส (ความพลดจากคตตามทตนเขาถงแลวไป) เปนปจจ- ปฏฐาน สวนทวา (มรณะ) เปนทกข พงทราบวา เพราะความ เปนทตงแหงทกข เหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววา ปาปสส ปาปกมมาท - ฯ เป ฯ ทกขมจเจว ภาสต ทกขทางใจอนใดมขนโดยไมแปลกกนแกคนทกาลง ๑. หมายถงขณกมรณะ ทกาหนดดวยความเสอมไปแหงสงขาร ๒. อภ. ธา. ๓๖/๑๔ ๓. ข. ส. ๒๕/๔๔๘


จะตายทเปนคนชว เหนนมตมกรรมนมตฝายบาป เปนตน แมทเปนคนด (แต) ทนความ พลดพรากอนมของรกเปนทตงไมไหว อนง ทกข ทางกายอนใด มขอและเสนเอนขาดเปนตน มขน แกคนทกคนผมมมมฐาน (ตาแหนงสาคญของ รางกาย) ถกลมรายแทงเอา ทกขนเปนทกขทคน ทนไมไหว แกไขกไมได เพราะเหตทมรณะเปน ทตงแหงทกข (ทกลาวมาทงหมด) นน เพราะ เหตนน มรณะน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาเปน ทกขแท นเปนวนจฉยในมรณะ [โสกะ] ในปกณกทกขมโสกเปนตน ความเรารอนจตแหงบคคลผถก ทกขมเสยญาตไปเปนตนตองเอา ชอวา โสก โสกนน โดยความก เปนโทมนสนนเอง๑กจรงแล แมเปนเชนนน ก (มลกษณะประจาตว คอ) มความตรอมตรมภายในเปนลกษณะ มความกรมเกรยมใจเปนรส มความละหอยหาเปนปจจปฏฐาน สวนทวาโสกเปนทกขพงทราบวา เพราะเปนทกขทกข (คอเปนตวทกข) และเพราะเปนทตงแหงทกข ดวย เพราะเหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววา ๑. หมายความวา โสก กเปนพวกโทมนสเจตสกนนเอง เพราะไมมเจตสกอน แตถง กระนน กมความแตกตางกนโดยลกษณะเปนตนดงกลาวตอไปนน


สตตาน หทย โสโก ฯ เป ฯ ตสมา ทกโขต - วจจต โสกยอมทมแทงหวใจของสตวทงหลาย ดงลกศร อาบยาพษแทงเอา และยงเผาหวใจเอาอยางรายแรง อกดวย ราวกะหลาวเหลกเผาไฟ (ทมเขาไป) เผาเอา และยงนาววธทกขตางโดยความเจบไข ความแกและความตายมาอกดวย* เหตใด เพราะ เหตนน โสกนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เปนทกข นเปนวนจฉยในโสก [ปรเทวะ] ความคราครวญแหงบคคลผถกทกขมเสยญาตไปเปนตน ตองเอา ชอปรเทวะ ปรเทวะนน มความพราบนเปนลกษณะ มการบอก (ราพน) ความดความเสยเปนรส มความกลงเกลอกไปเปนปจจปฏฐาน สวนทวาปรเทวะเปนทกข พงทราบวา เพราะเปนสงขารทกขและเปน ทตงแหงทกขดวย เพราะเหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธน ไววา ย โสกสลลวหโต ปรเทวมาโน ฯ ป ฯ ทกโขต เตน ภควา ปรเทวมาห บคคลผตองศรโศกประหารเอาแลว ยงมาคราครวญ * หมายความวา ความโศกทาใหเกดความเจบปวยขนได ทาใหแกเรว และโศกหนก กถงตายได


(อก) ยอมไดรบทกขหนกยงขนไป ซงเปนทกข เกดแตความแหงผากแหง คอ รมฝปากและเพดาน ปากเหลอจะทน เหตใด เพราะเหตนน พระผม พระภาคเจาจงตรสปรเทวะวาเปนทกข นเปนวนจฉยในปรเทวะ [ทกขะ] ความทกขอนเปนไปในกาย ชอวาทกขะ ทกขะนน มความ บบคนกายเปนลกษณะ มอนทาความโทมนสแกบคคลผทรามปญญา ทงหลายเปนรส มความเจบปวยทางกายเปนปจจปฏฐาน สวนทวา ทกขะเปนทกข พงทราบวา เพราะเปนทกขทกข (คอเปนตวทกข) และเพราะนาความทกขทางใจมาใหดวย เพราะเหตนน นกปราชญ จงกลาวคาประพนธนไววา ปเฬต กายกมท ฯ เป ฯ ทกขนต วเสสโต วตต ทกขทางกายนยอมบบคน (กาย) ซายงทาทกข ทางใจใหเกดดวย เหตใด เพราะเหตนน ทกข ทางกายน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา เปน ทกขโดยพเศษ (คอเปนอยางหนงตางหาก) นเปนวนจฉยในทกขะ [โทมนส] ความทกขอนเปนไปในใจ ชอวาโทมนส โทมนสนนมความ บบคนจตเปนลกษณะ มความแคนใจเปนรส มความเจบปวยทางใจ


เปนปจจปฏฐาน สวนทวาโทมนสเปนทกข พงทราบวา เพราะเปน ทกขทกข และเพราะนาทกขทางกายมาใหดวย จรงอย คนทงหลายท เพยบดวยความทกขใจแลว ยอมเสวยทกขมประการตาง ๆ เชนสยายผม (ทขมวดไว) รองให ทบอก หมนตวไปมา ทอดกาย ยกเทา (ไขวขน ลง) จบศสตรา (ทารายตวเอง) กนยาพษ๑ แขวน (คอ) ดวยเชอก (โจน) เขา (กอง) ไฟ เพราะเหตนน นกปราชญจงกลาวคาประ- พนธนไววา ปเฬต ยโต จตต ฯ เป ฯ ตโต อาห โทมนสยอมบบคนจต และยงนาความลาบากกายมา ใหดวย เหตใด เพราะเหตนน พระพทธเจา ทงหลายผปราศจากโทมนส๒ จงตรสโทมนสวาเปน ทกข นเปนวนจฉยในโทมนส [อปายาส] โทสะ อนความทกขใจอยางหนกบนดาลขน แหงบคคลทถกทกข มเสยญาตเปนตนตองเอานนเอง ชอวาอปายาส อาจารยพวกหนงวา ๑. วส ขาทนต ขาทธาต โดยมากใชในของทตอง ขบ เคยว กดกน ทเรยกวา ขาทนยะ ยาพษ ไมใชของชนดนนโดยตรง แตทานใชขาทธาต กตองแปลวากน นกเรยนควรสงเกตจา ๒. วโทมนสสา ตองหมายถงพระพทธเจา จะเปนคนอนไมได เพราะทกคาถาทกลาว มาแลว และอกหลายคาถาตอไป กพระพทธเจาทงนน แตตรงนแปลกเขาหมดเปน พหวจะ คอ วโทมนสสา. . อาห สงสยวาจะคลาดเคลอน เพราะไมเหนจาเปน อนใดทจะตองเปนพหวจนะ ถาเปนเอกวจนะ เสมอกบคาถาอน ๆ เสยจะดกวา เปน วโทมนสโส. . อาห


อปายาสเปน (เจตสก) ธรรมอนหนงนบเขาในสงขารขนธ อปายาส นนมความแผดเผาจตเปนลกษณะ มการทอดถอนเปนรส มความ ตรมความเปนปจจปฏฐาน สวนทวา อปายาสเปนทกข พงทราบวา เพราะความเปนสงขารทกข เพราะแผดเผาจตและเพราะทารางกายให เผอดซดดวย เพราะเหตนนนกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววา จตตสส จ ปรทหนา ฯ เป ฯ ทกโข ตโต วตโต อปายาส ยอมยงทกขใดใหเกด ทกขนนจดวาม ประมาณยง เพราะทงแผดเผาจต ทงทากายให เผอดซด เหตนน อปายาส พระผมพระภาคเจา จงตรสวา เปนทกข นเปนวนจฉยในอปายาส [เปรยบเทยบโสกะปรเทวะอปายาส] กแล ในโสกะ ปรเทวะ และอปายาสน โสกะ พงเหนเหมอน การท (นา) เดอดอยภายในภาชนะดวยไฟออน ๆ ปรเทวะ พงเหน ดงการ (ลน) ออกนอกภาชนะแหงนาทเดอนดวยไฟแรง อปายาส พงเหนเชนการเดอดจนแหงไปอยภายในภาชนะนนเอง แหงนาทเหลอ จาก (ลน) ออกขางนอกแลวไมพอจะ (ลน) ออกอก [อปปยสมปโยคทกข] การรวมเขากบสตวและสงขารทงหลายทไมชอบใจ ชอวาอปปย- สมปโยค อปปยสมปโยคนน มการพบปะกบสตวและสงขารทไม ปรารถนาเปนลกษณะ มการทาความคบใจเปนรส มความเกด


อนตถะเปนปจจปฏฐาน สวนทวาอปปยะสมปโยคเปนทกข พงทราบ วา เพราะเปนทตงแหงทกข เหตนนนกปราชญจงกลาวคาประพนธน ไววา ทสวาน อปปเย ทกข ฯ เป ฯ อปปเยห สมาคโม เพราะพบคนทเกลยดเขา ทแรกทกขกมขนในใจ ตอไปทกขอนเกดแตการทารายเขาเขา (ดวยกาย และวาจา) กมขนในกาย (ของบคคล) ในโลกน (ดวย) เหตใด เพราะเหตนน การพบปะกบ สงทเกลยดนน พงทราบวาพระมหาฤษเจา ตรสวา เปนทกข เหตวาเปนทตงแหงทกขทงสอง (คอทง ทางใจและทางกาย) นเปนวนจฉยในอปปยสมปโยคทกข [ปยวปโยคทกข] ความพลดพรากจากสตวและสงขารทงหลายทชอบใจ ชอวาปย- วปโยค ปยวปโยคนน มความพรากจากวตถทพอใจเปนลกษณะ ม อนยงความโสกใหเกดขนเปนรส มความเสยหายไปเปนปจจปฏฐาน สวนทวา ปยวปโยคเปนทกข พงทราบวา เพราะเปนทตงแหงทกข คอความโศก เหตนนนกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววา าตธนาทวโยคา ฯ เป ฯ มโต ปยวปปโยโค คนเขลาทงหลายผเพยบแปลดวยศรโศก เพราะ พลดพรากจากสตวและสงขารทรกมญาตและทรพย


เปนตน ยอมเจบปวด (ใจ) เหตใด เพราะ เหตนน ปยวปโยคน พระผมพระภาคเจาจงตรส วาเปนทกข นเปนวนจฉยในปยวปโยคทกข [อจฉตาลาภทกข] ในขอวา 'ยมปจฉ น ลภต----' น มวนจฉยวา ความ ปรารถนาใน (อลพภไนยวตถ) สงทไมมทางจะไดทงหลาย เชน ปรารถนาวา 'โอ หนอ เราทงหลายจกเปนผมความเกดเปน ธรรมดา*' เปนตน นนแล ทพระผมพระภาคเจาตรสวา 'ยมปจฉ น ลภต ตมป ทกข - ปรารถนาอยแตไมได แมอนใด แมความไมได สงทปรารถนาอนนนกเปนทกข' ดงน ความปรารถนานน มความ ตองการสงทไมมทางจะไดเปนลกษณะ มการแสวงหาสงทไมมทางจะได นนเปนรส มความไมไดสงเหลานนเปนปจจปฏฐาน สวนทวาความ ปรารถนานนเปนทกข พงทราบวา เพราะเปนทตงแหงทกข เหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธไววา ต ต ปฏยมานาน ฯ เป ฯ อจฉตาลาภมพรว ทกขอนประกอบไปดวยความขนเคองอนใด เกด แกสตวทงหลายในโลกน เพราะเมอเขาทงหลาย ปรารถนาสงนน ๆ อยแตไมไดสงนน ๆ ความ ปรารถนาสงทไมมทางจะไดทงหลาย (นนแหละ) * อภ. ว. ๓๕/๑๓๐


เปนเหตของทกขอนนน เหตใด เพราะเหตนน พระชนะเจาจงตรสความไมไดสงทปรารถนาวาเปน ทกข*

นเปนวนจฉยในอจฉตาลาภทกข [ปญจปาทานขนธทกข] สวนในขอวา 'โดยยอ อปาทานขนธ ๕ เปนทกข' น ม วนจฉยวา ทกขตงแตชาตทกขมาอนใด ทพระผมพระภาคเจา ผทรงตาทคณ ตรสไวในทกขนเทศนแลวกด ทกข อนใดทมไดตรสไวในทกขนเทศนกด ทกขทงปวง นน เวนอปาทานขนธหานนเสย กหามไม เหตใด เพราะเหตนน อปาทานขนธทงหลายน พระ มหาฤษเจาผทรงชทสดทกข จงตรสวาเปนทกข โดยยอ * ทานแกทกขขอน คอนขางจะกากวม คอไมเดดขาดลงไปวา จะหมายเอาตว ความปรรถนา หรอวาจะหมายเอาความไมได (สงทปรารถนา) ตอนตนกวา อจฉาว -ความปรารถนานนแล แตตอนทายในคาถาวา อจฉตาลาภะ จบกวาอจฉตาลาภะ- ความไมไดสงทปรารถนา มหาฎกาทานกรสกอยางน จงกลาววา อาจารยทงหลายวา คาวา อจฉาว - ความ ปรารถนานนแล นกคอความไมไดเนองดวยความปรารถนานนเอง (ไมใชปรารถนา เฉย ๆ เทานน) และทานวา อจฉตาลาภะ กคอความไมไดอะไรกแลวแตทตนปรารถนา เพราะบาลกวาเพยงวา ยมปจฉ น ลภต - ปรารถนาอยแตไมได แมอนใด เทานน แตในคมภรนทานกลาวอจฉตาลาภะอยางสดยอด ตามนยพระบาลวาวา สตวทยงจะ ตองเกด ปรารถนาไมเกด เปนตน


จรงอยางนน ทกขธรรมทงหลายมชาตเปนตน ซงเบยนอปา- ทานขนธทงนแหละ โดยประการตาง ๆ อย ดงไฟเบยนเชอ ดง เครองประหารเบยนเปา ดงแมลงทงหลายมเหลอบและยงเปนตนเบยน โค ดงคนเกยวขาวทงหลายเบยนนา ดงพวกโจรปลนบานเบยน หมบาน กเกดทอปาทานขนธทงหลายนเอง เหมอนหญาและไมเถา เปนตนเกดทพนดน เหมอนดอกผลและหนอเกดทตนไมทงหลาย ฉะนน อนง ทกขในเบองตนของอปาทานขนธทงหลาย กคอชาต ทกขในทามกลาง คอชรา ทกขในทสด คอมรณะ ทกขคอความ รมรอน (ใจ) เพราะกระทบมรณนตกทกข (ทกขเมอใกลตาย) เปน โสกะ ทกขคอความคราครวญ เพราะทนตอทกขนนไมได เปน ปรเทวะ ตอไปทกขคอความเจบกาย เพราะประสบอนฏฐโผฏฐพพะ กลาวคอความกาเรบแหงธาต เปนทกขะ ทกขคอความเจบใจ เพราะ เกดปฏฆะในทกขกายนน แหงปถชนทงหลายผถกความเจบกายนน เบยนเอา เปนโทมนส ทกขคอความหมกไหม* ของบคคลทงหลาย ผมความเศราสลดทความเพมมากขนแหงทกขทกลาวแลวมโสกะเปนตน ทาใหเกดขน เปนอปายาส ทกขคอความไมสมปรารถนาของบคคล ทงหลาย ผไดรบความคลาดหวง เปนอจฉตาลาภะ เพราะเหตนน อปาทานขนธทงหลายนนเอง ซงเมอพจารณาดโดยประการตาง ๆ ดง กลาวมาน ยอมเปนทกขแทแล * อนตถนน เคยแปลกนวา ทอดถอนใจ แตตรงนมหาฎกาทานแกวา อนโตนช- ฌายน - ไหมอยขางใน พอไดกนกบภาษาเราวาหมกไหม ความแรงพอสมกบความของ อปายาส


ใคร ๆ ไมอาจกลาว (พรรณนา) ทกขแตละอยางนใด ท พระผมพระภาคเจาตรสแสดงไว มให (หลง) เหลอโดยกาลแมหลาย กปได เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จะทรงแสดง (โดย) ยน ทกขทงปวงนน เขาในอปาทานขนธ ๕ ทกอยาง ดจยนรสนาทะเล ทงสนไวในหยดนาหยดเดยว จงไดตรสวา "โดยยอ อปาทานขนธ ๕ เปนทกข' ดงน นเปนวนจฉยในอปาทานขนธทงหลาย นเปนนยะในทกขนเทศเปนอนดบแรก [ทกขสมทยนเทศ] สวนในสมทยนเทศ มวนจฉยวา คาวา ยาย ตณหา ความวา ตณหานใด คาวา โปโนพภวกา ความวา การกอภพ (ใหม) อกชอวาปนพภวะ การกอภพ (ใหม) อกเปนปกตของตณหา นน เหตนตณหานนจงชอ โปโนพภวภา๑ (มการกอภพ (ใหม) อกเปนปกต)๒ ตณหานนชอ นนทราคสหคตา เพราะไปดวย กนกบนนทราคะ (ความยนดอยางเพลดเพลน) มอธบาย วา ถงซงความเปนอนเดยวกนกบนนทราคะโดยอรรถ๓ คาวา ตตร ตตราภนนทน ความวา มนเกดในอตภาพใด ๆ มนกมปกตมงเพลด ๑. มปญหาวา เมอศพทนสาเรจรปมาจาก ปนพภว กนาจะเปนโปนพภวก ไฉนจง เปน โปโนพ. . . ไป เคยเรยนถามนกปราชญผหนง ทานบอกนบาตทแปลวา 'อก' ม ๒ คอ ปน และปโน โปโนพภวก นใชปโน เขลาไปทไมไดถามทานวา ทานพบ อยในคมภรอะไร ๒. เราถอเอาความเปนปจจบนวา 'ไมรจบ' ๓. เราถอเอาความงาย ๆ วา ตณหานน ไมใชอยากลน ๆ มนตองมความยนดพอใจ เปนเกลอไปดวยเสมอ พดสน ๆ วา อยากไปตามทพอใจ ๔. ปาฐะพมพไวเปน อตตภาโว ผด ทถกเปน อตตภาเว


เพลนไปในอตภาพนน ๆ๑ คาวา เสยยถท เปนนบาต นเปนความ ของนบาตนน คอ "หากถามวา ตณหานนเปนไฉน" ธรรมทงหลาย นคอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา จกมแจงในปฏจจสมปบาท- นเทศ สวนในทนตณหาทง ๓ อยางน พงทราบวาพระผมพระภาคเจา ทรงผนวกเขาเปนอนเดยวตรสวาเปนทกขสมทยอรยสจ โดยอรรถวา เปนเหตยงทกขสจใหเกด [ทกขนโรธนเทศ] ในทกขนโรธนเทศ มวนจฉยวา โดยนยวา โย ตสสาเยว ตณหาย เปนตน เปนอนตรสความดบแหงสมทย หากถามวา เหต ไร จงวาตรสความดบแหงสมทย ? คาแกพงมวา ความดบแหงทกข ยอมมเพราะความดบแหงสมทย แทจรง ทกขยอมดบเพราะความดบ ไปแหงสมทย มใชเหตอน เหตนนจงตรสไว (ในธรรมบท) วา ตนไม เมอโคน๒ยงมนอยไมมอปทวะ แมถกตด (สวนบน) แลวกงอดไดอกอยนน ฉนใดกด แม ทกขนกฉนนน เมอตณหานสยยงมไดถกถอนทง แลว กเกดไดราไป เพราะเหตททกขยอมดบ เพราะความดบไปแหงสมทยดงกลาวมา ๑. เรานยมเทศนกนมาวา "----ในอารมณนน ๆ " ฟงดดเปนปจจบนด ใจฉวยเอาได งายดวย ๒. มล แปลวา โคนกได รากกได ฯลฯ เหนวาแปลวา โคน กกนความถงรากดวย ดกวาแปลวา ราก เสยทเดยว เพราะไมลางอยาง หากเหลอแตราก ไมมโคนโผลอย ดวย จะไมงอก


นนแล พระผมพระภาคเจาเมอทรงแสดงความดบแหงทกข จงทรง แสดงโดยความดบแหงสมทยนนเอง อนพระตถาคตทงหลาย เปนผมความประพฤตเสมอดวยสหะ ทานจะดบทกขและจะแสดงความดบแหงทกข ยอมปฏบตในเหต ม ไดปฏบตในผล สวนเดยรถยทงหลาย มความประพฤตเสมอ ดวยสวาน เขาจะดบทกขและจะแสดงความดบแหงทกข ยอมปฏบต ในผล โดยแสดงอตตกลมถานโยคเปนตน หาปฏบตในเหตไม๑ ดวย ประการฉะน ประโยชน (ความมงหมาย ?) แหงการแสดงความดบแหงทกข ดวยอานาจความดบแหงสมทย บณฑตพงทราบ โดยนยดงนกอน [แกอรรถบาลทกขนโรธ] สวน (ตอไป) น เปน (แก) อรรถ (แหงบาลทกขนโรธ) คาวา ตสสาเยว ตณหาย ความวา แหงตณหาทพระผมพระ- ภาคเจาตรส (ลกษณะ) วา 'โปโนพภวกา - มการกอภพ (ใหม) อกเปนปกต' เปนอาท แลวทรงจาแนกโดยประเภทมกามตณหาเปน ตนนน ๑. คอแทนทจะดบกเลสอนเปนเหตใหทกขเกด กลบหาทกขมาทบถมตนหนกเขาอก ทานวาราชสหนน เมอถกยงดวยศรแลว มนไมมวโกรธลกศร เหนตวคนยง แลวกพยายามจบตวคนยงประหารเสย ลกศรกไมมาอก สวนสนขนนถกขวางดวยกอน ดนแลวกมวแตเหาไลงบกนกอนดน ไมไลตะเพดคนขวางไปเสย กอนดนกมาอกราไป


มรรค เรยกวาวราคะ - ความสารอกออก๑ เพราะพระบาลวา "วราคา วมจจต - ยอมหลดพนเพราะวราคะ"๒ ความดบโดยสารอกออก ชอวาวราคนโรธ ความดบโดยสารอกออกอยางไมเหลอ เพราะถอน อนสยได๓ ชอวา อเสสวราคนโรธ อกนยหนง การละกเรยกวา วราคะ เพราะฉะนน ในบทวา อเสสวราคนโรโธ น บณฑตพงเหน (วา) ประกอบความวา "การละอยางไมเหลอ ความดบอยางไมเหลอ" ดงน กได แต (เมอวา) โดยเนอแท บททงปวงนนเปนไวพจนของ นพพานทงนน เพราะพระนพพาน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ทกขนโรธอรยสจ โดยปรมตถ กเหตใด ตณหาสารอกออกและดบไปได กเพราะ (พระโยคาวจร) อาศย (หนวง) พระนพพานนน (เปน อารมณ) เพราะเหตนน พระนพพานนน จงตรสเรยกวา วราคะ และวา นโรธะ ดวย อนง เหตใด ธรรมทงหลายมความสละไปแหง ตณหานนเปนตน ยอมมขนได กเพราะอาศยพระนพพานนนนนแหละ อนงเลา บรรดาอาลยทงหลายมกามคณาลยเปนตน๔ อาลยแมอยางเดยว ๑. ราคะ แปลวา ยอม กได กาหนดยนด กได วราคะ อาจารยแตกอนจงแปลวา ปราศยอมบาง ปราศจากความกาหนดบาง ตามควรแกความในทนน ๆ สาหรบในทน เหมาะทจะแปลวาปราศยอม อธบายวา ส คอตณหาทยอมใจมาแตกอนนนมนปราศไป แตคาวาปราศยอม เปนภาษาตรงทอไป ฟงยาก ทานจงแปลเอาความเสยใหมวา สารอก อธบายวา สคอตณหานนมนสารอกออกจากใจ ฟงงายขน ๒. หมายความวา ความหลดพนนนเปนผล วราคะซงเปนเหต จงเปนมรรค ๓. หมายความวา ถอนไดกระทงตณหาอยางละเอยดทเรยกวาอนสย จงวาดบอยาง ไมเหลอ ๔. มหาฎกาวาบทนลขตกนไวในหลายฉบบวา กามคณาลเยส แตปาฐะทถกวา กาม- คณาลยาทส ในทนไดแปลตามปาฐะทถกน


ยอมไมมในพระนพพานนน เพราะเหตนน พระนพพานนน จง ตรสเรยกวา จาคะ ปฏนสสคคะ มตต อนาลยะ๑

พระนพพานนนน มความสงบเปนลกษณะ มความไมเลอน (คอไมเปลยนสภาพ) เปนรส หรอวามอนทาความโลงใจเปนรส (กได)๒ มความไมมนมต (คอไมมเครองหมายแหงทกข) เปนปจจ- ปฏฐาน หรอวามความไมมเรองหนวงเหนยว (จต) เปนปจจปฏฐาน (กได) [ปญหาซบซอนในเรองพระนพพาน] หากมคายนยนวา "ไมมดอก พระนพพานนะ เพราะไมใชสง ทจะพง (หา) ได ดจเขากระตางฉะนน" ดงนไซร คาแกพงมวา "พระนพพานไมมหามได เพราะพระนพพานนนเปนธรรมชาตทพง (หา) ไดดวยอบาย แทจรง พระนพพานนน ยอม (หา) ไดดวยอบาย กลาวคอความปฏบตอนสมควรแกพระนพพานนน ดจโลกตรจตของ คนอน ๆ พระอรยะยอมรไดดวยเจโตปรยญาณฉะนน เหตนน จง ๑. เมอแกอยางน บททงหลายน กตองเปนกตตรป กมมสาธนะ คอแปลวา 'เปนท...' ดงน วราคะ - เปนทสารอก นโรธะ - เปนทดบ จาคะ - เปนทสละไป ปฏนสสคคะ - เปน ทสลดทงไป มตต - เปนทหลดไป อนาลยะ - เปนทไมมอาลย แตเราใชเปนภาวสาธนะ คอแปลวา 'ความ...' กนมาแตไหน ๆ เหนวาเหมาะดกบความในทนแลว ๒. มหาฎกาวา ปาฐะในทอนน ไมใชของเดม (ใครกไมทราบ) นาเอาความทกลาว ในตอนแกอรรถสจจะ ๔ มาเพมเขาในภายหลง แทจรง อาการมลกษณะเปนตนน กลาวไวกอนในตอนนนแลว กนามากลาวซาอก (ดตอนประเภทแหงลกษณะเปนตน ในวสทธมรรคหนา ๗๘ - ๗๙ แปลหนา ๑๖๓)


ไมควรกลาววา "พระนพพานไมม เพราะมใชสงทจะพงได" อนจะ วา บถชนโง ๆ ไมได (ประสบ) สงใด สงนนยอมไมม" ดงน หาควรจะวาไม (เพราะทานผไดประสบมอย) อนง ไมควรกลาว วาพระนพพานไมม เพราะอะไร เพราะตอง (คอเปนผดตอ) ความ ไมเปนหมนแหงความปฏบต จรงอย เมอพระนพพานไมม ความ ปฏบตชอบทสงเคราะหในธรรมขนธ ๓ มสลขนธเปนตน อนมสมมา- ทฏฐนาหนา๑ กตองเปนหมน แตวาความปฏบตชอบน หาเปนหมน ไม เพราะเปนเหตใหถงพระนพพานไดแล" หากมคาแยงวา "ความตอง (คอเปนผดตอ) ความไมเปน หมนแหงความปฏบตไมมดอก เพาะความปฏบตนน กเปนเหตใหถง ความไมม (อยางไรละ)๒" ดงนไซร คาแกพงมวา "(ความไมมเปน นพพาน) หามได เพราะไมมการบรรลพระนพพาน ในเพราะความ ไมม (ขนธ) อดตและอนาคต (ไมมขนธอดตอนาคตกบรรลพระ- นพพานได)" หากแยงอกวา "(มใชแตขนธอดตอนาคตเทานน) แมความ ไมมวตตมานขนธ (คอขนธปจจบน) ทงหลาย กเปนนพพานดวย" ดงนไซร คาแกพงมวา "หามได เพราะพระนพพานหาไดมเพราะความ ๑. หมายความวาในองคมรรค ๘ ทยนลงในศลสมาธปญญานน สมมาทฏฐเปนหวหนา มหาฎกาอธบายวาเปนประธาน คอตรสเปนองคแรกเทานน ไมใชเกดกอนเพอน ๒. นคงหมายความวา นพพานกคอ ความไมม ! ไมมอะไร ทานไมแสดงไว มหา- ฎกาจงชวยแสดงวา ขนธาภาโว - ไมมขนธ กจาตองดาเนนความตามมตมหาฎกา ตอไป


ไมมวตตมานขนธเหลานนไม* อนง เพราะเมอวตตมานขนธไมม พระนพพานกถงซงความไมเปนไป (ดวย) (มใชไมมวตตมานขนธ แลวเปนนพพานดอก) และเพราะโทษคอไมมการบรรลสอปาทเสส- นพพานธาต ในขณะแหงมรรคจตซงอาศยวตตมานขนธดวย (คอวา ในขณะแหงมรรคจะบรรลนพพานไมได ?)" หากแยงอกวา "โทษไมม เพราะในขณะ (แหงมรรค) นน กเลสทงหลาย กไมเปนไปอย (แลว)" ดงนไซร คาแกพงมวา "หามได เพราะ (หากในขณะแหงมรรค กเลสไมเปนไปละกป อรยมรรคกถงซงความไมมประโยชน (นะซ) จรงทเดยว เมอเปน อยางนน กเลสทงหลายก (เปนอน) ไมมมาเสยแตกอนขณะแหง อรยมรรค เพราะฉะนน อรยมรรคกตองถงความไมมประโยชน" เพราะเหตดงกลาวมานน ขอ (ทวาพระนพพานไมม เพราะ เปนสงทหาไมไดดจเขากระตาง และวาความปฏบตไมเปนหมน เพราะ ความปฏบตนนเปนเหตใหถงความไมม และวาโทษคอบรรลพระ- นพพานในขณะแหงมรรคไมไดนนไมม เพราะในขณะแหงมรรค กเลส กไมเปนไปอยแลว) นน จงมใชเหต (คอไมชอบแกเหต) หากมคายนยนอกวา "ขโย - ความสนไปเปนนพพาน โดยบาล วา 'โย โข อาวโส ราคกขโย - ดกรอาวโส ความสนไปแหง * ตรงนปาฐะ เรยงไวเปน. . . อาภาวา สมภวโต เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกเปน. . . อภาวาสมภวโต แมในมหาฎกากแสดงไวอยางนนคอ วตตมานาน อภาโวป น สมภวต (หนา ๑๙๒)


ราคะใดแล' เปนตน๑" ดงนไซร คาแกพงมวา "หามได เพราะ เพยงแตความสน หมายถงพระอรหตกได ดวยพระอรหตนนทานก แสดงไวโดยนยวา 'โย โข อาวโส ราคกขโย' เปนตน ดวย เหมอนกน๒ ยงม (ผด) อะไร ๆ ตอไปอก คอ (การกลาวเพยง แตวาความสนกเลสเปนนพพานนนไมชอบ) เพราะโทสคอพระนพพาน กลายเปนธรรมชาตมชวกาลอนสนเปนตนไป จรงอย เมอเปนอยาง นน พระนพพานกถงซงความเปนธรรมชาตมชวาลอนสน ความ เปนธรรมชาตมลกษณะแหงสงขตธรรม และความเปนธรรมชาตทจะ พงบรรลไดโดยไมแยแสถงสมมาวายามะไปเสยดวย อนง เพราะ ความเปนธรรมชาตมลกษณะแหงสงขรธรรมนนแล พระนพพานก (เลย) ถงซงภาวะคอเปนธรรมชาตนบเขาในสงขตธรรมไป เพราะ เปนธรรมชาตนบเขาในสงขตธรรม ก (เลย) ถงซงภาวะคอเปน ธรรมชาตถกไฟมราคะเปนตนเผาเอาได เพราะเปนธรรมชาตถกเผา ก (เลย) ถงซงภาวะคอเปนทกขไปเสยดวย" หากมคาแยงอกวา "โทษไมม เพราะความเปนไป (แหง ๑. ส. สฬา. ๑๘/๓๑๑ ๒. อธบายตามนยมหาฎกาวา พระอรหตนนเกดขนในทสดแหงความสนกเลส สวน พระนพพานเปนธรรมชาตทมอย ซงบคคลจะพงถงเขา ไมใชสงทจะพงทาใหเกดได พระบาลใชศพท ราคกขโย โทสกขโย โมหกขโย อยางเดยวกน แตความหมายตาง กน คอหมายถงพระอรหต แปลวาความสนราคะ โทสะ โมหะ ถาหมายถงพระนพพาน แปลวา ธรรมทสนราคะ โทสะ โมหะ เพราะมาถงพระนพพาน กเลสจงสน (หรอวา หนวงพระนพพานเปนอารมณ กเลสจงสน) เพราะฉะนน ขยะ ถาแปลแตวา ความ สน กเปนนพพานไมได (?)


กเลส) ชอวาไมมอกตอไป จาเดนแตความสน (ครงสดทาย) อนใด ความสนอนนนเปนนพพาน' ดงนไซร คาแกพงมวา "หามได เพราะไมมความสนเชนนน๑ ประการหนง เพราะแมมความสนนนก ไมลวงโทษมประการดงกลาวแลว และเพราะอรยมรรคจะกลายเปน นพพานไปดวย จรงอย อรยมรรคยอมยงโทษทงหลายใหสน เพราะ ฉะนน ทานจงเรยก ขโย (ดวย) และตงแตนนไป ความเปนไป (แหงโทษ) กไมมอกตอไปดวยแล แตวาเพราะพระนพพานนนเปน อปนสย (คอเปนทอาศยมน๒) โดยปรยาย แหงขย (คอมรรค) ทไดแกอนปปตตนโรธ (นโรธคอความไมเกดขน) พระนพพานนน ทานจงเรยกวา ขโย (ดวย) โดยโวหารอนเปนอปจาร (คอเกยว ของกนกบ) สงซงมพระนพพานเปนอปนสย๓" หากมคาถามวา 'เพราะเหตไร พระนพพานนนพระผมพระภาค เจาจงไมตรสโดยสรปเสยทเดยว ?" ดงนไซร คาแกพงมวา "เพราะ พระนพพานเปนธรรมสขมนก กแลความทพระนพพานนนเปนธรรม สขมนก เปนความทสาเรจ (คอปรากฏทวไป) แลว เพราะเปน เหตนามาซงความเปนผขวนขวายนอยแหงพระผมพระภาคเจา และ ๑. มหาฎกาขยายความวา ความสนทจะพงกาหนดแนวา นแหละเปนอารมณแหงมรรค- ญาณผลญาณ ไมม (แตพระนพพานม ?) ๒. ทางอภธรรม อป (ในบทอปนสสยปจจโย) มอรรถวา ยง วา มน ๓. ควรทราบในทนอกวา ขโย นน เปนไดทงมรรคผลและนพพาน เปนมรรคแปลวา เปนเครองสนหรอเปนเหตสน เปนผลแปลวาความสน เปนนพพานแปลวาทสน ดง กลาวแลวในเชงอรรถ ๒ หนา ๑๙๘


เพราะเปนธรรมทตองเหนดวยอรยจกษ๑ เพราะเหตนน๒ พระนพพาน นนน จงเปนธรรมชาตไมทวไป เพราะเปนธรรมอนบคคลผเพยบ พรอมดวยมรรค (เทานน) จะพงถงได เปนธรรมชาตไมมแดนเกด เพราะไมมเบองตนเบองปลาย" หากมคาแยงวา "พระนพพาน มใชธรรมชาตไมมแดนเกด เพราะเมอมมรรคจงมได" ดงนไซร คาแกพงมวา "หามได เพราะ พระนพพานมใชธรรมชาตทมรรคจะพงใหเกดขนได แทจรง พระ นพพานนน เปนธรรมชาตทบคคลพงถงดวยมรรคเทานน มใชมรรค จะพงใหเกดขนได เพราะฉะนน พระนพพานจงชอวาไมมแดนเกดแท เพราะไมมแดนเกด จงไมมชรามรณะ เพราะไมมแดนเกดและชรา มรณะ จงเทยง" หากมคาเสนออกวา "แมอณเปนตน๓กถงซงภาวะอนเทยง ดง ๑. ทวาเปนเหตนามาซงความเปนผขวนขวายนอยนน ทานเลงถงพระราพง เมอตรสร แลวใหม ๆ วา ธรรมทไดตรสรน สขมลมลกนก ยากทคนมกเลสจะเหนได จงไม ทรงขวนขวายทจะทรงแสดงธรรมในตอนแรก ๆ สวนขอทจะตองเหนดวยอรยจกษนน เลงถงพระบาลในมาคณฑยสตร [มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก] ทตรสแกมาคณฑย- พราหมณวา เขายงไมมอรยจกษทจะเหนพระนพพานได ๒. อตทายศพท สทธา เขาใจวาเปนเหต ๓. อณอาทน มหาฎกาไขออกไปเปน ๔ คอ อณ ปกต กาล ปรส แลวกลงอาทไว ดวย สอวายงมอะไรตอไปอก สงเหลานลกทธอนถอวา เทยงแทไมแตกดบ และ เปนตวอานาจบนดาลโลกใหเกดขนและเปนไปอยเสมอ อณ พบคาอธบายสน ๆ วา อณห โลโก ปวตตต - โลกยอมเปนไปดวยอณทงหลาย ปกต สงสกฤตเปนประกฤต หมายถง สงทเปนมลเดมของสงตาง ๆ ปรสะ เปนชอหนงแหงอาตมน สวนกาล [นาจะตรง กบทไทยเราเรยกพระกาล] เปนผสรางและผทาลายสตวดวย


พระนพพาน" ฉะนไซร คาสนองไขพงมวา "อณเปนตนนนชอวา เทยงหามได เพราะไมมเหต (ทจะใหเขาถง)" หากมคาเสนอยา อกวา "เพราะพระนพพานเทยง สงเหลานนกเทยง" ฉะนไซร คา สนองไขกพงมวา "หามได เพราะสงเหลานนไมเขาลกษณะแหงเหต (มความเปนธรรมทพงมงหมายปรารถนาไดเปนตน)" หากมคาเสนอ อกวา "สงเหลานนจดเปนเทยง เพราะไมมเหตใหเกดขนเปนตน เหมอนพระนพพาน" ฉะนไซร คาสนองไขพงมวา "หามได เพราะ อณเปนตนไมสมฤทธผล (คอไมอานายผลใหปรากฏ ?) อนพระนพพานนเทานนเทยงแท เพราะมสภาวะคอความถกตอง (ชอบดวยเหตผล) ดงกลาวแลว เปนอรป เพราะลวงเสยซงสภาวะ แหงรป (มความเสอมโทรมเปนตน) มใชสงไมมอยโดยปรมตถ เพราะเปนสงทพงบรรลไดดวยญาณวเศษทสาเรจดวยความบากบนอนไม ยอหยอน และเพราะเปนพระดารสของพระสพพญเจาดวย จรงอย พระสพพญเจาไดตรสคานไววา "มอย ภกษทงหลาย ธรรมชาต อนไมเกด ไมเปน อนเหตอะไร ๆ มไดทาขน อนปจจยอะไร ๆ มได แตงขน*" ดงน * การททานกลาวทกขนโรธวา เปนนพพาน นอยางไรอย เราเขาใจกนมาวา อรยสจ เปนระบบเหตกบผล คอทกขเปนผล สมทยเปนเหตค ๑ นโรธเปนผล มรรคเปนเหต ค ๑ แตสวนพระนพพานหาไดอยในระบบเหตผลไม อกอยางหนง ศพททหมายถง มรรคกได ผลกได นพพานกได อาจารยสอนใหแปลตางกน ดงศพท ขโย ทกลาว แลว ในเชงอรรถ ๓ หนา ๑๙๙ เพราะฉะนน นโรธ ถาเปนนพพาน กตองแปลวา "ธรรมเปนทดบ" แตเราแปลกนมาแตวา "ความดบ" อนหมายถงผล ยงไมเคยม นกปราชญผใดคดคานเลยวาแปลผด


นเปนคาวนจฉยขอทสาคญในทกขนโรธนเทศ [ทกขนโรธคามนปฏปทานเทศ] กและ ธรรม (คออรยมรรค) ๘ ทตรสไวในนเทศแหงทกข- นโรธคามนปฏปทา (น) เปนอนแจมแจงโดยใจความแลวแท แม ในขนธนเทศกจรง แตวาในทนขาพเจาจะกลาวเพอใหทราบความ แปลกกนแหงธรรมทง ๘ นน อนเปนไปในขณะเดยวกน [สมมาทฏฐ] แทจรง (วา) โดยสงเขป ปญญาจกษอนมพระนพพานเปน อารมณ ถอนอวชานสยขนได แหงพระโยคผปฏบตเพอแทงตลอดซง สจจะ ๔ (นนแล) ชอสมมาทฏฐ สมมาทฏฐนน มความเหนชอบ เปนลกษณะ มอนประกาศความจรงแทเปนรส มการทาลายความมด คออวชาเสยไดเปนปจจปฏฐาน [สมมาสงกปปะ] ความยกจตขนเฉพาะสทางไปพระนพพาน อนสมปยตดวยสมมา- ทฏฐนน กาจกมจฉาสงกปปะออกเสยได แหงพระโยคผมทฏฐอนถง พรอมแลวอยางนน ชอสมมาสงกปปะ สมมาสงกปปะนน มความ ยกจตขนถกทางเปนลกษณะ มอปปนา (ความตรกแนวอยในทาง*) เปนรส มการละมจฉาสงกปปะไดเปนปจจปฏฐาน [สมมวาจา] ความงดเวนจากมจฉาวาจา อนสมปยตดวยสมมาสงกปปะนน * ในอภธรรมกลาว อปปนา เปนศพทปรยายหนงแหงวตก


แหละ ถอนวจทจรตขนเสยไดแหงพระโยคผเหนอย (ดวยสมมาทฏฐ) และตรกหอย (ดวยสมมาสงกปปะ) อยางนน ชอสมมาวาจา สมมา- วาจานนมความกาหนดถอเอา (คอประมวลสมปยตธรรมไว) เปน ลกษณะ มความละเวนเปนรส มความละมจฉาวาจาไดเปนปจจปฏฐาน [สมมากมมนตะ] ความงดเวนจากกายทจรตมปาณาตบาตเปนตน อนสมปยตดวย สมมาวาจานนแหละ ตดมจฉากมมนตะไดขาด แหงพระโยคผเวนอย (ดวยสมมาวาจา) อยางนน ชอสมมากมมนตะ สมมากมมนตะนน มการพยง (สมปยตธรรม) ไวเปนลกษณะ มความละเวนเปนรส มการละมจฉากมมนตะไดเปนปจจปฏฐาน [สมมาอาชวะ] สวนความงดเวนจากมจฉาอาชวะ อนสมปยตดวยความงดเวน ทเปนความหมดจดแหงสมมาวาจาและสมมากมมนตะนน* เขาไปตด เสยไดซงอเนสนา มความลอลวงเปนตน แหงพระโยคนน อนใด ความงดเวนนน ชอสมมาอาชวะ สมมาอาชวะนน มความสะอาด (แหงอาชวะ) เปนลกษณะ มอนยงอาชวะทชอบธรรมใหเปนไป เปนรส มการละมจฉาอาชวะเสยไดเปนปจจปฏฐาน [สมมาวายามะ] ลาดบนน วรยารมภะอนอนรปแกสมมาอาชวะนน สมปยตดวย * ปาฐะเรยงแยกไวเปน สมมาวาจา กมมนตาน คลาดเคลอน ทถกเปนบทสมาส คอ สมมาวาจากมมนตาน


สมมาอาชวะนนแหละ ตดโกสชชะเสยไดขาด แหงพระโยคนน ผตง มนอยแลวในภมแหงศล กลาวคอ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะนน อนใด วรยารมภะนนชอสมมาวายามะ สมมา- วายามะนน มการประคอง (จต) ไวเปนลกษณะ มสมมปปธาน ๔ อนยงอกศลธรรมทยงไมเกดมใหเกดขนเปนตนเปนรส มอนละมจฉา- วายามะเสยไดเปนปจจปฏฐาน [สมมาสต] ความไมลมแหงใจ อนสมปยตดวยสมมาวายามะนนแหละ กาจด มจฉาสตออกเสยได แหงพระโยคนน ผเพยรพยายามอยอยางนน ชอ สมมาสต สมมาสตนนมการตง (สต) ไวมนเปนลกษณะ มความ ไมลมเปนรส มการละมจฉาสตไดเปนปจจปฏฐาน [สมมาสมาธ] เอกคคตาแหงจต อนสมปยตดวยสมมาสตนนแหละ ทาลายมจฉา- สมาธเสยได แหงพระโยคนนผมจตอนสตชนยอดเยยมรกษาอยอยางนน ชอสมมาสมาธ สมมาสมาธนนมความไมสายไป (แหงจต) เปน ลกษณะ มอนตง (จต) ไวมนเปนรส มการละมจฉาสมาธได เปน ปจจปฏฐาน แล นเปนนยะในทกขนโรธมนปฏปทานเทศ วนจฉยคาวาชาตเปนตน ในอรยสจน บณฑตพงทราบ ดง กลาวมาฉะน


[โดยกจแหงญาณ] ขอวา 'โดยกจแหงญาณ' ความวา บณฑตพงทราบวนจฉย โดยกจแหงสจจญาณ (ความรอรยสจ) ดวย กสจจญาณม ๒ คอ อนโพธญาณ (ความรโดยรตาม) ๑ ปฏเวธญาณ (ความรโดย ตรสร) ๑ ในญาณ ๒ อยางนน อนโพธญาณ เปนโลกยะ เปนไปใน นโรธและมรรค ดวยอานาจการไดฟงกนมาเปนตน ปฏเวธญาณ เปน โลกตระ ทานโรธใหเปนอารมณแลว ตรสรสจจะทง ๔ ไดโดยกจ (มกาหนดรสจจะเปนตน) ดงพระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย ผใด เหนทกข ผนนยอมเปนทกขสมทยดวย ยอมเหนทกขนโรธดวย ยอม เหนทกขนโรธคามนปฏปทาดวย"๑ ดงนเปนตน คาบาลแหงน บณฑต พง (นามา) กลาวใหหมดเถด อนกจแหงปฏเวธญาณนน จกม แจงใน (ตอนวาดวย) ญาณทสสนวสทธ กแล สจจญาณทเปน โลกยะนใด ในโลกยญาณนน ทกขญาณ (ความรในทกข) ยอม ยงสกกายทฏฐอนเปนไปดวยอานาจความครอบงาเอาไวอยางกลมรมให กลบ สมทยญาณ (ความรในสมทย) ยอมยงอจเฉททฏฐใหกลบ นโรธญาณ (ความรในนโรธ) ยอมยงสสสตทฏฐใหกลบ มรรค- ญาณ (ความรในมรรค) ยอมยงอกรยทฏฐใหกลบ๒ นยหนง ทกข- ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๗. ๒. มหาฎกาชวยอธบายวา ทกขญาณยงสกกายทฏฐใหกลบ คอวาละสกกายทฏฐได เพราะเหนรางกายเปนแตกองสงขารลวน ๆ สมทยญาณ ยงอจเฉททฏฐใหกลบ เพราะ เหตผลสมพนธกนอยไมขาดสาย นโรธญาณยงสสสตทฏฐใหกลบ เพราะเหนวาเมอเหต ดบ ผลกดบ มรรคญาณยงอกรยทฏฐใหกลบ เพราะเหนอตตการ (การกระทาของตน การสรางสรรคโดยตนเอง ?) อยางประจกษ


ญาณ ยงความปฏบตผดในผล กลาวคอความสาคญวายงยน วางาม วาเปนสข วาเปนตวตน ในขนธทงหลายอนปราศจากความยงยน ความงาม ความเปนสข ความเปนตวตน ใหกลบ สมทยญาณ ยง ความปฏบตผดในเหต อนเปนไปโดยความนบถอในสงทมใชเหตวา เปนเหต เชนวา "โลกยอมเปนไปโดยทานผเปนใหญ (พระอศวร) โดยสงทเปนประธาน โดย (พระ) กาล และโดยสภาวะ (ความ เปนเอง) เปนตน๑ ใหกลบ นโรธญาณ ยงความปฏบตผดในนโรธ อนไดแกความถอวา ความหลดพน๒ (ม) ในอรปโลกและในโลก- ถปกา (ภมทถอวาเปนยอดโลก) เปนตน๓ ใหกลบ มรรคญาณ ยง ความปฏบตผดในอบาย ทเปนไปโดยอานาจความถอในสงทมใชทาง แหงวสทธ อนตางโดยกามสขลลกานโยคและอตตกลมาถานโยค วา เปนทางแหงวสทธ ใหกลบ เพราะเหตนนทานจงกลาวคาประพนธน ๑. มหาฎกาวา พวกทถอวาพระอศวรเปนผตกแตงโลก เรยกวา อสสรการณ (ถอวา พระอศวรเปนเหต) พวกทถอวา โลกปรากฏขนโดยสงทเรยกวาประธาน (เรยก ปกต หรอ ประกฤตกม) และประธานนนกซอนอยในโลกนเอง เรยกวาปธานการณ (ถอวาประธานเปนเหต) พวกทถอวาพระกาลสรางสตว พระกาลสงหารสตว ฯ ล ฯ เรยกวากาลวาท พวกทถอวาโลกเปนตากสภาวะ คอเปนของมนเอง เชน ความแหลม ของหนาม ความกลมของผลมะขวด ความมลายหลาก ๆ ของเนอนกและงเปนตน เรยก วาสภาวาท ฯ ล ฯ ๒. ปาฐะพมพไวเปน อปปวตต. . . แตในมหาฎกาเปน อปวคค. . . และไขวา โมกข ๓. มหาฎกาวา ความถอวาความหลดพนมอยในอรปโลก เชนความถอของอทกดาบส และอาฬารดาบสเปนตน ความถอวาความหลดพนมในโลกถปกา เชนความถอของพวก นครนถเปนตน โลกถปกา - ยอดโลก นาจะไดกนกบ ภวคคะ - ยอดภพ ในคมภรฝายเรา ดงคา วา ภวคคพรหม - พรหมในภพสงสด


ไววา นรชนยงไมรแจงสจจะทงหลายอยตราบใด เขาก ยงหลงงมอยในเรองโลก ในเหตเกดแหงโลก ในนพพานอนเปนทดบแหงโลก และในอบาย (เครองเขาถง) นพพานนน อยตราบนน วนจฉยโดยกจแหงญาณในอรยสจน บณฑตพงทราบดงกลาวมา ฉะนประการหนง [โดยประเภทแหงธรรมทนบเขาในอรยสจ] ขอวา "โดยประเภทแหงธรรมทงหลาย ทอยภายใน (คอนบ เขาในอรยสจ)" ความวา เวนตณหาและอนาสวธรรมทงหลายเสย (โลกย) ธรรมทเหลอทงปวงนบเขาในทกขสจ ตณหาวจรต ๓๖ นบ เขาในสมทยสจ นโรธสจไมเจอปน (กบอะไร) โดยมข (หวหนา) คอสมมาทฏฐ วมงสทธบาท ปญญนทรย ปญญาพละ และธรรมวจย- สมโพชฌงค นบเขาในมรรคสจ โดยอปเทส (ขออาง) คอสมมา- สงกปปะ วตก ๓ มเนกขมมวตกเปนตนนบเขาในมรรคสจ โดย อปเทสคอสมมาวาจา วจสจรต ๔ นบเขาในมรรคสจ โดยอปเทสคอ สมมากมมนตะ กายสจรต ๓ นบเขาในมรรคสจ โดยมขคอสมม- อาชวะ ความมกนอย และความสนโดษนบเขาในมรรคสจ๑ หรอ อนง สทธนทรย สทธาพละ และฉนททธบาทกนบเขาในมรรคสจ ๑. มหาฎกาชวยอธบายวา เมอความมกนอยและความสนโดษม สมมาอาชวะจงม เพราะเหตนน ความมกนอยและความสนโดษทานจงนบเขาในสมมาอาชวะ


เพราะสมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ ทงหมดนนเปน อรยกนตศล และเพราะอรยกนตศลเปนธรรมทพงรบไวดวยมอคอ ศรทธา เพราะเหตทสทธนทรย สทธาพละ และฉนททธบาทม ศลจง ม๑ โดยอปเทสคอสมมาวายะมะ สมมปธาน ๔ วรยทธบาท วร- ยนทรย วรยพละ และวรยสมโพชฌงค นบเขาในมรรคสจ โดย อปเทสคอสมมาสต สตปฏฐาน ๔ สตนทรย สตพละ และสตสม- โพชฌงค นบเขาในมรรคสจ โดยอปเทศคอสมมสมาธ สมาธ ๓ ม สวตกกสวจารสมาธเปนตน จตตสมาธ (คอจตตทธบาท) สมาธนทรย สมาธพละ ปตสมโพชฌงค๒ ปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงค และอเบกขาสมโพชฌงค นบเขาในมรรคสจแล วนจฉยโดยประเภทแหงธรรมทงหลายทอยภายในอรยสจน บณ- ฑตพงทราบดงกลาวมาฉะนประการหนง [โดยอปมา] ขอวา โดยอปมา ความวา กแลทกขสจ พงเหนเหมอนของ หนก สมทยสจเหมอนการถอของหนก นโรธสจเหมอนการวางของ หนก มรรคสจเหมอนอบาย (คอวธ) วางของหนก อนงทกขสจ เหมอนโรค สมทยสจเหมอนเหตของโรค นโรธสจเหมอนความหาย ๑. อรยกนตศล คอองคมรรคทง ๓ นน จะยงยนอยในสนดานของพระอรยเจา กดวย มออนเหนยวแนนคอศรทธา เพราะฉะนน สทธา ทานจงนบเขาในองคมรรคขอน สวน ฉนทะ เปนคณตดตามศรทธา จงพลอยถกนบเขาดวย ๒. ปาฐะพมพไวเปน . . .สมาธ อเบกขาสมโพชฌงคาน คลาดเคลอน ทถกเปนบท สมาส ตองเรยงตดกนเปน . . . สมาธอเปกขา. . .


โรค มรรคสจเหมอนยา หรอวาทกขสจเหมอนขาดแคลนอาหาร สมทยสจเหมอนฝนไมด๑ นโรธสจเหมอนมอาหารสมบรณ มรรคสจ เหมอนฝนด๒

สจจะ ๔ น บณฑตพงทราบโดยประกอบ (ความ) อปมา ดวยคนมเวร มลแหงเวร ความถอนเวร และอบายถอนเวร ดวย ตนไมมพษ รากของตนไม การตดราก และอบายตดรากนน ดวยภย มลแหงภย ความปราศภย และอบายบรรลความปราศภยนน ดวยฝงใน หวงนาใหญ ฝงนอก และความพยายามทให (ขามหวง นาไป) ถงฝงนอกนน บางกได๓

วนจฉยโดยอปมาในอรยสจน บณฑตพงทราบดงกลาวฉะน [โดยจตกกะ - เปนและไมเปนอรยสจ ๔] ขอวา โดยจตกกะ ความวา กในอรยสจ ๔ น สงทเปนทกข (แต) ไมเปนอรยสจกม สงทเปนอรยสจ (แต) ไมเปนทกขกม สงทเปนทงทกขทงอรยสจกม สงทไมเปนทกข ไมเปนอรยสจกม ใน อรยสจทเหลอมสมทยเปนตนกนยน๔

๑. ทพพฏ - ฝนชว คอฝนไมด หมายความวาแลง หรอตกมากเกนไป ๒. ถานโรธอรยสจ ไดแกนพพาน ดงทานวาไวขางตน ภารนกเขปน โรควปสโม สภกข มตองแปลวา เปนท . . . ไปเปนแถวหรอ ? ๓. มหาฎกาชวยขยายความอปมาขอหนงวา เวรไดแกพยาบาทหรอความเปนศตรกน ความถอนเวร คอความระงบเวร ไดแกเมตตา อบายถอนเวร ไดแกสงคหวตถทงหลาย นอกนนไมขยาย ๔. เชนวา เปนสมทยแตไมเปนอรยสจกม เปนอรยสจแตไมเปนสมทยกม เปนทง สมทยทงอรยสจกม ไมเปนสมทยไมเปนอรยสจกม ฯ ล ฯ


ในจตกกะนน ธรรมทงหลายทสมปยตกบมรรคและสามญผล ทงหลาย ชอวาเปนทกข เพราะเปนสงขารทกข ตามพระบาลวา 'สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข' แตไมเปนอรยสจ๑ นโรธเปนอรยสจ แตไมเปนทกข สวนอรยสจ ๒ นอกน (คอสมทยและมรรค) พง เปนทกขกได เพราะไมเทยง แตวาพระโยคาวจรอย (ประพฤต) พรหมจรรยในพระผมพระภาคเจานนเพอกาหนดรทกขใด มใชเปน ทกขโดยความเปนทกขอยางนน (คอวาเปนทกขเพราะไมเทยง มใช เปนทกขโดยเปนปรญไญยธรรม) สวนอปาทานขนธ ๕ เวนแตตณหา๒

เปนทงทกขทงอรยสจ โดยอาการทงปวง๓ ธรรมทงหลายทสมปยต กบมรรคแลเสามญผลทงหลาย ไมเปนทกขโดยความเปนทกขสาหรบ กาหนดรแหงพระโยคาวจรผอย (ประพฤต) พรหมจรรยในพระผม พระภาคเจา (คอไมเปนทกขโดยเปนปรญไญยธรรม แตเปนทกขโดย เปนสงขารทกข ดงกลาวในบทแรก) (ทง) ไมเปนอรยสจ วนจฉยในอรยสจนโดยจตกกะ โดยประกอบความเขาตามควร ในอรยสจอนมสมทยเปนตนดวย บณฑตพงทราบโดยนยดงกลาวมาฉะน ๑. มรรคสมปยตธรรมและสามญผล ยงเปนสงขรธรรม จงยงเปนสงขารทกข มเกด มดบ แตไมเปนอรยสจ เพราะไมเขาลกษณะเปนปรญไญยธรรม ปหาตพพธรรม อสงขตธรรมและนยยานธรรม ตามกจของอรยสจ ๒. เพราะตณหาเปนอรยสจขอหนงตางหาก คอเปนสมทย ๓. คอไมมยกเวนอะไร


ประการหนง*

[โดยวางเปลา] ในสองขอวา 'โดยวางเปลาและโดยอยางตาง ๆ มอยางเดยว เปนตน' น พงทราบวนจฉยโดยวางเปลากอน เพราะ (เมอวา) โดยปรมตถ สจจะทงสน บณฑตพงทราบวาเปนของวางเปลา เพราะ ไมมผรสก ผทา (คอผสราง) ผดบ และผเดน เหตนนนกปราชญ จงกลาวคาประพนธนไววา "อนทกขมอยแท แตใคร ๆ ผรบทกขไมม ผทา ไมม แตการกระทามอยแท ความดบมอย แต คนผดบไมม ทางมอย แตผเดนไมม" อกนยหนง * มหาฎกาชวยบอกขอธรรมทเปนและไมเปนในอรยสจขอตอไปโดยสงเขปวา กเลส ทเหลอ (นอกจากตณหา) จดเปนสมทย เพราะอรรถวาทาใหเกด (ทกข) แตไมเปน อรยสจ นโรธเปนอรยสจแตไมเปนสมทย อก ๒ คอทกขและมรรคพงเปนสมทยกได เพราะเปนปจจยแหงผลของตน แตไมใชเปนสมทยโดยเปนปหาตพพธรรม ตณหาเปน ทงสมทยทงอรยสจโดยประการทงปวง มรรคสมปยตธรรมและสามญผล ไมเปนสมทย ทจะตองละ และไมเปนอรยสจ สงขารนโรธและนโรธสมาบต เปนนโรธแตไมเปนอรยสจ สมทยเปนอรยสจ แตไมเปนนโรธ อก ๒ คอทกขและมรรคพงเปนนโรธกได เพราะมสภาวะเปนขณนโรธ คอดบไปในขณะ แตไมใชนโรธทจะตองทาใหแจง อสงขตธาต เปนทงนโรธทง อรยสจ (มรรคสมปยตธรรมและสามญผล ไมเปนนโรธไมเปนอรยสจ) องคมรรคอนจากอรยมรรค เปนมรรคแตไมเปนอรยสจ นโรธเปนอรยสจแตไม เปนมรรค อก ๒ คอ ทกขและสมทย พงเปนมรรคกไดเพราะเปนทางใหไปสภพ แต ไมใชมรรคทจะตองทาใหมขน นโรธคามนปฏปทา เปนทงมรรคทงอรยสจ โดย ประการทงปวง (มรรคสมปยตธรรมและสามญผล ไมเปนมรรคไมเปนอรยสจ)


ความวาง๑ในสจจะ ๔ นน พงทราบดงน คอ สจจะ สองขางตน วางจากความยงยน ความงาม ความ สข และความเปนตวตน อมตบท (คอนโรธ) วางจากความเปนตวตน มรรคเวนวางจากความ ยงยน ความสข และความเปนตวตน หรอวาสจจะ ๓ วางจากนโรธ และนโรธกวางจากสจจะ ๓ ทเหลอ หรอวาในสจจะ ๔ น สจจะทเปนเหตวางจากสจจะทเปนผล เพราะ ไมมทกขในสมทย และไมมนโรธในมรรค (เหต) การวมครรภกบ ผล ดงเชนปกต (หรอประกฤต) ของพวกปกตวาทไม๒ และผล เลากวางจากเหต เพราะทกขกบสมทยและนโรธกบมรรครวมกลมกน ไมได (ผล) หารวมอยในเหต เปน 'เหตผล - ผลรวมเหต' ดง เชนทวอณกผล (ผลเกดแตอณ ๒ ) เปนตน ของพวกสมวายวาท ไม๓ เพราะเหตนน นกปราชญจงกลาวคาประพนธนไววสา ๑. ปาฐะพมพไวเปน สตตา เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกเปน สตา ๒.-๓. วาทะของนกปราชญนอกพระศาสนาตาง ๆ น ไมทราบวามตารากลาวไวโดยละเอยด ทไหน กไดแตอาศยมหาฎกา ซงทานกกลาวแตยอ ๆ อานเขาใจบางไมเขาใจบาง นก ปราชญพวกปกตวาทกลาววา ปกต (สงสกฤต เปนประกฤต คอสงทเปนมลเดม) เปน ตวเหต เรยกประธานกม สงทงหลายทนบวาเปนผลของปกตนน เมอยงมไดแยกตว ออกมา กรวมอยกบปกต คอเปนตวปกตนนเอง จงวา 'ปกตรวมครรภกบสง เหลานน' แตเหตคอสมทยและมรรคหารวมครรภกบผลคอทกขและนโรธอยางนนไม พวกสมวายวาทกคลายกน คอ กลาววา ผลรวมตดอยในเหตได คลายกบวาเปน อนเดยวกน เชนวาผนผารวมตดอยในเสนดาย เสอรวมตดอยในหญากก สวนอณนน พวกนกลาววาเปนตวเหตทใหโลกเปนไป ผลของอณนนเรยกวาอณกะ ถาอณทเปนเหต ม ๒ ผลกเรยกทวอณกะ ถาอณทเปนเหตม ๓ ผลกเรยกตอณกะ ฯ ล ฯ รวมตดอยใน อณเปนเหตนนเอง แตสจจะทเปนผลหารวมตดอยในสจจะทเปนเหตอยางนนไม


ในสจจะ ๔ น สจจะ ๓ วางจากนโรธ นพพต (คอนโรธ) เลา กวางจากสจจะ ๓ นน สจจะท เปนเหตวางจากสจจะทเปนผล สจจะทเปนผลนน เลากวางจากสจจะทเปนเหต พงทราบวนจฉยโดยวางเปลาดงกลาวมาฉะนกอน [โดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตน] ขอวา โดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตน ความวา กแลใน สจจะ ๔ น ทกขทงหมดเปนอยางเดยวโดยเปนปวตต (ความหมนไป แหงสงสาร) เปน ๒ โดยเปนนามและรป เปน ๓ โดยตางแหงอปปต- ภพ คอกามภพ รปภพ อรปภพ เปน ๔ โดยแยกตามอาหาร ๔ (ทเปนปจจย) เปน ๕ โดยแตกเปนอปาทานขนธ ๕ สวนสมทย เปนอยางเดยว โดยเปนปวตตกะ (ผยงสงสารไห หมนไป) เปน ๒ โดยเปนสมปยตกบทฏฐและไมสมปยตกบทฏฐ เปน ๓ โดยตางแหงกามตณหา ภวตณหา วภวตณหา เปน ๔ โดยเปน โทษทพงละดบมรรค ๔ เปน ๕ โดยแยกเปนความมงยนดในอารมณ ๕ มมงยนดในรปเปนตน* เปน ๖ โดยแตกเปนกองตณหา ๖ สวนนโรธ เปนอยางเดยว โดยเปนอสงขตธาต แตโดยปรยาย เปน ๒ โดยเปนสอปาทเสสและอนปาทเสส เปน ๓ โดยเปนความสญ ไปแหงภพ ๓ เปน ๔ โดยเปนธรรมทพงบรรลดวยมรรค ๔ เปน ๕ * มหาฎกาแกเปน ๒ นย นย ๑ วา ในขนธ ๕ มรปขนธเปนตน นย ๑ วา ในอารมณ ๕ มรปารมณเปนตน


โดยเปนความหายไปแหงความมงยนด ๕ เปน ๖ โดยมความ ทาลายไปแหงกองตณหา ๖๑

สวนมรรค เปนอยางเดยว โดยเปนภาเวตพพธรรม๒ เปน ๒ โดยแยกเปนสมถะและวปสนา หรอโดยแยกเปน ทสสนะ (คอโสดา- ปตตมรรค) และภาวนา (คอสกทาคามมรรค อนาคามมรรค อรหต- มรรค) เปน ๓ โดยตางแหง (ธรรม) ขนธ ๓ แทจรง มรรคน เพราะเหตทมองคเปนสวนยอย ทานจงสงเคราะห (คอรวมเขา) ดวย (ธรรม) ขนธ ๓ ซงเปนสวนรวม เหมอนเมองรวมเขาดวย แควนฉะนน ดงพระธมมทนนาเถรกลาว (แหปญหาของวสาขอบาสกป วา "ดกรอาวโสวสขะ ขนธ ๓ ทานมไดสงเคราะหเขาดวยอรย- มรรคมองค ๘ ดอก แตวาอรยมรรคมองค ๘ ตางหาก ทานสงเคราะห เขาดวยขนธ ๓ ดกรอาวโสวสาขะ สมมวาจาใดดวย สมมกมมนตะ ใดดวย สมมาอาชวะใดดวย ธรรม (๓) น ทานสงเคราะหดวย สลขนธ สมมาวายามะใดดวย สมมสตใดดวย สมมาสมาธใดดวย ธรรม (๓) น ทานสงเคราะหดวยสมาธขนธ สมมทฏฐใดดวย ๑. ฉตณหากายเภทโต เภท มความเปน ๒ คอ แตกตางกได แตกทาลายกได ตรงนตองแปลวาแตกทาลาย จงจะเขากบเรอง ๒. เรองอรยสจเปน ๑ น ทานกลาวอยางไรอย ฟงของทานไมออก เมอชทกขเปน ปวตต สมทยเปนปวตตกะแลว กนาจะชนโรธเปนนวตต มรรคเปนนวตตกะ ไปแนว เดยวกน ซงกเคยกลาวมาแลวในตอนตน แตทานกลบแยกแนวไปชนโรธเปนอสงขต- ธาต มรรคเปนภาวตพพธรรม หรอเมอจะชโดยกจ ดงทวามรรคเปนภเวตพพธรรม กนาจะชทกขเปนปรญไญยธรรม สมทยเปนปหาตพพธรรม และนโรธเปนสจฉ- กาตพพธรรม เขาแนวกน


สมมาสงกปปะใดดวย ธรรม (๒) น ทานสงเคราะหดวยปญญา ขนธ๑" ดงน เพราะในอรยมรรคน ธรรม ๓ มสมมาวาจาเปนตน เปนศลแท เพราะเหตนน ธรรม ๓ นนทานจงสงเคราะหเขาดวนสลขนธ โดย ความมชาตเสมอกน กแลในบาล ทานทานเทศไวโดยภมมวจนะวา 'สลกขนเธ' กจรง แตกพงทราบเนอความโดยเปนกรณเวจนะ (คอเปนสลกขนเธน) เถด๒

สวนในธรรม ๓ มสมมาวายามะเปนตน สมาธมอาจแนบแนน โดยความเปนหนงแนในอารมณโดยธรรมดาของตนได ตอเมอวรยะ ทากจคอประคอง (จต) ไวใหสาเรจ และสตทากจคอไมฟนเฟอนไป ใหสาเรจอย (สมาธ) เปนธรรมไดรบอปการะ (ดงนน) แลว จง อาจ (แนบแนนได) (ตอไป) นเปนอปมาในธรรม ๓ นน เหมอนอยางวาในสหาย ๓ คนผเขาไปสอทยานดวยประสงควาจกเลนนกขตฤกษ ตางวาสหาย ผหนงเหนตนจาปามดอกบานงาม กเออมมอขนไป แตเกบไมถง คนท ๑. จลเวทลลสตร ม. ม. ๑๒/๕๔๙ ๒. สานวนบาลทานนยมใชวา 'สงเคราะหดวย. . .' แตปาฐะตรงนในฉบบททานพบ เปนรปสตมวภตอนแปลวา ใน. . . ทานจงบอกอยอยางนน นาสงเกตวาโบราณาจารยทาน เคารพพระบาลนก ไมกลาแมแตจะบอกวาปาฐะนคลาดเคลอน แตในบาลฉบบของเรา เปน สลกขนเธน สมาธกขนเธน ปากขนเธน เรยบรอยแลว จะเปนมาแตเดม หรอทานผชาระภายหลงแกกไมทราบ สวนสานวนไทยกลบนยมพดวา 'สงเคราะห ใน . . .


สองจงกมตวลงใหหลงแกสหายผนน สหายผนนแมยนอยบนหลงสหาย ทสองแลว แตตวยงโงนเงน กยงเกบไมได ทนสหายอกคนหนงจงเอยง ไหลใหสหายผนน สหายผนนยนบนหลงสหายผหนง เหยยบยนไหลสหาย ผหนง จงเลอกเกบดอกไมตามชอบใจมาประดบกายเลนนกขตฤกษได ฉนใด ขออปไมยนกพงเหนฉนนน อนธรรม ๓ มสมมาวายามะเปนตน เปนธรรมเกดรวมกน เปรยบเหมอนสหาย ๓ คนผเขาสอทยานดวยกน อารมณ (ของสมาธ) เหมอนตนจาปามดอกบานงาม สมาธทไม อาจแนบแนน โดยความเปนหนงแนในอารมณโดยธรรมดาของตนได เหมอนสหายผแมเออมมอขนไปแลวแตเกบไมถง วายามะ เหมอน สหายผกมหลงให สต เหมอนสหายผยนเอยงไหลให เมอวรยะยงกจ คอการประคอง (จต) ใหสาเรจ และเมอสตยงกจคอไมฟนเฟอน ไปใหสาเรจอย สมาธเปนธรรมไดรบอปการะ (ดงนน) แลว จงอาจ แนบแนนโดยความเปนหนงแนในอารมณได เปรยบเหมอนในสหาย ๓ คนนน อกผหนงยนบนหลงของคนหนง เหยยบยนไหลของคนหนง จงสามารถเกบดอกไมไดตามชอบใจฉะนน เพราะเหตนน ในธรรม ๓ นน สมาธอยางเดยว ทานสงเคราะหเขาดวยสมาธขนธโดยความมชาต เสมอกน สวนวายามะและสตเปนธรรมททานสงเคราะหเขาโดยกรยา (คอเปนธรรมอดหนนสมาธ) แมในสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะเลา ปญญากมอาจตดสน อารมณวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตาโดยธรรมดาของตนได ตอเมอ วตกแคะ ๆ ใหจงอาจ ขอนอยางไร ? เหมอนอยางวาเหรญญก วาง


เหรยญกษาปณลงท (ฝา) มอแลว แมเปนผใครจะตรวจดในทก สวน (ของเหรยญ) กมอาจใชเปลอกตาพลก (ด) ไดเลย ตอ ใชขอนวมอ (จบ) พลกไปมา จงอาจดสวนนนสวนนได ฉนใด ปญญากฉนนนเหมอนกน มอาจตดสนอารมณโดยวาไมเทยงเปนตน โดยธรรมดาของตนได ตอวตกซงมการปก (จต) ลงไปเฉพาะ (ในอารมณ) เปนลกษณะ มการกระทบ (อารมณ) ไปมา เปนรส ดงวาแคะเอามาให และดงวาพลกเอามาใหนนแหละ จงอาจตดสนได เพราะเหตนน แมในองคมรรค ๒ น กสมมาทฏฐเทานนทานสงเคราะห เขาดวยปญญาขนธโดยมชาตเสมอกน สวนสมมาสงกปปะเปนธรรมท ทานสงเคราะหเขาโดยเปนกรยา (คอเปนองคอดหนน) มรรค ถงซงความสงเคราะหเขาดวย (ธรรม) ขนธ ๓ น ดวยประการฉะน เพราะฉะนนขาพเจาจงวา 'มรรคเปน ๓ โดยตาง แหง (ธรรม) ขนธ ๓' มรรคนนเปน ๔ ดวยอานาจแหงมรรค ๔ มโสดาปตตมรรคเปนตน อกนยหนง สจจะทกขอ จดวาเปนอยางเดยว เพราะเปนธรรม ไมกลายเปนไมจรง หรอเพราะเปนอภญไญยธรรม เปน ๒ โดยเปน โลกยะและโลกตระหรอโดยเปนสงขตะและอสงขตะ เปน ๓ โดยเปน ธรรมทตองละดวยทสสนะและภาวนา และโดยเปนธรรมทไมตองละ เปน ๔ โดยตางแหงกจมเปนธรรมทพงกาหนดรเปนตน แล วนจฉยโดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตนในอรยสจน พงทราบ ดงกลาวมาฉะน


[โดยมสวนเสมอกนและไมเสมอกน] ขอวา 'โดย (สภาคและวสภาค) มสวนเสมอกนแลไมเสมอ กน' ความวา สจจะทกขอมสวนเสมอกนและกน โดยเปนธรรมไม กลายเปนไมจรง ๑ โดยเปนธรรมวางเปลาจากอตตา ๑ โดยมการตรสร อนทาไดยาก ๑ ดงพระผมพระภาคเจาตรส (ถามพระอานนท) วา "ด กรอานนท ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ขอทบคคลจะพงยงลกศร ลอดชองดาลเลก ๆ แตทไกลมใหพลาดลกแลวลกเลาหรอ หรอวา ขอทบคคลจะพงใชปลายขนสตวผา ๗๑ ยงไปใหถกปลายขนสตว (ท เปนเปา) ขอไหนทาไดยากกวา สาเรจไดยากกวา" พระอานนท กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอทบคคลจะพงใชปลายขนสตว ผา ๗ ยงไปใหถกปลายขนสตว (ทเปนเปา) นนแหละทาไดยากกวา สาเรจไดอากกวา" ตรสวา "ดกรอานนท บคคลผมแทงทะลตาม เปนจรงวานทกข ฯ ล ฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ยงแทงใหทะล ไดยากยงกวายงขนสตวดวยขนสตวนนไปอกนะ" ดงน (แต) สจจะ ทกขอนนมสวนไมเสมอกนโดยกาหนดตางกนไปตามลกษณะของตน ๆ อนงสจจะ ๒ ขางตนจดวามสวนเสมอกน เหตเปนสภาพลก เพราะ อรรถวายากทจะหยง๒ เหตเปนโลกยธรรมและเปนสาสวธรรมดวยกน (แต) มสวนไมเสมอกน โดยแยกกนเปนผล (ฝายหนง) เปนเหต ๑. มหาฎกาวา ขนสตวผา ๗ นนตดไวทปลายลกศร ((ไมใชใชมอจบจ)) ๒. มหาฎกาวา ทจรงทกขและสมทย กเปนสภาพทหยาบ เพราะแมแตสตวดรจฉาน กมทกขและความอยากอาหารเปนตนปรากฏเหนได แตเพราะไมอาจหยงทราบโดยถอง แทตามลกษณะวา นทกข นเหตของทกข จงวาลก


(ฝายหนง) และโดย (ฝายหนง) เปนปรญไญยธรรม (ฝายหนง) เปนปหาตพพธรรม สจจะ ๒ ขางปลายเลา นบวาสวนเสมอกน เหตเปนธรรมหยงไดยาก เพราะเปนธรรมลก เหตเปนโลกตรธรรม และเปนอนาสวธรรมดวยกน (แต) มสวนไมเสมอกน โดยแยกกน เปนวสย (คอแดนดบทกขฝายหนง) และเปนวสย (คอทางไปส แดนนนฝายหนง) และโดย (ฝายหนง) เปนสจฉกาตพพธรรม (ฝายหนง) เปนภาเวตพพธรรม อนงเลา สจจะท ๑ กบท ๓ มสวน เสมอกนโดยเปนขอทถกชวาเปนผลดวยกน* (แต) มสวนไมเสมอ โดย (ฝายหนง) เปนสงขตธรรม และ (ฝายหนง) เปนอสงขต- ธรรม ขางฝายสจจะท ๒ กบท ๔ มสวนเสมอกน โดยเปนขอทถกช วาเปนเหตดวยกน (แต) มสวนไมเสมอกน โดย (ฝายหนง) เปนกศลสวนเดยว และ (ฝายหนง) เปนอกศลสวนเดยว ฝายขาง สจจะท ๑ กบท ๔ มสวนเสมอกน โดยเปนสงขตธรรมดวยกน (แต) มสวนไมเสมอกน โดย (ฝายหนง) เปนโลกยธรรม และ (ฝาย หนง) เปนโลกตตรธรรม แมสจจะท ๒ กบท ๓ เลา กมสวนเสมอ กนโดยเปนเนวเสกขานาเสกขธรรม (ธรรมของพระเสกขะกมใชของ พระอเสกขะกมใช) ดวยกน (แต) มสวนไมเสมอกน โดย (ฝาย หนง) เปนสารมมณธรรม (ธรรมมอารมณ) และ (ฝายหนง) * คมภรนทานกลาววา นโรธอรยสจไดแกนพพาน ดงไดปรารภมาแลว ตรงนทาน ใชโวหารวานโรธเปนวสย มรรคเปนวสย (ไมวาเปนผลเปนเหตดงสจจะ ๒ ขางตน) กเปนหารกลมกลนกนได แตแลวตอไปนนกลบวานโรธเปนผลเชนเดยวกบทกข ฟง สบสนอย เมอนพพานเปนอสงขตะแลวจะอยในระบบเหตผลอยางไรเลา ?


เปนอนารมมธรรม (ธรรมไมมอารมณ) ผมสตปญญาพงทราบความทอรยสจมสวนเสมอกน และเสมอกน โดยประการและโดยนยดงกลาว มาฉะนแล ปรเฉทท ๑๖ ชออนทรยสจจนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


ปญญาภมนเทศ เพราะเหตทในธรรมทงหลาย ทเปนภมแหงปญญาน ททานกลาว ไววา "ธรรมทงหลายตางโดยขนธ อายตนะ ธาต อนทรย และ ปฏจสมบาทเปนอาท เปนภม (แหงปญญา)" ดงน ปฏจสมบาท และปฏจสมบนธรรมทงหลาย ทรวมเขาไวดวยอาทศพท ยงเหลออย (ยงมไดพรรณนา) เพราะเหตนน บดน จงถงลาดบแหงการสงวรรณนา ปฏจสมบาทและปฏจสมบนธรรมทงหลายนน ในธรรมสองอยางนน ธรรมทงหลายมอวชชาเปนตน พงทราบวา ชอปฏจสมบาท เปนอนดบแรก จรงอย คานพระผมพระภาคเจาได ตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย กปฏจสมบาทเปนอยางไร ดกรภกษ ทงหลาย สงขารทงหลาย มเพราะปจจยคอ อวชชา วญญาณ " " สงขาร นามรป " " วญญาณ สฬายตนะ " " นามรป ผสสะ " " สฬายตนะ เวทนา " " ผสสะ ตณหา " " เวทนา อปาทาน " " ตณหา ภพ " " อปาทาน ชาต " " ภพ


ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส มเพราะปจจยอคอ ชาต ความเกดขนแหงกองทกขทงมวลนน ยอมมดงน ดกรภกษทงหลาย นเรยกวา ปฏจสมบาท๑" สวนธรรมทงหลายมชรามรณะเปนตน พงทราบวาชอ ปฏจ- สมบนธรรม จรงอยคานพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา "ดกรภกษ ทงหลาย กปฏจสมบนธรรมทงหลายเปนอยางไร ดกรภกษทงหลาย ชรามรณะ เปนธรรมไมเทยง เปนธรรมทปจจยปรงแตงขน เปน ปฏจสมบน (อาศยปจจยเกดขน) เปนธรรมมความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไปเปนธรรมดา มความคลายไปเปนธรรมดา มความดบ ไปเปนธรรมดา ดกรภกษทงหลาย ชาต----ภพ----อปาทาน----ตณหา---- เวทนา----ผสสะ----สฬายตนะ----นามรป----วญญาณ----สงขาร----อวชชา เปนธรรมไมเทยง เปนธรรมทปจจยปรงแตงขน เปนปฏจสมบน (อาศยปจจยเกดขน) เปนธรรมมความสนไปเปนธรรมดา มความเสอม ไปเปนธรรมดา มความคลายไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา ดกรภกษทงหลาย ธรรมเหลานเรยกวา ปฏจสมบนธรรม๒" ดงน ๑. ส. นทาน. ๑๖/๑ ๒. ส. นทาน. ๑๖/๓๑


[ความหมายของคาปฏจสมบาท] สวนความ (ตอไป) น เปนความหมายสงเขปในปฏจสมบาท และปฏจสมบนธรรมนน ธรรมทเปนปจจยทงหลาย พงทราบวาชอ ปฏจสมบาท ธรรมท เกดเพราะปจจยทงหลายนน ๆ พงทราบวาชอปฏจสมบนธรรม หาก มคาถามวา "ขอนจะพงทราบไดอยางไร ?" พงแกวา "ทราบไดโดย พระดารสของพระผมพระภาคเจา" จรงอยพระผมพระภาคเจา เมอ ทรงแสดงปฏจสมบาทในพระสตร อนวาดวยการแสดงปฏจสมบาท และปฏจสมบนธรรมไวดงนวา "ดกรภกษทงหลาย กปฏจสมบาท เปนอยางไร ดกรภกษทงหลาย ชรามรณะมเพราะปจจยคอชาต เพราะความเกดขนแหงพระตถาคตทงหลายกตาม เพราะความไมเกด ขนแหงพระตถาคตทงหลายกตาม ธาตอนนน ธมมฐตตา (ความ ตงอยแหงธรรมดา) อนนน ธมมนยามตา (ความแนนอนแหงธรรมดา) อนนน อทปปจจยตา (ความทสงนเปนปจจยของสงน) อนนน กคงตว อยนน ตถาคตมารถงธาตอนนนเขา ครนรถงเขาแลวจงบอกจงแสดง จงบญญตแตงตงเปดเผยจาแนกออกทาใหงายขน ทานทงหลายจงดเถด" ดงนเปนตน และตรสวา "ดกรภกษทงหลาย ชรามรณะ มเพราะปจจย คอชาต ชาตมเพราะปจจยคอภพ ฯ ล ฯ สงขารทงหลายมเพราะปจจย คออวชชา เพราะความเกดขนแหงพระตถาคตทงหลายกตาม เพราะ ความไมเกดขนแหงพระตถาคตทงหลายกตาม ฯลฯ จาแนกออกทาให งายขน ทานทงหลายจงดเถด" และตรสวา "ดกรภกษทงหลาย


สงขารทงหลายมเพราะปจจยคออวชชา ตถตา (ความมเพราะปจจย อยางนน)๑ อยางนแลอนใด อวตถตา (ความไมมทจะไมมเพราะ ปจจยอยางนน) อยางนแลอนใด อนญญถตา (ความไมมธรรมอน เพราะปจจยอน) อยางนแลอนใด อทปปจจยตา (ความทสงนเปน ปจจยของสงน) อยางนแลอนใด ในธรรมนน อนนเรยกวาปฏจ- สมบาท" ดงนเปนตน๒ กเปนอนตรสธรรมทเปนปจจยทงหลายนนเอง วาเปนปฏจสมบาท โดยคาทงหลายทเปนไวพจน (ของปฏจสมบาท) มตถตาเปนตน เพราะเหตนน ปฏจสมบาท บณฑตพงทราบวา มความเปนปจจยแหงธรรมทงหลาย มชรามรณะเปนตนเปนลกษณะ มการผกพนทกขไวเปนรส มความเปนทางผดเปนปจจปฏฐาน กแล ปฏจสมบาทนนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ตถตา (ความม เพราะปจจยอยางนน) เพราะความมขนแหงธรรมนน ๆ กเพราะปจจย ทงหลายนน ๆ อนไมขาดไมเกนนนเทยว ตรสเรยกวา อวตถตา (ความไมมทจะไมมเพราะปจจยอยางนน) กเพราะเมอปจจยทงหลายถง ความพรอมกนเขาแลว เปนไมมละทธรรมทงหลายอนเกดเพราะปจจย นนจะไมมขนแมแตครหนง ตรสเรยกวา อนญญถตา (ความไมม ธรรมอนเพราะปจจยอน) กเพราะธรรม (ทเปนผล) อยางหนงไมเกด ๑. คาแปล ตถตา เปนตน ทวงเลบไวน แปลตามนยมหาฎกาแกไวตอไปนน ๒. ปาฐะพมพไวลงหวตาปท ปฏจจสมปปาโทต เขาใจวาคลาดเคลอน อตศพทนทาง สมพนธเปนสรปใน เอว ขางหลงไมมปญหา จงควรถอนหวตาปนนออก ประโยคน ขนตนท ภควตา ห สดลงท ปฏจจสมปปาโทต วตตา และ ปจจยธมมา เปนประธาน ภควตา เปนอนภหตกตตา


ขนเพราะปจจยของธรรม (ทเปนผล) อกอยางหนง ตรสเรยกวา อทปปจจยตา (ความทสงนเปนปจจยของสงน) กเพราะความเปนปจจย หรอเพราะเปนประชมแหงปจจยของธรรม (ทเปนผล) ทงหลายม ชรามรณะเปนอาทตามทกลาวแลวนน

[แกอทปปจจยตา] (ตอไป) นเปนความหมายแหงคาในคาอทปปจจยตานน ธรรม ทงหลายใดเปนปจจยของธรรมเหลาน ธรรมทงหลายนนชอวา อทป- ปจจยา อทปปจจยตา ก อทปปจจยา นนเอง* นยหนง ประชม แหงอทปปจจยา ชอวาอทปปจจยตา กแลลกษณะในคาอทปปจจยตาน พงคนดจากศพทศาสตรเถด

[คานความหมายปฏจสมบาทในลทธเดยรถย] เจาลทธบางพวกกลาวกรยาเพยงแตความเกดขน (เฉย ๆ ไมม เหต) วาเปนปฏจสมบาท โดยนยดงนวา "ความอง (สงตาง ๆ) เกดขน และเกดขนอยางถกตองดวย (โดย) ไมเกยวของกบเหต เชน ความเกดแหงปกต (ประกฤต - มลเดม) และปรส (อาตมน) เปนตน * มหาฎกาชวยอธบายหนนวา ตาเปนศพทแถม ไมมความอะไร เชนเดยวกบ เทวดากเทโวนนเอง ดงนกเปนอนวา อทปปจจยตา ไมใชภาวตทธต คอไมแปลวา ความ - แตวาศพทพวกเดยวกนคอ ตถตา อวตถตา อนถตา กแปลวา ความ- มาเปนแถวแลว อทปปจจยตา ไมแปลวาความ - จะเขาแถวกนอยางไรได สวนคาแปล อทปปจจยตา ทวงเลบไววา 'ความทสงนเปนปจจยของสงน' นน โดยเขาในวาศพทนทานจะสรปมาจาก 'ยอดความแหงปฏจจสมบาท' ในบาลวา "อมสม สต อท โหต อมสสปปาทา อท อปปชชต - ในเมอสงนมอยสงนยอมม เพราะความเกดขนแหงสงน สงนยอมเกดขน -" นเอง


ซงเดยรถยกาหนดขน ชอวาปฏจสมบาท๑" คาของเจาลทธนนไมชอบ เพราะอะไร ? เพราะไมมพระสตร (อาง) เพราะผดตอพระสตร เพราะ ไมเกดความลกซงและนย และเพราะเปนสททเภท (ศพทแตก) ดวย [ไมมพระสตรอางและผดตอพระสตร] จรงอย พระสตรวา "กรยาเพยงแตความเกดขน (ไมมเหต) ชอวา ปฏจสมบาท" ดงนหามไม และความผดตอปเทสวหารสตร (พระ สตรทกลาวถงปเทสวหารธรรม) กตอง (ม) แกผทกลาววา 'กรยาเพยง แตความเกดขนนนชอวาปฏจสมบาท' ดวย ถามวา (ผด) อยางไร ? แกวา กการมนสการปฏจสมบาทเปนปฐมาภสมพทธวหาร (วหารธรรม เมอแรกตรสร) แหงพระผมพระภาคเจา โดยบาลวา "ครงนนแล พระผมพระภาคเจาไดทรงมนสการปฏจสมบาท ทงอนโลมและปฏโลม ตลอดปฐมยามแหงราตร๒" ดงนเปนอาท อนง วหารธรรมเปน สวนหนงแหงปฏจสมบาทนน ชอ ปเทสวหารธรรม ดงทตรสวา "ดกรภกษทงหลาย เรานนแรกตรสร พกผอนอยดวยวหารธรรมใด เราพกผอนอยแลวดวยปเทส (สวนหนง) แหงวหารธรรมนน๓" กแล พระผมพระภาคเจาทรงพกผอนอยในปเทสวหารธรรมนน กโดยทรง (พจารณา) ดปจยาการ (อาการแหงปจจยธรรม) หาใชทรง (พจารณา) ๑. ตามน แยกศพทเปน ปฏจจ - สมมา - อปปาท แตวา ปฏจจ ในลทธนมไดเลง ถงเหตปจจย เปนแตอง คอเขาสงอยในสงตาง ๆ เหมอนผสง (?) ๒. ว. มหาวรรค ๔/๑ ๓. ส. มหาวาร. ๑๙/๑๖


ดกรยาสกวาความเกดขนไมแล ดงทตรสวา "เรานนรทวถงอยางนวา 'ความเสวยอารมณมเพราะปจจยคอมจฉาทฏฐกม ความเสวยอารมณม เพราะปจจยคอสมมาทฏฐกม ความเสวยอารมณมเพราะปจจยคอมจฉา สงกปปะกม"* ดงน เปนตน คาบาลทงปวง บณฑตพง (นามากลาว) ใหพสดารเถด ความผดตอปเทสวหารสตร ตอง (ม) แกผกลาววา 'กรยาเพยงแตความเกดขน ชอวาปฏจสมบาท' ดวยประการฉะน นยเดยวกน ผดตอกจจานสตรดวย จรงอย แมในกจจานสตร กกลาววา "ดกรกจจานะ อนง เมอบคคลเหนโลกสมทย (เหตเกดขน แหงโลก) ดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอย นตถตา (ความเหนวา ไมม เหนวาขาดสญ) อนใดในโลก นตถตาอนนนยอมไมม" ดงน ปฏสมบาทฝายอนโลม ชอวา โลกสมทย เพราะเปนปจจยแหงโลก เพราะฉะนน ปฏจสมบาทฝายอนโลมนน จงเปนธรรมททรงประกาศ เพอถอนอจเฉททฏฐ มใชทรงประกาศกรยาเพยงแตความเกดขน (เฉย ๆ ) เหตวาความถอนอจเฉททฏฐ จะมขนดวยการ (พจารณา) เหนแตเพยงความเกดขนหาไดไม แตยอมมไดดวยการ (พจารณา) เหนความสบตอกนแหงปจจย เพราะความสบตอแหงผลยอมมในเพราะ ความสบตอแหงปจจยแล แมความผดตอกจจานสตรกตอง (ม) แกผ กลาววา "กรยาเพยงแตความเกดขนชอวาปฏจสมบาท" ดงประการ ฉะน * มหาฎกาสรปความวา ทวาทรงพกผอนอยดวยวหารธรรมสวนหนงแหงปฏจสมบาท ในทน กคอทรงพจารณาดปจยาการแหงเวทนานนเอง


ไมเกดความลกซงและนย ขอวา 'เพราะไมเกดความลกซงและนย' ความวา กแลคานพระ ผมพระภาคเจาตรสไววา "ดกรอานนท ปฏจสมบาทนเปนธรรมลกซง ทงอาการทปรากฏกลกดวย๑" ดงน กอนความลกซง (แหงปฏจสมบาท นน) ม ๔ ประการ ขาพเจาทงหลายจกพรรณนาความลกซงนน ขางหรนา ความลกซงนนหามในกรยาเพยงแตความเกดขนไม อนง บณฑตทงหลายพรรณนาปฏจสมบาทนนไวใหประดบดวย นย ๔ ประการ แมนยทง ๔ นนกหามในกรยาเพยงแตความเกดขนไม กรยาเพยงแตความเกดขนไมเปนปฏจสมบาท เพราะไมเกด ความลกซงและนย ดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ [เปนสททเภท] ขอวา 'เพราะเปนสททเภท (ศพทแตก)' ความวา กแลปฏจ ศพทน ในเพราะกตตาเสมอกน (คอหากมกตตาเดยวกนกบอปปาท) ประกอบไวในบพกาล (คอใชเปนบพกาลกรยา) จงทาความสาเรจแหง อรรถได (คอไดความเปนภาษา) เชนกบพากยนวา "จกขจ ปฏจจ รเป จ อปปชชต จกขวาณ๒ จกษวญญาณ ยอมอาศยจกษและ รปเกดขน" แตในคาของเกจอาจารยน ปฏจจศพทนนประกอบเขา กบอปบาท ศพทอนเปนภาวสาธนะ (คอแปลวาความเกดขน) จงถง ซงความเปนสททเภท เพราะไมมกตตาเสมอกน และไมยงอรรถอะไร ๆ ๑. ท. มหา. ๑๐/๖๕ ๒. ส. นทาน. ๑๖๑๘๗


ใหสาเรจดวย เพราะฉะนน กรยาเพยงแตความเกดขนจงไมเปนปฏจ- สมบาท เพราะเปนสททเภทประการ ๑ ฉะน ในขอนน พงมคาแยงวา "พวกขาพเจาจกประกอบเขากบโหต- ศพทวา 'ปฏจจสมปปาโท โหต' ดงนกได" คาแกพงมวา "คานน กไมชอบ เพราะอะไร ? เพราะไมมความทควรประกอบประการ ๑ เพราะโทษคอตอง (กลายเปนความวา) ความเกดขนแหงความเกดขน ไปประการ ๑ ดวยวาในบททงหลายเหลานคอ "ปฏจจสมปปาท โว ภกขเว เทสสสาม กตโม จ ภกขเว ปฏจจสมปปาโท ฯ เป ฯ อย วจจต ภกขเว ปฏจจสมปปาโท" (ดกรภกษทงหลาย เราจก แสดงปฏจสมบาทแกทานทงหลาย ดกรภกษทงหลาย กแลปฏจสมบาท เปนอยางไร ฯ ล ฯ ดกรภกษทงหลาย นเรยกวาปฏจสมบาท) โหตศพท กไมถงซงความควรประกอบเขากบบท (ไหน) แมแตบทเดยว ทงไม เปนความเกดขนดวย (เพราะไมประกอบดวยลกษณะแหงความเกด) ถาหากเปน กจะตอง (กลายเปน) ความเกดขนแหงความเกดขนไปอ ประการ ๑ แมอาจารยเหลาใดสาคญเอาวา "ภาวะแหงอทปปจจยธรรม ทงหลาย ชออทปปจจยตา และอนภาวะ (นน) กไดแกอาการทเปน เหตแหงปจจยธรรมทงหลาย มอวชชาเปนอาท ในเพราะความปรากฏ ขนแหงสงขาร (สงทถกปรงแตงขน ?) เปนตน และชอวาปฏจสมบาท (นนเลากมขน) ในเพราะความมแปลก ๆ แหงสงขารนนแหละ" ดงน ความสาคญเอาแหงอาจารยเหลานนกไมชอบ เพราะอะไร เพราะ


กลาวเหตของปจจยธรรมทงหลายมอวชชาเปนตน ทจรงปจจยธรรม ทงหลายมอวชชาเปนตนนนเอง พระผมพระภาคเจาตรสวาเปนตวเหต โดยนยพระสตรวา 'เพราะเหตนนนนแล อานนท สงนนแลเปนเหต สงนนเปนนทาน สงนนเปนสมทย สงนนเปนปจจยแหงชรามรณะ สงนคออะไร คอชาต ฯ ล ฯ สงนนเปนเหต----แหงสงขารทงหลาย สงนคออะไร (เปนปฏจสมบาท) ไม เพราะเหตนน พงทราบเถดวา ปจจยธรรมทงหลาย (นนแหละ) ชอวาปฏจสมบาท คานนใดท ขาพเจากลาวไวดงน คานนพงทราบวาเปนคากลาวชอบแลว สวนความเขาใจไปอนใดเกดขนในบทปฏจสมบาทนนวา 'ความ เกดขนนเอง เรยกวาปฏจสมบาท' (ไมใชเหต) ดวยฉายาแหง พยญชนะวาปฏจสมบาทน ความเขาใจไปอนนน อาจารยทงหลาย พงถอเอาอรรคแหงบทน โดยนยทกลาวแลวนน แลวระงบเสยเถด ดวยวา ในกลม (ปจจยบน) ธรรมอนเปนไปเพราะกลม ปจจยธรรมนน คา (ปฏจสมบาท) น (ทาน ประสงค) โดยสวน ๒ (คอทงสวนผลและสวน เหต) เหตใด เพราะเหตนน (แม) ปจจยแหง กลมธรรมนนน พระผมพระภาคเจากตรสเรยกวา ปฏจสมบาท โดยอปจาร (คอโดยโวหาร) แหงผล


จรงอยกลมธรรม (ปจจยบนคอทเปนผล) อนเปนไป (คอเกดขน) เพราะกลมปจจยอนนใด ในกลมธรรมนนบณฑตทงหลายประสงคเอา คาวาปฏจสมบาทนเปน ๒ สวน ขยายความวา [ปฏจสมบาทสวนผล] กลมธรรมนน อนบณฑตอาศย (ดาเนนญาณ) อย ยอมเปนไป เพอประโยชนและเพอความสข (ทเปนโลกตระ) เหตใด เพราะ เหตนน กลมธรรมนน จงชอปฏจจะ เพราะเปนทบณฑตควรอาศย และกลมธรรมนนชอสมบาทดวย เหตวาเมอเกดขน ยอมเกดขน ดวยกนและ (เกดขน) โดยชอบ เพราะมไดเกดขนทละอยาง ทงมได เกดขนโดยหาเหตมไดดวย เหตฉะนกลมนน จงชอปฏจสมบาท เพราะเปนทบณฑตควรอาศยดวย เกดขนดวยกน และโดยชอบดวย โดยนยดงกลาวมาฉะน อกนยหนง กลมธรรม (ทเปนผล) ชอสมบาท เพราะเกดขนดวยกน อนงกลมธรรมนนอาศยคอไมปฏเสธความพรอม เพรยงแหงปจจยเกดขน เหตฉะน กลมธรรมนนจงชอปฏจสมบาท เพราะกลมธรรมนนอาศย (ปจจย) ดวย เกดขนดวยกนดวย ดงกลาวมา ฉะน อกนยหนง [ปฏจสมบาทสวนเหต] สวนวากลมเหตนเลา กเปนปจจยของกลมธรรมนน เหตนกลม เหตนนจงไดชอ ตปปจจยะ เพราะความทกลมเหตเปนตปปจจยะ (นน แล) แมกลมเหตน บณฑตกพงทราบเถดวา พระผมพระภาคเจาตรส


เรยกวาปฏจสมบาทเหมอนกน โดยโวหารแหงผล ดงเชนในทางโลก กอนนาออยอนเปนปจจยแหงเสมหะ เขาเรยกกนเสยวา 'กอนเสมหะ' และเหมอนอยางในทางศาสนา ความเกดขนแหงพระพทธทงหลายอน เปนปจจยแหงความสข ทานกกลาวเสยวา 'ความเกดขนแหงพระพทธ ทงหลายเปนสข' ฉะนน อกนยหนง กลมเหตนเรยกวาปฏจจะ เพราะอรรถวา 'ถง เฉพาะหนากน' และกลมเหตนนเรยกวาสมบาท ดวย เพราะอรรถวายงธรรมทงหลายทไปดวยกน ใหเกด จรงอย กลมเหตของความปรากฏ (เกดขน) แหงธรรมทงหลาย มสงขารเปนอาท ททรงแสดงไวโดยหวขอเหตเปนขอ ๆ มอวชชา เปนตนนนใด กลมเหตนน เรยกวา 'ปฏจจะ' เพราะทาอรรถวเคราะห วาบรรดาปจจยธรรมทเปนองคแหงความรวมกลม ตางถงเฉพาะหนา กนและกน คอไปพบหนากนและกน (หมด) โดยอรรถวา (รวมกน) ยงผลทวไปใหสาเรจ และโดยอรรถวาไมม (ผลอะไร) ขาดตกบกพรอง ไป (และ) กลมเหตนนน ยงธรรมทงหลายทไปดวยกน คอธรรมทม ความเปนไปไมแยกกนและกนนนแลใหเกดขน เพราะฉะน กลมเหต นนจงเรยกวา 'สมบาท' ดวย (ดงน) กลมเหต จงไดชอปฏจสมบาท เพราะกลมเหตนนถงเฉพาะหนากนดวย ยงธรรมทไปดวยกนใหเกด ดวย ดงกลาวมาฉะนอกนยหนง นยอนอกยงม


กลมปจจยน อาศยกนและกน (เปนเหตรวม) ยงธรรมทงหลาย (ทเปนผลของตน) ใหเกดขนเสมอ กนและดวยกน เหตใด แมเพราะเหตนน กลมปจจยน พระมนเจาจงตรสไวในบทปฏจ- สมบาทนดวยเหมอนกน จรงอย ในปจจยทงหลายททรงแสดงไวดวยหวขอมอวชชาเปนตน ปจจยเหลาใดยงธรรมมสงขารเปนตนใหเกดขน ปจจยเหลานนหาใชไม อาศยกนและกน (เปนเหตรวม) เมอขาดกนและกนไปเสยจะสามารถ ยงธรรมมสงขารเปนตนนนใหเกดขนไดเลยไม เพราะฉะนน กลม ปจจยนพระมนเจาผฉลาดในโวหารตามทานองความวา "กลมปจจยน อาศย (กนและกนเปนเหตรวม) ยงธรรมทงหลายใหเกดขนโดยเสมอ กนและดวยกน คอมใช (ใหเกดขน) เปนสวน ๆ ทงมใช (ใหเกดขน) โดยเปนกอนและหลง" ดงน จงตรสไวในบทปฏจสมบาทนดวย เหมอนกน หมายความวาตรสวาเปนปฏจสมบาทดวยนนเอง [ปฏจสมบาทเปนมชฌมาปฏปทา] กแล พระมนเจานน เมอตรสอยางน กเปนอนทรงแสดงความไมเปนสสสตวาทะ เปนตน ดวยบทหนา และทรงแสดงความแยงตออจเฉทวาทะ เปนอาทดวยบทหลง ทรงแสดงความถกตอง ดวย บททงสอง


อรรถาธบายแหงคาประพนธนวา คาวา 'ดวยบทหนา' เปนตน ความวา ความเปนสสสตวาทะ เปนตน ซงแยกออกไปเปนลสสตวทะ (กลาววาอตตาและโลกเทยง ไมสญ ตายแลวเกด) อเหตวาทะ (กลาววาเหตปจจยแหงความเศราหมอง และความบรสทธ ของสตว ทงหลายไมม แลวแตโชคเคราะห) วสมเหตวาทะ (กลาววาโลกเปน ไปดวยอานาจเหตไมเสมอกน คอดวยอานาจประกฤต อณ และกาล เปนตน) วสวตตวาทะ (กลาววามพระอศวร อาตมน หรอพระปชาบด คอพรหม เปนผครอบงาสตวไวในอานาจ คอเปนผบนดาล) เปนอน ทรงแสดงดวยบทปฏจจะ ซงสองความพรอมเพรยงแหงปจจย เพราะ ปวตตธรรม (ธรรมฝายปวตต - หมนไป) มความเปนไปเนองอยใน ความพรอมเพรยงแหงปจจย จรงอย ประโยชนอะไรดวยความ พรอมเพรยงแหงปจจยเลา สาหรบทเปนสสสตะเปนตน หรอสาหรบ สงทเปนไปดวยอานาจจอเหตเปนตน คาวา 'และ----ดวยบทหลง' เปนตน ความวา อจเฉทวาทะ (กลาววาตายแลวสญ) นตถกวาทะ (กลาววาอะไร ๆ ไมม ผลของ บญบาปกไมม) อภรยวาทะ (กลาววาไมเปนอนทา คอทาอะไรไมเปน กรรม) ชอวาถกปดออกไป เพราะความเกดขนแหงธรรมทงหลาย กเพราะความพรอมเพรยงแหงปจจย เหตนนจงเปนอนทรงแสดงความ แยงตออจเฉทวาทเปนตนดวยบทสมบาท ซงสองความเกดขนแหงธรรม ทงหลาย จรงอยในเมอธรรมทงหลายเกดขนแลว ๆ เลา ๆ ดวย อานาจแหงปจจยกอน ๆ อย อจเฉทวาทะ นตถกวาทะและอกรยวาทะ


จกมแตไหนเลา คาวา 'ดวยบททงสอง' เปนตน ความวา ความถกตองนคอ มชฌมาปฏปทา (ทางกลาง) ความละเสยซงวาทะวา "ผนนทา ผนน ไดรบผล (คอใครทาใครไดเรอยไปไมมจบสน)" ความละเสยซงวาทะ วา 'คนอนทา คนอนไดรบผล (คอคนหนงทา คนหนงได)" ความ ไมยดมนในภาษาของทองถน ความไมลวงเลยเสยซงสมญญา (คอชอ คนและสตวสงของทชาวโลกเรยกรกน) เปนอนทรงแสดงดวยคาวา ปฏจสมบาทหมดทงคา เพราะธรรมนน ๆ เกดขนโดยไมตด (คอไม เวน ?) ความสบเนองกบความพรอมเพรยงแหงปจจยนน ๆ*

นเปนความหมายของคาเพยงแตวา 'ปฏจสมบาท' เทานน สวนวาแบบทพระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงปฏจสมบาท ไดทรงวางไวโดยนยวา 'อวชชปจจยา สงขารา - สงขารทงหลายมเพราะ ปจจยคออวชชา' เปนตนนใด บณฑตเมอจะทาสงวรรณนาความแหง * ตอน ทวเยน น เมอเทยบกบสอบตอนตน (คอตอนปรเมน และปจฉเมน) แลว หวตาปคนประโยคหลง----วจเนนและหลง----ปฏปทา ควรถอนออก รวมเขา เปนประโยคเดยวกนดงแปลไวน นาจะถกกวา สรปความตอนนวาททรงแสดงปฏจสมบาท กคอทรงแสดงมชฌมาปฏปทานนเอง เพราะไมสดโตงไปขางสสสตะ และอจเฉทะ ทวาใครทาใครไดเรอยไป ไปขางสสสตะ ผดหลกทวากรรมและวบากสนสด ไดดวยอรหตมรรค ทวาคนหนงทาคนหนงไดไปขางอจเฉทะ ผดหลกทวา กรรมเกด ในสนดานของผใด ผลของมนกเกดในสนดานาของผนน จะรบผลแทนกนไมได สวนการพดจานน แมหยงรปฏจสมบาทแลว กวาไปตามภาษานยมของชาวโลก แต ไมยดมน


แบบททรงวางไวนน ลงสวงวภชวาทแลวไมกลาวต๑ อาจารยทงหลาย ไมดงลงสสกสมย (คอไมยดแตความรฝายตน ?) ไมขนครอมปรสมย (คอไมขมขความรฝายอน ?) ไมคานพระสตร อนโลมพระวนย มองด มหาปเทสไว ชขอธรรม (คอบาล) ได (ถกตอง) ถอเอาอรรถ (คอความ อธบายแหงบาลนน) ได (ไมผด) และยกเยองอรรถนนนนแหละอธบาย ไปโดยบรรยายอนอกกได (ดงน) จงควรทาอรรถสงวรรณนาได อนงเลา โดยปกต อรรถสงวรรณนาแหงปฏจสมบาท กทายากอยแลว ดงโบราณาจารยทงหลายกลาวไววา ธรรม ๔ ประการ คอสตย สตว๒ ปฏสนธและ ปจจยาการนแหละ เปนธรรมทเหนไดยาก ทงยาก ทจะแสดงดวย ดงน เหตใด เพราะเหตนน การสงวรรณนาความแหงปฏจจสมบาท อนใคร ๆ เวนเสยแตทานผสาเรจอาคม (คอพระปรยต) และอธคม (คอมรรคผล) จะทาไดมใชงาย เหตดงน ขาพเจาชงใจดแลว วนนใครจะกลาว๓พรรณนาปจจยาการ (ทง ๆ ท) ยงไมได (นยอนเปน) ทตง (ทอาศย ดวยกาลง ปญญาตน) ดงกางลงสสาครยงไมไดทเหยยบยน ฉะนน กแตวาคาสอนขอนเปนคาสอนทประดบ ๑. ปาฐะพมพเปน อนพภาจกขนเต คลาดเคลอน ทถกเปน...จกขนเตน ๒. มหาฎกาวา อาจารยทงหลายกวาววา คานหมายเอา 'สตตสญญตา' เพราะในกอง สงขารซงเปนสภาพวางจากสตว เมอใชคาวาสตว กหมายถงสตตสญญตา ๓. ปาฐะพมพไวเปน วตถกาโม คลาดเคลอน ทถกเปน วตตกาโม


ประดาไปดวยนยเทศนาเปนนานา (วธ) ทงแนวทาง (พรรณนาคออรรถกถา) ของทานบรพาจารยเลาก ยงไมขาดสาย เปนไปอย (จนทกวนน) เหตใด เพราะเหตนน ขาพเจาจกอาศยนยทงสองนนลงมอ พรรณนาความแหงปฏจจสมบาทนน (ด) ของทาน ทงหลายจงตงใจฟงคาพรรณนานนเถด ดวยพระบรพาจารยทงหลายกลาวไววา "ผใดผหนงหากสนใจฟงขาพเจา จะพงไดรบคณ (คอความร) วเศษอนมอยแตตนไปจนปลาย ครนได รบคณ (คอความร) วเศษอนมอยแตตนไปจนปลาย แลว กจะพงลถงฐานะทมจจราชมองไมเหน" ดงน กแลในคาบาลปฏจสมบาทมคาวา 'อวชชาปจจยา สงขารา เปนตน บณฑตพงทราบวนจฉยโดยประเภทแหงเทศนา โดย อรรถ โดยลกษณะ (เปนตน) โดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตน และโดยกาหนดองคทงหลาย แตตนไปทเดยว กงนกอน [วนจฉยโดยประเภทแหงเทศนา] ในบทเหลานน บทวา 'โดยประเภทแหงเทศนา' มวนจฉยวา กการแสดงปฏจสมบาทแหงพระผมพระภาคเจาม ๔ อยาง คอ ทรงแสดง ตงแตตนไปจนถงปลายบาง ตงแตกลางไปจนถงปลายบาง นยเดยวกน


นน ทรงแสดงแตปลายมาถงตนบาง แตกลางมาถงตนบาง ดจการ (ชก) เอาเถาวลยแหงคนหาเถาวลย ๔ คนฉะนน [แสดงแตตนถงปลาย] เหมอนอยางวา ในคนหาเถาวลย ๔ คน คนหนง พบโคน เถาวลยเขากอน เขากตดมนทโคนแลวชกเอามาจนหมด นาไปใชงาน ฉนใด พระผมพระภาคเจากฉนนน ทรงแสดงปจสมบาท ตงแตตน ไปจนปลายวา "ดงน และ ภกษทงหลาย สงขารทงหลาย มเพราะปจจย คออวชชา ฯ ล ฯ ชรามรณะมเพราะปจจยคอชาต"๑ ดงนกม [แสดงแตกลางถงปลาย] อนง ในคนพวกนน คนหนงพลตอนกลางเถาวลยนนเขากอน เขากตดมนตรงกลาง ชกเอาสวนบนเทานนนาไปใชงาน ฉนใด พระผ มพระภาคเจา กฉนนน ทรงแสดง (ปฏจจสมบาท) ตงแตกลางไปถง ปลายวา "เมอกมารนน๒ตงหนายนดซงเวทนานนอย พราชมเชนเวทนา นนอย ยดเวทนานนตดอย นนท (ความเพลดเพลน) ยอมเกดขน นนทในเวทนาทงหลายอนใด อนนนเปนอปทาน ภพยอมมแกเขาเพราะ ปจจยคออปทาน ชาตยอมมเพราะปจจยคอภพ๓" ดงนเปนตนกม [แสดงแตปลายถงตน] อนง ในคนพวกนน คนหนงพบปลายเถาวลยเขากอน เขากจบ ๑. ม. ม. ๑๒/๔๘๐ ๒. ปาฐะพมพไวเปน ตสม คลาดเคลอน ทถกเปน ตสส ๓. ม. ม. ๑๒/๔๘๙


มนเขาทปลายและชกเอาหมดจนถงโคน โดยสาวไปแตปลายนนแหละ นาไปใชงานฉนใด พระผมพะภาคเจา กฉนนน ทรงแสดงปฏจสมบาท ตงแตปลายไปจนถงตนวา "กแลคาทเรากลาววา ชรามรณะมเพราะ ปจจยคอชาต ดงนน ดกรภกษทงหลาย ชรามรณะมเพราะปจจยคอ ชาตหรอหนอ หรอวามใช หรอวาความสาคญของทานทงหลายในขอ นมอยางไร" (ภกษทงหลายทราบทลวา) "ขาแตพระองคผเจรญ ชรามรณะยอมมเพราะปจจยคอชาต ความสาคญของขาพระองคทงหลาย ในขอนมอยางนวา ชรามรณะมเพราะปจจยคอชาต" (ตรสตอไปวา) "คาทเรากลาวา ชาตมเพราะปจจยคอภพ ฯ ล ฯ สงขารทงหลายม เพราะปจจยคออวชชา ดงนน ดกรภกษทงหลาย. . . สงขารทงหลายม เพราะปจจยคออวชชาหรอหนอ หรอวามใช หรอวาความสาคญของ ทานทงหลายในขอนมอยางไร"* ดงนเปนตนกม [แสดงแตกลางถงตน] อนง ในคนพวกนน คนหนงพบตอนกลางเถาวลยเขากอน เขา กตดมนตรงกลางแลวสาวลงไปสวนลางจนถงโคน นาไปใชงาน ฉนใด พระผมพระภาคเจา กฉนนน ทรงแสดง (ปฏจสมบาท) เรมแตกลาง ไปถงตนวา "ดกรภกษทงหลาย กแลอาหาร ๔ น มอะไรเปนตนเหต มอะไรเปนสมทย มอะไรเปนกาเนด มอะไรเปนแดนเกด ? อาหาร ๔ นมตณหาเปนตนเหต มตณหาเปนสมทย มตณหาเปนกาเนด มตณหา เปนแดนเกด ตณหามอะไรเปนตนเหต. . . เวทนา. . . ผสสะ. . . * ม. ม. ๑๖/๔๘๐


สฬายตนะ. . . นามรป. . .วญญาณ. . . สงขารมอะไรเปนตนเหต. . . สงขารมอวชาเปนเหต ฯ ล ฯ มอวชชาเปนแดนเกด"๑ ดงนกม [เหตททรงแสดงเชนน] ถามวา กเพราะเหตไฉนจงทรงแสดงอยางน ? แกวา เพราะ ปฏจสมบาทเปนธรรม (สมนตภทร) มความงามรอบตว และเพราะ พระองคเองกทรงถงซง (เทสนาวลาส) ความงามใน (กระบวน) เทศนาดวย จรงอยปฏจสมบาทเปนธรรมมความงามรอบตว จงเปน ไปเพอแทงตลอดซงธรรมทถกตอง เพราะ (กระบวน) เทศนานน ๆ โดยแท พระผมพระภาคเจาเลากทรงถงซงความงามใน (กระบวน) เทศนา เพราะทรงประดวยพระเวสารชญาณ ๔ และพระปฏสม- ภทาญาณ ๔ และเพราะทรงถงซงพระคมภรภาพ ๔ ประการ๒ดวย เพราะทรงถงซงความงามใน (กระบวน) เทศนา พระองคจงทรง แสดงธรรมไดโดยนยตาง ๆ แท แต (เมอวา) โดยความแปลกกน (แหงเทศนาทง ๔) อนโลม- เทศนา (การแสดงปฏจสมบาทโดยอนโลม) ตงแตตนไปอนใด อนโลมเทศนานน บณฑตพงทราบวาเปนไปแกพระองคผทรงพจารณา เหนเวไนยชน ซงยงเขลาอยในการจาแนกเหตแหงปวตต (ความหมน ไป) เพอทรงชแจงซงปวตต (ความหมนไป) ตามเหตทงหลายทเปน ๑. ส. นทาน. ๑๖/๑๔ ๒. มหาฎกาแจกคมภรภาพ ๔ วา ไดแกลกโดยธรรม ลกโดยอรรถ ลกโดยเทศนา ลก โดยปฏเวธ


ของตน และเพอทรงชแจงซงลาดบแหงความเกดขนดวย ปฏโลมเทศนา (การแสดงปฏจสมบาทโดยปฏโลม) ตงแต ปลายเขามาอนใด ปฏโลมเทศนานน พงทราบวาเปนไปแกพระองค ผทรงเลงเหนสตโลกซงตองทกขยาก โดยนย (พระพทธราพง) วา "สตวโลกนตองทกขยากหนอ เกดอยดวย แกอยดวย ตายอยดวย"*

ดงนเปนตน เพอทรงชแจงซงเหตของทกขนน ๆ มชรามรณะเปนตน ซงพระองคไดทรง (คน) พบ ตามแนวความตรสรในตอนแรก (คอ แรกตรสร) เทศนาทเปนไปตงแตกลางถงตนอนใด เทศนานนพงทราบวา เปนไปเพอทรงชแจงซงละดบแหงเหตและผล ตงตนแตขามอตตอทธา เสย ไปจนถงอตตอทธาอก ตามแนวกาหนดเหตแหงอาหาร สวนเทศนาทเปนไปเรมแตกลางถงปลายอนใน เทศนานนพง ทราบวาเปนไปเพอทรงชแจงซงธรรม (อนจกมใน) อนาคตอทธา (กาล อนาคต) เรมแตความเกดขนแหงธรรมอนเปนเหตแหง (ผลอนจกม ใน) อนาคตอทธาในกาลปจจบน (นเอง) ในเทศนา (๔) นน อนโลมเทศนาเรมแตตนไป เพอทรงชแจง ซงปวตต (ความหมนไป) ตามเหตทงหลายทเปนของตน และเพอทรง ชแจงลาดบแหงความเกดขน แกเวไนยชนผยงเขลาใน (การจาแนก) เหตแหงปวตต (ความหมนไป) อนใด อนโลมเทศนานนนบณฑตพง ทราบวา 'เปนแบบททรงวางไว' ในทน * ส. นทาน ๑๑/๖


[อวชชากมเหต] ถามวา กเพราะเหตไฉน ในปจยาการน อวชชา พระผมพระ- ภาคเจาจงตรสไวเปนขอตน แมอวชชากเปนสงไมมเหต (แต) เปนตว มลเหตของโลก ดงปกต (ประกฤต) ของพวกปกตวาทดวยหรอ ? แก วา อวชชาเปนสงไมมเหตหามได เพราะวาเหตของอวชชากไดตรสไว (ในพระบาล) วา "อาสวสมทยา อวชชาสมทโย๑ - ความเกดขนแหง อวชชามเพราะความเกดขนแหงอาสวะ" ดงน แตวาปรยาย (คอเหต โดยออม) ซงเปนเหต (ใหกลาวไดวาอวชชา) เปนตวมลเหต กมอย ถามวากปรยายนนคออะไร ? แกวา คอความทอวชชาเปนสสะ (เปน ยอดเหต) ในวฏฏกถา (คอพระธรรมเทศนาวาดวยวฏฏะ) จรงอย พระผมพระภาคเจาเมอตรสวฏฏกถา ยอมตรสโดยทรงยกธรรม ๒ ประการเปนสสะ คอ อวชชาบาง ดงทตรสวา "ดกรภกษทงหลาย เบอตนเบองปลายแหงอวชชาไมปรากฏ หากใคร ๆ กลาววา 'กอนน อวชชาไมม มาภายหลงมนจงเกด' ดงนไซร แตทแทอวชชามสงน ๆ เปนปจจยกปรากฏอย" ฉะน ภวตณหาบาง ดงทตรสวา "ดกรภกษ ทงหลาย เบองตนเบองปลายแหงภวตณหาไมปรากฏ หารใคร ๆ กลาว วา 'กอนนภวตณหาไมม มาภายหลงมนจงเกด' ดงนไซร แตทแท ภวตณหามสงน ๆ เปนปจจยกปรากฏอย"๒ ฉะน ถามวา กเพราะเหตอะไร พระผมพระภาคเจาเมอตรสวฏฏกถา ๑. ม. ม. ๑๒/๑๐๐ ๒. อง. ทสก. ๒๔/๑๒๐.๑๒๔


จงตรสโดยยกธรรม ๒ ประการน เปนสสะ ? แกวา เพราะธรรม ๒ ประการน เปนเหตพเศษของกรรมทเปนสคตคาม และทคตคาม จรง อย อวชชาเปนเหตพเศษของกรรมทเปนทคตคาม เพราะอะไร เพราะ บถชนผถกอวชชาครอบงาแลว ยอมรทากรรมทเปนทคตคามเปนอเนก- ประการ มปาณาตบาตเปนตน ซงทงไมม (อะไร) ทนาพอใจ เพราะ เรารอนดวยกเลส ทงนามาซงอนตถะแตตนเอง เพราะทาใหตกไปสทกคต เหมอนโคทเขาจะฆา ซงถกความเหนอยหอบเพราะถกลนดวยไปและถก ทบดวยไมคอนครองงาแลว* ยอมรนดมนารอน (ทเขาตงให) ซงทง ไมอรอยทงนามาซงความพนาศแกตน (ทงนก) เพราะกระสบกระสาย อยดวยความเหนอยหอบนน ฉะนน สวนภวตณหาเปนเหตพเศษของกรรมทเปนสคตคาม เพราะอะไร เพราะบถชนทภวตณหาครอบงาแลว ยอมพยายามทากรรมอนเปน สคตคามเปนอเนกประการ มเวนจากปาณาตบาตเปนตน ซงเปนกรรม มคณนาชนใจ เพราะปราศจากความเรารอนดวยกเลส และเปนกรรม ทบรรเทาเสยซงความทรนทรายดวยทกขในทคตของตน เพราะยงผทา ใหถงสคต ดจโคมอาการดงกลาวแลวนน (ไมยอมดนนารอน) พยายาม * การฆาโคอยางทารณวธหนง ซงมหาฎกาขยายความไวนดหนอยวา จบมนผกตรง ไว กอไฟลอมลนมน ใชไมคอนทบมนไปทว ๆ ดวย เพอใหเนอฟลอนไมตดกระดก เมอมนบอบชาเหนอยหอบเตมทแลว กนานารอน (นาจะผสมเกลอดวย) ไปตงใหมน ดม มนกจาตองซงกะตายดม เพอแกระหาย ดมเขาไปแลวกทาใหมนทองเดน ระบายมล ออกมาจากเกลยง.... ในทสด โคฆาตกกไดเนอโคทฟลอนไมตดกระดก และเครองในกสะอาด ไปขาย.... วธนกแบบเดยวกบวธฆาสกรของจนทสกรกะ ในอรรถกถาธรรมบทนนเอง


(หา) ดมนาเยน ซงมรสอรอย และบรรเทาความเหนอยหอบของตน ไดดวย (ทงนก) เพราะความระหายในนาเยน ฉะนน แตในธรรม (ทงสอง) ทเปนสสะในวฏฏกถานน ในลางสตร พระผมพระภาคเจากทรงแสดง (ปฏจสมบาท) เทศนา ยกธรรมขอ เดยวเปนมล นเชนอยางไร เชนวา "ดงนแล ภกษทงหลาย สงขาร ทงหลายมอวชชาเปนสาเหต วญญาณมสงขารเปนสาเหต"๑ ดงนเปน ตน นยเดยวกน เชนวา "ดกรภกษทงหลาย ตณหายอมงอกงามแก บคคลผคอยเหนแตสวนทนาพอใจในธรรมทงหลาย อนเปนทตงแหง อปาทาน อปาทานกมขนเพราะปจจยคอตณหา"๒ ดงนเปนอาท ใน ลางสตรกทรงแสดง (ปฏจสมบาท) เทศนา ยกธรรมทงสองขอเปน มลกม นเชนอยางไร เชนวา "ดกรภกษทงหลาย กายอนนของคนเขลา ผมอวชชาเปนเครองกน ประกอบไปดวยตณหา เปนไปแลว (คอเกด ขน) ดวยเหตฉะน กายดงกลาวนดวย นามรปภายนอกดวย ทงสอง นนเปนทวย (คอเปนคกน) อยางน เพราะอาศยทวยธรรม คอ อายตนะ ๖ นนแล ผสสะกเกดขน คนเขลาถกธรรมมผสสะเปนตน ไรเลา กระทบเอาแลว ยอมไดเสวยสขทกข"๓ ดงนเปนอาท ในเทศนาเหลานน เทศนาวา "อวชชาปจจยา สงขารา - สงขาร ทงหลายมเพราะปจจยคออวชชา" เปนตนน เฉพาะในทนพงทราบวา เปนเทศนาทมธรรมขอเดยวเปนมล โดย (ยก) อวชชา (เปนสสะ) ๑. ส. นทาน. ๑๖/๓๗ ๒. ส. นทาน. ๑๖/๑๐๒ ๓. ส. นทาน. ๑๖/๒๘


วนจฉยโดยประเภทแหงเทศนาในบาลปฏจสมบาทน บณฑตพง ทราบดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [วนจฉยโดยอรรถ] คาวา "โดยอรรถ" คอโดยความ (แปล) แหงบททงหลาย ม บทวา อวชชา เปนตน อรรถนอยางไรบา [อรรถแหงบทอวชชาปจจยา] [อวชชา] (๑) อกศลกรรมมกายทจรตเปนตน ชออวนทยะ แปลวาไม ควรได เพราะอรรถวาไมควรบาเพญ ธรรมชาตใดยอมไดซงอวนทยะ นน เหตนน ธรรมชาตนนจงชอ อวชชา (ไดสงทไมควรได) (๒) กศลกรรม ทกายสจรตเปนตน ชอ วนทยะ (แปลวาควร ได) เพราะอรรถตรงกนขาม (คอควรบาเพญ) ธรรมชาตใดยอมไมได ซงวนทยะนน เหตนธรรมชาตนนจงชออวชชา (ไมไดสงทควรได) (๓) ธรรมชาตใด ทาอรรถคอความเปนกองแหงขนธทงหลาย มใหปรากฏ ทาอรรถคอความเปนเครองตอแหงอายตนะทงหลายมให ปรากฏ ทาอรรถคอความวางเปลาแหงธาตทงหลาย มใหปรากฏ ทา อรรถคอความเปนใหญแหงอนทรยทงหลายมใหปรากฏ ทาอรรถคอ ความจรงแทแหงสจจะทงหลายมใหปรากฏ เหตนธรรมชาตนน จงชอ อวชชา (ทาอรรถแหงขนธเปนตนมใหปรากฏ) (๔) ธรรมชาตใดทาอรรถ ๔ อยาง (ในอรยสจ ๔) ทกลาว


โดยอรรถคอบบคนเปนตนแหงสจจะมทกขสจเปนอาทมใหปรากฏ เหต น ธรรมชาตนนจงชออวชชา (ทาอรรถแหงอรยสจมใหปรากฏ) (๕) ธรรมชาตใด ยงสตวทงหลายใหแลนไปกาเนด คต ภพ วญญาณฐต และสตตาวาสทงปวง ในสงสารอนปราศจากทสนสด เหต น ธรรมชาตนนจงชออวชชา (ยงสตวใหแลนไปในสงสารอนปราศจาก ทสนสด)*

(๖) ธรรมชาตใดยอมแลนไปในบญญตธรรมทงหลาย มหญง และชายเปนตน อนไมมอยโดยปรมตถ ไมแลนไปในบญญตธรรมม ขนธเปนอาท แมมอยโดยปรมตถ เหตน ธรรมชาตนนจงชอ อวชชา (แลนไปในอวชชมานบญญต หรอไมแลนไปในวชชมานบญญต) (๗) อกนยหนง ธรรมชาตนนชออวชชา เพราะปกปดเสยซง วตถและอารมณแหงวญญาณมจกขวญญาณเปนตน และซงธรรม ทงหลาย ทงทเปนปฏจสมบาท (คอปจจย) และทเปนปฏจสมบน (คอผล) (ดงน) กได (โดยสภาวะ) [ปจจย] ผลอาศยธรรมใดไป ธรรมนนชอปจจย (แปลวาธรรมเปนท อาศยไปแหงผล) ศพทวา 'ปฏจจ - อาศย' หมายความวาไมเวน ไม ปฏเสธ ศพทวา 'เอต - ไป' หมายความวาเกดขนและเปนไป อก * มหาฎกาชางสงเกต ชไววาอวชชาในอรรถน ทานจบเอาอกษะตนศพท อนตวรหเต ชวาเปต คอ อ. จาก อนต ว. จาก วรหเต ช. จาก ชวาเปต ประกอบเขา ลบอกษร อน ๆ เสยแลว ลง ช. อาคมทอกษรท ๑ สาเรจรปเปน อวชชา


อยางหนง อรรถวาอปการกะ - ผอดหนน เปนอรรถแหงปจจยศพท อวชชาดวย อวชชานนเปนปจจยดวย เหตนนจงชอ อวชชา- ปจจย (แปลวาอวชชาเปนปจจย) (บทวาอวชชาปจจยา แปลวา) เพราะอวชชาเปนปจจยนน๑

[สงขาร] ธรรมทงหลายใดมงแตปรงแตง (สงตาง ๆ) ใหเปน (อยาง สงขตะขน เหตน ธรรมทงหลายนนจงชอสงขาร (แปลวาธรรมผปรง แตง) แตวาสงขารม ๒ อยาง คอ อวชชาปจจยสงขาร - สงขารทม อวชชาเปนปจจย ๑ สงขารทมาโดยสงขารศพท ๑ ในสงขาร ๒ อยางนน สงขารเหลานคอ บญญาภสงขาร อบญ- ญาภสงขาร และอเนยชาภสงขาร เปน ๓ (กบ) กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร (อก) ๓ (รวม) เปน ๖ จดเปนอวชชาปจจยสงขาร อวชชาปจจยสงขารทงหมดนน กไดแกกศลเจตนาและอกศลเจตนา ฝายโลกยะนนเอง สวนสงขาร ๔ น คอสงขตสงขาร (สงขาคอสงท ปจจยของตน ๆ แตงขน) อภสงขตสงขาร (สงขารคอสงทกรรมแตง ขน) อภสงขรณกสงขาร (สงขารคอตวกรรมผเปนเจาหนาทแตง) ๑. อวชชาปจจยา มหาฎกาแปลวา เพราะปจจยคออวชชา ตลอดถง ชาตปจจยา ทานกแปลวา ชาตสงขาตา ปจจยา - เพราะปจจยคอชาต แตในทนทานวเคราะหเปน วเสสนตรบท กมธารยะ กตองแปลวาอวชชาเปนปจจย ไดกนกบทเราแปลกนอย อยางไหนจะชอบดวยระเบยบไวยากรณและภาษา กโปรดพจารณาดเถด ๒. มหาฎกาวา แมอวชชาปจจยสงขาร กมาโดยสงขารศพทเหมอนกน แตทานแยกมา กลาวเปนปธานสงขารในปฏจสมบาทเทศนานเปนสวนหนง วนหนง


ปโยคาภสงขาร (สงขารคอความเพยรพยายาม) จดเปนสงขารทมา โดยสงขารศพท ในสงขาร ๔ นน ธรรมทมปจจยทงปวง ทกลาวไวใน บาลทงหลาย มคาวา "อนจจา วต สงขารม - สงขารทงหลายไมเทยง หนอ" เปนตนชอวาสงขตสงขาร อภสงขตสงขารกลาวไวในอรรถกถา ทงหลายวา "รปธรรมและอรปธรรมทงหลายทเกดแตกรรม เปนไปใน ไตรภม ชออภสงขตสงขาร" ดงน แมอภสงขตสงขารนนกถงความ สงเคราะหลง (ในสงขตสงขารทกลาวใน) บาลวา "อนจจา วต สงขารา" นเหมอนกน แตอาคตสถานแหงอภสงขตสงขารนนมได ปรากฏ (ในบาล) โดยเฉพาะ สวนกศลเจตนาและอกศลเจตนาอน เปนไปในไตรภม เรยกวาอภสงขรณกสงขาร อาคตสถานแหงอภ- สงขรณกสงรารนนปรากฏในบาลทงหลายมบาลวา "ดกรภกษทงหลาย บรษบคคลนตกอยในอวชชายอมสรางสงขารทเปนบญบาง. . ."๑ ดงน เปนตน สวนความเพยรทางกายและทางจต เรยกวา ปโยคาภสงขาร สงสาร (คอกาลงความเพยร) มเพยงใด เขากไปไดเพยงนนแลวกหย ราวกะเกวยนเพลาหกฉะนน"๒ ดงนเปนตน อนง สงขารทมาโดยสงขารศพท ใชมแตสงขาร ๔ นนเทานน กหามได สงขารทมาโดยสงขารศพทอน ๆ อกกมเปนอเนก โดยนย (พระบาล) วา "ดกรอาวโสวสาขะ เมอภกษเขาสญญาเวทยตนโรธ ๑. ส. นทาน. ๑๖/๙๘ ๒. อง. ตก. ๒๐/๑๔๑


วจสงขารดบกอน แตนนกายสงขารดบ ตอนนจตตสงขารจงดบ"๑ ดงน เปนตน ในสงขารทงหลายนน สงขารทจะไมพงถงความสงเคราะหลง ในสงขตสงขารหามไม [อรรถแหงศพทมวญญาณเปนตน] อธบาย๒ในบาลทงหลายมคาวา 'สงขารปจจยา วาณ - วญญาณ มเพราะปจจยคอสงขาร' เปนตน ตอนไป พงทราบโดยนยทกลาวแลว เถด สวนในคาทยงมไดอธบาย พงทราบดงตอไปน ธรรมชาตทชอวาวญญาณ เพราะร (อารมณ) ตาง ๆ ชอวา นาม เพราะนอมไป (สอารมณ) ชอวารป เพราะ (รจก) สลาย ชอวา อายตนะ เพราะแผไปในอายะ (คอขยายตว) และเพราะนาให อายตะ (คอตอออกไป) สภาพทชอวา ผสสะ เพราะถกตองกนเขา (แหงอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก) ธรรมชาตทชอ เวทนา เพราะร (รสอารมณ) ชอวา ตณหา เพราะกระหาย (อารมณ) ชอ วา อปาทาน เพราะถอมน สภาพอนชอวา ภพ เพราะเปนขน หรอ เพราะทาใหเปนขน๓ ความเกดชอวา ชาต ความแก ชอวา ชรา ๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๑ ๒. แปลจากศพท วตต หมายถงอธบายเรองอรรถแหงสงขารศพท และอรรถแหง ปจจยศพทเปนตน ๓. มหาฎกาวา ภวต - เปนขน หมายถงอปปตภพ ภาวยต - ทาใหเปนขน หมายถง กรรมภพ


ธรรมชาตอนชอวา มรณะ เพราะเปนเหตตาย (แหงสตว)๑ ความ เศรา ชอวา โศก ความคราครวญชอวา ปรเทวะ ธรรมชาตทชอวา ทกขะ เพราะทาใหลาบาก หรอวาชอทกขะ เพราะขดอยสองตอน โดย (ขดตอน) เกดขน และ (ตอน) ตงอย๒ กได ความเปนผเสยใจ ชอวาโทมนส ความตรอมใจอยางหนก ชอวาอปายาส คาวา 'สมภวนต - ม' ไดแก 'เกดขน' อนง บณฑตอยางพง ทาโยชนา (ประกอบ) สมภวนตศพทเขากบบททงหลายมโสกะเปนตน ไปแตเพยงเทานน ทถกตองทาโยชนสมภวนตศพทเขากบบททงปวง เพราะวา เมอกลาวโดยประการนอกน (คอเมอไมประกอบสมภวนต- ศพท) วา "อวชชาปจจยา สงขารา" (เฉย ๆ ) ความกจะไมปรากฏ วา สงขารทงหลายทาอะไร (คอไมมบทกรยา) แตครนมประกอบ ศพทวา สมภวนตเขา ยอมเปนอนทาความกาหนดไดทงปจจยธรรมทง ปจจยบนธรรมวา "อวชชา จ สา ปจจโย จาต อวชชาปจจโย ตสมา อวชชาปจจยา สงขารา สมภวนต - อวชาดวย อวชชานนเปนปจจยดวย เหตนนจงชออวชชาปจจย สงขารทงหลายยอมเกดขนเพราะอวชชา- ๑. มหาฎกาชวยอธบายวา "จต ขนธาน มรณนต เอเตนาต วตต - ความ เคลอนไปแหงขนธทงหลาย ชอวามรณะ เพราะฉะนนทานจงวาเปนเหตตาย" (หมาย ความวาตายดวยความเคลอนไปแหงขนธเปนเหต ไมใชตายลอย ๆ เชนนนกระมง เมอ วาเชนน ทาไมชราทานจงไมวาเปนเหตแกบางเลา เพราะชรากคอความเตบขนแกขน แหงขนธนยเดยวกน) ๒. หมายถงความทบาลกลาวไววา ทกขเวทนานนเปนทกขตอนทมนเกดขน (อปปาท- ทกขา) และตอนทมนยงตงอย ( ตทกขา) เมอมนแปรไปแลว กเลกทกข ลางทก กลายเปนสขไป จงวาขดอยสองตอน (ท: ๒ ข: ขด)


ปจจยนน" ดงน ในบททงปวงกนยน คาวา 'เอว' เปนคาชนยทแสดงมาแลว ดวยคาเอวนน แสดง วา ปจจยบนธรรมทงหลายเกดขนเพราะปจจยธรรมมอวชชาเปนตนนน เองเปนเหต หาใชเกดขนเพราะพระอศวรบนดาลเปนตนไม คาวา 'เอตสส - นน' คอตามทกลาวมา คาวา 'เกวลสส' แปลวาไม (มสข) เจอปน หรอวาทงมวล คาวา 'ทกขกขนธสส' แปลวา กองทกข คอ ไมใชสตว ไมใชของสขของงามเปนตน คาวา "สมทโย" แปลวา ความเกดขน คาวา โหต แปลวายอมม วนจฉยโดยอรรถในบาลปฏจสมบาทน บณฑตพงทราบดง พรรณนามาฉะน [วนจฉยโดยลกษณะเปนตน] คาวา 'โดยลกษณะเปนตน' คอโดยลกษณะเปนตน แหงบทม อวชชาเปนอาท ลกษณะเปนตนนอยางไรบาง ? อวชชา มความไมรเปนลกษณะ มการทาใหหลงเปนรส มการ ปกปด (เสยซงสภาวะ) เปนปจจปฏฐาน มอาสวะเปนปทฏฐาน*

สงขาร มการปรงแตงเปนลกษณะ มความพยายาม (เพอกอ ปฏสนธ) เปนรส มเจตนาเปนปจจปฏฐาน มอวชชาเปนปทฏฐาน วญญาณ มความรพเศษเปนลกษณะ มความเปนหวหนา (แหง นามรป) เปนรส มปฏสนธเปนปจจปฏฐาน มสงขารเปนปทฏฐาน * เพราะมบาลวา "อาสวสมทยา อวชชาสมทโย - ความเกดขนแหงอวขชามเพราะ ความเกดขนแหงอาสวะ" ดงกลาวแลว


หรอวา มวตถและอารมณเปนปทฏฐาน นาม มความนอมไป (สอารมณ) เปนลกษณะ มสมปโยค (ความประกอบกนและกนไว) เปนรส มความไมแยกกนเปนปจจ- ปฏฐาน มวญญาณเปนปทฏฐาน รป มความ (รจก) สลายเปนลกษณะ มความกระจายตวเปน รส๑/SUP> มความเปนอพยากฤตเปนปจจปฏฐาน มวญญาณเปนปทฏฐาน

สฬายตนะ มความตดตอเปนลกษณะ มการเหนเปนตนเปนรส

มความเปนวตถและเปนทวารเปนปจจปฏฐาน มนามรปเปนปทฏฐาน

ผสสะ มความถตองเปนลกษณะ มการกระทบเขาเปนรส ม

ความประจวบกน (แหงทวารอารมณและวญญาณ) เปนปทฏฐาน ม

สฬายตนะเปนปทฏฐาน

เวทนา มการประสพ (อารมณ) เปนลกษณะ มการเสวยรส

อารมณเปนรส มสขและทกขเปนปจจปฏฐาน มผสสะเปนปทฏฐาน

ตณหา มความเปนเหต (คอเปนทกขสมทย) เปนลกษณะ ม

ความมงยนด (ในอารมณนน ๆ ) เปนรส๒/SUP> มความไมอม (ในอารมณ)

เปนปจจปฏฐาน มเวทนาเปนปทฏฐาน

อปทาน มความถอไวเปนลกษณะ มความไมปลอยเปนรส ม

ความเหนดวยอานาจความเหนยวแนนแหงตณหาเปนปจจปฏฐาน ม

๑. มหาฎกาวาเหมอนเมลดขาวสาร เพราะไมมสมปโยค ๒. เพราะมบาลวา "ตตรตตราภนนทน - ตณหามปกตมงยนดไปในอารมณนน ๆ" เปน หลก


ตณหาเปนปทฏฐาน ภพ มกรรมและผลของกรรมเปนลกษณะ มความไดประสบ ความมความเปนเปนรส มกศลอกศลและอพยากฤตเปนปจจปฏฐาน ม อปาทานเปนปทฏฐาน ลกษณะเปนตน แหงชาตเปนอาท พงทราบโดยนยทกลาวแลว ในสจจนเทศนนเทอญ วนจฉยโดยลกษณะเปนตนในบาลปฏจจสมบาทน พงทราบดง กลาวมาฉะน ประการ ๑ [โดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตน] ในคาวา "โดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตน" น มวนจฉย วา "อวชชามอยางเดยว โดยภาวะ คอ ความไมรหรอความไมเหน หรอความหลงเปนตน ม ๒ อยางโดยความไมปฏบตและความปฏบต ผด* อนง ม ๒ โดยเปนสสงขารและอสงขาร ม ๓ อยาง โดยสมปโยค กบเวทนา ๓ ม ๔ อยาง โดยเปนความไมตรสรสจจะ ๔ ม ๕ อยาง โดยปกปดเสยซงโทษในคต ๕ สวนความทตณหาม ๖ อยางในองค ปฏจสมบาททเปนอรปธรรมทงสน พงทราบโดย (เปนไปใน) ทวาร (๖) และอารมณ (๖) สงขาร มอยางเดยว โดยเปนสาสวธรรม เปนวปากธมมธรรม (ธรรมมวบากเปนธรรมดา) เปนตน ม ๒ อยาง โดยเปนกศลและ * มหาฎกาวา ไมปฏบต โดยไมรในอรยสจ ปฏบตผดโดยสาคญคดเหนวปลาส


อกศล อนง ม ๒ โดยเปนปรตตะ มหคคตะ เปนหนะ มชฌมะ เปนมจฉตตะ สมมตตะ เปนนยตะ อนยตะ ม ๓ อยาง โดยความเปน อภสงขาร ๓ มบญญาภสงขารเปนตน ม ๔ อยาง โดยใหเปนไปใน กาเนด ด ๔ ม ๕ อยาง โดยยงสตวใหไปสคต ๕ วญญาณ มอยางเดยว โดยเปนโลกยวบากเปนตน ม ๒ อยาง โดยเปนสเหตกะและอเหตกะเปนตน ม ๓ อยางโดยนบเนองในภพ ๓ โดยสมปโยคกบเวทนา ๓ และโดยเปนอเหตกะ ทเหตกะ และตเหตกะ ม ๔ อยาง และ ๕ อยาง โดยกาเนด (๔) และคต (๕) นามรป มอยางเดยว โดยเปนวญญาณสนนสสย (ทอาศยแหง วญญาณ) และโดยเปนกมมปจจย (ปจจยของกรรม) ม ๒ อยาง โดยเปนสารมมณะ (มอารมณ = นาม) และอนารมมณะ (ไมมอารมณ = รป) ม ๓ อยาง โดยกาลมอดตเปนตน ม ๔ และ ๕ อยาง โดย กาเนดและคต สฬายตนะ มอยางเดยว โดยเปนทเกด และโดยเปนทประชม (แหงวญญาณและธรรมทสมปยตกบวญญาณนน๑) ม ๒ อยาง โดยเปน ภตปสาท (สวนทผองใสแหงภตรป) และเปนเครองรพเศษ๒ ม ๓ อยาง โดยเปนสมปตตโคจร (รบไดแตอารมณทมาถงตว) อสมปตต- โคจร (รบอารมณทไมมาถงตวได) และโนภยโคจร (รบอารมณไมใช ๑. ขอน กลาวโดยนยแกอรรถอายตนะศพท ในอายตนะนเทศ หนา ๑๒๗ ๒. ภตปปสาทวาณาทโต มหาฎกาวา. . .วาณโต (ไมมอาท) ถก ในทนเหน ชอบดวย เพราะถามอาท กมปญหาวานอกจากนแลวมอะไรอกเลา ไมทราบจะหาคาตอบ อยางไร


ทงสองอยางนน)๑ ม ๔ อยาง และ ๕ อยาง โดยเนองดวยกาเนด และคต" แมความมอยางตางๆ มอยางเดยวเปนตนแหงองคทเหลอมผสสะ เปนอาท กพงทราบโดยนย (ทกลาว) นเทอญ๒

วนจฉยโดยอยางตาง ๆ มอยางเดยวเปนตน ในบาลปฏจสมบาท น พงทราบดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ [โดยกาหนดองค] ขอวา 'และโดยกาหนดองคทงหลาย' มวนจฉยวา กแลใน ปฏจสมบาทธรรมทงหลายน ธรรมมโสกะเปนตน พระผมพระภาคเจา ตรสเพอแสดงความไมขาดตอนแหงภวจกร (วงลอแหงภพ) เพราะ ธรรมมโสกะเปนตนนน ยอมมแกคนเขลาผถกชราและมรณะกระทบ เอา ดงทตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย บถชนผมไดสดบ เปนผถก ๑. ขอนกลาวโดยนยแกอปาทายรปในขนธนเทศหนา ๒๔ ความวาจกษและโสต รบรป และเสยงอนไมมาถงตว คออยหางตวได เพราะทอาศยของจกษโสตะ และทอาศยของ รปเสยงนนไมตดกน สวนฆานะชวหาและกาย รบไดแตอารมณคอ กลน รส โผฏฐพพะ ทมาถงตวเขา เพาะทอาศยของกลนรสโผฏฐพพะตดอยกบทอาศยของฆานะชวหากาย และฆานะชวหากายเกดเปนกลนรสโผฏฐพพะขนในตวเองไดดวย สวนธรรมารมณทกระทบมนา- ยตนะนน จะวาอยใกลหรอไกลกแยกไมออก มนายตนะ จงเรยก โนภยโคจร ไมเหมอนท กลาวแลวทงสองอยา ๒. มหาฎกาชวยขยายอยางตาง ๆ จนครบ เชนวา ผสสะ มอยางเดยวโดยสภาวะสมผส และโดยเปนโลกยะหรอสาสวะเปนตน ม ๒ อยาง โดยเปน สเหตกะ อเหตกะ ม ๓ อยาง โดยเนองดวยภพ ๓ และสมปโยคกบเวทนา ๓ และเปน อเหตกะ ทเหตกะ ตเหตกะ ม ๔ และ ๕ อยาง โดยกาเนดและคต ฯ ล ฯ


ทกขเวทนากายตองเอาแลว ยอมเศราโศกลาเคญคราครวญทบอก ราให ถงซงความฟนเฟอนไป"* เปนตน และดวยพระพทธพจนวา "ความหมนไปแหงธรรมทงหลายมโสกะเปนตนนน ยงมอยตราบใด ความหมนไปแหงอวชชากยงมอยตราบนนไ ดงน ภวจกรกเปนอน เชอมเขากบบทวา อวชชาปจจยา สงขารา อกเลา เพราะเหตนน ธรรม ๑๒ เทานน โดยนาสงเขปธรรมมโสกะเปนตนนนแหละเขาเปน อนเดยวกนกบชรามรณะเสย พงทราบวาเปนองคแหงปฏจสมบาท วนจฉยโดยกาหนดองคทงหลายในบาลปฏจสมบาทน บณฑต พงทราบดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ นเปนเพยงสงเขปกถาในปฏจสมบาทธรรมน สวนความ (ตอ ไป) น เปนวตถารนย [แกบทอวชชา] โดยปรยาย (ทาง) พระสตร ความไมรในฐานะ ๔ มทกขเปนตน ชอวาอวชชา โดยปรยาย (ทาง) พระอภธรรม ความไมรในฐานะ ๘ กบทงฐานะมปพพนตะ (เงอนตน) เปนตน ชอวาอวชชา สมพระบาล วา "ในธรรมเหลานน อวชชาเปนไฉน ? ความไมรในทกข ฯ ล ฯ ไมรในทกขนโรธคามนปฏปทา ความไมรในปพพนตะ (เงอนตน) ความไมรในอปรนตะ (เงอนปลาย) ความไมรในปพพนตาปรนตะ (ทงเงอนตนทงเงอนปลาย) ความไมรในธรรมทงหลายทงทเปน * ส. สฬา. ๑๘/๒๕๗.


อทปปจจยตา (คอกลมเหต) และปฏจสมบน (กลมผล) นเรยกวา อวชชา" ดงน ในฐานะเหลานน ยกเวนสจจะสอง (คอนโรธและมรรค) ทเปน โลกตระเสย อวชชายอมเกดขนในฐานะทเหลอแมโดยทาใหเปน อารมณกไดกจรง (แต) แมเปนอยางนน ในบาลนทานกประสงคเอา โดยวาเปนเครองปดบงเทานนเอง จรงอย อวชชานนทเกดขนแลว ยอมปดบงทกขสจตงอย ไมใหรแจงซงลกษณะอนเปนรส (คอสภาวะ) ประจาตนตามเปนจรงได อยางเดยวกน ยอมปดบงสมทยสจ นโรธสจ มรรคสจ ขนธบญจกสวนอดตทนบวาเงอนตน ขนธบญจกสวนอนาคต ทนบวาเงอนปลาย ขนธบญจกทงสองสวนนนทนบวาทงเงอนตนและ เงอนปลาย อทปปจจยตา และปฏจสมบนธรรมทงหลาย ทนบวา อทปปจจยตา ปฏจสมบนธรรมดวยตงอย มใหรแจงซงลกษณะอน เปนรส (คอสภาวะ) ประจาตนตามเปนจรง ในทกขเปนตนนนวา 'น อวชชา นสงขาร' ดงนเปนตน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา (อวชชาคอ) ไมรในทกข ฯ ล ฯ ไมรในอทปปจจยตาและปฏจจสม- บนธรรมทงหลาย" [แกบทสงขาร] บทวา 'สงขารทงหลาย' ไดแกสงขาร ๖ ทกลาวโดยสงเขปไว ในตอนกอนดงนวา "สงขาร ๓ มบญเปนตน (และ) สงขาร ๓ ม กายสงขารเปนตน"


สวนวาโดยพสดาร ในสงขารเหลาน สงขารทง ๓ ไดแก เจตนา ๒๙ คอ บญญาภสงขารไดแกเจตนา ๑๓ คอ เจตนาเปน กามาวจรกศล ๘ อนเปนไปดวยอานาจกศลมทานศลเปนตน และ เจตนาเปนรปาวจรกศล ๕ อนเปนไปดวยอานาจภาวนาอยางเดยว อบญญาภสงขารไดแกเจตนาเปนอกศล ๑๒ อนเปนไปดวยอานาจ อกศลมปาณาตบาตเปนตน อเนญชาภสงขาร ไดแกเจตนาเปน อรปาวจรกศล ๔ อนเปนไปดวยอานาจภาวนาเหมอนกน สวนในสงขารอก ๓ กายสญเจตนา (ความจงใจแสดงออกทา กาย) เปนกายสงขาร วจสญเจตนา (ความจงใจแสดงออกทางวาจา) เปนวจสงขาร มโนสญเจตนา (ความจงใจแสดงออกทางใจ) เปน จตตสงขาร ตกะน ทานกลาวเพอแสดงความเปนไปแหงอภสงขาร ๓ มบญญาภสงขารเปนตนทางทวาร ในขณะพยายามทากรรม จรงอย เจตนา ๒๐ ถวน คอกามาวจรกศลเจตนา ๘ อกศลเจตนา ๑๒ อนยง กายวญญตใหตงขนเปนไปทางกายทวาร ไดชอวากายสงขาร เจตนา เหลานนแหละ ทยงวจวญญตใหตงขนเปนไปทางวจทวาร ไดชอวา วจสงขาร แตอภญญาเจตนา (เจตนาในอภญญา) ไมเปนปจจยแหงวญญาณ องคตอไป เพราะฉะนน ทานจงไมถอเอาในคาวา กาย----วจสงขารน*

* มหาฎกาตงปญหาขนวา เหตไฉน อภญญาเจตนา จงไมเปนปจจยแหงวญญาณ อภญญาเจตนากเปนกศลและมวบากมใชหรอ ? แลวทานกตอบเองวา จรง แตวาความ ทอภญญาเจตนาเปนกศลและมวบากนน ทานกลาวโดยความทอภญญาเจตนานน เปน


และอภญญาเจตนาไมเปนปจจยแหงวญญาณฉนใด แมอทธจจเจตนา กไมเปนฉนนน เพราะเหตนน ถงอทธจจเจตนานนกตองคดออก ในความเปนปจจยแหงวญญาณ แตเจตนาทงปวงนนกคงเปนธรรมม อวชชาเปนปจจย (เหมอนกน) สวนเจตนา ๒๙ ทงหมด ทเกดขนในมโนทวาร (โดย) ไมยง วญญตทงสองใหตงขน เปนจตตสงขารแล ดวยประการดงน ตกะนกเขาไปสตกะกอน (คอผนวกอยกบตกะ กอน) นนเอง เพราะฉะนน วาโดยใจความแลว ความทอวชชาเปน ปจจย (แหงสงขาร) กพงทราบโดยทเปนปจจยแหงอภสงขาร ๓ ม บญญาภสงขารเปนตนนนแล ในขอนน หากมปญหาวา "กขอนจะพงทราบไดอยางไรวา สงขารทงหลายนเปนธรรมมอวชชาเปนปจจย ?" คาแกพงมวา "ทราบ ไดโดยทเมออวชชาม มนจงม" แทจรง ความไมรในฐานะทงหลาย มทกขเปนตนทเรยกวาอวชชา บคคลใดยงละไมไดกอนแลว บคคลนน เพราะความไมรในทกขและในฐานะนอกนมเงอนตนเปนอาท จงถอ เอาสงสารทกขโดยสาคญวาเปนสข แลวกกอสงขารทง ๓ อยาง ซง เปนเหตแหงสงสารทกขนนเองขน เพราะไมรในสมทย จงสาคญเหน ไปดวยความพยายามของตนในสนดานทยงมตณหาอนยงตดไมขาด หาใชกลาวเชนนน โดยเปนปจจยยงวบากใหเกดขนไม อนงอภญญาเจตนานน เมอยงวบากใหเกด วบาก นนกเปนรปาวจรเทานน ไมเปนอยางอน อนอภญญานนเปนอานสงสแหงสมาธในชน จตตถฌาน ทพระโยคาวจรทาใหเกดขนในกสณ เพราะฉะนน อภญญากเทากบเปนผล ของสมาธ ไมใหผลเหมอนกศล ม ทาน ศล เปนตน.


สงขารทงหลายอนมตณหาเปนเครองประดบ ซงแมเปนเหตแหงทกข โดยวาเปนเหตแหงสขไป กกอสงขารทง ๓ อยางขน อนง เพราะ ไมรในนโรธและในมรรค จงเปนผมความสาคญในคตวเศษ (ม พรหมโลกเปนตน) ซงแมมใชเปนทดบทกข วาเปนทดบทกขไป เปนผมความสาคญในพาหรมรรคม (บชา) ยญ และ (บาเพญ) อมร- ตบะเปนตน๑ ซงแมมใชทางแหงความดบทกข วาเปนทางดบทกขไป เมอปรารถนาความดบทกข กกอสงขารทง ๓ อยางขนทางมขพาหร- มรรคมยญและอมรตบะเปนตน อกประการหนง บคคลนน เพราะ ความทละอวชชาในสจจะ ๔ ยงไมไดนน กไมรทกขกลาวคอผลแหง บญ ซงแมแทรกซอนดวยอาทนพโทษเปนอเนก ม ชาต ชรา โรค และมรณะเปนตนอยางวเศษ โดยวาเปนทกขได จงกอบญญาภสงขาร อนตางโดยเปนกายสงขาร (บาง) วจสงขาร (บาง) จตตสงขาร (บาง) เพอไดผลแหงบญนน ดงบคคลผปรารถนาเทพอปษร รโจน หนาผา (ตาย)๒ มเชนนนกไมเหนความทผลแหงบญนน ซงแมสมมต กนวาเปนสข เปนวปรณามทกข อนจะกอใหเกดความรอนใจใหญใน ๑. อมรตบะ มหาฎกาไขความไว ๓ นบ คอ ทกกรกรยาทถอวาทาแลวจะไมตาย ๑ การ ประพฤตพรตเพอเปนอมรคอเปนเทวดาหรอเทพเจา ๑ ตบะอนทาลายตน เพราะทาตน ใหเปนทกข ๑ นยหลงนทานวา อมรใชในอรรถวา มร คอตายกได. ๒. มรปปาต แปลกนวา 'ความเกดเปนเทวดา' กม แตพจารณาลกษณะศพทแลว ศพทนตองแยกเปน มร + ปาต (ภเขา + ทลาดชน) ในมหาฎกาไมไดแปลศพทนโดย ตรง แตมอธบายความไวในรป 'ปปาต' (ไมใชอปปาต) ดงน ชาตอาทปปาตทกข- ชนนโต มรปปปาตสทสตา ปภสงขารสส วตตา - ทานกลาวความทบญญาภ- สงขารเปนเชนมรปปาตะ เพราะเหวผาคอชาตเปนตน เปนเหตยงทกขใหเกด.


ทสด (เมอหมดบญ) และ (ไมเหน) ความทผลแหงบญนน (แมมคณ นายนดก) มคณนายนดเปนสวนนอย จงกอบญญาภสงขารมประการดง กลาวแลวนน อนเปนปจจยแหงวปรณามทกขนนเอง ดงแมลงเมา รเขาตอมเปลวไฟ และดงสตวทตะกรามหยาดนาผงรเขาเลยคมศสตรา ทนาผงตดฉะนน อนง ไมเหนโทษในโลกยวสย มการเสพกามเปนตน พรอมทงผลของมน เพราะสาคญวาเปนสข และเพราะถกกเลสครอบงา ดวย จงกออบญญาภสงขารอนเปนไปในทวารทง ๓ ขนกได ดงเดก ออนรเลนคถ และดงคนอยากตายรกนยาพษฉะนน อนงเลา ไมร ความทสงขารแมในฝายอรปวบากกเปนวปรณามทกข จงกออเนญชาภ- สงขารซงเปนจตตสงขารขน ดวยวปลาสไปวาเปนของเทยงเปนตน ดงคนหลงทศรอานเดนทางมงหนาไปสเมองปศาจฉะนน เพราะเหตทสงขารมเพราะอวชชามเทานน หามโดย (อวชชา) ไมมไม ดงกลาวมาฉะน บณฑตจงรขอทวา "สงขารทงหลายนเปน ธรรมมอวชชาเปนปจจย" นนไดแล จรงอย ขอนแมพระผมพระ ภาคเจากไดตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย บคคลผไมฉลาดตกอยใน อวชชา ยอมปรงแตงบญญาภสงขารบาง ยอมปรงแตงอบญญาภสงขาร บาง ยอมปรงแตงอเนญชาภสงขารบาง ดกรภกษทงหลาย ตอเมอใด อวชชา ภกษละไดแลว วชชาเกดขนแลว เมอนน ภกษนน เพราะ ความสารอกออกไปแหงอวชชา เพราะความเกดขนแหงวชชา ยอม ไมปรงแตงบญญาภสงขารเลย"* ดงนเปนตน * ส. นทาน. ๑๖/๙๙.


ในบทวาอวชชาน ขาพเจาทงหลายขอพก๑ขอวา "อวชชาเปน ปจจยแหงสงขารทงหลาย" นไวกอน ดวยขอนควรจะกลาว (ตอไป) คอ (ปญหา) วา "อวชชาเปนปจจยแหงสงขารเหลาไหน อยางไร ?" ในความทอวชชาเปนปจจยอยางไรบางนน ทานกลาวไวดงตอไปน [ปจจย ๒๔] กแลปจจย ๒๔ พระผมพระภาคเจาตรสไว คอ เหตปจจย อารมมณปจจย อธปตปจจย อนนตรปจจย สมนนตรปจจย สหชาตปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย อปนสสยปจจย ปเรชาตปจจย ปจฉาชาตปจจย อาเสวนปจจย กมมปจจย วปากปจจย อาหารปจจย อนทรยปจจย ฌานปจจย มคคปจจย สมปยตตปจจย วปปยตตปจจย อตถปจจย นตถปจจย วคตปจจย อวคตปจจย๒

[แกเหตปจจย] ในอเทศบทเหลานน ธรรมทไดชอวาเหตปจจย เพราะธรรมนน เปนเหตดวย เปนปจจยดวย คอ เปนปจจยโดยเปนเหต อธบายวา ๑. คณหาม ถาแปลตรง ๆ วา 'ถอไว จบไว ยดไว กมไว' ความไมผดในภาษาไทย จงแปลเอาความวา 'พกไว' (หรอ 'หยดไว' กจะได) ทพกไว กเพราะพรรณนา ขอนมาพอเหนความแลว ยงมความทควรกลาวอยตอไปอก. ๒. อภ. ป. ๔๐/๑.


เปนปจจยโดยความเปนเหต๑ นยแมในอเทศบทอนมอารมมณปจจย เปนตน กนยเดยวกนน [แกศพทเหต] ในบท 'เหตปจจย' นน คาวา 'เหต' เปนคาเรยกวจนาวยวะ (อวยวะแหงคา คอถอยคาทใหรความแตละคา ?) และการณะ (สงท กอผล) มละ (สงทเปนรากเงา) กวจนาวยวะ เรยกวาเหต ในทาง โลก เชนในคาวา 'ปฏเหต๒ - ขอปฏญญา' แตในทางพระศาสนา การณะ เรยกวา เหต เชนในคาวา 'เย ธมมา เหตปปภวา๓ - ธรรม ทงหลายใดมเหต (คอการณะ) เปนแดนเกด' มล กเรยกวา เหต เชนในคาวา 'ตโย กสสเหต ตโย อกสลเหต๔ - เหต (คอมล) แหง กศล ๓ เหต (คอมล) แหงอกศล ๓' มลนน (แหละ) ประสงคเอา (วาเหต) ในทน [แกศพทปจจย] สวนความ (ตอไป) น เปนความหมายแหงคาในคาวา 'ปจจย' น ธรรม (ทเปนผล) อาศยไปแตธรรม (ทเปนเหต) นน หมาย ๑. ททานไข เหตปจจโย เปน เหต หตวา ปจจโย แลวไขอกทเปน เหตภาเวน ปจจโย นน กเพอแสดงวา ศพทประกอบ ตวา ปจจย คอ หตวา นน เปนกรยาตตยา- วเสสนะ คอแปลวา โดย. . . (ไมใชบพกาลกรยา สมานกาลกรยา ฯ ล ฯ) ๒. ปาฐะเรยงแยกไวเปน ปฏา เหต แตในมหาฎกาเรยงตดกนเปน ปฏาเหต เหต แปลวา 'ขอความ' กได (พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสภา พ.ศ. ๒๔๙๓). ๓. ว. มหาวรรค. ๔/๗๔. ๔. อภ. ส. ๓๔/๒๗๑.


ความวา ไมปฏเสธธรรม (ทเปนเหต) นนเปนไป เหตน ธรรม (ท เปนเหต) นนจงชอวาปจจย มคาอธบายวา อนธรรม (ทเปนผล) ใด อาศย คอไมปฏเสธซงธรรม (ทเปนเหต) ใดตงอยหรอวาเกดขนกด ธรรม (ทเปนเหต) นน ชอวาเปนปจจยแหงธรรม (ทเปนผล) นน แต (เมอวา) โดยลกษณะ ปจจยมความอดหนนเปนลกษณะ ดวยวา ธรรม (ทเปนเหต) ใด เปนสภาพอดหนนเพอความตงอยหรอเพอ ความเกดขนแหงธรรม (ทเปนผล) ใด ธรรม (ทเปนเหต) นน ทานเรยกวาเปนปจจยแหงธรรม (ทเปนผล) นน คาวา "ปจจย เหต การณ นทาน สมภว ปภว" เปนตน โดย ความกอนเดยวกน ตางกนแตโดยพยญชนะ ธรรมชอวาเหต เพราะอรรถวาเปนมล ชอวาปจจย เพราะ อรรถวาเปนสภาพอดหนน ดงกลาวมาฉะน เพราะเหตนน (เมอวา) โดยสงเขป ธรรมผอดหนนโดยความหมายวาเปนมล ชอวาเหตปจจย อธบายของอาจารยทงหลาย*วา "เหตปจจยนนเปนสภาพยงความ เปนกศลเปนตนใหสาเรจแก (สมปยต) ธรรมทงหลายมกศลธรรมเปน อาท ดงพชทงหลายมพชขาวสาลเปนตน ยง (ความเปน) ธญญชาต มขาวสาลเปนอาทใหสาเรจ และดงสของมณเปนตน ยงแสงของมณ เปนอาทใหสาเรจฉะนน" แตเมอเปนอยางนน ความเปนเหตปจจยก ไมสาเรจไปถงในรปทงหลายทมเหตนนเปนสมฏฐาน (ดวยนะซ) เพราะ วา เหตปจจยนนหายงความเปนกศลเปนตนใหสาเรจแกรปเหลานนไม * มหาฎกาวา ทานหมายถงพระอาจารยเรวตะ (อยทไหนไมไดบอกไว)


แตกมใชไมเปนปจจย สมพระบาลวา "เหต เปนปจจยโดยเปนเหต- ปจจย แหงธรรมทงหลายทสมปยตกบเหต และแหงรปทงหลายทม เหตนนเปนสมฏฐาน" ดงน อนง สาหรบอเหตกจตทงหลาย ความ เปนอพยากฤต เวนเหตนนเสยกสาเรจได (เพราะอพยากฤตเปน อเหตกะ) แมสาหรบสเหตกจตทงหลายเลา ความเปนกศลเปนตน กเนองดวยโยนโสมนสการเปนตน๑ มใชเนองดวยสมปยตเหต (เหตผ สมปยต) และหารวาความเปนกศลเปนตน พงมไดโดยสภาวะแทใน สมปยตเหตทงหลายไซร ในสมปยตธรรมทงหลาย อโลภะซงเนอง ดวยเหต กพงเปนกศลบาง อพยากฤตบางได แตเพราะเหตทเปนได ทงสองอยาง ในสมปยตธรรมทงหลาย หาความเปนกศลเปนตน (ท เนองดวยเหต มใชเปนโดยสภาวะ) ไดฉนใด แมในเหตทงหลาย กพงหาความเปนกศลเปนตน (ทเนองดวยธรรมอน มใชเปนโดย สภาวะ) ไดฉนนน แตอนทจรง เมออรรถวาเปนมล๒แหงเหตทงหลาย บณฑตไมถอ เอาโดยวาเปนเหตยงความเปนกศลเปนตนใหสาเรจ (แต) ถอเอา โดยวาเปนเหตยงความตงมนดวยด (แหงธรรมทงหลาย) ใหสาเรจ ก ๑. โดยพระบาลวา "โยนโส ภกขเว มนสกโรโต ฯ เป ฯ อภวฑฒนต ดกรภกษ ทงหลาย กศลธรรมทงหลายทยงไมเกดยอมเกดขน และกศลธรรมทงหลายทเกดแลว ยอมเจรญยงแกภกษผทาในในโดยแบบคาย" ๒. ปาฐะพมพไวเปน มลฏ ตรงนเปนประโยคลกขณะ ม คยหมาเน เปนลกขณกรยา แสดงอย แตตวนามทเปนลกขณวนตะไมปรากฏ พจารณาแลวกเหนแต มลฏ เทานน เปนลกขณวนตะ จงตกลงแกเปน มลฏเ.


ไมผดอะไรเลย แทจรง ธรรมทงหลายทไดเหตปจจยแลว ยอมเปน ธรรมมนคงตงลงดวยด ดงตนไมทงหลายทมรากงอกงามแลวกตงอยได ดวยดฉะนน (สวน) อเหตกธรรมทงหลายเปนธรรมไมตงมนดวยด ดจสาหรายทงหลาย มสาหรายชนดตลพชกะ (สาหรายเมลดงา ?) เปนตน ฉะนน เหตปจจยเปนธรรมอดหนนโดยความหมายวาเปนมลดงน เพราะ เหตนน ธรรมผอดหนนโดยยงความตงมนดวยด (แหงสมปยตธรรม) ใหสาเรจ บณฑตพงทราบวา ชอเหตปจจย [แกอารมมณปจจย] ในอเทศบทแตนนไป ธรรมผอดหนนโดยความเปนอารมณ ชอวาอารมมณปจจย ธรรมอะไร ๆ จะไมเปนอารมมณปจจยนนไมม เพราะคานเทศแมทานจะขนตนวา "รปายตนะเปนปจจยโดยเปนอารม- มณปจจยแหงจกขวญญาณธาต๑" ดงนเปนตน แตกลงทายวา "ธรรม ทงหลายใด ๆ เปนจตเจตสกธรรม ปรารภธรรมใด ๆ เกดขน ธรรม ทงหลาย (ทถกปรารภ) นน ๆ ยอมเปนปจจยโดยเปนอารมมณปจจย แหงธรรม (ทเกดขน) นน ๆ "๒ ฉะน เปรยบเหมอนคนออนกาลง ไดยดทอนไมหรอเชอกนนแหละ จงลกขนและยนอยได ฉนใด จตและ เจตสกธรรมทงหลายกฉนนน ปรารภอารมณมรปเปนตนเขานนแหละ จงเกดขนและตงอยได เพราะเหตนน ธรรมทงหลายอนเปนอารมณ ๑-๒. อภ. ป. ๔๐/๑.๒.


แหงจตเจตสกทงหลายทงปวง บณฑตพงทราบวา ชอวาอารมมณปจจย [แกอธปตปจจย] ธรรมผอดหนนโดยความเปนใหญ ชอวาอธปตปจจย อธปต- ปจจยนนม ๒ อยาง ดวยอานาจแหงสหชาตธรรมและอารมณ ใน ๒ อยางนน ธรรม ๔ ประการ กลาวคอ ฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา พงทราบวาชอ สหชาตาธปตปจจย (เปนอธปตปจจยแหงสหชาตธรรม) โดยบาลวา "ฉนทาธบด เปนปจจยโดยเปนอธปตปจจยแหงธรรม ทงหลายทสมปยตกบฉนทะ และแหงรปทงหลายทมฉนทะนนเปน สมฏฐาน" ดงนเปนตน แตวาธรรมทง ๔ นน มไดเปนอธบดรวมกน จรงอย ในขณะใดจตทาฉนทะใหเปนธระ ทาฉนทะใหเปนใหญเปน ไป ในขณะนนกฉนทะอยางเดยวเปนอธบด นอกนมไดเปน ใน ธรรมทเหลอ (อก ๓) กนยน สวนวาอรปธรรมทงหลายทาธรรมใดให เปนทหนก (คอเปนทหนวง) เปนไป ธรรมนนเปนอารมมณาธบด แหงอรปธรรมทงหลายนน เหตนนทานจงกลาวคานเทศไววา "ธรรม ทงหลายใด ๆ เปนจตเจตสกธรรม ทา (อารมณ) ธรรมใด ๆ ใหเปน ทหนกเกดขน ธรรม(อารมณ) ทงหลายนน ๆ เปนปจจย โดยเปน อธปตปจจยแหงธรรม (จตเจตสก) ทงหลายนน ๆ"* ดงน [แกอนนตรปจจย สมนนตรปจจย] ธรรมผอดหนนโดยความเปนธรรมไมมระหวาง (คน) ชอ * อภ. ป. ๔๐/๒.


อนนตรปจจย ธรรมผอดหนนโดยความเปนธรรมใกลทสด ชอ สมนนตรปจจย กเลยอาจารยทงหลายอธบายปจจยคนไวมากประการ แตความ (ตอไป) น เปนแกสารในปจจยคน กจตตนยม (ทางของจต) เปนตนวา "มโนธาตมในลาดบแหง จกขวญญาณ มโนวญญาณธาตมในลาดบแหงมโนธาต๑" ดงนนนใด จตตนยมนน ยอมสาเรจดวยอานาจแหงจตดวงกอน ๆ เทานน หา สาเรจโดยประการอนไม เหตใด เพราะเหตนน ธรรมผสามรถ ในอนยงจตตบาททคควรกนใหเกดขนในลาดบแหงตน ๆ ชอวา อนนตรปจจย เพราฉะนนแลทานจงกลาวา "บทวา อนนตรปจจย ความวา จกขวญญาณธาต และธรรมทงหลายทสมปยตกบจกขวญญาณ- ธาตนน เปนปจจยโดยเปนอนนตรปจจยแหงมโนธาต และแหงธรรม ทงหลายอนสมปยตกบมโนธาตนน"๒ ดงนเปนตน อนนตรปจจย อนใด สมนนตรปจจยกอนนนแหละ แทจรง ความตางกนในปจจย คน เปนเพยงพยญชนะเทานน ดจความตางเพยงพยญชนะในศพท อปจยะ (เตบขน) กบสนตต (สบตอ) และในศพทคคอ อธวจนะ (คาเรยก) กบ นรตต (คากลาว) ฉะนน แตความตางโดยอรรถหามไม สวนมตมของอาจารยทงหลายวา "ธรรมชอวา อนนตรปจจย เพราะความเปนธรรมไมมระหวางโดยอรรถ (คอไมมความอนคน ?) ๑. มหาฎกาวา ดวยคาวา 'เปนตน' แสดงถงจตตนยมทกอยางทเกดในลาดบกน เชน วา โวฏฐพพนะเกดในลาดบสนตรณะ ปฏสนธมในลาดบจต. . . ๒. อภ. ป. ๔๐/๓


ชอวาสมนนตรปจจย เพราะความเปนธรรมไมมระหวางโดยกาล (คอ ไมมกาลคน ?)" ดงนใด มตนนผดจากบาลวา "เมอพระโยคาวจร ออกจากนโรธ เนวสญญานาสญญายตนกศลยอมเปนปจจย โดยเปน สมนนตรปจจยแหงผลสมาบต" ดงนเปนตน ในความทธรรมทสมนนตรปจจย เพราะความเปนธรรมไมม ระหวางโดยกาลนน อาจารยทงหลายกลาวแมคาใดวา "ความทธรรม นนเปนธรรมสามารถในอนยงธรรมทงหลายใหตงขนมไดเสอมไป แต เพราะกาลงแหงภาวนากนไว ธรรมทงหลายทเปนสมนนตระจงยงเกด ขนไมได" ดงน แมคานนกยงความไมมแหงความเปนกาลานนตระ (ไมมระหวางโดยกาล) นนเองใหสาเรจ (คอพสจนใหเหนวาความ เปนกาลานนตระไมมนนเอง) เพราะความเปนกาลานนตระในธรรม นนไมมดวยกาลงแหงภาวนา เพราะเหตนน ขาพเจาทงหลายจงยงคง ยนยนขอนนแหละ (คอกาลานนตระไมม) กเหตใด ความเปน กาลานนตระไมม เพราะเหตนน ความทธรรมนนเปนสมนนตรปจจย กใชไมไดดวย ดวยวาความเหนของทานทงหลายวา 'ธรรมชอวาเปน สมนนตรปจจยแหงธรรมทงหลายนน เพราะความเปนธรรมไมม ระหวางโดยกาล' (เชนนนน) เพราะฉะนน ทานทงหลายอยาทาความยดมน (ความเหน) ไป เลย พงเชอเถด (วา) ความตางกนในปจจยคน กเพยงแตโดยพยญชนะ เทานน หาตางกนโดยอรรถไม ตางกนโดยพยญชนะอยางไร ? ตางกน เทาน คอ


ระหวางแหงธรรมเหลานนไมม เหตน ธรรมเหลานนจงชอ อนนตระ (ไมมระหวาง) ธรรมเหลานน ชอวาอนนตระอยางด เพราะไมมหยดชะงด เหตน ธรรมเหลานนจงชอ สมนนตระ (ไมมระหวางอยางด)๑

[แกสหชาตปจจย] ธรรมผอดหนนโดยความเปนธรรมทเมอเกดขน กยงธรรมอน ใหเกดขนพรอมกนดวย ชอวาสหชาตปจจย ดจประทปเปนปจจยโดย ยงแสงสวางใหเกดขนพรอมกน ฉะนน๒ สหชาตปจจยนนเปน ๖ อยาง ดวยอานาจแหงอรปขนธเปนตน ดงบาลวา "ขนธ ๔ ทไมมรปเปน ปจจยโดยเปนสหชาตปจจยซงกนและกน มหาภต ๔ เปนปจจยโดยเปน สหชาตปจจยซงหนและกน นามและรปในขณะกาวลง (สครรภ) เปน ๑. เราไมรศพทศาสตรลกซง กไดแตนกไปดวยสามญสานกวา ถาไมมความตางกนแลว พระบาลจะแยกหวขอไวเพอประโยชนอะไร ? ศพท สมนนตร นน ทนกออกในเวลาน กในปรนพพานสตร พรหมสงยต สงยตตนกาย คอ "...จตตถชฌานา วฏหตวา สมนนตร ภควา ปรนพพาย" ซง นาจะแปลวา "ออกจากจตตถฌานแลว พระผมพระภาคเจากปรนพพานในทนท" สมนนตรน ปราชญในชนหลงตความวา "ระยะกาลใกลทสด" หรอวา "ระยะกระชนชด" ซงกไดกนกบคาวา 'ทนท' นนเอง สมกบททานเตม ส อปสค เขาไว กเพอใหมความตางจาก อนนตร เฉย ๆ โดยนยน อนนตร - ไมมระหวาง เอา ความวาลาดบปกต สมนนตร - ไมมระหวางดวยด เอาความวาลาดบกระชนชด สวนวา อะไร ไดแกอะไรนน ขอยกไวถวายทานผเชยวชาญ ๒. มหาฎกาวา มใชเปนปจจยแหงความเกดขนเทานน เปนปจจยแหงความตงอยดวย เหมอนประทปเปนปจจยแหงความตงอยของแสงสวางดวย มใชเปนปจจยแหงความ เกดขนเทานน


ปจจยโดยเปนสหชาตปจจยซงกนและดน จตและเจตสกธรรมทงหลาย เปนปจจยโดยเปนสหชาตปจจยแหงรปทงหลายทมจตเปนสมฏฐาน มหา- ภตทงหลาย เปนปจจยโดยเปนสหชาตปจจยแหงอปาทายรปทงหลาย ธรรมมรปทงหลายลางเหลา เปนปจจยโดยเปนสหชาตปจจยแหงธรรม ไมมรปทงหลายในกาลลางครง ลางครงเปนปจจยมใชโดยเปนสหชาต- ปจจย"๑ คาหลง (คอธรรมมรป) นทานกลาวหมายเอาหทยวตถอยาง เดยว [แกอญญมญญปจจย] ธรรมผอดหนนโดยความทยงกนและกนใหเกด และสนบสนน ซงกนและกน ชอวาอญญมญญปจจย ดจไมสามทอน (ตงพงกนอย) คากนและกนไวฉะนน อญญมญญปจจยนนเปน ๓ อยางดวยอานาจ อรปขนธเปนตน ดงบาลวา "ขนธ ๔ ทไมมรปเปนปจจยโดยเปน อญญมญญปจจย มหาภต ๔ เปนปจจยโดยเปนอญญมญญปจจย นาม และรปในขณะกาวลง (สครรภ) เปนปจจยโดยเปนอญญมญญปจจย"๒

[แกนสสยปจจย] ธรรมผอดหนนโดยอาการเปนทตงและโดยอาการเปนทอาศย ชอ วา นสสยปจจย ดจแผนดนและแผนผาเปนตน เปนทตงและเปนทอาศย ๑. มหาฎกาวา กจกาเล ขยายเปน เกจ กสมจ กาเล คา ก จ เปนทตยาวภต- เอกวจนะ เมอมาสมพนธกบ รปโน ธมมา กลายเปนปฐมาวภตพหวจนะไป และ สมพนธกบ กาเล กเปนสตตมวภตเอกวจนะดวย ๒. อภ. ป. ๔๐/๖.


แหงตนไมและแหงจตรกรรมเปนอาทฉะนน นสสยปจจยนนพงทราบ ตามนยความทกลาวในสหชาตปจจยนนแหละวา "ขนธ ๔ ทไมมรป เปนปจจยโดยเปนนสสยปจจยซงกนและกน"* ดงนเปนตนเถด แต โกฐาส (สวน) ท ๖ ในปจจยน ทานจาแนกไวดงนวา "จกขายตนะ เปนปจจยโดยเปนนสสยปจจยแหงจกขวญญาณธาต และแหงธรรม ทงหลายทสมปยตกบจกขวญญาณธาตนน โสตายตนะ----ฆานายตนะ---- ชวหายตนะ---- กายายตนะเปนปจจยโดยเปนนสสยปจจยแหงกาย- วญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายทสมปยตกบกายวญญาณธาตนน มโนธาตและมโนวญญาณธาตอาศยรปใดเปนไป รปนนเปนปจจยโดย เปนนสสยปจจยแหงมโนธาต แหงมโนวญญาณธาต และแหงธรรม ทงหลายทสมปยตกบมโนวญญาณธาตนน----"*

[แกอปนสสยปจจย] สวนในบทวาอปนสสยปจจยน พงทราบความหมายแหงคานกอน ธรรมอนผลแหงตนอาศย คอไมปฏเสธ โดยทมความเปนไปเนองดวย ธรรม (ทเปนเหต) นน เพราะเหตน ธรรม (ทเปนเหต) นนจงชอ นสสยะ (เปนทอนผลแหงตนอาศย) (อป ศพทในบทอปนสสยนน มอรรถวา 'ยง' วา 'นก') เหมอนอยางวา ความคบใจนก ชอวา อปายาสฉนใด ธรรมเปนทอนผลแหงตนอาศยยงนกกชอวาอปนสสยะ ฉนนน คาวา อปนสสยะ นนเปนชอแหงเหตอนมกาลง (เหตอนเรยว * อภ. ป. ๔๐/๖.


แรง) เพราะเหตนน ธรรมผอดหนนโดยความเปนเหตมกาลง พง ทราบวาชออปนสสยปจจย อปนสสยปจจยนนเปน ๓ อยาง คอ อารมมณปนสสยะ อนนตร- ปนสสยะ ปกตปนสสยะ [อารมมณปนสสยะ] ในอปนสสยปจจย ๓ นน อนดบแรก อารมมณนสสยะ ทาน จาแนกไว (โดย) ไมทาความตางกบอารมมณาธบด (ความมอารมณ เปนใหญ ?) เลย โดยนยวา "การกบคคลใหทานแลว สมาทานศลแลว ทาอโบสถกรรมแลว ปจจเวกขณถงกศลกรรมทกลาวนน (โดย) ทา (กศลกรรมนน) ใหเปนทหนก (คอเปนใหญเปนสาคญ) ปจจเวกขณ ถงกศลกรรมทงหลายทไดประพฤตมาดแลวในกาลกอน (โดย) ทา (กศลกรรมนน) ใหเปนทหนก ออกจากฌานแลวปจจเวกข (องค) ฌาน (โดย) ทา (ฌานนน) ใหเปนทหนก พระเสกขบคคลทงหลาย ปจจเวกขณโคตรภ (โดย) ทา (โคตรภนน) ใหเปนทหนก ปจจเวกขณ โวทาน (ความผองแผวแหงจต) (โดย) ทา (โวทานนน) ใหเปนทหนก พระเสกขบคคลทงหลายออกจากมรรค (ภวงค) แลว ปจจเวกขณมรรค (โดย) ทา (มรรคนน) ใหเปนทหนก"* ดงนเปนอาท * อภ. ป. ๔๐/๑๗๓ มหาฎกาวา พระเสกขบคคลปจจเวขณโคตรภนนหมายถง พระโสดาบน (เพราะเปนผแรกผานโคตรภ ?) สวนทานผปจจเวกขณโวทาน หมายเอา พระสกาทาคามและพระอนาคาม เพราะจตของพระเสกขบคคลสองประเภทนไดชอวา โวทาน อกนยหนง พระเสกขบคคล หมายเอาพระอรยบคคลทง ๓ ประเภทนนกได สวนทวาออกจากมรรคนนหมายความวาออกจากมรรคทตนได โดยกาวลวงมรรคภวงค (หาใชการออกจากมรรคแท ๆ ดงออกจากฌานไม ?)


ในอารมณนน จตและเจตสกทงหลายทาอารมณใดใหเปน ทหนกเกดขน อารมณนน โดยนยมกนบเปนอารมณมกาลงในบรรดา อารมณเหลานน ดวยประการดงกลาวมาน ความตางกนแหงอารมณ เหลานน พงทราบดงนวา นบวาเปนอารมมณาธบด โดยหมายวาเปน เพยงอารมณทพงทาใหเปนทหนก นบวาเปนอารมมณปนสสยะ โดย หมายวาเปนอารมณทเปนเหตมกาลง [อนนตรปนสสยะ] แมอนนตรปนสสยะ ทานกจาแนกไวโดยไมทาความตางกบ อนนตรปจจยเหมอนกน โดยนยวา "ขนธทงหลายทเปนกศลกอน ๆ ยอมเปนปจจย โดยเปนอปนสสยปจจยแหงขนธทงหลายทเปนกศล หลง ๆ " ดงนเปนตน แตในมาตกานกเขป ความแปลกกนในนกเขป แหงจตและเจตสก (ทเปนอนนตรปจจยและอนนตรปนสสยะ) เหลานน มอย เพราะอนนตรปจจยมาโดยนยวา "จกขวญญาณธาตและธรรม ทงหลายทสมปยตกบจกขวญญาณธาตนน เปนปจจยโดยเปนอนนตร- ปจจยแหงมโนธาต และแหงธรรมทงหลายทสมปยตกบมโนธาตนน" ดงนเปนตน (สวน) อปนสสยะมาโดยนยวา "ธรรมทงหลายทเปน กศลกอน ๆ ยอมเปนปจจยโดยเปนอปนสสยปจจยแหงธรรมทงหลายท เปนกศลหลง ๆ" ดงนเปนอาท แมความแปลกกนในนกเขปนน โดยใจความกถงซงความเปน อนเดยวกนนนแล ถงเปนอยางนน (ความแปลกกนกมอยคอ) ความเปน อนนตรปจจย พงทราบโดยความเปนธรรมสามารถในอนยงจตตบาท


ทควรแกลาดบของตน ๆ ใหเปนไป (สวน) ความเปนอนนตรปนสสยะ พงทราบโดยความทจตดวงกอนเปนเหตมกาลง ในอนยงจตดวงหลงให เกดขน เพราะอนความเกดขนแหงจตเวนจตเปนลาดบเสย หามดง จตทแมเวนธรรมเสยสกอยาง ในบรรดาธรรมทงหลายมเหตปจจยธรรม เปนตนกเกดขนไดฉะนนไม เพราะเหตนน อนนตรปนสสยะ จงเปน ปจจยมกาลง ดวยประการดงกลาวมาน ความตางกนแหงธรรม ๒ อยางนน บณฑตพงทราบดงนเถดวา "ธรรมเปนอนนตรปจจยดวย อานาจแหงความ (สามารถ) ยงจตอนควรแกลาดบของตน ๆ ใหเกดขน เปนอนนตรปนสสยะ ดวยอานาจแหงความเปนเหตมกาลง" [ปกตปนสสยะ] สวนปกตปนสสยะ พงทราบ (ดงตอไปน) วา อปนสสยะททาขน อยางด ชอวาปกตปนสสยะ ปจจยธรรมทบคคลสรางขนในสนดานของตนกด ปจจยภายนอก มฤดและโภชนะเปนตน ทบคคลเสพดวยอานาจศรทธาและศลเปนตน กด ชอวาปกตะ (ทาขนอยางด) อกนยหนง อปนสสยะ โดยปกต (คอโดยสภาวะของตน) นนเอง ชอวา ปกตปนสสยะ หมายความวาไมเจอปนดวยอารมมณปนสสยะ และอนนตรปนสสยะ ประเภทโดยอเนกประการแหงปกตปนสสยะนน พงทราบโดย นยวา "ปกตปนสสยะ คอบคคลอาศยยงนกซงศรทธาแลว ยอมใหทาน ยอมสมาทานศล ยอมทาอโบสถกรรม ยอมยงฌานใหเกดขน ยอมยง


วปสสนาใหเกดขน ยอมยงมรรคใหเกดขน ยอมยงอภญญาใหเกดขน ยอมยงสมาบตใหเกดขน อาศยยงนกซงศล----ซงสตะ----ซงจาคะ---- ซง ปญญาแลว ยอมใหทาน ฯลฯ ยอมยงสมาบตใหเกดขน ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา จงเปนปจจยโดยเปนอปนสสยปจจยแหงศรทธา ศล สต จาคะ ปญญา๑ ดงนเปนตน ธรรมทงหลายมศรทธาเปนตนน อนบคคลทาขนอยางดดวย เปน อปนสสยะ โดยความหมายวา เปนเหตมกาลงดวย ดงกลาวมาฉะน เหตนนจงไดชอวา ปกตนสสยะ [แกปเรชาตปจจย] ธรรมผอดหนน โดยความเปนสภาพเกดขนกอนแลวเปนไปอย ชอวา ปเรชาตปจจย๒ ปเรชาตปจจยนนม ๑๑ อยาง โดยเปนวตถ และอารมณในปญจทวาร (เปน ๑๐) และหทยวตถ (รวมเปน ๑๑) ดง บาลวา "จกขายตนะ เปนปจจยโดยเปนปเรชาตปจจยแหงจกขวญญาณ- ธาต และแหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบจกขวญญาณธาตนน โส- ตายตนะ----ฆานายตน----ชวหายตนะ----กายายตนะ เปนปจจยโดยเปน ปเรชาตปจจยแหงกายวญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบ กายวญญาณธาตนน รปายตนะ เปนปจจยโดยเปนปเรชาตปจจยแหง ๑. อภ. ป. ๔๐/๑๗๓ หมายความวา กศลธรรมกอน ๆ เปนอปนสสยปจจยแหง กศลธรรมหลง ๆ (?) ๒. ปจจยขอนทานหมายเอารปธรรม ไดแกอายตนะภายใน ๕ อายตนะภายนอก ๕ และหทยวตถ (คอหวใจ) ซงจะกลาวตอไปนน ซงเกดขนกอนอรปธรรม เปนปจจย แหงอรปธรรม


จกขวญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบจกขวญญาณธาต นน สททายตนะ----คนธายตนะ----รสายตนะ----โผฏฐพพายตนะ เปน ปจจยโดยเปนปเรชาตปจจยแหงกายวญญาณธาต และแหงธรรมทงหลาย อนสมปยตกบกายวญญาณธาตนน รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยโดยเปนปเรชาตปจจยแหง มโนธาต๑ มโนธาตและมโนวญญาณธาตอาศยรปใดเปนไป รปนน (คอหทยวตถ) เปนปจจยโดยเปนปเรชาตปจจยแหงมโนธาตและแหง ธรรมทงหลายอนสมปยตกบมโนธาตนน เปนปจจยโดยเปนปเรชาต- ปจจยแหงมโนวญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบมโน- วญญาณธาตนนในกาลลางครง (คอในปวตตกาล) ไมเปนปจจยโดย เปนปเรชาตปจจยในกาลลางคราว (คอในจตกาลและปฏสนธกาล)"๒

[แกปจฉาชาตปจจย] อรปธรรมผอดหนน โดยความเปนธรรมคาจนรปธรรมทงหลาย ทเกดกอนไว ชอวาปจฉาชาตปจจย ดงเจตนาคอความหวงในอาหาร คาจนสรระของลกแรงทงหลายไวฉะนน๓ เหตนน ทานจงกลาวไววา "จตและเจตสกธรรมทงหลายอนเกดภายหลง เปนปจจยโดยเปนปจฉา- ชาตปจจยแหงกายน อนเกดกอน"๔

๑. เขาใจวาปาฐะตก ตสมปยตตกานจ ธมมาน - และแหงธรรมทงหลายอนสมปยต กบมโนธาตนน ๒. อภ. ป. ๔๐/๘ ๓. มหาฎกาวา เจตนาชนดนเปนไปดวยอานาจมโนสญเจตนาหาร ๔. อภ. ป. ๔๐/๙


[แกอาเสวนปจจย] ธรรมผอดหนนโดยความหมายคออาเสวนะ (เสพมาก คอประพฤต จนคน) เพอความคลองแคลวและมกาลงแหงอนนตรธรรม (ธรรมเปน ลาดบ) ทงหลา ชอวา อาเสวนปจจย ดจอภโยค (ความประกอบยง คอความพากเพยร) ตอนกอน ๆ ในการเรยนคมภรเปนตน (เพอความ คลองแคลวในการเรยนคมภรตอนหลง ๆ) ฉะนน อาเสวนปจจยนน เปน ๓ อยาง ดวยอานาจแหงชวนะทเปนกศลอกศลและกรยา ดงบาลวา "กศลธรรมทงหลายกอน ๆ เปนปจจยโดยเปนอาเสวนปจจยแหงกศล- ธรรมทงหลายหลง ๆ อกศลธรรมทงหลายกอน ๆ เปนปจจยโดยเปน อาเสวนปจจยแหงอกศลธรรมทงหลายหลง ๆ กรยาอพยากฤตธรรม ทงหลายกอน ๆ เปนปจจยโดยเปนอาเสวนปจจยแหงกรยาอพยากฤต- ธรรมทงหลายหลง ๆ"*

[แกกรรมปจจย] ธรรมผอดหนน โดยความเปนการกระทา ทไดแกจตตประโยค (ความประกอบทางจต คอเจตนา) ชอวากรรมปจจย กรรมปจจยนน เปน ๒ ดวยอานาจแหงกศลเจตนาและอกศลเจตนาอนเปนไปในขณะ ตาง ๆ และแหงเจตนาทงปวงทเปนสหชาต ดงบาลวา "กศลกรรม และอกศลกรรม เปนปจจยโดยเปนกรรมปจจยแหงวบากขนธทงหลาย และแหงกฏตตารป (รปทเกดแตกรรม) ทงหลายดวย สหชาตเจตนา * อภ. ป. ๔๐/๙


เปนปจจย โดยเปนกรรมปจจยแหงธรรมทงหลายทสมปยตกบเจตนาและ แหงรปทงหลายทมเจตนานนเปนสมฏฐานดวย"๑

[แกวปากปจจย] วบากธรรมผอดหนนโดยความเปนธรรมสงบ (คอวากรรมทามา เสรจแลว หรอวาละเอยด เพราะรยาก ?) ไมมอตสาหะ (คอไมตอง พยายามทาอะไรอก ?) เพอความเปนสภาพสงบไมมอตสาหะ (คอตอง เปนอยางนนไมมทางบายเบยง ?) ชอวาวปากปจจย วบากธรรมนน ยอมเปนปจจยแหงรปทงหลายทมจตเปนสมฏฐานในปวตตกาล และ แหงกฏตตารปทงหลายในปฏสนธกาล และแหงสมปยตธรรมทงหลาย ในกาลทงปวงดวย ดงบาลวา "ขนธ ๑ ทเปนวบากอพยากฤต เปนปจจย โดยเปนวปากปจจยแหงขนธ ๓ และแหงรปทงหลายทมจตเปนสมฏฐาน ฯ ล ฯ ขนธ ๑ ทเปนวบากอพยากฤตเปนปจจยโดยเปนวปากปจจยแหง ขนธ ๓ และแหงกฏตตารปทงหลายในปฏสนธขณะ ขนธ ๓ เปน ปจจยโดยเปนวปากปจจยแหงขนธ ๑ ขนธ ๒ เปนปจจยโดยเปน วปากปจจยแหงขนธ ๒ และแหงกฏตตารปทงหลาย ขนธทงหลาย เปนปจจยโดยเปนวปากปจจยแหงวตถ (คอหทยวตถ ?)"๒

[แกอาหารปจจย] อาหาร ๔ ผอดหนนโดยความคอเปนผคาจนรปและอรปทงหลาย ไว ชอวาอาหารปจจย ดงบาลวา "กพฬงการหาร เปนปจจยโดย เปนอาหารปจจยแหงกายน อาหารทงหลายทเปนอรป (คอผสสะ มโนสญ- ๑. อภ. ป. ๔๐/๙ ๒. อภ. ป. ๔๐/๑๘๗


เจตนาและวญญาณ) เปนปจจยโดยเปนอาหารปจจยแหงสมปยตธรรม ทงหลาย และแหงรปทงหลายอนมอรปาหาร (ทง ๓) นนเปนสมฏฐาน๑" แตในปญหาวาร กลาวไววา "ในปฏสนธขณะ อาหารทงหลายท เปนวบากอพยากฤตเปนปจจย โดยเปนวปากปจจยแหงขนธทงหลายอน สมปยตกบอาหารนน และแหงกฏตตารปทงหลายดวย๒" ดงนอกดวย [แกอนทรยปจจย] อนทรย ๒๐ เวนอตถนทรยและปรสนทรย ผอดหนนโดยความ คอเปนใหญ ชอวาอนทรยปจจย กแลในอนทรย ๒๐ นน อนทรย ๕ มจกขนทรยเปนตน เปนปจจยแหงอรปธรรมทงหลายอยางเดยว อนทรย ทเหลอ (๑๕) เปนปจจยทงแหงรปธรรมและอรปธรรม ดงบาลวา "จกขนทรยเปนปจจย โดยเปนอนทรยปจจยแหงจกขวญญารธาต และ แหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบจกขวญญาณธาตนน โสตนทรย---- ฆานนทรย----ชวหนทรย ----กายนทรยเปนปจจยโดยเปนอนทรยปจจยแหง กายวญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายอนสมปยตกบกายวญญาณธาต นน รปชวตนทรยเปนปจจยโดยเปนอนทรยปจจยแหงกฏตตารป ทงหลาย อนทรยทงหลายทเปนอรป (๑๔) เปนปจจยโดยเปนอนทรย- ปจจยแหงสมปยตธรรมทงหลาย และแหงรปทงหลายทมอรปนทรยนน เปนสมฏฐานดวย๓" แตในปญหาวาระ กลาวไววา "ในปฏสนธขณะ ๑. อภ. ป. ๔๐/๙ ๒. อภ. ป. ๔๐/๑๘๙ ๓. อภ. ป. ๔๐ ๑๘๙


อนทรยทงหลายทเปนวบากอพยากฤตเปนปจจย โดยเปนอนทรยปจจย แหงสมปยตขนธทงหลายและแหงกฏตตารปทงหลาย๑" ดงนอกดวย [แกฌานปจจย] องคฌาน ๗ (คอวตก วจาร ปต เอกคคตา โสมนส โทมนส อเบกขา) อนตางโดยเปนกศลฌานเปนตนทงปวง ยกเวนเวทนาสอง คอสขทกขในทวปญจวญญาณ ผอดหนนโดยความคอเขาไปเพง (อารมณและลกษณะ) ชอวาฌานปจจย ดงบาลวา "องคฌาน ทงหลายเปนปจจยโดยเปนฌานปจจยแหงธรรมทงหลายทสมปยตกบฌาน และแหงรปทงหลายทมฌานนนเปนสมฏฐานดวย๒" แตในปญหาวาระ กลาวไววา "ในปฏสนธขณะ องคฌานทงหลายอนเปนวบากอพยากฤต เปนปจจยโดยเปนฌานปจจยแหงสมปยตขนธทงหลาย และแหงกฏตตา- รปทงหลายดวย๓" ดงนอกบาง [แกมรรคปจจย] องคมรรค ๑๐๔ (คอสมมาทฏฐ ฯ ล ฯ สมมาวมต) อนตางโดย เปนกศลมรรค (คอเปนสมมตตะ) เปนตน ผอดหนนโดยความคอนา ออกไปจากสงใดกแลวแต (คอจากผดหรอชอบ กแลวแตมรรค)๕

ชอวามรรคปจจย ดงบาลวา "องคมรรคทงหลายเปนปจจยโดยเปน ๑. อภ. ป. ๔๐/๑๙๐ ๒. อภ. ป. ๔๐/๑๐ ๓. อภ. ป. ๔๐/๑๙๓ ๔. ปาฐะพมพไวเปน ทวาทส คลาดเคลอน ทถกเปน ทส ๕. อธบายวา ถาเปนกศลเปนสมมตตะ กนาออกจากผด ถาเปนอกศล คอเปน มจฉตตะ กนาออกจากชอบ


มรรคปจจยแหงธรรมทงหลายทสมปยตกบมรรค และแหงรปทงหลาย ทมมรรคนนเปนสมฏฐานดวย๑" แตในปญหาวาระ กลาวไววา "ใน ปฏสนธขณะ องคมรรคทงหลายอนเปนวบากอพยากฤตเปนปจจยโดย เปนมรรคปจจยแหงสมปยตขนธทงหลาย และแหงกฏตตารปทงหลาย ดวย๒" ดงนอกบาง แตวาฌานปจจยและมรรคปจจยทง ๒ น พงทราบวายอมไมม ในทวปญจวญญาณ และอเหตกจตทงหลาย [แกสมปยตปจจย] อรปธรรมทงหลาย ผอดหนนโดยความเปนธรรมประกอบกน กลาวคอมวตถเดยวกนมอารมณเดยวกน และเกดดวยกนดบดวยกน ชอวา สมปยตปจจย ดงบาลวา "ขนธ ๔ ทไมมรปเปนปจจย โดย เปนสมปยตปจจยซงกนและกน๓" [แกวปยตปจจย] รปธรรมทงหลายผอดหนนโดยไมเขาถง (คอไมเกยวกบ) ความ เปนธรรมมวตถเดยวกนเปนตน เปนวปยตปจจยแหงอรปธรรม ทงหลาย แมอรปธรรมทงหลายเลา กเปนวปยตปจจยแหงรปธรรม ทงหลาย (เหมอนกน) วปยตปจจยนนเปน ๓ โดยแยกเปนสหชาต (เกด พรอมกน) ปจฉาชาต (เกดทหลง) และปเรชาต (เกดกอน) สมดงบาล วา "กศลขนธทงหลายทเปนสหชาต เปนปจจยโดยเปนวปยตปจจย ๑. อภ. ป. ๔๐/๑๐ ๒. อภ. ป. ๔๐/๑๙๓ ๓. อภ. ป. ๔๐/๑๐


แหงรปทงหลายทมจตเปนสมฏฐาน กศลขนธทงหลายทเปนปจฉาชาต เปนปจจยโดยเปนวปยตปจจยแหงกายนซงเปนปเรชาต๑" แตในสหชาต- วภงคแหงบทอพยากฤต กลาวไววา "ในปฏสนธขณะ ขนธทงหลายท เปนวบากอพยากฤต เปนปจจยโดยเปนวปยตปจจยแหงกฏตตารป ทงหลาย ขนธทงหลายเปนปจจยโดยเปนวปยตปจจยแหง (หทย) วตถ (หทย) วตถเปนปจยโดยเปนวปยตปจจยแหงขนธทงหลาย๒" ดงนบาง สวนทเปนปเรชาต พงทราบดวยอานาจแหงวตถมจกขนทรย เปนตนเทานน ดงบาลวา "จกขายตนะทเปนปเรชาต เปนปจจย โดยเปนวปยตปจจยแหงจกขวญญาณ ฯ ล ฯ กายายตนะทเปนปเรชาต เปนปจจยโดยเปนวปยตปจจยแหงกายวญญาณ (หทย) วตถเปนปจจย โดยเปนวปยตปจจยแหงขนธทงหลาย ทเปนวบากอพยากฤต---- ทเปน กรยาอพยากฤต ฯ ล ฯ (หทย) วตถเปนปจจยโดยเปนวปยตปจจยแหง กศลขนธทงหลาย ฯ ล ฯ (หทย) วตถเปนปจจยโดยเปนวปยตปจจยแหง อกศลขนธทงหลาย๓" [แกอตถปจจย] ธรรมผอดหนน โดยความเปนธรรมคาจนซงธรรมทเปนเชนเดยว กนดวยความทมอยอนมลกษณะเปนปจจบน ชอวาอตถปจจย มาตกา แหงอตถปจจยนนทานวางไว ๗ ประการ ดวยอานาจแหงอรปขนธ มหาภต นามรป จตเจตสก มหาภตรป อายตนะ และ (หทย) วตถ ๑-๒-๓. อภ. ป. ๔๐/๑๙๔


ดงบาลวา "ขนธ ๔ ทไมมรปเปนปจจยโดยเปนอตถปจจยซงกนและกน มหาภต (คอธาต) ๔ เปน----อตถปจจยซงกนและกน นามรปเปน---- อตถปจจยซงกนและกนในโอกกนตขณะ (ขณะลงสครรภ) จตและ เจตสกธรรมทงหลายเปน ---- อตถปจจยแหงรปทงหลายทมจตเปนสมฏ- ฐาน มหาภตรปเปน----อตถปจจยแหงอปาทานรปทงหลาย จกขายตนะ เปน----อตถปจจยแหงจกขวญญาณธาต ฯ ล ฯ กายายตนะเปน----อตถ ปจจยแหงกายวญญาณธาต รปายตนะ ฯ ล ฯ โผฏฐพพายตนะเปน---- อตถปจจยแหงกายวญญาณธาต และแหงธรรมทงหลายทสมปยตกบกาย วญญาณธาตนน รปายตนะ ฯ ล ฯ โผฏฐพพายตนะ เปน----อตถปจจย แหงมโนธาต และธรรมทงหลายทสมปยตกบมโนธาตนน มโนธาต และมโนวญญาณธาต อาศยรป (คอหทยวตถ) ใดเปนไป รปนนเปน---- อตถปจจยแหงมโนธาตและแหงมโนวญญาณธาต และแหงธรรม ทงหลายทสมปยตกบมโนวญญาณธาตนน" แตในปญหาวาระวางมาตกา เพมไวอกคอ "สหชาต ปเรชาต ปจฉาชาต อาหาร อนทรย" แลว ทานเทศ (คออธบาย) ในสหชาตกอน โดยนยวา "ขนธ ๑ เปน ---- อตถปจจยแหงขนธ ๓ และแหงรปอนมขนธ ๓ นนเปนสมฏฐาน" ดงนเปนตน (สวน) ในปเรชาต ทานเทศดวยอานาจแหงอายตนะ มจกษเปนตนซงเปนปเรชาตธรรม ในปจฉาชาต ทานเทศดวยอานาจ แหงกายนอนเปนปเรชาต เปนปจจยแหงจตและเจตสกทงหลายอนเปน ปจฉาชาต ในอาหารและอนทรย ทานเทศฉะนวา "กพฬงการราหาร เปน----อตถปจจยแหงกายน รปชวตนทรยเปน----อตถปจจยแหง


กฏตตารปทงหลาย" ดงน [แกนตถปจจย] อรปธรรมทงหลายทงหลายทดบ ๆ ไปเรว ผอหนนโดยใหโอกาสเพอ ความเปนไปแหงอรปธรรมทงหลายทเกดขนในลาดบแหงตน ชอวา นตถปจจย ดงบาลวา "จตและเจตสกธรรมทงหลายทดบ ๆ ไปเรว เปน----นตถปจจยแหงจตและเจตสกธรรมทงหลาย ซงเปนปจจบน" [แกวคตปจจย] นตถปจจยธรรมเหลานนแหละชอวาวคตปจจย เพราะเปนธรรม ผอดหนนโดยความเปนธรรมทปราศไปแลว (คอไมมแลว) ดงบาลวา "จตและเจตสธรรมทางหลายทดบ ๆ ไปเรว เปน----วคตปจจยแหงจต และเจตสกธรรมทงหลายทเปนปจจบน" [แกอวคตปจจย] อนง อตถปจจยธรรมทงหลายนนแลพงทราบวา ชอวาอวคตปจจย เพราะเปนธรรมผอดหนนโดยความเปนธรรมทยงไปปราศไป (คอยงมอยป กแลทกะน (คอปจจยคน) ตรสดวยเทสนาวลาส (ความงดงาม แหงเทศนา) หรอดวยอานาจแหงเวไนยทจะพงทรงฝกสอนไดดวย เทศนาวธนน ดจเหตวปยตทกะ แมตรสอเหตกทกะแลวกยงตรส (อก) ฉะนนแล [แกบทอวชชาปจจยา สงขารา] [อวชชาเปนปจจยหลายประการ] ในปจจย ๒๔ ทกลาวมาน อวชชาน


นบเปนปจจยแหงอภสงขาร คอบญทงหลาย โดย ประการ ๒ แตมนเปนปจจยแหงอภสงขารขอถดไป (คออปญญาภสงสาร) โดยหลายประการ เปน ปจจยแหงอภสงขารขอสดทาย (คออเนญชาภสง- ขาร) โดยประการเดยวแล ในคาเหลานน คาวา 'เปนปจจยแหงอภสงขารคอบญทงหลาย โดยประการ ๒' ความวา อวชชาเปนปจจย (แหงบญญาภสงขาร) โดยประการ ๒ คอโดยเปนอารมมณปจจย ๑ โดยเปนอปนสสยปจจย ๑ อธบายวา อวชชานนเปนปจจยโดยเปนอารมมณปจจยแหงบญญา- ภสงขารทงหลายฝายกามาวจร ในกาลทพจารณาอวชชาโดยความสน ความเสอม เปน---- อารมมณปจยแหงบญญาภสงขารฝายรปาวจร ใน กาลทรจตอนเปนไปกบโมหะ (ทงของตนและคนอน) ดวยอภญญาจต (มเจโตปรยญาณเปนตน) แตวาเมอบคคลบาเพญบญกรยาวตถฝาย กามาวจรทงหลายมทานเปนตนกด ยงรปาวจรฌานทงหลายใหเกดขนกด เพอประโยชนแกการกาวลวงเสยซงอวชชา มนกเปนปจจยโดยเปน อปนสสยปจจยแหงบญญาภสงขารทงสองนน เมอบคคลปรารถนา สมบตในกามภพและรปภพแลวทาบญ (ทงสอง) นนแหละอย เพราะ หลงไปดวยความไมร กอยางนน (คออวชชานนเปน----อปนสสยปจจย แหงบญญาภสงขารทงสองนนเชนเดยวกน) คาวา 'แตมนเปนปจจยแหงอภสงขารขอถดไปโดยหลายประการ' ความวา อวชชายอมเปนปจจยแหงอบญญาภสงขารทงหลายโดยหลาย


ประการ ปจฉาวา เปนอยางไร ? วสชนาวา กอวชชานนยอมเปน ปจจย (แหงอบญญาภสงขาร) โดยหลายประการคอ ในกาลทเจตสกม ราคะเปนตนปรารภอวชชาเกดขน มนกเปนปจจยโดยเปนอารมมณปจจย ในกาลททาอวชชาใหเปนทหนก (คอนาหนกอยทอวชชา) (เกดความ) พอใจขน มนกเปนปจจยโดยเปนอารมมณาธบดและอารมณปนสสยะ เมอบคคลผหลงไปดวยความไมรไมเหนโทษ (ในบาป) ทาบาปทงหลาย มปาณาตบาตเปนตนเขา มนกเปน----อปนสสยปจจย มนเปน---- อนนตร. . สมนนตร. .อนนตรปนสสยะ. . อาเสวนะ. .นตถ. .และวคตปจจย แหงชวนะจตมชวนะดวงทสองเปนตนไป เมอบคคลทาอกศลทกอยาง มนเปน----เหต . .สหชาต. .อญญมญญะ. .นสสยะ. .สมปยตตะ. .อตถและ อวคตปจจย คาวา 'นบวาเปนปจจยแหงอภสงขารขอสดทายโดยประการเดยว' คออวชชานบวาเปนปจจยโดยประการเดยว คอโดยเปนอปนสสยปจจย เทานนแหงอเนญชาภสงขารทงหลาย กแลความทมนเปนอปนสสย- ปจจยนน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในบญญาภสงขารนนเถด [แกปญหาวาอวชชาอยางเดยวเปนปจจยแหงสงขารหรอ] ในบทวา 'สงขารทงหลายยอมมเพราะปจจยคออวชชา' น โจท- กาจารยกลาว (ทก) วา "กอวชชานอยางเดยวเทานนเปนปจจยแหง สงขารทงหลายหรอ หรอวาปจจยอน ๆ อกกม ?" พระอาจารย กลาวเฉลยวา "กในขอนจะพงวากนอยางไร (ด) เลา ผวาอวชชา อยางเดยว (เปนปจจย) ไซร กตองเปนพวกเอกการณวาทะ (กลาววา


มเหตอนเดยว ซงไมถกตอง) หากวาปจจยอน ๆ อกกมไซร เอกการณนเทศ (คาบาลทแสดงเหตไวอนเดยว) วา "อวชชาปจจยา สงขารา - สงขารทงหลายมเพราะปจจยคออวชชา" กไมเกดประโยชน พระอาจารยกลาวตอไปวา "(แตอนทจรง) เอกการณนเทศนนจะไมเกด ประโยชนหามได เพราะอะไร เพราะ เอกผล (เกด) แตเอกเหตไมม แมอเนกผล (เกด) แตเอกเหตกไมม เอกผลเลา (เกด) แตอเนกเหต กไมม แตอรรถ (คอประโยชน) ในการแสดง เอกเหตเอกผลมอย จรงอย ผลอยางเดยว (เกด) แตเหตอนเดยวไมมสกอยางใน ปจจยาการน ผลหลายอยาง (เกด) แตเหตอนเดยวกไมม ผลอยางเดยว (เกด) แตเหตหลายอนเลากไมม แตวาผลหลายอยาง (เกด) แตเหต หลายอนนนม จรงอยางนนผลหลายอยางไดแกรป กลน รสเปนตน และหนอ (ไม) นนเกดขนแตเหตหลายอนกลาวคอฤด ดน พช (พนธ) และนาปรากฏอย แตการแสดงเหตอนเดยวและผลอยางเดยว ทพระผ มพระภาคเจาทรงทาไววา 'อวชชาปจจยา สงขารา สงขารปจจยา วาณ"* นนใด ในการแสดงเหตอนเดยวและผลอยางเดยวนน อรรถมอย คอประโยชนมอย แทจรง พระผมพระภาคเจาทรงแสดง เอกเหตบาง เอกกผลบางเหมอนกน โดยควรแกพระเทศนาวลาศและแก * มหาฎกาวา บท อวชชาปจจยา สงขารา แสดงเอกเหต บท สงขารปจจยา วาณ แสดงเอกผล


(อชฌาสยของ) เวไนยสตวทงหลายบาง ในลางบทเพราะเปนเหตและ ผลประธาน ลางบทเพราะเปนเหตปรากฏ (เหนเดนชด) ลางบทเพราะ เปนเหตอสาธารณะ (เฉพาะ) ขยายความวา พระผมพระภาคเจาตรส เอกเหตและเอกผลดวย เพราะความเปนเหตประธานและผลประธาน เชนในบทวา 'ผสสปจจยา เวทนา' เหตวาผสสะเปนประธานเหตแหง เวทนา เพราะกาหนดเวทนาตามควรแกผสสะ เวทนาเลากเปนประธาน ผลแหงผสสะ เพราะกาหนดผสสะตามควรแกเวทนา๑ ตรสเอาเหต เพราะความปรากฏ เชนในคาวา 'เสมหสมฏานา อาพาธา๒ - อาพาธ ทงหลายทมเสมหะเปนสมฏฐาน' เพราะวาในอาพาธนเสมหะเปนเหต ทปรากฏ เหตอนมกรรมเปนตนไมปรากฏ ตรสเอกเหตเพราะความ เปนเหตอสาธารณะ เชนในขอวา 'เยเกจ ภกขเว อกสลา ธมมา สพแพ เต อโยนโสมนสการมลกา ดกรภกษทงหลาย อกศลธรรม ทงหลายเหลาใดเหลาหนง (บรรดาม) อกศลธรรมทงหลายนนลวนม อโยนโสมนสการเปนมล' เพราะอโยนโสมนสการเปนเหตอสาธารณะ เหตอน ๆ มวตถและอารมณเปนตนเปนเหตสาธารณะแกอกศลทงหลาย แล เพราะเหตนน ในปจจยาการน อวชชาน แมเมอเหตแหง สงขารทงหลายอนมวตถ อารมณและสหชาตธรรมเปนตนมอย กพง ทราบเถดวาพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงโดยความเปนเหตแหงสงขาร ๑. เชนวา เวทนา อาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนาเกดขน ชอวาสขเวทนา ๒. อง. ทสก. ๒๔/๑๑๗


ทงหลาย เพราะความทอวชชานนเปนสงขารเหตทเปนประธาน๑ แหง สงขารเหตอน ๆ มตณหาเปนตน โดยพระบาลวา "ตณหายอมพอก- พนแกบคคลผคอยดแตสวนทนายนด (ในสงโยชนยธรรม). . . ๒" เปนตน และโดยพระบาลวา "ความเกดขนแหงอาสวะ ยอมมเพราะความเกด ขนแหงอวชชา"๓ เพราะเปนเหตปรากฏและเพราะเปนเหตอสาธารณะ ดวย โดยพระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย บคคลผโงเขลาตกอยในอวชชา ยอมสรางบญญาภสงขารขนบาง. . ." เปนตน กแลประโยชนในการ ทรงแสดงเอกเหตเอกผลในบททงปวง พงทราบโดยคาเฉลยการทรง แสดงเอกเหตเอาผล (ทกลาวมา) นนเทอญ [แกปญหาวาอวชชาเปนเหตแหงสงขารฝายดไดหรอ] ในบท อวชชาปจจยา สงขารา น โจทกาจารยกลาวทก (อก ประเดนหนง) วา "ถงเปนอยางกลาวมานน (แต) การทอวชชา ซงเปนสงมโทษ มผลอนไมนาปรารถนาโดยสวนเดยว มาเปนปจจยแหง บญญาภสงขารและอเนญชาภสงขาร (ซงมผลนาปรารถนา) จะใชได ไฉน ? เพราะวาออยจะเกดแตพชสะเดาหาไดไม" พงเฉลยวา "ไฉน จกใชไมไดเลา เพราะในโลก ปจจยแหง (สภาว) ธรรมทงหลาย ทผดกน (กบผล) กด ไมผดกนกด ทเหมอนกนและไม ๑. ปาฐะพมพไววา สงขารเหตต ปธานตตา ไมเหนทางจะแปลใหไดความ เขาใจวา ทถกจะเปน สงขารเหตปธานตตา ดงแปลไวนน ๒. ส. นทาน. ๑๖/๑๐๒ ทานวาขอนแสดงวา ตณหาเปนเหตแหงสงขาร ๓. ม. ม. ๑๒/๑๐๑ ทานวาขอนแสดงวา อวชชา เปนเหตแหงตณหา


เหมอนกน (กบผล) กเชนกน ยอมเปนเหตสาเรจ (คอใหเกดผล) ได แตธรรมเหลานน มไดเปน วบาก (แหงปจจยเหลานน) เลย จรงอย ปจจยทผดกนโดยฐาน (ตาแหนงทและเวลา) สภาวะ และ กจเปนตนแหง (สภาว) ธรรมทงหลายกด ไมผดกนกด ยอมเปน เหตสาเรจไดในโลก ดวยจตดวงกอน ยอมเปนปจจยทผดกนโดยฐาน แหงจตดวงหลงได และการศกษามศกษาศลปะเปนตนกอน ยอม เปนปจจยทผดกนโดยฐานแหงการทางานมประกอบศลปะเปนตน อน เปนไปในภายหลงกได กรรมเปนปจจยทผดกนโดยสภาวะแหงรปได และนมสดเปนตน เปนปจจยทผดกนโดยสภาวะแหงนมสมเปนตนกได แสงสวางเปนปจจยทผดกนโดยกจแหงจกษวญญาณได และนาออยงบ เปนตน เปนปจจยทผดกนโดยกจแหงนาดอง (คอนาเมา) เปนตน กได สวนจกขและรปเปนตน เปนปจจยทไมผดกนโดยฐานแหงจกข- วญญาณเปนตน ชวนจตดวงกอนเปนตน เปนปจจยทไมผดกนโดย สภาวะ และไมผดกนโดยกจแหงชวนจตดวงหลงเปนตน อนง ปจจยทผดกนและไมผดกน (กบผล) เปนเหตสาเรจได ฉนใด แมปจจยทเหมอนกนและไมเหมอนกน (กบผล) กเปนเหต สาเรจไดฉนนน จรงอย รปกลาวคอฤดและอาหาร ซงเหมอนกน นนเองเปนปจจยแหงรป พชขาวสาลเปนตน ซงกเหมอนกนนนแล เปนปจจยแหงเมลดขาวสาลเปนตน รปซงแมไมเหมอนกน แตเปน ปจจยแหงอรปได อรปเลากเปนปจจยแหงรปได และขนโค ขนแกะ


เขาสตว นมสม งา แปงเปนตน ซงไมเหมอนกนกเปนปจจยแหงหญา แพรกและตะไครเปนตนได* แตปจจยธรรมเหลานนเปนปจจยทผดกน ไมผดกนและเหมอนกนไมเหมอนกน (กด) แหงธรรมเหลาใด ธรรม เหลานนกมไดเปนวบากแหง (ปจจย) ธรรมเหลานนเลย ดวยประการดงน อวชชาน แมวาโดยวบาก เปนสงทมผลไมนา ปรารถนาโดยสวนเดยว และวาโดยสภาวะกเปนสงมโทษ (แตก) พง ทราบเถดวา มนเปนปจจยแหงสงขารมบญญาภสงขารเปนตนนนทงหมด ได ดวยสามารถเปนปจจยทผดกน และไมผดกน โดยฐาน กจ สภาวะ และดวยสามารถเปนปจจยทเหมอนกนและไมเหมอนกนตามควร กและ ความทมนเปนปจจยนน ไดกลาวแลวโดยนยวา "ความไมรทนบวา อวชชาในทกขเปนตน บคคลใดยงละไมไดแลว บคคลนน เพราะ ความไมรในทกขกอน และในวตถแหงอวชชาทงหลายมขนธบญจกสวน อดตเปนตน จงยดเอาสงสารทกขไวโดยสาคญวาเปนสขแลวยอมร (ทา) สงขารทงสามอยาง อนเปนเหตแหงสงสารทกขนนขน" ดงน เปนตน นนแล (ตอไป) นเปนปรยาอนอกปรยายหนงวา บคคลใดหลงใน (เรอง) จต อปบาต ใน (เรอง) สงสาร และในลกษณะแหงสงขารทงหลาย และ * ขอนแจกผลไมเทากบปจจย มหาฎกาชวยแจกและเพมเตมวา ขนโคและขนแกะ เปนปจจยแหงหญาแพรก เขาสตว (สาหรบเปา) เปนปจจยแหงเสยง นมสม งา แปง และนาออยงบ เปนปจจยแหงตะไคร สาหราย เปนปจจยแหงกะเพราะ ลอและ มาเมย เปนปจจยแหงมาอสดร เปนตน


ในปฏจจสมบนธรรมทงหลาย บคคลนนยอมสราง สงขารทงสามนนขน (ทงนก) เพราะเหตทอวชชาน เปนปจจยแหงสงขารทงสามนน หากมคาถามวา "กไฉน บคคลใดหลงในธรรมเหลานน บคคล นนจงทาสงขารทงสามนนขน ?" ดงนไซร คาแกพงมวา "อนดบแรก บคคลผหลงใน (เรอง) จต ไมถอเอาจต (โดยความจรง) วา "ความ แตกแหงขนธทงหลายในภพทงปวง ชอวา มรณะ" (แต) กาหนดใจ ไปวา "สตวตาย* ความตายกคอความกาวไป (คอเคลอนไป) สราง อนแหงสตว" ดงนเปนตน ผหลงในอปบาต ไมถอเอาอปบาต (โดยความจรง) วา "ความ ปรากฏขนแหงขนธทงหลายในภพทงปวง ชอวา ชาต" (แต) กาหนด ใจไปวา "สตวเกดขน ความเกดกคอความปรากฏขนแหงรางใหมของ สตว" ดงนเปนตน ผหลงในสงสาร ไมถอเอาสงสารอยางททานพรรณนาไวดงนวา "ความสบเนองกนแหงขนธ ธาต และอายตนะ ทงหลาย เปนไปอยไมขาดสาย เรยกวา สงสาร" (แต) กาหนดใจไปวา "สตวผนไปสโลกอนจากโลกน มาสโลกนจาก โลกอน" ดงนเปนตน ผหลงในลกษณะแหงสงขารทงหลาย ไมถอเอาสภาวลกษณะ (มรจกเสอมเปนตน) และสามญลกษณะ (มไมเทยงเปนตน) แหง * มหาฎกาวา คาวา สตว ในทน หมายถง อตตา


สงขารทงหลาย (แต) กาหนดใจเอาสงขารทงหลายโดยความเปนตน โดยความเปนของตน โดยความเปนของยงยน โดยความเปนของงาม และโดยความเปนสข ผหลงในปฏจสมบนธรรมทงหลาย ไมถอความหมนไปแหง ปจจยบนธรรมทงหลายมสงขารเปนตน เพราะปจจยธรรมมอวชชาเปน อาท (แต) กาหนดใจไปวา "อตตา ยอมรบาง ไมรบาง อตตา นนแลทา (เอง) และใช (ผอน) ใหทาดวย ในปฏสนธกอตตานนแล เกดขน ผบนดาลมอณและพระอศวรเปนตน* จดแจงรางใหอตตานน โดย (แตงให) เปนกลละเปนตน (จน) ทาอนทรยทงหลายใหครบ ครน อตตานนมอนทรยครบครนแลวจงสมผสไดร (อารมณ) ได อยาก เปน ยดถอเปน พยายามเปน อตตานนยอมมในภพอนอก" ดงนบาง วา "สตวทงปวงแปรเปลยนไปตามภาวะ คอความเปนไปตามโชค เคราะห" ดงนบาง บคคลนน อนอวชชาทาใหเปนคนบอดแลวกาหนดใจไปอยางนน อย กยอมกอสงขารเปนบญบาง ไมเปนบญบาง เปนอเนญชาบางขน เปรยบเหมอนคนตาบอดเทยวไปบนแผนดน กยอมเดนไปถกทางบา ผดทางบาง ทดอนบาง ทลมบาง ทราบบาง ทขรขระบาง ฉะนน เพราะเหตนน พระอาจารยจงกลาวคาเปนคาถานไว (ความ) วา เปรยบเหมอนคนตาบอดแตกาเนด ไมมคนจง ลางทกเดนไปตามทาง ลางทกเดนไปนอกทางบาง * ดเชงอรรถ ๓ หนา ๒๐๐ และหนา ๒๐๖.๒๑๒ สจจนเทศ


ฉนใดกด คนเขลาผทองเทยวอยในสงสารไมมผ ชกนา ลางคราวกทาบญ ลางคราวกทากรรมทมใช บญบางฉนนน ตอเมอใดเขาจกรธรรมแลวตรสร สจจได เมอนน เพราะอวชชาสงบไป เขาจงจก เปนอปสนตบคคลไปได นเปนวตถารกถา*ในบทวา อวชชาปจจยา สงขารา [แกบท สงขารปจจยา วาณ] (ตอไปนเปน) วตารกถาในบท สงขารปจจยา วาณ คาวา วญญาณ ไดแกวญญาณ ๖ มจกขวญญาณเปนตน ใน วญญาณ ๖ นน จกขวญญาณ ม ๒ อยาง คอ จกขวญญาณเปนกศล- วบาก (๑) เปนอกศลวบาก (๑) โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหา- วญญาณ กายวญญาณกอยางนน มโนวญญาณม ๒๒ คอ มโนธาต ๒ เปนกศลวบากและอกศลวบาก มโนวญญาณธาตเปนอเหตกะ ๓ กามา- วจรวบากจตเปนสเหตกะ ๘ รปาวจรจต ๕ อรปาวจรจต ๔ ดงน จงเปนอนรวมวบากวญญาณฝายโลกยะทางวญญาณ ๖ น ทงหมดดวย กนได ๓๒ สวนวญญาณฝายโลกตระทงหลายใชไมไดในกถาวาดวย วฏฏะ เพราะฉะนนจงไมถอเอา ในบทวาวญญาณมเพราะปจจยคอสงขารนน หากมคาถามวา "กขอนจะพงทราบไดอยางไรวา วญญาณมประการดงกลาวมาน มขน * ปาฐะเปน วตถารกถามข เขาใจวา มข เกน เพราะขดกบสพพนาม อย ขางหนา และบทหลง ๆ ตอไปกเปน อย. . .วตถารกถา ทงนน ในทนจงแปลตด มข ออก


เพราะปจจยคอสงขาร ?" แกวา "ทราบไดเพราะความทเมอกรรมท กอไวไมม วบากกไมม" แทจรง วญญาณนนเปนวบาก อนวบาก ในเมอกรรมทกอไวไมม ยอมไมเกดขน ผวามนจะพงเกดขนได (โดย ไมอาศยกรรม) ไซร วบากวญญาณทกอยาง กจะพงเกดขนแกสตว ทกจาพวกได (นะซ)* แตมนไมเกดดอก (ในเมอไปมกรรมทกอไว)" เพราะเหตนน จงทราบขอวา วญญาณน ยอมมเพราะปจจยคอสงขาร นนได หากถามวา "วญญาณไหนยอมมเพราะปจจยคอสงขารไหน" ดงนไซร พงตอบวา "อนดบแรก วญญาณ ๑๖ ดวง คอวญญาณ มจกขวญญาณเปนตนทเปนกศลวบาก ๕ ในมโนวญญาณ มโนธาต ๑ มโนวญญาณธาต ๒ กามาจวรวบากวญญาณ ๘ ยอมมเพราะปจจยคอ บญญาภสงขารฝายกามาจร ดงบาลวา "เพราะกรรมทเปนกศล กามาวจรอนบคคลทาไวแลวกอไวแลว จกขวญญาณ. . .โสตวญญาณ. . . ฆานวญญาณ. . . ชวหาวญญาณ. . .กายวญญาณ ทเปนวบาก จงเกดขน มโนธาตทเปนวบากจงเกดขน มโนวญญาณธาตทเปนโสมนสสหรคต. . . อเบกขาสหรคตจงเกดขน ทเปนโสมนสสหรคตญาณสมปยต. . .โสมนส สหรคตญาณสมปยตกบสสงขาร. . . โสมนสสหรคต ญาณวปยต. . . โสมนสสหรคตญาณวปยตกบสสงขาร. . . อเบกขาสหรคตญาณสม- ปยต. . . อเบกขาสหรคตญาณสมปยตกบสสงขาร. . . อเบกขาสหรคต * มหาฎกาชวยขยายความวา สตวลางจาพวกอยในภพทไมเปนโอกาสแหงวบาก- วญญาณบางชนด เชนมหาวบากวญญาณ และฆานวญญาณเปนตน ไมเกดแกสตวทเกด เปนพรหม เพราะพรหมมไดกอกรรมทจะใหมวบากอยางนนเปนตน (?)


ญาณวปยต. . . อเบกขาสหรคตญาณวปยตกบสสงขาร จงเกดขน*" ดงน สวนรปาวจรวบากวญญาณ ๕ ดวง มเพราะปจจยคอบญญาภ- สงขารฝายรปาวจร ดงบาลวา "เพราะกรรมทเปนกศลฝายรปาวจร นนนนแล อนบคคลทาไวแลวกอนไวแลว จงสงดจากกามทงหลาย ฯ ล ฯ เขาถงปฐมฌาน ฯ ล ฯ ปญจมฌานอนเปนวบากอย" ดงน (รวม) วญญาณ ๒๑ ดวง ยอมมเพราะปจจยคอบญญาภสงขาร ฉะน สวนวญญาณ ๗ ดวง ดงนคอ วญญาณมจกขวญญาณเปนตน ทเปนอกศลวบาก ๕ มโนธาต ๑ มโนวญญาณธาต ๑ ยอมมเพราะ ปจจยคออบญญาภสงขาร ดงบาลวา "เพราะกรรมเปนอกศล อนบคคล ทาไวแลวกอไวแลว จกขวญญาณ. . . โสตวญญาณ. . . ฆานวญญาณ. . . ชวหาวญญาณ. . . กายวญญาณ อนเปนวบากจงเกดขน มโนธาตอนเปน วบาก. . . มโนวญญาณธาตอนเปนวบากจงเกดขน" ดงน สวนวญญาณ ๔ ดวง ดงนคอ วญญาณทเปนอรปวบาก ๔ ยอมมเพราะปจจยคออเนญชาภสงขาร ดงบาลวา "เหตกรรมทเปนกศล ฝายอรปาวจรนนนนแล อนบคคลทาไวแลวกอไวแลว เพราะกาวลวง รปสญญาทงหลายเสยไดโดยประการทงปวง จงเขาถงวญญาณอนสหรคต ดวยอากาสานญจายตนสญญา. . . วญญาณญจายตนสญญา. . . อากญจญ- * อภ. ส. ๓๔๑๑๒๘. ๑๔๒


ญายตนสญญา. . . เนวสญญานาสญญายตนสญญา ซงเปนวบากอย๑" ดงน [ความเปนไปแหงวญญาณ] วญญาณใด ๆ ยอมมเพราะปจจยคอสงขารใด ๆ แลว บดน พง ทราบปวตต (ความเปนไป เรองราว) แหงวญาณนน ๆ๒ ดง (ตอไป) น กวญญาณทงปวงนแหละ ยอมเปนไปโดยสวน ๒ ดวยอานาจแหง ปวตต (ความเปนไปสวนตอแตปฏสนธไป) และ (สวนตอน) ปฏสนธ ใน ๒ สวนนน วญญาณ ๑๓ ดวงน คอ ปญจวญญาณ ๒ (เปน ๑๐) มโนธาต ๒ อเหตกมโนวญญาณธาตทเปนโสมนสสหรคต (๑) ยอม เปนไปในสวนปวตตในปญจโวการภพเทานน วญญาณทเหลอ ๑๙ ดวง เปนไปทงในสวนปวตตทงในสวนปฏสนธตามควรใน ๓ ภพ (คอปญจ- โวการ จตโวการ และเอกโวการ) ปจฉาวาเปนไปอยางไร ? [สวนปวตต] วสชนาวา ในอรรถกถามชฌมนกายกลาวไววา "อนดบแรก วญญาณ ๕ มจกขวญญาณเปนตนฝายกศลวบาก ปรารภอารมณมรป เปนตน ทมาสคลองแหงทวารมจกขทวารเปนตน ของบคคลผเกดมา ๑. อภ. ส. ๓๔/๑๔๕ ปาฐะม สขสส จ ทกขสส จ ปหานา จตตถ ฌาน แทรก อยตอนทาย เขาใจวาเกดเขามา เพราะทรงนวาดวยอรปาวจร สวนจตตถฌานเปน รปาวจร ไมมทางจะประสมประสานกนได จงตดออ ๒. มหาฎกาวา ย ท สงขารปจจยา และทวาณ เปนอาเมฑตโลโป - ลบคาซา เสยคาหนง ตองไขออกเปน ยสส ยสส และ ย ย แปลวาใด ๆ ทนเมอ ย. เปน 'ใด ๆ' ต. กตองเปน 'นน ๆ' ดวย จงจะเขารปกน


ดวยกศลวบากหรอดวยกศลวบากกตาม ทมอนทรยเขาถงความแกกลา แลวตามลาดบ เปนอฏฐารมณกตาม อฏฐมชฌตตารมณกตาม อาศย ประสาทมจกษประสาทเปนอาท กยงกจ คอการเหน การไดยน การดม การลม การสมผสใหสาเรจเปนไป วญญาณ ๕ ฝายอกศลวบากกเปนไป อยางนน เปนแตอารมณของอกศลวบากวญญาณเหลานน เปนอนฏฐา- รมณหรออนฏฐมชฌตตารมณสนเชง (เทา) นเอง เปนความแปลกกน จรงอย วญญาณทง ๑๐ นนกมทวาร อารมณวตถและฐานคงตว และ มกจตายตวอยเทานนเอง ตอนน มโนธาตทเปนกศลวบาก ในลาดบ แหงวญญาณทงหลาย มจกขวญญาณเปนตนทเปนกศลวบาก ปรารภ อารมณของวญญาณเหลานนแหละ อาศยหทยวตถกยงสมปฏจฉนนกจให สาเรจเปนไป มโนธาตฝายอกศลวบากในลาดบแหงอกศลวบากวญญาณ ทงหลายกเปนไปอยางนน กแตวามโนธาตคนมทวารและอารมณไมแน แตมวตถและฐานคงตว และกจกตายตว สวนอเหตกมโนวญญาณธาต ทเปนกศลวบากมโนธาตนนแหละ อาศยหทยวตถ ยงสนตรณกจให สาเรจ ตดวถภวงคในทสดแหงชวนะทสมปยตดวยโลภะโดยมาก แหง เหลาสตวจาพวกกามาวจร ในเมออารมณนนเปนอารมณมกาลงใน ทวารทง ๖ เปนไปวาระเดยวบางสองวาระบาง ดวยอานาจแหงตทา- รมมณะในอารมณทชวนะยดไว" ดงน แตในอรรถกถาอภธรรม วาระจตในตทารมมณะมาเปน ๒ (วาระเดยวไมม) กแลจตดวงนม ๒ ชอ คอ ชอตทารมมณะ ๑ ชอปฏฐภวงค (มภวงคแอบหลง ?) ๑


เปนจตมทวารและอารมณไมแน แตมวตถคงตว ฐานและกจกไมตาย ตวแล วญญาณ ๑๓ ดวง พงทราบวา ยอมเปนไปในสวนปวตต ในปญจโวการภพเทานน ดงกลาวมาฉะนกอน ในวญญาณ ๑๙ ทเหลอเลา วญญาณอะไร ๆ ไมเปนไปโดย ปฏสนธ (กจ) อนควรแกตนกหามได แตในสวนปวตต อนดบแรก อเหตกมโนวญญาณธาตอนเปนกศลวบากและอกศลวบากทง ๒ ยงกจ ถ ใหสาเรจ คอ ยงสนตรณกจในลาดบแหงกสลากศลวบากมโนธาตใน ปญจทวารใหสาเรว ยงตทารมมณกจในทวาร ๖ โดยนยทกลาวในตอน กอนนนแลใหสาเรจ ยงตทารมมณกจในทวาร ๖ โดยนยทกลาวในตอน กอนนนแลใหสาเรจ เมอจตตบาททเขาไปตดภวงคไมม ยงภวงคกจ เบองหนาแตปฏสนธทตนใหแลวไปใหสาเรจ และยงจตกจในบนปลาย ใหสาเรจ เปนวญญาณธาตทมวตถคงตว แตมทวาร อารมณ ฐาน และกจ ไมคงตวเปนไป สเหตกจตฝายกามาจร ๘ ยงกจ ๓ ใหสาเรจ คอ ยงตทารมมณกจในทาร ๖ โดยนยทกลาวแลวนนแหละใหสาเรจ เมอ จตตบาททเขาไปตดภวงคไมม กยงภวงคกนเบองหนาแตปฏสนธทตนให แลวไปใหสาเรจ และยงจตกจในบนปลายใหสาเรจ เปนจตมวตถคงตว แตทวาร อารมณ ฐาน และกจไมคงตวเปนไป รปาวจรวญญาณ ๕ และอรปาวจรวญญาณ ๔ ยงกจ ๒ ใหสาเรจ คอเมอจตตบาททเขาไป ตดภวงคไมม กยงภวงคกจเบองหนาแตปฏสนธทตนใหแลวไปใหสาเรจ และยงจตกจในบนปลายใหสาเรจเปนไป ในจตสองประเภทนน รปา- วจรจตทงหลาย มวตถ ทวาร และอารมณคงตว แตฐานและกจไมคงตว


สวนอรปาวจรจตทงหลาย มวตถคงตว อารมณคงตว แตฐานและกจ ไมคงตว เปนไปแล วญญาณทง ๓๒ ดวง ยอมเปนไปเพราะสงขารปจจย ในสวน ปวตต ดงกลาวมาฉะนกอน สงขารนน ๆ เปนปจจยโดยเปนกมมปจจยและเปนอปนสสยปจจย แหงวบากวญญาณ ๓๒ นน ในปวตตนน [สวนปฏสนธ] สวนคาใดทขาพเจากลาวไววา "ในวญญาณ ๑๙ ทเหลอเลา วญญาณอะไร ๆ ไมเปนไปโดยปฏสนธ (กจ) อนควรแกตนกหามได" คานนยงรไดยากเพราะเปนคาสงเขปนก เพราะเหตนน ขาพเจาจะกลาว เพอแสดงวตถารนยแหงปฏสนธวญญาณนน (ตอไป) โดยตงปญหาวา (๑) ปฏสนธมกอยาง ? (๒) ปฏสนธจตมเทาไร ? (๓) ปฏสนธยอมมในภพไหนดวยจตอะไร ? (๔) อะไรเปนอารมณของปฏสนธ ? คาตอบมวา (๑) ปฏสนธม ๒๐ ทงปฏสนธของอสญญสตว (คอ โดยปฏสนธ จตกมเพยง ๑๙ แตนบปฏสนธของพวกอสญญเขาดวยจงเปน ๒๐ (๒) ปฏสนธจตม ๑๙ ประการดงกลาวแลวนนแหละ (๓) ในปฏสนธจต ๑๙ นน ปฏสนธในอบายทงหลายยอมมดวย อเหตกมโนวญญาณธาตทเปนอกศลวบาก ปฏสนธแหงพวกคนบอด


แตกาเนด คนหนวกแตกาเนด คนบาแตกาเนด คนใบแตกาเนด และ คนกะเทยทงหลายในมนษยโลก ยอมมดวยอเหตกมโนวญญาณธาตท เปนกศลวลาก ปฏสนธแหงเหลาผมบญในพวกเทพชนกามาวจรกด ใน พวกมนษยกด ยอมมดวยสเหตกามาวจรวบากจต ๘ ปฏสนธในโลก รปพรหม ยอมมดวยรปาวจรวบากจต ๕ ปฏสนธในโลกอรปพรหม ยอมมดวยอรปาวจรวบากจต ๔ กแลปฏสนธยอมมในภพไรดวยจตไร ดงกลาวมาฉะน ปฏสนธนนแล ชอวา ปฏสนธอนควรแกวญญาณนน (๔) สวนอารมณของปฏสนธ โดยยอม ๓ คอ อตตารมณ ปจจปนนารมณ และนวตตพพารมณ (คออารมณทไมควรจะกลาวได วาเปนอดตหรอปจจบน) (แต) ปฏสนธของพวกอสญญเปนอนารมณ (คอไมมอารมณ) แล ในอารมณ ๓ นน อารมณของปฏสนธแหงสตวชนวญญาณญ- จายตนะ และชนเนวสญญานาสญญายตนะ เปนอตตารมณอยางเดยว แหงสตวชนกามาจร ๑๐ เปนอตตรมณบาง ปจจปนนารมณบาง แหงสตวทเหลอ๑ เปนนวตตพพารมณแท อนง ปฏสนธทเปนไปในอารมณ ๓ อยดงน กยอมเปนไปใน ลาดบแหงจตจต ซงมอารมณเปนอตตารมณบาง นวตตพพารมณบาง เทานน เพราะธรรมดาวาจตจตเปนปจจปนนารมณหามไม๒ เหตใด ๑. สตวทเหลอไดแกรปาวจรสตว ๕ อรปาวจรสตว ๒ คอ พรหมชนอากาสานญจายตนะ และอากญจญญายตนะ ๒. มหาฎกาวา จตจต ไมเปนปจจปนนารมณ เพราะเปนไปในอารมณแหงปฏสนธ (ซงเปนอดต) นนเอง


เพราะเหตนน บณฑตจงควรทราบอาการเปนไปแหงปฏสนธอนม อารมณอยางใดอยางหนงในอารมณ ๓ ในอนดบแหงจตซงมอารมณ อยางใดอยางหนงในอารมณ ๒ ดวยอานาจแหงสคตและทคต (ตอไป) ขอนเปนฉนใด อนดบแรก บาปกรรมตามทตนสะสมไวบาง กรรมนมตบาง ยอม มาสคลองในมโนทวารของบคคลผตงอยในสคตชนกามาวจร (แต) เปนคนมบาปกรรม ซง (เจบหนก) นอนอยบนเตยงมรณะ (ทงน) โดยบาลกลาวไววา "ในสมยนน กรรมทงหลาย (ทตนทาไวกอน) นน ยอมเกาะอย (ในจต) ของบคคล (ผใกลตาย) นน*" ดงนเปนตน จต- จตทาอารมณแหงภวงคใหเปนอารมณเกดขนในลาดบแหงชวนวถอน ปรารภกรรมหรอกรรมนมตนนเกดขน มตทารมมณะเปนสดทาย ครน จตจตนนดบแลว ปฏสนธจตอนกาลงแหงกเลสทยงตดไมไดชกนาถลา เขาไปทางทคต กปรารภกรรมหรอกรรมนมตทมาสคลอง (มโนทวาร) นนแลเกดขน นเปนปฏสนธมอารมณเปนอดต (เกด) ในลาดบแหง จตซงมอารมณเปนอดต (ดวยกน) ในมรณสมย (เวลาใกลจะตาย) ทคตนมตมวรรณรปแหงเปลว เพลงเปนตนในทคตทงหลายมนรกเปนอาท ยอมมาสคลองในมโนทวาร ของบคคลผมบาปกรรมอกคนหนง ดวยอานาจแหงกรรมมประการ ดงกลาวแลว ครงภวงคจตเกดขนแลวดบไป ๒ วาระ วถจต ๓ ดวง คอ อาวชนะ ๑ ชวนะ (เพยง) ๕ เพราะเปนจตมกาลงออนดวยความ ทมรณะใกลเขามา ตทารมมณะ ๒ ปรารภอารมณนนเกดขนแกบคคล * ม. อ. ๑๔/๓๑๓


นน ตอนนจตจตดวง ๑ ทาอารมณของภวงคใหเปนอารมณเกดขน ขณะจต ๑๑ (คอภวงค ๒ อาวชนะ ๑ ชวนะ ๕ ตทารมมณะ ๒ จต ๑) เพยงนนบเปนอดต ลาดบนน ปฏสนธจตเกดขนแกบคคลนนในอารมณ นนนนแหละ ซงมอายชว ๕ ขณะจตทเหลอ นเปนปฏสนธมอารมณ เปนปจจบน (เกด) ในลาดบแหงจตซงมอารมณเปนอดต ในมรณสมย อารมณทรามอนเปนเหตแหงกเลสมราคะเปนตน มาสคลองในทวาร ๕ ทวารใดทวารหนงของบคคลอกคนหนง ชวนะ (เพยง) ๕ เพราะเปนจตมกาลงออนดวยความทมรณะใกลเขามา และ ตทารมมณะ ๒ เกดขนในทสดแหงโวฏฐพพนะอนเกดขนตามลาดบแก บคคลนน ตอนน จตจตดวง ๑ ทาอารมณของภวงคใหเปนอารมณ เกดขน กแลขณะจต ๑๕ คอ ภวงค ๒ อาวชนะ (๑) ทสสนะ (เหน ๑) สมปฏจฉนนะ (๑) สนตรณะ (๑) โวฏฐพพนะ (๑) ชวนะ ๕ ตทารมมณะ ๒ จตจต ๑ เพยงนนบวาเปนอดต ลาดบนน ปฏสนธจต เกดขนในอารมณนนนนแหละ ซงมอายชวขณะจต ๑ ทเหลอ แมปฏสนธ นกเปนปฏสนธมอารมณเปนปจจบน (เกด) ในลาดบแหงจตซงมอารมณ เปนอดต นเปนอาการเปนไปแหงทคตปฏสนธ อนมอารมณเปนอดตบาง ปจจบนบาง (เกด) ในลาดบแหงสคตจตซงมอารมณเปนอดต เทานกอน สาหรบผตงอยในทคต (แต) มกรรมอนไมมโทษไดสงสมไว คาทงปวงบณฑตกพงทราบโดยนยกอนนนและ โดยบรรจคาฝายขาวลง (แทน) ในคาฝายคา เชนวา 'กรรมไมมโทษนนบาง กรรมนมต


บาง ยอมมาสคลองในมโนทวาร" เปนตน ตามนยทกลาวแลวเถด นเปนอาการเปนไปแหงสคตปฏสนธมอารมณเปนอดตบาง ปจจบน บาง (เกด) ในลาดบแหงทคตจตซงมอารมณเปนอดต ขางฝายผตงอยในสคตมกรรมอนไมมโทษไดสงสมไว (เจบหนก) นอนอยบนเตยงมรณะ กรรมไมมโทษตามทไดสงสมไวบาง กรรม นมตบาง ยอมมาสคลองในมโนทวาร (ทงน) โดยพระบาล (กลาว ไว) วา "ในสมยนนอนวชชกรรมทงหลาย (ทตนสงสมไวกอน) นน ยอมเกาะอย (ในจต) ของบคคล (ผใกลตาย) นน๑" ดงน เปนตน กแตวาขอทไมกาหนดแนวา อนวชชกรรมหรอกรรมนมตจะ มาสคลองมโนทวารนน สาหรบผสงสมอนวชชกรรมฝายกามาวจรไว เทานน สวนผสงสมมหรคตกรรมไว มแตกรรมนมตอยางเดยวมาส คลอง (มโนทวาร) จตจตทาอารมณแหงภวงคใหเปนอารมณ เกด ขนในลาดบแหงชวนวถมตทารมมณะเปนสดทาย หรอชวนวถลวน (ไมมตทารมมณะ) ซงปรารภกรรมหรอกรรมนมตนนเกดขน ครน จตจตนนดบไปแลว ปฏสนธจตอนกาลงแหงกเลสทยงตดไมไดชกนา เขาไปทางสคต กปรารภกรรมหรอกรรมนมตทมาสคลอง (มโน- ทวาร) นนแลเกดขน นเปนปฏสนธเปนอตตารมณบาง เปนนวต- ตพพารมณบาง๒ (เกด) ในลาดบแหงจตซงเปนอตตารมณ บคคลผมอนวชชกรรมไดสงสมไวอกผหนง ในมรณสมย ม ๑. ม. อ. ๑๔/๓๒๓ ๒. ปฏสนธนวตตพพารมณ ไดแก รปวจรปฏสนธ ๕ และอรปาวจรปฏสนธ ๒ คอ อากาสานญจายตนปฏสนธ และอากญจญญายตนปฏสนธ


สคตนมตไดแกวรรณรปแหงทองมารดาในมนษยโลกบาง ไดแกวรรณ- รปแหงอทยาน วมาน และกลปพฤกษเปนตนในเทวโลกบาง มาส คลองในมโนทวาร ดวยอานาจแหงอนวชชกรรมกามาวจร ปฏสนธ จตเกดขนแกบคคลนนในลาดบแหงจตจต ตามลาดบจตทแสดงมาแลว ใน (ตอนวาดวย) ทคตนมตนนแล นเปนปฏสนธเปนปจจบนนา- รมณ (เกด) ในลาดบแหงจตซงเปนอตตารมณ อกผหนง ในมรณสมย พวกญาตบอกวา "นแนะพอ พทธ- บชาเราทาเพอประโยชนแกทาน ทานจงยงจตใหเลอมใสเถด" แลว นารปารมณโดยเปนเครองบชามชอดอกไมและธงแผนผาเปนตน บาง สททารมณโดยเปนการฟงธรรมและการบชาดวยเสยงดนตรเปน ตนบาง คนธารมณโดยเปนกลนธปและเครองอบเปนตนบาง รสา- รมณโดยเปนเครองลมมนาผงและนาออยเปนตน (โดย) บอกวา "แนะพอ เชญทานชมนด เปนไทยธรรมทเราจะพงใหเพอประโยชน แกทาน" ดงนบาง โผฏฐพพารมณ โดยเปนผามผาจนและผา โสมาระเปนตน (โดย) บอกวา "แนะพอ เชญแตะนด เปนไทยธรรม ทเราจะพงใหเพอประโยชนแกทาน" ดงนบาง (นอม) เขาไปให ประจกษในทวาร ๕ ชวนะ (เพยง) ๕ เพราะเปนจตมกาลงออน ดวยความทมรณะใกลเขามา และตทารมมณะ ๒ เกดขนแกบคคลนน ในทสดแหงโวฏฐพนะทเกดขนตามลาดบในอารมณมรปเปนตนทมาส คลองทวารนน ตอนนจตจตดวง ๑ ทาอารมณแหงภวงคใหเปนอารมณ เกดขน ในทสดแหงจตจตนน ปฏสนธจตกเกดขนในอารมณนนแหละ


ซงตงอยชงขณะจตเดยว แมปฏสนธนกเปนปฏสนธเปนปจจบนนา- รมณ (เกด) ในลาดบแหงจตซงเปนอตตารมณ สวนอกผหนง สถตอยในสคตตสาหรบบคคลผไดมหรคตวบาก ดวยอานาจฌานมปฐวกสณฌานเปนอาท ในมรณสมย กามาวจรกศล กรรม กรรมนมตหรอคตมตอยางใดอยางหนงบาง กสณนมตมนมต แหงปฐวกสณเปนตนบาง มหรคตจตบาง มาสคลองในมโนทวาร หรอมฉะนนอารมณประณตอนเปนเหตเกดกศลมาสคลองในจกษทวาร หรอมฉะนนอารมณประณตอนเปนเหตเกดกศลมาสคลองในจกษทวาร หรอโสตทวาร อนใดอนหนง ชวนะ (เพยง) ๕ เพราะเปนจตม กาลงออนดวยความทมรณะใกลเขามา เกดขนแกบคคลผนน ในทสด แหงโวฏฐพนะทเกดขนตามลาดบ เพราะตทารมมณะยอมไมมแก บคคลผเขาถงคตมหรคตทงหลาย เหตนน จตจตดวง ๑ จงทาอารมณ แหงภวงคใหเปนอารมณเกดขนในลาดบแหงชวนะนนเอง ในทสดแหง จตจตนน ปฏสนธจตมอารมณตามทเขามาปรากฏอยางใดอยางหนงเปน อารมณ หยงเขาในสคตเปนกามาวจรหรอมหรคต สถานใดสถานหนง แลวกเกดขน นเปนปฏสนธอนเปนอตตารมณ ปจจบนนารมณ และ นวตตพพารมณ (เกด) ในลาดบแหงสคตจต ซงเปนนวตตพพารมณ แมปฏสนธในลาดบแหงอารปจต กพงทราบโดยทานองนน นเปนอาการเปนไปแหงปฏสนธทเปนอตตารมณ นวตตพพา- รมณ ปจจบนนารมณ (เกด) ในลาดบแหงสคตจตซงเปนอตตารมณ นวตตพพารมณ ฝายผมบาปกรรมอยในทคต (ในมรณสมย) ยอมมกรรม (ท


ทาไว) นนบาง กรรมนมตบาง คตนมตบาง มาสคลองในมโนทวาร หรอมฉะนน อารมณทเปนเหตเกดอกศลมาสคลองในปญจทวาร โดย นยทกลาวแลวนนแล ตอนน ในทสดแหงจตจตตามลาดบ ปฏสนธ- จตมอารมณเหลานนอยางใดอยางหนงเปนอารมณ ตกไปทางทคตกเกด ขนแกเขา นเปนอาการเปนไปแหงปฏสนธอนเปนอตตารมณ ปจจ- ปนนารมณ (เกด) ในลาดบแหงทคตจต ซงเปนอตตารมณและ ความเปนไปดวยอานาจปฏสนธ แหงวญญาณทง ๑๙ ดวง เปนอนแสดงแลวเพยงเทาน วญญาณทงสนนนน [คาถาสงเขปปฏสนธวญญาณ] เมอเปนไปใน (ปฏ) สนธดงกลาวมานน ยอม เปนไปดวยกรรม ๒ แผนก และมประเภท*ตาง ๆ เชนประเภท ๒ เปนตน โดยประเภททงหลาย ม ประเภทผสมเปนอาท [ขยายความ] แทจรง วบากวญญาณทง ๒๙ ดวงน เมอเปนไปในปฏสนธ ยอมเปนไปดวยกรรม ๒ แผนกดวยกน ดวยวา ชนกกรรมยอมเปน ปจจย โดยเปนกรรมปจจยอนเปนไปในขณะตาง ๆ กน ๑ โดยเปน อปนสสยปจจย ๑ แหงวบากวญญาณนนตามทเปนของตน สมคา บาลวา "กศลกรรมและอกศลกรรมเปนปจจยโดยเปนอปนสสยปจจย * ปาฐะ เภทสส เขาใจวาตดเปน เภโท อสส


แหงวบาก"๑ ดงน อนง พงทราบประเภทมประเภท ๒ เปนตน โดยประเภท ทงหลายมประเภทผสมกนเปนอาท แหงวบากวญญาณอนเปนไปอย อยางนนน (ตอไป) ขอนเปนฉนใด ? กวบากวญญาณน แม เปนไปอยอยางเดยวดวยอานาจปฏสนธ (แต) เปน ๒ โดยแยกเปน ประเภทผสมกบรป และประเภทไมผสมกบรป เปน ๓ โดยแยกเปน กามภพ รปภพ อรปภพ เปน ๔ โดยกาเนดอณฑชะ ชลาพชะ สงเสทชะ โอปปาตกะ เปน ๕ โดยคต เปน ๗ โดยวญญาณฐต เปน ๘ โดยสตตาวาส๒

ในวญญาณผสมและไมผสมนน [คาถาสงเขปวญญาณผสม] วญญาณผสมเปน ๒ โดยตางแหงภาวะ และใน ภาวประเภทนนเลา วญญาณทมภาวะกเปน ๒ (รป กลาป) ทสกะ ๒ หรอ ๓ บางเปนอยางตา ยอม เกดพรอมกบวญญาณประเภทตน (คอวญญาณ ผสม) [ขยายความ] ขอวา "วญญาณผสมเปน ๒ โดยตางแหงภาวะ" นน ความวา กในวญญาณผสมและไมผสมนน ปฏสนธวญญาณทผสมกบรปนนใด เกดขน (ในภพ) เวนแตอรปภพ ปฏสนธวญญาณผสมนนยอมม ๑. อภ. ป. ๔๐/๔๖๐ ๒. สตตาวาสทงหมดม ๙ แตในทนเวนสตตาวาสจาพวกอสญญเสย ๑ จงวาเปน ๘


เปน ๒ คอมภาวะ (๑) ไมมภาวะ (๑) เพราะเกดขนเวนจาก ภาวะกลาวคออตถนทรยและปรสนทรยในรปภพ และเกดขนพรอม กบภาวะในกามภาพ เวนแตปฏสนธของคนกะเทยโดยกาเนด ขอวา "และในภาวะประเภทนนเลา วญญาณทมภาวะกเปน ๒" อธบายวา และแมในภาวประเภทนนเลา ปฏสนธวญญาณใดม ภาวะ ปฏสนธวญญาณนนกเปน ๒ เหมอนกน เพราะเกดขนพรอม กบอตถภาวะหรอปรสภาวะอยางใดอยางหนง ขอวา "(รปกลาปฉ ทสกะ ๒ หรอ ๓ เปนอยางตา ยอมเกด พรอมกบวญญาณประเภทตน" มอรรถาธบายวา ก (รปกลาป) ทสกะ ๒ โดยเปนวตถทสกะ และกายทสกะ หรอทสกะ ๓ โดยเปน วตถทสกะ กายทสกะ และภาวทสกะบางเปนอยางตา ยอมเกดขน พรอมกบปฏสนธวญญาณทผสมกบรป อนเปนประเภทตนใน ๒ ประ- เภท คอ ผสม (และ) ไมผสมนน รป (กลาป) ลดลงไปยง กวานไมม กแลปฏสนธวญญาณทมปรมาณรปกลาปอยางตาดบกลาวนนน๑

เมอเกดขนยอมเกดเปนสงทไดชอวา 'กลละ' อนมประมาณเทา (หยด) หวเนยใสทใชขนแกะ๒เสนหนง (จม) ยกขน ในกาเนน ๒ ๑. มหาฎกาวา หมายเอารปกลาปของพวกครรภไสยกสตวเทานน ๒. ชาตอณณา มหาฎกาทานไมแปล เปนแตยกเอาคาแปลของทานผอนมาวาไววา "ลางอาจารยวาขนแกะทเกดใหมในวนนน เรยกวา ชาตอณณา ลางอาจารยวาขนแกะ เกดในถนหมพานต เรยกวา ชาตอณณา ลางอาจารยวาขนลกแกะทยงอยในทองแม ผาทองเอาออกมา เรยกวา ชาตอณณา" ดงน กคงไดความวาเปนขนแกะอยางละเอยด เทานนเอง


ทมชอวาอณฑชะและชลาพชะ ในกาเนดและคตเหลานน บณฑต พงทราบความมขนแหงกาเนดทงหลายทแตกตางกนดวยอานาจคต (ดง ตอไปน) กในกาเนดทงหลายนน [คาถาสงเขปกาเนด] กาเนด ๓ ขางตน ยอมไมมในนรก และในพวก เทพ เวนภมเทพ๑ กาเนดทง ๔ ยอมมในคต ๓ [ขยายความ] ในบทเหลานน ดวย จ ศพทในบทวา 'เทเวส จ' กาเนด ๓ ขางตนพงทราบวา ไมมในนรกและในพวกเทพเวนภมเทพฉนใด ก ยอมไมมในพวกนชฌามตณหกเปรตดวยฉนนน เพราะพวกนชฌาม- ตณหกเปรตนนกเปนโอปปาตกะเหมอนกน๒ สวนในคต ๓ ทเหลอ อนไดแกดรจฉาน เปรตวสย มนษย และในพวกภมเทพทเวนไว กอนดวย ยอมมกาเนด (ครบ) ทง ๔๓

ในคตและกาเนดเหลานน [คาถาสงเขปรปกลาป] รป ๓๐ และ ๙ ยอมเกดในพวกรปพรหม อนง ๑. หมายความวาสตวนรกและพวกเพทมกาเนดอยางเดยว คอเปนโอปปาตกะ ททาน เวนภมเทพกตองหมายความวาพวกภมเทพไมใชโอปปาตกะ มหาฎกากไมอธบายเปนแต แยมไวหนอยวา เพราะพจกภมเทพนนเปนเชนกบมนษย ถาเปนเชนกบมนษย กเปน กาเนดชลาพชะนะซ ชอบกล ยงไมเคยพบเรองภมเพทตงครรภและคลอดบตรเลาไว ทไหนเลย ๒. แลวกเปรตพวกอน ๆ ไมเปนโอปปาตกะดวยดอกหรอ ? ๓. คอดรจฉานเปนอณฑชะและสงเสทชะ เปรตวสยเปนโอปปาตกะ มนษยเปนชลา- พชะ ภมเทพกเปนชลาพชะดวย (?)


โดยกาหนดอยางสง รป ๗๐ ยอมเกดในสตวจาพวก ทเกดในกาเนดสงเสทชะและอปปาตะ อกอยาง หนง โดยกาหนดอยางตา รป ๓๐ ยอมเกด [ขยายความ] อนดบแรก รป ๓๐ และ ๙ ดวยอานาจแหงกลาป ๔ คอจกข- ทสกะ โสตทสกะ วตถทสกะ และชวตนวกะ ยอมเกดขนพรอมกบ ปฏสนธวญญาณ ในเหลาสตวผเกดในกาเนดโอปปาตกะในจาพวกรป พรหม สวนวาโดยกาหนดอยางสง รป ๗๐ ดวยอานาจแหง (กลาป- ๗ คอ) จกขทสกะ โสตทสกะ ฆานทสกะ ชวหาทสกะ กายทสกะ วตถทสกะ และภาวทสกะ ยอมเกดขนพรอมดวยปฏสนธวญญาณใน เหลาสตวทเกดในกาหนดสงเสทชะและโอปปาตกะจาพวกอน๑เวนจาพวก รปพรหม อนง รปทง ๗๐ นนยอมเกดขนในจาพวกเทพเปนนตย๒

ในทสกะเหลานน กลมรปมปรมาณรป ๑๐ น คอ ส กลน รส โอชา อกธาต ๔ จกษประสาท และชวต๓ ชอจกขทสกะ (๑๐ ทง จกษ) ทสกะทเหลอกพงทราบโดยนยดบน ๑. มหาฎกาวา อ ศพทเปนวเสสนะของโอปปาตกะเทานน เพราะฉะนนถาจะให ชดควรเรยงวา 'รปพรหเม ปน เปตวา อเส โอปปาตเกส สเสทเชส จ' ๒. มหาฎกาวา เพราะพวกเทพไมมอนทรยวกลและไมกะเทย จงมรปครบสบตอไป จนสนชพ ๓. นทานตดมาจากคาถา ถาเรยงตามทควรเปน กควรเรยงวาธาต ๔ และ ส กลน รส โอชา ชวต กบจกษ ปรมาณเพยงชวต เรยกวาทชวตนวกะ (๙ กบชวต) เพมจกข เขาจงเปนจกขทสภะ (๑๐ ทงจกษ) ถาเพมโสต กเปนโสตทสกะ (๑๐ ทงโสต) ฯ ล ฯ


สวนวาโดยอยางตา รป ๓๐ ดวยอานาจแหง (กลาป ๓ คอ) ชวหาทสกะ กายทสกะ วตถทสกะ ยอมเกดขนแกคนตาบอดแตกาเนด คนหหนวกแตกาเนด คนจมกดวน (ไมมฆานประสาท) แตกาเนด คนกะเทยแตกาเนด อนง พงทราบการกาหนด (รปกลาป) ใน ระหวางปรมาณรปอยางสงและรปอยางตา (คอในระหวางรป ๗๐ และ ๓๐) ตามควรเถด*

ครนทราบอยางนแลว [คาถาสงเขปจตปฏสนธแปลก ๆ] พงกาหนดรความแปลกแหงความแตกตาง และไม แตกตาง แหงจตปฏสนธ โดยขนธ อารมณ คต เหต เวทนา ปต วตก และวจาร (ตอไป) อก [ขยายความ] ความแหงคาถานนวา "กปฏสนธ ๒ อยางโดยเปนปฏสนธผสม และปฏสนธไมผสมนนใด และจตอนมในลาดบทเปนอดตแหงปฏสนธ นนใด พงทราบความแปลกแหงความแตกตางและไมแตกตางแหง ปฏสนธและจตนน โดยขนธเปนตนเหลาน" แปลกอยางไร ? ก ลางทปฏสนธอนมขนธ ๔ ไมแตกตางกน (กบจต) แมโดยอารมณ * เชนคนตาบอดกมรป ๖๐ เพราะไมมจกขทสกะ คนหหนวกกเชนนน เพราะไมม โสตทสกะ แตถาทงบอดทงหนวกกเหลอ ๕๐ เพราะไมมจกขทสกะและโสตทสกะ ดงน เปนตน


มขนในลาดบแหงอารปจตทมขนธ ๔ (เหมอนกน๑) กม ลางทปฏสนธ มอารมณเปนมหรคตและเปนภายใน มขนในลาดบแหงจตทมอารมณ ไมเปนมหรคตและเปนภายนอกกม๒ นเปนนยในพวกอรปภมเทานน กอน อนง ลางทกามาวจรปฏสนธอนมขนธ (ครบ) ๕ มในลาดบ แหงอารปจตทมขนธ ๔ (คอจตจากอรปภมมาปฏสนธในกามาจรภม) กม ลางทอารปปฏสนธทมขนธ ๔ มในลาดบแหงกามาจรจตอนม ขนธ ๕ บาง แหงรปาวจรจตบาง (คอจตจากกามาจรภมบาง รปา- วจรภมบาง ไมปฏสนธในอรปภม) กม อยางน เปนปฏสนธม อารมณเปนปจจบน มในลาดบแหงจตมอารมณเปนอดต ทคตปฏสนธลางอยาง มในลาดบแหงสคตจตลางอยาง (เชน คนลางคนตายไปเกดเปนสตวลางชนด ?) กม สเหตกปฏสนธมใน ลาดบแหงอเหตกจต ตเหตกปฏสนธมในลาดบแหงทเหตกจตกม ปฏ- สนธเปนโสมนสสหรคต มในลาดบแหงจตเปนอเบกขาสหรคตกม ปฏ- สนธประกอบดวยปตมในลาดบแหงจตไมประกอบดวยปตกม ปฏสนธ มวตกมในลาดบแหงจตไมมวตก ปฏสนธมวจารมในลาดบแหงจตไมม วจาร ปฏสนธมทงวตกวจารมในลาดบแหงจตไมมทงวตกวจารกมแล ๑. มหาฎกาวา ทวาไมแตกตางกนแมโดยอารมณนน หมายความวาจตจากภมนน ๆ ในอารป ๔ แลวกเกดในภมนน ๆ นนอง ๒. มหคคตอชฌตตรมมณปฏสนธ มหาฎกาวา หมายเอาอารปปฏสนธท ๒ คอ วญญาณญชายตนะ และท ๔ คอ เนวสญญานาสญญายตนะ สวนอมหคคตพหทธารมมณ- จต ทานไมขยายวาอะไร


อนง พงประกอบ (คา) เขาตามทควรประกอบไดโดยคาตรง กนขามแหงบทนน ๆ เถด* [คาถาสงเขปโดยปรมตถ] อนวาวญญาณทไดปจจยดงกลาวมาฉะน นนกเปน แตธรรมเขาถงภพอน ความเคลอนมาแตภพนน ของมนกไมม (แตวา) เวนเหตแตภพนนเสย มน กไมม [ขยายความ] กวญญาณทไดปจจยดงกลาวมาฉะน นนกเปนแตเพยงรปธรรม อรปธรรม เมอเกดขนก (มโวหาร) เรยกวา เขาถงภพอน มใช สตว มใชชวะ อกทงความเคลอนจากอดตภพมาในภพนของมนกไมม แตวาเวนเหตแตอดตภพนนเสย ความปรากฏขนในภพนของมนกไมม ขาพเจาทงหลายจกประกาศความเปนไปแหงวญญาณดงกลาวนนน โดยทางสบปฏสนธจากจตแหงมนษยซงเหนไดชด กในอดตภพ เมอบคคลผจวนจะตายเพราะความสนไปเอง หรอ * คอประกอบคากลบกนไปมา เชนเรมวา ทคตปฏสนธลางอยาง มในลาดบแหง สคตจตลางอยางกม แลวกกลบวา สคตปฏสนธลางอยาง มในลาดบแหงทคตจตลาง อยางกม . . . แตทประกอบกลบไมไดกม เพราะเปนไปไมได เหตฉะนนทานจงวา ประกอบตามทควรประกอบได อนง ทานวาทกลาวมานเปนแตสวนทจตกบปฏสนธแตกตางกนทงนน สวนท ไมแตกตางคอจตกบปฏสนธอะไร ๆ เสมอกน กประกอบเอาเองไดไมยาก เชนวา กามาวจรปฏสนธมขนธ ๕ มในลาดบแหงกามาวจรจตมขนธ ๕ ฯ ล ฯ ปฏสนธไมมทง วตกวจารมในลาดบแหงจตไมมทงวตกวจาร


เพราะการกระทา (ราย) กตาม* ไมอาจทนความรมเอาแหงศสตรา คอมรณนตเวทนา (ความเจบชนดถงตาย) ทงหลาย ซงเชอดเฉอน เสนเอนทวอวยวะใหญนอยเหลอทจะทน ครนรางกายซบซดไปโดย ลาดบ ดจใบตาลสดทเขาวางไวในแดด คอยเหยวแหงไปฉะนน ครน อนทรยทงหลายมจกขเปนตนดบ กายนทรย มนนทรยและชวตนทรย คง (เหลอ) อยแตในหทยวตถ วญญาณซงอาศยหทยวตถ (เทา) ทเหลออยในขณะนน กปรารภเอาครกรรม (กรรมหนก) สมาเสวต- กรรม (กรรมททาเนอง ๆ ) อาสนนกรรม (กรรมททาเมอใกลตาย) บพกตกรรม (กรรมททาไวแตปางกอน) อยางใดอยางหนง ซง ไดแกสงขารอนไดปจจยทเหลอ (มอวชชาเปนตน) แลว หรอ (ปรารภเอา) วสย (คอวรรณรปารมณ) ซงไดแกกรรมนมต คต- นมตอนเขาไปปรากฏแกวญญาณนนเปนไป ตณหาในวสยนนอนมโทษ ทอวชชาปกปดไวเพราะยงละตณหาอวชชาไมได กชกเอาวญญาณท เปนไปอยอยางนนนไป สงขาร (คอเจตนา) ทเกดรวมกนก (ชวย) ซด (วญญาณนน) ไป วญญาณทถกตณหาซดไป ถกสงขารทงหลาย ซดไปดวยอานาจแหงสนตตอยนน กละทงทอาศย (คอหทยวตถ) * สรเสน. รส ใชในอรรถหลายอยาง วา ยนด เยอใย รกใคร และเสอมสน กได ในทนอรรถวาเสอมสนเปนเหมาะ มศพทใชเทยบวา รสตพพโย-วยเสอมสนไป (ธาตปปทปกา หนา ๓๒๑) มหาฎกากแกไปทางนน คอแกวา สภาเวน - เพราะเปนเอง แลวไขวา ปรกขณาอายสง ขารตาย - เพราะความทอายสงขารสนไป สวนอปกกม แก วา การกระทามตดศรษะเปนตนทตนทาเองหรอคนอนทาเอา


เดมดวย ไดทอาศยใหมอนกรรมสรางขนบาง ไมไดบาง๑ เปนไปดวย ปจจยทงหลายมอารมณเปนตนเทานนดวย ดจคนหนวงเชอกซงผกตน ไมทฝงในไวขามคลองไปฉะนนแล๒ กแล ในวญญาณทเปนไปน วญญาณดวงกอนเรยกวาจตวญญาณ เพราะเคลอนไป ดวงหลงเรยกวาปฏสนธวญญาณ เพราะสบตอมาแต เบองตนแหงภพอน อนวาวญญาณนนน บณฑตพงทราบเถดวา มนมา ณ ภพนจากภพกอนหามได๓ อกทงเวนเหต มกรรม สงขาร ตณหาผชกและวสยเปนตนจากภพกอนนนเสย มนกปรากฏมขนหาไดไม [คาถาสงเขปนทสนะจตปฏสนธ] ธรรมทงหลายมเสยงสะทอนเปนตน พงเปนนทศนะ ในขอนได อนง เพราะความเนองกนในสนดาน (คอการสบตอ) ความเปนอนเดยวกนจงไมม ทง ๑. อสสาทยมาน มหาฎกาแนะใหแปลวา ถง วา ได และทวาไดทอาศยใหม หมาย ความวาเกดในปญจโวการภพ ซงมหทยวตถใหเปนทอาศย ไมไดทอาศย หมายความ วาเกดในจตโวการภพ ซงไมมรป จงไมมหทยวตถเปนทตง ๒. มหาฎกาเทยบไววา อารมณมกรรมเปนตนทผกพนอตภาพในภพกอน เปรยบ เหมอนเชอกทผตนไมไวทฝงน วญญาณเปรยบเหมอนคน ตณหาเปรยบเหมอน ความปรารถนาจะขามคลองแหงคนผนน สงขารผซดเปรยบเหมอนความพยายามขาม คนผนนเมอขามไปยนอยทฝงนอก ไดอะไร ๆ ทตดอยทตนไมฝงนอกบางไมไดบาง ก คนยนอยทแผนดนไดตามกาลงของตนแท ฉนใด แมวญญาณนกฉนนน ไดทอาศย กลาวคอหทยวตถทตดอยในอตภาพในภพอน (ทเปนปญจโวการ) บาง ไมไดทอาศย นน (ในจตโวการภพ) บาง กคงเปนไปไดดวยกรรมอนสมปยตกบอารมณทงหลาย เทานนเปนแท ๓. ทวาวญญาณนมไดมา ณ ภพน . . . มหาฎกาทานวา "กเพราะมนเกดขนในภพน นเอง"


ความตางกนกไมมดวย [ขยายความ] แทจรง ธรรมทงหลายมประการคอเสยงสะทอน ประทป ตรา และรปสะทอน (คอเงา) พงเปนนทศนะในขอน คอในความมไดมา ณ ภพน แตภพกอน และในความเกดขนดวยเหตทเนองมาแตภพอดต แหงวญญาณนน เหมอนอยางวาเสยงสะทอน ประทป ตรา และเงา ยอมมเสยงเปนตนเปนเหต๑จงม เวนเสยงเปนตนเสย กหาไปมไดไม ฉนใด จตนกฉนนนเหมอนกน อนง ในขอน เพราะความเนอง กนในสนดาน (คอการสบตอ) ความเปนอนเดยวกนจงไมม ทง ความตางกนกไมมดวย จรงอย ผดวาเมอความเนองกนในสนดาน (คอการสบตอ) มอย ความเปนอนเดยวกนอยางเดดขาดจะพงมไซร นมสมกไมใชเปนสงเกดมาแตนมสดนะซแมนความตางกนอยางเดดขาด จะพงมเลา นมสมกไมใชเปนสงอาศย๒นมสดละซ (นยการประกอบความ) ในสงทเปนเหตและทเกดแตเหต (คอ ผล) ทงปวง กนยน๓ เพราะเมอเปนอยางนน (คอเมอถอวาเหต ๑. มหาฎกาขยายความไวใหครบวา เสยสะทอนมเสยง (ตน) เปนเหต ประทป มประทปดวงอนเปนตนเปนเหต ตรา มการประทบเปนเหต เงา มอวยวะมหนา เปนตนทหนไปตรงวตถสะทอนแสงมแวนสองหนาเปนตนเปนเหต ๒. ขรสสาธโน ทธ ทธ เปนนป. ศพทหนาจงควรเปน. . . ธน ประโยคหนากเปน ทธ สมภต เทยบใหเหนอย ๓. มหาฎกาใหตวอยางการประกอบความตรงนวา เมอวญญาณทเปนเหตและวญญาณ ทเปนผล เปนอนเดยวกนเดดขาดละก คตเทวดากมไดเกดแตคตมนษยละซ และ เมอมนเปนคนละอนเดดขาด ผล (ของกรรม) กไมมแกผทาละซ เปรยบเหมอน เมลดพชกบหนอมน จะวามนเปนอนเดยวกนหรอคนละอนแท กไมใชทงนน เพราะ มนเนองกนดวยการสบตอ


กบผลเปนอนเดยวกนหรอตางกนเปนคนละอนเดดขาดไปอยางใดอยาง หนงเชนนน) การลบลางโวหารของโลกทงปวงกจะมขน* แตการ ลบลางโวหารของโลกนน บณฑตไมปรารถนา เพราะเหตนน ความ เปนอนเดยวกนหรอวาความตางกนเดดขาด ในสงทเปนเหตและผลอน เนองกนในสนดานทงหลายน บณฑตจงไมควรของแวะ (คออยา ใสใน) แล [คาทวง] ในขอน (ม) โจทกาจารย (ผทวง) กลาววา "เมอเปน ความปรากฏ (เกดขนแหงวญญาณ) โดยมไดเคลอนมา (แตภพ กอน) อยางนน เพราะขนธทงหลายทมอยในอตภาพมนษยนดบไป และเพราะกรรมทเปนปจจยแหงผลไมไปในทเกดขนแหงผลนน ผลนน กม (ไป) มแกผอน และแตกรรมอนหรอ อนง เมอผเสวย (ผล) ไมม ผลนนจะพงมแกใครเลา เพราะเหตนน วธาน (คอกฎเกณฑ) อนนไมมดอก" ในคาทวงนน ขาพเจาจะเฉลยตอไปน [คาถาสงเขปเรองสนดาน] ผล (แหงกรรม) ทมในสนดาน (คอการสบตอ * คอสงทสบตอกนนน ชาวโลกเขามไดคานงถงวาเปนอนเดยวกนหรอคนละอน เขา เรยกไปตามทมนเปน เชน นมสด นมสม เนย. . . เมลดมะมวง หนอมะมวง ตน มะมวง. . . ในจตปฏสนธกเชนนน เขาพดกนวา คนชอนตายไปเกดเปนเทพบตร หรอเทพบตรจตมาปฏสนธเปนคนชอน กบไปเกดเปนเทพบตร มนษยไปเกดเปน สตว. . . ถาเอาลทธอนเดยวกนหรอคนละอนเขามาถอ กพดตามโวหารชาวโลกไมได จงวาเปนการลบลางโวหารของชาวโลก (?)


อนหนง) หา (ไป) มแกผอนไม และหามแต กรรมอนไม อภสงขาร (สภาพทปรงแตง) แหง พชทงหลาย เปนสาธกแหงความขอนได [ขยายความ] แทจรง ผล (แหงกรรม) เมอเกดขนในสนดานอนหนง (ถงแม) เพราะความเปนอนเดยวกน และความตางกนเดดขาด ใน สนดานอนหนงนนถกปฏเสธ กหา (กลาย) เปนวา (ไป) เกดแก ผอน หรอเปนวาเกดแตกรรมอน (ไป) ไม กอภสงขาร (สภาพ ทปรงแตง) แหงพชทงหลาย เปนสาธกความแหงคานได จรงอย เมออภสงขารทงหลายแหงพชทงหลายมพชมะมวงเปนตน อนธรรมชาต ทาใหแลว ผลตาง ๆ เมอเกดขนในกาลอน (ภายหลง) เพราะได ปจจยในสนกานแหงพชนน กหาใชเกดขนแกพชอน ๆ ไม ทงหาใช เกดเพราะปจจยคออภสงขารอนไม แตวาพชเหลานน หรออภสงขาร ทงหลาย กหา (ไป) ถงทเกดผลไม ขออปไมยน บณฑตกพง ทราบฉนนน*

อนง ความขอนพงทราบแมโดยวทยา ศลป และโอสถเปนตน ทบคคลประกอบเขาไวในตวเดกแลว (ไป) ใหผลในตว (คนนน) * มหาฎกาประเทยบความไววา สตวผมกรรมเหมอนพชทธรรมชาตปรงแตงแลว กรรมเหมอนอภสงขารของพช ความสบเนองกนแหงปฏสนธวญญาณเปนตนของสตว เหมอนความสบเนองกนแหงหนอเปนตนของพช ความมขนแหงผลแกสตวผทากรรม นนกเพราะกรรมของเขานนเอง เหมอนความมชอดอกหรอผลกเพราะอภสงขารแหงพช นนนนเอง


ทเตบโตขนเปนตน ในกาลอน (ภายหลง) กได* แมคาใดทโจทกาจารยกลาววา "อนง เมอผเสวย (ผล) ไม ม ผลนนจะพงมแกใครเลา" ดงน ขาพเจาจะเฉลยในคานน (ตอไป) [คาภาสงเขปเรองผเสวย] ความสมมตวา (ม) ผเสวย ยอมเปนอนสาเรจ ไดดวยความเกดขนแหงผล เปรยบเหมอนความ สมมตวามผล เปนอนสาเรจไดดวยความเกดขน แหงผลของตนไมฉะนน [ขยายความ] เหมอนอยางวาตนไม จะเรยกวามผลหรอวาเผลดผลกตาม ก ดวยความเกดขนแหงผลไมอนเปนสวนหนงแหงธรรมทงหลายทเรยกวา ตนไมนนเอง ฉนใด เทวดาหรอมนษยกด จะเรยกวาไดเสวย (ผล) หรอจะเรยกวาผไดรบความสข ผไดรบความทกขกตาม กดวยความ เกดขนแหงผลคอสขทกข ซงนบเปนอปโภค (ของเสวย) เปนสวน หนงแหงขนธทงหลายทเรยกวาเทวดาและมนษย ฉนนนเหมอนกน เพราะเหตนน ความหมายอะไร ๆ ดวยผเสวยอน (นอกไปจากขนธ) ในขอวาดวยผเสวย (ผล) น หามไมแล * มหาฎกาขยายความไววา การเรยนวทยา การศกษาศลปะ และการประกอบโอสถ ททาไวในตวเดก หาไดไปถงตวคนนนทเตบโตไม แตวาความเชยวชาญวทยา ความ รศลปะ และความไมมโรค ซงมการประกอบไวนนเปนเหต ไปมในตวเขาทเตบโตขน ได มนหาไปมแกคนอนไม เพราะมนเกดขนในตวเขาทเตบโต ซงเนองกนมาดวยการ สบตอแตตวเดกนนเอง และเวนเหตมการเรยนเปนตนเมอเปนเดกเสย มนจะไปมแต เหตอนกหามได เพราะเมอการเรยนเปนตนไมม มนกไมม


แมโจทกาจารยผใดพงกลาววา "แมนเมอเปนอยางนน สงขาร เหลานน เมอมอยจงเปนปจจยแหงผลหรอ หรอวาไมมอยกเปนปจจย แหงผลไดเลา กถามอยจงเปนปจจยไดไซร วบากของมนกจะพงมแต ในปวตตขณะ (คอในขณะทสงขารเปนไปอย) เทานน ถาแมนไมม มนกเปนปจจยไดเลา มนกจะพงนาผลมาใหไดเปนนตยไป ทงในขณะ กอนปวตต (คอในขณะทากรรม) ทงภายหลงปวตต (คอเมอใหผล เสรจแลว ?) ละซ" ดงน โจทกาจารยผนน พงไดรบเฉลยดงน [คาถาสงเขปขอบเขตความเปนปจจยแหงสงขาร] สงขารทงหลายนน เปนปจจย (แหงผล) เพราะทา (ผล) ขน แตมนนาผลมาใหเปนนตย หามได กรยามการประกนเปนตน พงทราบวา เปนนทศนะในขอนนได [ขยายความ] แทจรง สงขารทงหลายยอมเปนปจจยแหงผลของตน เพราะทา (ผล) ขนเทานน มใชเพราะมนมอยหรอมนไมม ดงบาลวา "จกข- วญญาณอนเปนวบาก ยอมเปนสงเกดขนเพราะกศลกรรมฝายกามาวจร ทาขนกอขน" ดงนเปนอาท และมนเปนปจจยแหงผลของตนตามท ควรแลวกไมเปนปจจยนาผลมาใหอก เพราะมนมวบากสกแลว (คอ ใหผลเสรจแลว) กรยามการประกนเปนตน (ดงจะกลาวตอไป) น พงทราบวาเปนนทศนะในการอธบายความขอนนได เหมอนอยางใน


ทางโลก คนผใดเปนนายประกนเพอสงผลประโยชนอะไร ๆ (ให เจาทรพย) หรอซอของกตาม กหนกตาม กเพยงแตการทากรยานน (คอประกนหรอซอหรอก) แหงคนผนนเทานน เปนปจจยในการสง ผลประโยชนนนเปนตน๑ หาใชความมอยหรอไมมแหงกรยา (เปน ปจจย) ไม และเบองหนาแตสงผลประโยชนให (แลว) เปนตนไป เขากไมเปนลกหนอกเลย เพราะอะไร เพราะการสง (ผลประโยชน) ใหเปนตน เขาไดทาแลว ฉนใด แมสงขารทงหลายกเปนปจจยแหงผล ของตน เพราะทา (ผล) ขนเทานน และเบองหนาแตใหผลตามทควร (แลว) ไป มนกไมเปนปจจยนาผลมาใหอกตอไป ฉนนนแล ความเปนไปแหงปฏสนธวญญาณอนเปนไปทงสองสวน โดย เปนวญญาณผสมและไมสมเพราะปจจยคอสงขาร เปนอนแสดงแลว ดวยนเทศกถาเพยงเทาน บดน เพอกาจดเสยซงความเลอนหลง ในวบากวญญาณ ๓๒ ทงหมดนน [คาถาสงเขปสงขารเปนปจจยแหงวญญาณอะไรอยางไร] บณฑตพงเขาใจสงขารทงหลายนน (วา) เปน ปจจยแหงวบากวญญาณเหลาไรและอยางไร๒ ใน แหลงเกดทงหลายมภพเปนตน ดวยอานาจ (คอ หลงบงคบ) แหงปฏสนธและปวตต ๑. ททานประกอบคา "เปนตน" ไว เพราะยงมกรยาทกลาวไวอก ๒ คอการใหคาของ ทซอ และการใชหน ๒. ย. ไมม ต. รบ อาจรยกะใหแปลวา 'ไร'


[ขยายความ] ความในคาถานนวา แหลงเกดเหลาน คอ ภพ ๓ กาเนด ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ ชอวาแหลงเกดมภพเปนตน สงขารทงหลายนน ยอมเปนปจจยแหงวบากวญญาณเหลาไรใน (ตอน) ปฏสนธและในปวตตกาล ในแหลงเกดทงหลายมภพเปนตนเหลานน แลมนเปนปจจยดวยประการใด บณฑตพงทราบดวยประการนนเถด [พรรณนาความ] ในสงขารทงหลายนน พรรณนาในบญญาภสงขารกอน บญญาภสงขารประเภท (กศล) เจตนา ๘ ฝายกามาวจร (วา) โดยไมแยก (ประเภท) กน๑ ยอมเปนปจจยโดยสวนสอง คอโดยเปน กรรมปจจยในขณะตาง ๆ ดวย โดยเปนอปนสสยปจจยดวย แหงวบาก- วญญาณ ๙ ในสคตกามภพ ใน ปฏสนธ (กาล) บญญาภสงขาร ประเภทกศลเจตนา ๕ ฝายรปาวจร เปนปจจยแหงวบากวญญาณ ๕ แมในรปภพ เฉพาะใน ปฏสนธ อนง บญญาภสงขารฝายกามาวจรม ประเภทดงกลาว เปนปจจยโดยสวนสองตามนยทกลาวนนแล แหง วบากวญญาณกามภม ๗ เวนอเหตมโนวญญาณธาตทสหรคตกบ อเบกขา ในสคตกามภพ ใน ปวตตกาล๒ ไมเปนปจจยในปฏสนธ บญญาภสงขารประเภททกลาวนนแหละ เปนปจจยโดยสวนสองอยาง ๑. คอกลาวรวมทงหมด ไมแยกเปนประเภทไตรเหต ทวเหต เอกเหต และอเหต (?) ๒. ทานใช ปวตต บาง ปวตตะบาง


นนเหมอนกนแหงวบากวญญาณ ๕๑ ในรปภพ ใน ปวตตกาล ไมเปน ปจจยในปฏสนธ สวนในทคตกามภพ บญญาภสงขารกามาจรทกลาวนน เปน ปจจยโดยสวนสองอยางนนเหมอนกน แหงวบากวญญาณกามภมทง ๘ ใน ปวตตกาล ได (แต) ไมเปนปจจยในปฏสนธ ในทคตกามภพนน ในนรก บญญาภสงขารกามาวจรนนกเปนปจจยในการประสบอฏฐารมณ ได ในคราวตาง ๆ เชนความจารกไป (เยยม) นรกแหงพระมหาโมค- คลลานเถระเปนตน๒ อนง อฏฐารมณยอมมไดในพวกสตวดรจฉาน และในพวกเปรตทมฤทธมากดวยเหมอนกน บญญาภสงขารกามาวจร นนแหละ เปนปจจยโดยสวนสองอยางนนเหมอนกน แหงวญญาณท เปนกศลวบากทง ๑๖ ในสคตกามภพ ทงใน ปวตตกาล ทงใน ปฏสนธ แต (วา) โดยไมแยกกน (คอ รวมกามาวจรและรปาวจรเขาดวยกน) บญญาภสงขารเปนปจจยโดยสวนสองอยางนนเหมอนกน แหงวบาก วญญาณ ๑๐ ในรปภพ ทงใน ปวตตกาล และใน ปฏสนธ ดวย อบญญาภสงขาร ประเภทอกศลเจตนา ๑๒ เปนปจจยโดยสวน สองอยางนนนนแล แหงวญญาณดวง ๑ (คอปฏสนธวญญาณ ? ) ใน ทคตกามภพ ในปฏสนธ ไมเปนในปวตตกาล เปนปจจยแหงอกศล- วบากวญญาณ ๖ ในปวตตกาล ไมเปนในปฏสนธ เปนปจจยแหงอกศล ๑. วบากวญญาณ ๕ ตรงน มหาฎกาบอกไววาไดแก จกขวญญาณ โสตวญญาณ สม- ปฏจฉนนมโนธาต สนตรณะมโนวญญาณธาต ๒ ๒. มหาฎกาวา ทานใชฤทธนรมตฝนขนในนรกนน ดบไฟนรกเสยชวเวลาหนง แสดงธรรมแกสตวนรกเหลานน


วบากวญญาณทง ๗ ทงในปวตตกาลและในปฏสนธ สวนในสคต- กามภพ อบญญาภสงขารกเปนปจจยโดยสวนสองอยางนนนนแหละ แกอกศลวบากวญญาณทง ๗ นนในปวตตกาลไดเหมอนกน (แต) ไม เปนในปฏสนธ ในรปภพมนกเปนปจจยโดยสวนสองอยางนนแหละ แหงวลากวญญาณ ๔ ในปวตตกาล (แต) ไมเปนในปฏสนธ กแต วาความทอบญญาภสงขารเปนปจจยในรปภพนน เปนโดยไดเหนรปท ไมนาปรารถนาและไดยนเสยงทไมนาปรารถนาในกามาวจรภพ เพราะ วาในพรหมโลก อนสงทไมนาปรารถนาทงหลายมรปทไมปรารถนา เปนตนหามไม แมในกามาจรเทวโลกกอยางนน*

สวนอเนญชาภสงขาร เปนปจจยโดยสวนสองอยางนนเหมอนกน แหงวบากวญญาณ ๔ ในอรปภพ ทงในปวตตกาลปละในปฏสนธ สงขารเหลานนเปนปจจยแหงวบากวญญาณเหลาไร ดวยอานาจ แหงปฏสนธและปวตตในภพทงหลาย และมนเปนปจจยดวยประการใด พงทราบดวยประการนน ดงกลาวมาฉะนกอน แมในกาเนดเปนตน กพงทราบโดยนยนนเหมอนกน (ตอไป) นเปนคาชแจงขอสาคญในกาเนดเปนตนนน ตงแตตนไป * กามาวจรภพทวาน ตองหมายถงมนษยโลก เพราะเทวโลกทานกวาไมมอนฏฐารมณ การทพรหมไดประสบอนฏฐารมณในโลกอนน เหนจะพอเทยบไดกบพระในวดไดประสบ อนฏฐารมณในหมบาน เชนไดเหนหรอไดยนชาวบานขางวดตบตดาทอกนเปนตน สวนทวาเทวโลกไมมอนฏฐารมณนน มหาฎกาไมยอมใหทงหมด ทานวานน เปนแต 'สวนมาก' แตทจรงชาวเทวโลกอาจมเวลาประสบอนฏฐารมณได เมอถงกาล จะจต ยอมมบพนมตปรากฏขนเชนดอกไมเหยวเปนตน นนกเปนอนฏฐารมณนนเอง


กเพราะวาในสงขารทงหลายน อนดบแรก บญญาภสงขารให ปฏสนธในภพ ๒ (คอกามภพและรปภพ) แลวยงวบากของตนทงปวง ใหเกด (อยางใด) กใหปฏสนธในกาเนด ๔ อนอณฑชะเปนตน ใน คต ๒ กลาวคอเทวดาและมนษย ในวญญาณฐต ๔ ไดแกนานตตกาย- นานตตสญญ (สตวเหลาหนงมกายตางกนมสญญาตางกน) นานตต- กายเอกตตสญญ (สตวเหลาหนงมกายตางกนแตมสญญาอยางเดยวกน) เอกตตากายนานตตสญญ (สตวเหลาหนงมกายอยางเดยวกนแตมสญญา ตางกน) เอกตตกายเอกตตสญญ (สตวเหลาหนงมกายอยางเดยวกนม สญญาอยางเดยวกน) และในสตตาวาสเพยง ๔ เพราะวาในอสญญ- สตตาวาส บญญาภสงขารนนปรงแตงแตรปอยางเดยวเทานน แลวยง วบากของตนทงปวงใหเกดอยางเดยวกนนน เพราะเหตนน บญญาภ- สงขารนนจงเปนปจจยโดยนยทกลาวแลว (คอเปนนานาขณกกรรม- ปจจยและอปนสยปจจย) นนแล แหงวบากวญญาณ ๒๑ ในภพ ๒ กาเนด ๔ คต ๒ วญญาณฐต ๔ และสตตวาส ๔ เหลานน ทงใน ปฏสนธและในปวตตกาล ตามทมนเปน*

สวนอบญญาภสงขาร ยอมใหผลโดย (ให) ปฏสนธในกามภพ ๆ เดยวเทานน ในกาเนด ๔ นอกนนกในคต ๓ ในวญญาณฐตเดยว (คอนานตตกายเอกตตสญญ) และในสตตวาสก (เดยว) เชนนน * คอในกามาวจรและรปาวจรกศลวบากวญญาณ ๒๑ นน บญญาภสงขารเปนปจจย แหงวญญาณ ๑๔ ทงในปฏสนธและปวตตกาล เปนปจจยแหงวญญาณ ๗ เฉพาะใน ปวตตกาล


เหมอนกน เหตใด เพราะเหตนน อบญญาภสงขารนน จงเปนปจจย โดยนยทกลาวแลวนนเหมอนกน แหงวบากวญญาณ ๗ ในภพเดยว ในกาเนด ๔ ในคต ๓ ในวญญาณฐตเดยว และในสตตาวาสเดยว ทง ในปฏสนธและในปวตตกาล สวนอเนญชาภสงขาร ใหผลโดย (ให) ปฏสนธในอรปภพ ๆ เดยวเทานน ในกาเนดโอปปาตกะกาเนดเดยว ในเทวคต ๆ เดยว ในวญญาณฐต ๓ มชนอากาสนญจายตนะเปนตน เหตใด เพราะ เหตนน อเนญชาภสงขารนน จงเปนปจจยโดยนยทกลาวแลวเหมอน กน แหงวญญาณ ๔ ในภพเดยว กาเนดเดยว คตเดยว วญญาณฐต ๓ สตตาวาส ๔ ทงในปฏสนธและในปวตตกาล แล บณฑตพงเขาใจสงขารทงหลายนน (วา) เปน ปจจยแหงวบากวญญาณเหลาไรและอยางไร ใน แหละเกดทงหลาย มภพเปนตน ดวยอานาจ (คอ หลกบงคบ) แหงปฏสนธและปวตต โดยนยดงกลาวมาฉะน เทอญ นเปนกถาอยางพศดารในบทวา สงขารปจจยา วาณ

[แกบท วาณปจจยา นามรป] ในบท วาณปจจยา นามรป บณฑตพงทราบวนจฉย โดยวภาคแหงนามรป ทงหลาย โดยความเปนไป (แหงนามรป) ใน


แหลงทงหลายมภพเปนตน โดยสงเคราะห (ยอเขา) โดยปจจยนย [วนจจฉยโดยวภาค] กในขอวา "โดยวภาคแหงนามรปทงหลาย" นน มวนจฉยวา ขนธ ๓ มเวทนาเปนตน ชอวา นาม* เพราะนอมไปมงหนาตออารมณ มหาภต ๔ และอปาทายรป (รปอาศย) แหงมหาภต ๔ ชอวารป วภาค (คอประเภท) แหงนามรปทงหลายนน ไดกลาวไวในขนธ- นเทศแลวแล วนจฉยในบท วาณปจจยา นามรป นน โดยวภาคแหง นามรปทงหลาย พงทราบดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [วนจฉยโดยความเปนไป] สวนในขอวา "โดยความเปนไป (แหงนามรป) ในแหลง ทงหลายมภพเปนตน" นน มวนจฉยวา นาม ยอมเปนไปในภพ กาเนด คต วญญาณฐตทงปวงและในสตตาวาสทเหลอ เวนสตตาวาส หนง (คออสญญสตตาวาส) รป ยอมเปนไปในภพ ๒ กาเนด ๔ ใน คต ๕ ในวญญาณฐต ๔ ขางตน ในสตตาวาส ๕ ขางตน (รวมอสญญ- สตตาวาสดวย) กแลเมอนามรปนนเปนไปอยอยางนน เหตทใน ปฏสนธขณะแหงเหลาสตวครรภไสยกะกาเนดทยงไมแสดงภาวะ (เพศ) * ทจรง อรปขนธทง ๔ (รวมวญญาณดวย) เปนนาม แตในทนทานกลาวแตอรปขนธ ๓ เปนนาม กเพราะแยกวญญาณไปเปนตวปจจยเสย


และแหงเหลาสตวอณฑชะกาเนดทยงไมแสดงภาวะ สนตตสสะ (คอ รปกลาปซงเปนตนเปนมลแหงการสบตอ) ๒ โดยเปนรปดวยอานาจ แหงวตถทสกะ (หมวดรป ๑๐ ทงหทย) และกายทสกะ (หมวดรป ๑๐ ทงกายประสาท) กบอรปขนธ ๓ ยอมเกดปรากฏขน เหตนน โดย กระจายรปเหลานนออกไป (ก) ธรรม ๒๓ คอ (รป) ธรรม ๒๐ โดย เปนรปรป (คอรปทสาเรจแลว) กบอรปขนธ ๓ นน (แหละ) บณฑตพงทราบวาชอวา นามรป อนมเพราะปจจยคอวญญาณ แตโดย ถอเอาแตรปทยงไมไดถอเอา (คอถอเอาแตทไมซากน) ชกรปธรรม ๙ จากสนตตสสะหนงออกเสยก (เหลอ) ๑๔ เพมภาวทสกะ (หมวด รป ๑๐ ทงภาวะ) สาหรบสตวทมภาวะ (แลว) เขากเปน ๓๓ อนง โดยถอเอาแตทยงไมถอเอา ชกรปธรรม ๑๓ จากสนตตสสะ ๒ หมวด ออกเสยอกก (เหลอ) ๑๕* (ชอวา วาณปจจยา นามรป สาหรบ สตว ๒ กาเนดนน) สวนในเหลาสตวโอปปาตกะกาเนด เหตทในปฏสนธขณะแหง * ในคมภรนทานบญญตคาเรยกรปกลาปวา 'สนตตสสะ' รปกลาปนนตงตนดวยอฏฐกะ (หมวด ๘) คอ ดน นา ไฟ ลม ส กลน รส โอชา เรยกวาอวนพโภครป - แยกกนหรอลดไมได มแต เพม สาหรบอปาทนรป เรมดวยเพมชวตเขา ทนกเปนนวกะ (หมวด ๙) เรยกวา ชวตนวกะ (หมวดรป ๙ ทงชวต อายนวกะกเรยก แปลวา - ๙ ทงอาย) ตอไปตงชวตนวกะเปนหลก เพม รปตาง ๆ เขาเปน ๑๐,๑๑,๑๒,๑๓ ฯลฯ เชนเพมวตถคอหทยเขาเปนวตถทสกะ - ๑๐ ทง วตถ เพมภาวะคอเพศเขาเปนภาวทสกะ - ๑๐ ทงภาวะ เพมจกษประสาทเขาเปนจกขทสกะ - ๑๐ ทงจกษ ฯลฯ ดงนนรป ๙ คอ อวนพโภครป ๘ กบชวตรป จงมทวกนทกกลาป สาหรบอปาทน- รปในกาเนดครรภไสยกะและอณฑชะ


รปพรหมมจาพวก พรหมกายกะ เปนตน สนตตสสะ ๔ โดยเปนรป ดวยอานาจแหงจกขทสกะ โสตทสกะ วตถทสกะ และชวตนทรยนวกะ กบอรปขนธ ๓ ยอมปรากฏ เหตนน โดยกระจายรปของรปพรหม เหลานนออกไป (ก) ธรรม ๔๒ คอ (รป) ธรรม ๓๙ โดยเปนรปรป กบอรปขนธ ๓ นนบณฑตพงทราบวาชอวา นามรป อนมเพราะปจจย คอวญญาณ แตโดยถอเอาแตทยงไมไดถอเอา ชก (รป) ธรรม ๒๗ (ทซากน) จากสนตตสสะ ๓ หมวดออกเสย ก (เหลอ) ๑๕ สวนในกามภพ เหตทในปฏสนธขณะแหงเหลาสตวโอปปาตกะ กาเนดทเหลอกด แหงเหลาสตวสงเสทชะกาเนดกด ทมภาวะและม อายตนะครบ สนตตสสะ ๗๑ โดยเปนรปและอรปขนธ ๓ ยอมปรากฏ เหตนน โดยกระจายรปเหลานนออกไป (ก) ธรรม ๗๓ คอ (รป) ธรรม ๗๐ โดยเปนรปรปกบอรปขนธ ๓๒ นนบณฑตพงทราบวาชอวา นามรปอนมเพราะปจจยคอวญญาณ แตโดยถอเอาแตทยงไมไดถอเอา ชก (รป) ธรรม ๕๔ (ทซากน) จากรปสนตตสสะ ๖ หมวดออกเสย ก (เหลอ) ๑๙ น๓ เปนการนบอยางสง สวนอยางตา การนบนามรปอนม เพราะปจจยคอวญญาณในปฏสนธแหงเหลาสตวผมรปสนตตสสะนน ๆ วกล (บกพรอง) กพงทราบโดยลด ๆ ยนลงบาง ขยายออกบาง ตาม เกณฑแหงสนตตสสะนน ๆ เถด ๑. สนตตสสะ ๗ คอ วตถ - ภาวะ - จกข - โสตะ - ฆานะ - ชวหา - กายะทสกะ ๒. ปาฐะพมพตก อต ทถกเปน. . . ขนธาต เอเต. . . ๓. ปาฐะพมพไวเปน เสน เขาใจวาทถกเปน เอส เพราะความสองไปอยางนน


สวนวาในปฏสนธแหงอรปพรหมทงหลาย กปรากฏแตอรป- ขนธ ๓ (ไมมรป) ในปฏสนธแหงเหลาอสญญพรหม ปรากฏแตชว- ตนทรยนวกะเปนรปเทานนแล นเปนนยในปฏสนธกอน สวนในปวตตกาล สทธฏฐกรป (กลมรป ๘ ลวนคออวนพโภค- รป) อนมฤดเปนสมฏฐานโดยฤด (คอเตโชธาต) ทเปนไปพรอมกบ ปฏสนธจต ยอมปรากฏขนในฐตขณะแหงปฏสนธจต ในทกแหลงท เปนไปแหงรป แต (ตว) ปฏสนธจตหายงรปใหตงขนไดไม แทจรง ปฏสนธจตนนไมอาจยงรปใหตงขนได เพราะเปนจตมกาลงนอย เหต ท (หทย) วตถ (เพมเกด) ยงมกาลงออน เปรยบเหมอนคนตกเหว ไมสามารถเปนทอาศยแหงคนอนไดฉะนน จาเดมแตภวงคจตดวงแรก ตอแตปฏสนธจตไป สทธฏฐกกรปทมจตเปนสมฏฐานจงปรากฏขน ถงกาลทเสยงปรากฏ (คอถงคราวจะเกดเสยงได) สททนวกะ (กลม รป ๙ ทงเสยง) จงปรากฏขนแตฤดอนเปนไปตอแตปฏสนธขณะนนแล และแตจตดวย* สวนสตวเหลาใดเปนครรภไสยกสตวอาศยกพฬงการา- หารเปนอย สทธฎฐกรปอนมอาหารเปนสมฏฐาน ยอมปรากฏใน สรระของสตวเหลานน ซงอาหารทมารดากลนกนลงไปซมซาบเขาไป ตามบาลวา "กสตวผกาบงตวอยในทองของมารดา มารดา ของเขาบรโภคโภชนะอนใด เปนขาวกด นากด * เสยงในทนเปนเสยงเกดจากการกระทบ เชนเสยงดนเสยงดด. . . ไมใชเสยงพด มสมฏฐาน ๒ คอฤดกบจต


(ลงไป) เขายงชพใหเปนไปในทองมารดานน ดวยโภชนะนน" ดงน สาหรบโอปปาตกสตวทงหลาย สทธฏฐกรปอนมอาหารเปน สมฏฐาน ยอมปรากฏในกาลทกลนเขฬะทอยในปากของตนลงไปเปน ครงแรก เพราะฉะนน๑ โดยรวมกนเขา ธรรม ๙๙ คอรป ๙๖ อยาง ไดแกรป ๒๖ ดวยอานาจแหงสทธฏฐกรปมอาหารเปนสมฏฐน (๘) และแหงนวกรป ๒ อยางสง อนมฤดและจตเปนสมฏฐาน๒ (๑๘) และ รป ๗๐ อยางทมกรรมเปนสมฏฐาน อนเกดขน ๓ วาระในขณะจต หนง ๆ ซงกลาวมากอนแลว กบอรปขนธ ๓ (รวมเปน ๙๙) หรอวา เหตทเสยงเปนสงไมแนนอน เพราะปรากฏในลางคราวเทานน เหตนน ชกเสยงทง ๒ อยาง (คอทเปนอตสมฏฐานและจตสมฏฐาน) นน ออกเสย ธรรมจานวนนกเปน ๙๗ บณฑตพงทราบวาชอวานามรป อนมเพราะปจจยคอวญญาณแหงสตวทงปวงตามทมนเปน๓ ดวยวาเมอ สตวทงปวงนน แมหลงไป๔ แมมวเมา แมกนอย แมดมอย ธรรม อนมวญญาณเปนปจจยเหลานน กคงเปนไปทงกลางวนและกลางคน กแลความทธรรมเหลานนมวญญาณเปนปจจยนน ขาพเจาทงหลายจก ๑. อต ท สทธฏกนต เหนวาเปนเหต ไดความดกวา ๒. นวกรปน กคอสททนวกะนนเอง แยกเปนอตสมฏฐาน ๑ เปนจตตสมฏฐาน ๑ จง เปน ๒ และทวาอยางสงนน หมายความวาอยางตา (คออยางทว ๆ ไป) รปก ๘ เทานน แตถงคราวมรเสยงได เพมขนเปน ๙ จงวาอยางสง ๓. ปาฐะพมพไวเปน ยถาสมภาว นนคลาดเคลอน ทถกเปน สมภว ๔. ปาฐะพมพไวเปน สตตาน นนคลาดเคลอน ทถกเปน สตตาน


พรรณนาขางหนา๑ สวนวาในรปเหลานน กรรมชรป (รปเกดแตกรรม มกรรมเปน สมฏฐาน) นนใด กรรมชรปนนแมตงขนกอนเพอน ในภพ กาเนด คต (วญญาณ) ฐต และสตตาวาสทงหลาย (แตหาก) รป ๓ สมฏฐาน (คอ ฤด จต อาหาร) ไมชวยอปถมภแลว กหาอาจตงอยทนไม แมรป ๓ สมฏฐานเลา (หาก) กรรมชรปนนไมอปถมภ กไมอาจตง อยไดนาน (เหมอนกน) ทแทนนรปทง ๔ สมฏฐานนนตางอปถมภ กนและกนไวนนแล จงไมตกไปเสย ตงอยไดปหนงกม ๒ ปกม ฯลฯ ถง ๑๐๐ ปกม เปนไปตราบเทาสนอายหรอสนบญแหงสตวเหลานน ดงกลมไมออทรากยดไวทง ๔ ทศ๒ แมถกลมตกตงอยได และดบพวก คนเรอแตกทไดทพงทไหนสกแหงในมหาสมทรแลว แมถกกาลงคลน ตกตรงตวอยไดฉะนนแล การวนจฉยในบท ว าณปจจยา นามรป น โดยความเปน ไปในแหลงทงหลายมภพเปนตน บญฑตพงทราบดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ วนจฉยโดยสงเคราะห สวนในขอวา "โดยสงเคราะห" นนมวนจฉยวา นามอนม เพราะปจจยคอวญญาณอยางเดยว ทงในปวตตกาลและปฏสนธกาล ใน ๑. ประโยคน ของทานเปนกตตวาจก แตในความภาษาของเรา เรยงเปนกรรมวาจก ฟงสนทกวา ดงทเรยงไวนน ๒. มหาฎกาชวยขยายความวา ตนออตามปกตมนขนเปนกลมเกยวกนและกนไว ราก มนยดไวทง ๔ ทศ (ลมจะมาทศไหน กตานไดทกทศ)


อรปภพ และ (เฉพาะ) ในปวตตกาลในปญจโวการภพ อนใดกด รปอนมเพราะปจจยคอวญญาณอยางเดยว ในทกกาลในพวกอสญญสตว และ (เฉพาะ) ในปวตตกาลในปญจโวการภพ อนใดกด ทงนามและ รปอนมเพราะปจจยคอวญญาณ ในทกกาลในปญจโวการภพ อนใดกด นานและรปทงปวงนน บณฑตพงสงเคราะหเขาโดยเอกเทศสรเปกเศษ- นย (วธรวมศพททมรปเสมอกนแตละสวนเขาใหเหลอแต ๑) ดงน วา "นามดวย รปดวย ทงนามและรปดวย ชอวา นามรป" แลว พงทราบเถดวา นามรปนนชอวานามรปทมเพราะปจจยคอวญญาณ หากมคาทวงวา "คาวนจฉยนไมชอบ เพราะในพวกอสญญสตว ไมมวญญาณ" ดงนไซร คาแกพงมวา "ไมชอบหามได เพราะ [คาถาสงเขป] วญญาณทเปนเหตแหงนามรปนใด วญญาณนน ปราชญทราบกนวาม ๒ สวน คอ วบากวญญาณ (วญญาณทเปนวบาก) ๑ อวบากวญญาณ (วญญาณ ทไมใชวบาก) ๑ เพราะเหตทวญญาณม ๒ สวน (ดงน) คาวนจฉยนจงชอบแท [ขยายความ] จรงอย วญญาณใดเปนเหตแหงนามรป วญญาณนนปราชญ ทราบกนวาม ๒ สวน โดยแยกเปนวบากวญญาณและอวบากวญญาณ ในพวกอสญญสตว กวญญาณนเองเปนรป ซงมเพราะปจจยคออภ-


สงขารวญญาณทเปนไปในปญจโวการภพ เพราะเปนรปทมกรรมเปน สมฏฐาน ในปวตตกาลในปญจโวการภพกอยางนน คอในขณะจตม กศลจตเปนตน รปกมกรรมเปนสมฏฐาน (เชนกน) เพราะฉะนน คาวนจฉยนจงชอบแลว วนจฉยในบท วาณปจจยา นามรป น โดยสงเคราะหเขา บณฑตพงทราบดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ [โดยปจจยนย] สวนในขอวา "โดยปจจยนย" นน มวนจฉยวา [คาถาสงเขป] วบากวญญาณเปนปจจยแหงนาม ๙ อยาง แหง วตถรป (คอ หทย) ก ๙ อยาง แหงรปทเหลอ ๘ อยาง อภสงขารวญญาณเปนปจจยแหงรปอยางเดยว สวนวญญาณนอกนน เปนปจจยแหงนามรปนน ๆ ตามควร [ขยายความ] จรงอย นามทนบวาเปนวบาก ในปฏสนธกาลหรอในปวตตกาล กดนนใด วบากวญญาณทเปนไปในปฏสนธกาลบาง อนบาง ยอม * อภสงขารวญญาณ (วญญาณผแตง ?) เขาใจวา เปนอนเดยวกนกบอวปากวญญาณ ทกลาวในคาถา


เปนปจจย ๙ อยางโดยเปนสหชาตปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย สมปยตปจจย วปากปจจย อาหารปจจย อนทรยปจจย และอวคต- ปจจย แหงนามนน อนผสมกบรปหรอมไดผสมกตาม เปนปจจย ๙ อยาง โดยเปนสหชาต---อญญมญญ----นสสย----วปาก----อาหาร---- อนทรย----วปยต----อตถ----และอวคตปจจย แหงวตถรปในปฏสนธ- กาล แตเปนปจจยโดยปจจยใน ๙ น ชกอญญมญญปจจยออกเสย เหลอ ๘ แหงรปทเหลอเวนวตถรป สวนอภสงขารวญญาณเปนปจจย อยางเดยว โดยเปนอปนสสยปจจยเทานน แหงรปอสญญสตวบาง แหงกรรมชรปในปญจโวการภพบาง (ทงน) โดยปรยายทางพระสตร วญญาณทเหลอทงหมดนบแตภวงคดวงแรก พงทราบวายอมเปนปจจย แหงนามรปนน ๆ ตามควร อนจะแสดงปจจยนยแหงนามรปนนโดย พสดาร กจาตองขยายปฏฐานกถาทงหมด (คมภร) เพราะเหตน ขาพเจาจงไมรวตถารนยนน ในความทวญญาณเปนปจจยแหงนามรปนน หากมคาถามวา กขอทวานามรปในปฏสนธยอมมเพราะปจจยคอวญญาณ นนจะพง ทราบไดอยางไร ?" ดงน พงแกวา "ทราบไดโดยพระสตรและโดย ยต (คอขออนมานทชอบดวยเหต) จรงอย ในพระสตร ความทนามธรรมทงหลายมเวทนาเปนตน มวญญาณเปนปจจยเปนสวนมาก เปนอนสาเรจไดโดยนยในพระสตร เชนวา "จตตานปรวตตโน ธมมา - ธรรมทงหลายยอมหมนเวยน ไปตามจต" ดงนเปนอาท สวนวาโดยยต


[คาถาสงเขป] กขอวา วญญาณเปนปจจยแหงรปแมท (มอง) ไมเหน ยอมสาเรจไดโดยจตตชรปท (มอง) เหน ไดในโลกน [ขยายความ] ความวา โดยนยทวา "เมอจตผองใสหรอไมผองใส รปอนเปน ไปตามจตนน เมอเกดขนเปนรปท (มอง) เหนได และการอนมานถง รปท (มอง) ไมเหน กมไดโดยรปท (มอง) เหน" (ดง) น ขอวา "วญญาณเปนปจจยแหงปฏสนธรปทแม (มอง) ไมเหน" นนจงทราบ ไดโดยจตตชรปท (มอง) เหนไดในโลกน จรงอย ความทแมรปทม กรรมเปนสมฏฐาน กมวญญาณเปนปจจยไดดงรปทมจตเปนสมฏฐาน มาในคมภรปฏฐานแล*

วนจฉยในบทวาณปจจยา นามรป น โดยปจจยนย บณฑต พงทราบดงกลาวมาฉะนประการ ๑ แล นเปนกถาอยางพสดารในบทวา ว าณปจจยา นามรป [แกบท นามรปปจจยา สฬายตน] [คาถาสงเขป] ในบทวา นามรปจจยา สฬายตน นามไดแกขนธ ๓ รปไดแกรปมภตรป * มหาฎกาใหขอสงเกตวา โดยพระสตรแสดงวา วญญาณเปนปจจยของนาม สวน โดยยตแสดงวา วญญาณเปนปจจยของรป


และวตถ (ทวาร) รปเปนตน นามรป นนอนทาใหเปนเอกเศษ เปนปจจยแหง สฬายตนะนนอนทาใหเปนเอกเศษเชนนน เหมอนกน [ขยายความ] ความวา นามรปอนเปนปจจยแหงสฬายตนะนนใด ในนามรป นน พงทราบวาขนธ ๓ มเวทนาเปนตน ชอวานาม สวนรปเปน ของเนองดวยสงทมสนตต โดยเฉพาะไดแตรปมภตรป และวตถ (ทวาร) รปเปนตน อยางนคอ ภตรป ๔ วตถ (ทวาร) รป ๖ ชวตนทรยรป (๑) กแลนามรปนน อนทาใหเปนเอกเศษวา "นามดวย รปดวย ทงนามและรปดวย ชอวานามรป" ดงน พง ทราบวา ยอมเปนปจจยแหงสฬายตนะอนทาใหเปนเอกเศษเหมอนกน ดงนวา "ฉฏฐายตนะ (อายตนะท ๖) ดวย สฬายตนะ (อายตนะ ๖) ดวย ชอวาสฬายตนะ๑" ถามวา เพราะเหตไร (จงทาเอกเศษอยาง นน) ? ตอบวา เพราะในอรปภพ นามอยางเดยวเปนปจจย และ นามนนกเปนปจจยแหงอายตนะท ๖ เทานน หาเปนปจจยแหงอายตนะ อนไม สมคาในวภงควา "นามปจจยา ฉฏายตน๒ - อายตนะท ๖ ยอมมเพราะปจจยคอนาม" ดงน ๑. มหาฎกาชวยไขความวา ฉฏฐายตนะ กบสฬายตนะ ไมมรปเสมอกนโดยศพทก จรง แตวาโดยอรรถ ฉฏฐายตนะ เปนเอกเทศ (คอเปนสวนหนง) แหงสฬายตนะ เพราะฉะนน พงทราบวาทานทาเปนเอกเทศสรเปกเศษ (คอทาศพททเสมอกนโดย เอกเทศใหเหลอ ๑) ๒. อภ. ว. ๓๕/๒๑๐


ในบท (น) นน หากมคาถามวา "กขอทวา "นามรปเปน ปจจยแหงสฬายตนะ" นน จงพงทราบไดอยางไร ?" คาแกพงมวา "ทราบไดโดยทมนมในเมอนามรปม" จรงอย เพราะมนามและ รปนน ๆ อายตนะนน ๆ จงม มนหามโดยประการอนไม กแล ความทอายตนะมเพราะนามรปนนมนน จกมแจงในปจจยนยทเดยว (ตอไปน) เพราะฉะนน ในปฏสนธกาล หรอในปวตตกาลกด นามใดและรปใด เปนปจจยแหงอายตนะ ใด (ๆ) และเปนปจจยโดยประการ ใด (ๆ) ปราชญพงนาพา*โดยประการ นน (ๆ) เทอญ (ตอไป) นเปนคาขยายความในคาถา (ปจจยนย) นน [นามเปนปจจยในอรปภพ] ความวา ในอรปภพ นามอยางเดยวเปนปจจย ๗ อยาง (และ) ๖ อยาง ในปฏสนธกาล และปวตกาล นน (วา) โดยอยางตา เปนอยางไร ? (วา) ในปฏสนธกาลกอน โดยอยางตา นามยอมเปน ปจจยแหงฉฏฐายตนะ ๗ อยาง โดยเปนสหชาต----อญญมญญะ----นสสย * เนยย มหาฎกาแนะใหแปลวา 'พงทราบ' (เยย) แตเหนวาในภาษาไทย ม คาทพอเปนคาแปลศพท เนยย ตรง ๆ ได คอ 'นาพา' ซงมความหมายวา 'ใสใจ' กได จงแปลไวเชนนน


----สมปยต----วปาก----อตถ----และอวคตปจจย อนง ในปฏสนธกาลน นามเปนปจจยโดยประการอนบางกมดงน คอ นามลงอยางเปนโดย เหตปจจย ลางอยางเปนโดยอาหารปจจย สวนอยางสงและอยางตา พงทราบโดยอานาจเหตปจจยเปนตนนน* แมในปวตตกาล นามท เปนวบากกเปนปจจยโดยนยทกลาวแลวเหมอนกน แตในปจจยม ประการดงกลาวโดยอยางตา (นน) นามนอกน (คอนามทไมใช วบาก) ยอมเปนปจจยโดยปจจย ๖ ยกเวนวบากปจจย อนง ใน ปวตตกาลน อวปากนามเปนปจจยโดยประการอนบางกมดงน คอ นาม ลางอยางเปนโดยเหตปจจย ลางอยางเปนโดยอาหารปจจย สวน อยางสงและอยางตา พงทราบโดยอานาจแหงเหตปจจยเปนตนนน [คาถาสงเขปนามเปนปจจยในภพอนในปฏสนธ] แมในภพอน นามกเปนปจจยแหง อายตนะท ๖ ในปฏสนธอยางนน (คอ ๗ อยาง) เหมอนกน (แต) มนเปนปจจย แหงอายตนะนอกน โดยอาการ ๖ [ขยายความ] ความวา แมในภพอนจากอรปภพ คอในปญจโวการภพ วบาก- นามนน เปนสหาย (คอรวมกบ) หทยวตถ เปนปจจยแหงอายตนะ * นามลางอยางทวาน จะไดแกสงขารขนธกระมง เปนกศลเหต อกศลเหตและเปน มโนสญเจตนาหารกได ทานแยกกลาวไวทาไม ไมทราบความประสงคของทาน


ท ๖ คอ มนายตนะ อยางตาก ๗ อยางเชนทกลาวใน (ตอน) อรปภพ เหมอนกน แตมนเปนสหาย (คอรวมกบ) มหาภต ๔ เปนปจจย แหงอายตนะ ๕ นอกนมจกขายตนะเปนตน โดยอาการ ๖ โดยเปนสห- ชาต----นสสย----วปาก----วปยต----อตถ----และอวคตปจจย อนง ใน ปฏสนธกาลน วปากนามเปนปจจยโดยประการอนบางกมดงนคอ นาม ลางอยางเปนโดยเหตปจจย ลางอยางเปนโดยอาหารปจจย สวน อยางสงอยางตา พงทราบโดยอานาจแหงเหตปจจยเปนตนนน [คาถาสงเขปนามเปนปจจยแหงฉฏฐายตนะในปวตกาล] แมในปวตกาล วปากนามกเปนปจจยแหง อายตนะท ๖ อนเปนวบากอยางนน (คอ ๗ อยาง) (สวน) อวปากนาม เปน ปจจยแหงอายตนะท ๖ ทไมใชวบาก ๖ อยาง [ขยายความ] ความวา แมในปวตกลในปญจโวการภพ วบากนามกเปนปจจย แหงอายตนะท ๖ ทเปนวบาก อยางตาก ๗ อยางดงในปฏสนธกาลเชน กน สวนอวปากนามเปนปจจยแหงอายตนะท ๖ ทไมใชวบาก อยาง ตา ๖ อยางเทานน โดยชกวปากปจจยออกเสยจากปจจย ๗ นน สวน อยางสงอยางตาในปจจยตอนน กพงทราบโดยนยทกลาวแลวนนแล


[คาถาสงเขปนามเปนปจจยแหงอายตนะทเหลอ] ในปวตกาลนนแหละ วบากนาม เปนปจจยแหงอายตนะ ๕ ทเหลอ ๔ อยาง แมวบากนาม ทานกประกาศไวเหมอน อยางนน [ขยายความ] ความวา ในปวตกาลนนนนแหละ วบากนามทเปนวตถแหง ประสาทมจกขประสาทเปนตนกม นอกนนกด ยอมเปนปจจย ๔ อยาง แหงอายตนะทเหลอ ๕ มจกขายตนะเปนอาท โดยเปนปจฉาชาต---- วปยต----อตถ----และอวคตปจจย กแลวบากนามเปนปจจยอยางใด แมอวบากนาม ทานกประกาศไว (วาเปนปจจย) อยางนนเหมอนกน เพราะเหตนน พงทราบวา นามแมแตกตางกนโดยเปนกศลเปนตน ก เปนปจจยแหงอายตนะ ๕ นน ๔ อยาง นามอยางเดยวเปนปจจยแหงอายตนะใด ๆ และเปนปจจยดวย ประการใด (ๆ) ในปฏสนธกาลหรอในปวตกาลกด บณฑตพงทราบ โดยประการนน (ๆ) ดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [รปเปนปจจย] [คาถาสงเขป] สวนรปไมเปนปจจยแหงอายตนะ แม อยางเดยวในอรปภพนน แตในปญจ-


ขนธภพ๑ ในปฏสนธทางรป วตถรปเปน ปจจยแหงฉฏฐายตนะ ๖ อยาง ภตรป ทงหลายเปนปจจยแหงอายตนะ ๕ โดยไม แปลกกน ๔ อยาง [ขยายความ] ความวา ในปฏสนธทางรป วตถรปยอมเปนปจจยแหงอายตนะ ท ๖ คอมนายตนะ ๖ อยาง โดยเปนสหชาต----อญญมญญ----นสสย---- วปยต----อตถ----และอวคตปจจย สวนภตรป ๔ เปนปจจย ๔ อยาง แหงอายตนะทง ๕ มจกขายตนะเปนตน สดแตอายตนะไหนจะเกดขน๒

โดยเปนสหชาต----นสสย----อตถ----และอวคตปจจย ทงในปฏสนธกาล และในปวตกาลโดยไมแปลกกน [คาภาสงเขปชวตรปเปนตนเปนปจจย] ชวตรป และอาหารรป เปนปจจยแหง อายตนะ ๕ นน (ฝายละ) ๓ อยาง ใน ปวตกาล อายตนะ ๕ นนเลากเปนปจจย ๑. น เอกายตนสสาป เขากบประโยคขาหนา สวน ปจกขนธกเว ปน เขากบ ประโยคขางหลง เพราะฉะนนเครองหมายหวตาป ขนประโยคหลง ปน ตองถอนออก เสยจงจะถกตอง ๒. มหาฎกาวา สาหรบสตวจาพวกอณฑชะและชลาพชะ ในกาลปฏสนธ กมแต กายายตนะเทานนเกดขน สาหรบสตวนอกนน กมอายตนะนอกนเกดตามควรแกกาเนด


แหงฉฏฐายตนะ ๖ อยาง วตถรปกเปนปจจย แหงฉฏฐายตนะนนเหมอนกน ๕ อยาง [ขยายความ] สวนรปชวตเปนปจจย ๓ อยาง โดยเปนอตถ----อวคต----และอน- ทรยปจจย แหงอายตนะ ๕ นน มจกขายตนะเปนตน ในปฏสนธกาล และในปวตกาลดวย และอาหารกเปนปจจย ๓ อยาง โดยเปนอตถ---- อวคต----และอาหารปจจย กแตอาหารนน ยอมเปนปจจยแตในกาย ทซาบ (รส) อาหารไดของสตวเหลาทอาศยอาหารเปนอยในปวตกาล เทานน หาเปนปจจยในปฏสนธกาลไม สวนอายตนะ ๕ มจกขายตนะ เปนตนนน เปนปจจยแหงฉฏฐายตนะ คอนายตนะ อนไดแกจกข---- โสต----ฆาน----ชวหา----กายวญญาณ ๖ อยาง โดยเปนนสสย----ปเรชาต ----อนทรย----วปยต----อตถ----และอวคตปจจย ในปวตกาล ไมเปนใน ปฏสนธกาล อนง วตถรปเปนปจจยแหงมนายตนะนนแหละเวน วญญาณ ๕ คอมนายตนะทเหลอ (ไดแกมโนวญญาณ ?) ๕ อยาง โดยเปนนสสย----ปเรชาต----วปยต---อตถ----และอวคตปจจย เฉพาะ ในปวตกาล ไมเปนในปฏสนธกาล รปอยางเดยวเปนปจจยแหงอายตนะใด ๆ ในปฏสนธกาลหรอใน ปวตกาลกด และรปนนเปนปจจยโดยประการใด บณฑตพงทราบโดย ประการนน ดงกลาวมาฉะน


[คาถาสรปนามรปปจจย] กนามและรปทงสองใด เปนปจจยแหง อายตนะไร และเปนโดยประการไร แม นามและรปนน ปราชญกพงทราบในประ- การทงปวงเถด ขอนเชนอยางไร ? เชนวา "(ชนแรกวา) ในปฏสนธกอน นาม และรปกลาวคอขนธตรยและวตถรป ยอมเปนปจจยโดยเปนสหชาต---- อญญมญญ----นสสย----วปาก----สมปยต----วปยต----อตถ----และอวคต- ปจจยเปนตน แหงฉฏฐายตนะในปญจโวการภพ" ดงนเปนตน นเปน เพยงมข (หนง) ในขอน แตปราชญอาจประกอบความไดทกอยาง ตามทานองนยทกลาวมาแลว เพราะฉะนน ขาพเจาจงไมแสดงความ พสดารในขอน แล นเปนกถาอยางพสดารในบทวา นามรปปจจยา สฬายตน [แกบท สฬายตนปจจยา ผสโส] ในบทวา สฬายตนปจจยา ผสโส [คาถาสงเขป] โดยสงเขป ผสสะกม ๖ เทานน ม จกขสมผสเปนตน (แต) โดยพสดาร มนมถง ๓๒ ดจวญญาณ


[ขยายความ] ความวา โดยสงเขป ผสสะ ในบทวาสฬายตนปจจยา ผสโส กม ๖ เทานนมจกขสมผสเปนตนเหลาน คอ จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส แตวาโดยพสดาร ผสสะ มจกขสมผสเปนตนทงหมด มถง ๓๒ ดจวญญาณทกลาวแลว ซงมเพราะสงขารปจจย ดงน คอ ผสสะ ๑๐ คอเปนกศลวบาก ๕ อกศลวบาก ๕ และผสสะ ๒๒ อนสมปยตกบวบากวญญาณฝายโลกยะ ๒๒ ทเหลอ กแลสฬายตนะอนเปนปจจยแหงผสสะทง ๓๒ อยางนนใด ใน สฬายตนะนน [คาถาสงเขปวาทะของอาจารย] อาจารยผมปญญาทงหลายปรารถนาเอา สฬายตนะภายในมจกษเปนตนกบฉฏฐายตนะ บาง ปรารถนาเอาสฬายตนะกบอายตนะ ภายนอก ๖ บาง [ขยายความ] ในอาจารยทงหลายนน อนดบแรก อาจารยเหลาใดชเอาธรรมท เนองดวยสงทมสนตตประจาตว* ทเปนทงปจจยธรรม และเปนปจจยบน * ตรงนปาฐะพมพไวเปน สกสนตตปรยาปนนเมว แตทอน ๆ เปน สสนตต. . . ทงนน


ธรรมดวยทเดยว ดวยหมายวา นเปนการกลาวถงความเปนไปแหงสง ทเปนอปาทนกะ อาจารยเหลานนยอมปรารถนาเอาวา สฬายตนะ ภายในมจกขเปนตน กบฉฏฐายตนะ โดยทาเอกเทศสรปเปกเศษวา "ฉฏฐายตนะในอรปภพโดยทานองบาลวา 'ฉฏายตนะปจจยา ผสโส๑- ผสสะมเพราะปจจยคอฉฏฐายตนะ" กระนดวย สฬายตนะในภพอน โดยสรรพสงคหะ (รวมเขาดวยกนหมด) ดวย เปนปจจยแหงผสสะ" ดงน อนทจรง คาดงวานน กเทากบ (วเคราะหเอกเศษ) วา "ฉฏายตนจ สฬายตนจ สฬายตน - ฉฏฐายตนะ (อายตนะท ๖) ดวย สฬายตนะ (อายตนะ ๖) ดวย ชอวาสฬายตนะ" นนเอง สวนอาจารยเหลาใด ชเอาธรรมทเนองดวยสงทเปนเอกสนตต (สนตตอนเดยว) ซงเปนปจจยบนธรรมเทานน แตแสดงปจจยธรรม เปนพวกภนนสนดาน (คอมสนตตแตกตางกนไมเนองกน)๒ อาจารย เหลานน อายตนะใด ๆ เปนปจจยแหงผสสะได จะแสดงเอาอายตนะ นน (ๆ) ทงหมด จงกาหนดเอาอายตนะภายนอกดวย ปรารถนาเอา วา ๐อายตนะภายในกบฉฏฐายตนะนนแหละ พรอมทงอาตนะภาย นอกมรปายตนะเปนตนดวย ชอวาสฬายตนะ" ดงน ทจรงแมคา ทวานน เมอทามนใหเปนเอกเศษเสยวา "ฉฏายตนจ สฬายตนจ สฬายตน - ฉหฐายตนะดวย สฬายตนะดวย ชอวาสฬายตนะ" ฉะน ๑. อภ. ว. ๓๕/๒๑๐ ๒. ศพทน มหาฎกาหนา ๓๙๕ แกไววา สมพนธรหต และไขเปน นานตต


แลว กเรยกไดวา 'สฬายตนะ' เหมอนกน๑ ในขอน (ม) ผทวงกลาววา "ผสสะอนเดยวหาเกดแตอายตนะ ทกอยางไดไม ทงผสสะทกอยางกหาเกดแตอายตนะอนเดยวไดไม แต ผสสะในปาฐะวา 'สฬายตนปจจยา ผสโส' น ตรสไวแตอนเดยว ไฉนจงตรสผสสะนนแตอนเดยวเลา ? นเปนคาแกในขอนน คอทวาผสสะอนเดยวเกดแตอายตนะทก อยางไมได หรอวาผสสะทกอยางเกดแตอายตนะอนเดยวกไมได นน จรง แตวาผสสะอนเดยวยอมเกดแตอายตนะหลายอยางได เชนจกข สมผสยอมเกดแตจกขายตนะ (กบ) แตรปายตนะ แตมนายตนะ กลาว คอจกขวญญาณ และแตธรรมายตนะอนเปนสมปยตธรรมทเหลอ (รวม กน) เปนอาท บณฑตพงประกอบความตามควรในผสสะ (ขอน) ทกขอดงนทศนะทกลาวนเถด๒ กเพราะเหตนนแหละ ผสสะนในบท สฬายตนปจจยา ผสโส น พระตาทเจาจงทรงแสดง โดยเอกวจนนเทศ ๑. มหาฎกาเสรมความวา อาจารยพวกแรกถอวา อายตนะภายในมจกษเปนตน ซงเปนสงเกดแตกรรมมสนตตประจาตว เปนปจจยแหงผสสะ สวนอายตนะภายนอก มรปเปนตน เปนอนปาทนกะ ไดแตเปนอารมณของผสสะ หาเปนปจจยของผสสะ ดงอายตนะภายในไม จงไมนบเอาเปนสฬายตนะในบทน สวนอาจารยพวกหลงถอวา เมออะไร ๆ มนพอเปนปจจยอะไร ๆ ได กจะเวนมนเสยกระไรได จงนบรวมเอา อายตนะภายนอกเขาในบทสฬายตนะดวย ๒. เชนวา โสตสมผส เกดแตโสตายตนะ กบสททายตนะ มนายตนะ คอ โสตวญญาณ และแตธรรมายตนะ ทเปนสมปยตธรรมทเหลอ ฯ ล ฯ


เพอสองความวา ผสสะแมอนเดยว มอายตนะหลายอยางเปนแดนเกดได*

คาวา "โดยเอกวจนะนเทศ" เปนตน ความวา พระตาทเจาทรง แสดงพระพทธาธบายวา 'ผสสะอนเดยวยอมมเพราะอายตนะหลายอยาง ได' โดยแสดงออกดวยคาเปนเอกพจนนวา 'สฬายตนปจจยา ผสโส' สวนวา ในอายตนะทงหลาย บณฑตพงชแจงอายตนะ ๕ ในความเปน ปจจยแหงผสสะนน ๖ อยาง พงชแจงอาย- ตนะ ๑ ถดอายตนะ ๕ นนไป ในความเปน ปจจยแหงผสสะนน ๙ อยาง พงชแจง อายตนะภายนอก ๖ ในความเปนปจจย แหงผสสะนนตามทมนเปน (ตอไป) นเปนคาชแจงในความทอายตนะเปนปจจยแหงผสสะนน อนดบแรก อายตนะ (ภายใน) ๕ มจกขายตนะเปนตน เปน ปจจย ๖ อยาง โดยเปนนสสย----ปเรชาต----อนทรย----วปยต----อตถ---- และอวคตปจจยแหงผสสะ ๕ อยาง โดยแยกเปนจกขสมผสเปนตน อายตนะ ๑ ถดอายตนะ ๕ นนไปคอมนายตนะอนเปนวบาก เปนปจจย ๙ อยางโดยเปนสหชาต----อญญมญญ----นสสย----วปาก----อาหาร----อนทรย * ปาฐะพมพไวเปน เอโก ปเนกาตน. . . นนคลาดเคลอน ทถกตองเรยงตดเปน เอโกปเนกายตน. . . ซงมหาฎกาตดบทไววา เอโกป อเนกายตน. . . (ปาฐะในมหาฎกา กเรยงไวคลาดเคลอนเหมอนกน)


สมปยต----อตถ----และอวคตปจจย แหงมโนสมผสทเปนวบากหลายประ- เภท สวนในอายตนะภายนอกทงหลาย รปายตนะเปนปจจย ๔ อยาง โดยเปนอารมมณะ----ปเรชาต----อตถ----และอวคตปจจยแหงจกขสมผส อายตนะทเหลอมสททายตนะเปนตน กเปนปจจยแหงผสสะทเหลอม โสตสมผสเปนอาทโดยนยเดยวกนนน แตสาหรบมโนสมผส มอายตนะ เหลานนดวย ธรรมารมณดวยเปนปจจย โดยเปนปจจยนยเดยวกนนน และโดยเพยงแตเปนอารมมณปจจยเทานนดวย บณฑตพงชแจง อายตนะภายนอก ๖ ในความเปนปจจยแหงผสสะนนตามทมนเปน (ม เปนอารมมณปจจยเปนตน) โดยนยดงกลาวมาฉะนและ นเปนกถาอยางพสดารในบทวา สฬายตนปจจยา ผสโส [แกบท ผสสปจจยา เวทนา] ในบทวา ผสสปจจยา เวทนา [คาถาสงเขปเวทนา] เวทนากลาวโดยทวารกม ๖ มจกขสม- ผสสชาเวทนาเปนตนเทานน (แต) โดย ประเภท ทราบกนวามนมถง ๙ [ขยายความ] จรงอย ในวภงคแหงบทน กลาวเวทนาไว ๖ ตามทวารเทานน ดงน คอ จกขสมผสสชาเวทนา โสต----ฆาน----ชวหา----กาย----มโน-


สมผสสชาเวทนา แตโดยประเภท ทราบกนวามนมถง ๘๙ เพราะ ความทมนสมปยตกบจต ๘๙ ดวง แตในเวทนาเหลานน เวทนา ๓๒ ท ประกอบกบวบากจตเทานน ทานกลาววา เปนเวทนาทประสงคเอาในบทน [คาถาสงเขปปจจยนย] ในเวทนา (ทประสงคเอา) เหลานน ผสสะเปนปจจยแหงเวทนา ๕ ในปญจ- ทวาร ๘ อยาง เปนปจจยแหงเวทนาทเหลอ อยางเดยว แมในมโนทวารมนกเปน อยางนน [ขยายความ] ความวา ในเวทนาเหลานน ผสสะมจกขสมผสเปนตนเปนปจจย ๘ อยาง โดยเปนสหชาต----อญญมญญ----นสสย----วปาก----อาหาร---- สมปยต----อตถ----และอวคตปจจย แหงเวทนา ๕ อนมจกขประสาท เปนตนเปนวตถ (ทตง) ในปญจทวาร แตผสสะมจกขสมผสเปนตน นน เปนปจจยอยางเดยว โดยเปนอปนสสยปจจยเทานน แหงเวทนา ทเหลอ คอ เวทนาทเปนกามาวจรวบาก อนเปนไปดวยอานาจสมปฏจ- ฉนนจตสนตรณจตและตทารมมณจตในทวารหนง ๆ ขอวา 'แมในมโนทวารมนกเปนอยางนน' ความวา แมใน มโนทวาร ผสสะกลาวคอมโนสมผสทเกดรวมกนนนกเปนปจจย ๘ อยาง


เชนนนเหมอนกน แหงเวทนาทเปนกามาวจรวบาก อนเปนไปดวย อานาจตทารมมณจต และแมแหงเวทนาเตภมวบากอนเปนไปดวย อานาจปฏสนธจตและภวงคจตจต สวนกามาวจรเวทนาทงหลายท เปนไปดวยอานาจตทารมมณจตในมโนทวารนนใด มโนสมผสอน สมปยตกบมโนทวาราวชนจต เปนปจจยแหงเวทนาเหลานนแตอยาง เดยว โดยเปนอปนสสยปจจยเทานน นเปนกถาอยางพสดารในบทวา ผสสปจจยา เวทนา [แกบท เวทนาปจจยา คณหา] [คาถาสงเขปตณหา] ตณหา ๖ โดยแยกเปนรปตณหาเปนตน ทรงแสดงในบทน ในตณหาเหลานน ตณหาขอหนง ๆ ทราบกนวาเปน ๓ (ๆ) อยาง ตามอาการทเปนไป [ขยายความ] จรงอย ในบทน ในวภงคทานแสดงตณหา ๖ โดยใหชอตาม อารมณวา รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพ- ตณหา ธรรมตณหา ดจบตรทถกแสดงโดยใหชอตามบดาวา เศรษฐ- บตร พราหมณบตร เปนตนฉะนน อนง ในตณหาเหลานน ตณหาขอหนง ๆ ทราบกนวาเปน ๓ (ๆ) อยาง ตามอาการทเปนไป ดงนคอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา


กรปตณหานนและ เมอใด (มน) ยนดรปารมณทมาสคลองจกษ ดวยอานาจความพอใจทางกามเปนไป เมอนน (มน) กไดชอวา เปนกามตณหา เมอใดมนเปนไปกบสสสตทฏฐ อนเปนไปโดยเหน วา อารมณอนนนแหละเปนของเทยงยงยน เมอนนมนกไดชอวา เปนภวตณหา ดวยวา ราคาทสหรคตกบสสสตทฏฐ ทานเรยกวา ภวตณหา สวนวาเมอใดมนเปนไปกบอจเฉททฏฐ อนเปนไปโดย เหนวา อารมณอนนนแหละจะขาดสญไป เมอนนมนกไดชอวาเปน วภวตณหา ดวยวาราคะทสหคตกบอจเฉททฏฐ ทานเรยกวาวภว- ตณหา แมในตณหาทเหลอมสททตณหาเปนตน กนยน เพราะ เหตนน มนจงเปนตณหา ๑๘ มนเปนไปในรปารมณเปนตนทเปน ภายใน ๑๘ ทเปนภายนอก ๑๘ เพราะฉะนน จงเปนตณหา ๓๖ โดยประการดงน มนเปนอดต ๓๖ เปนอนาคต ๓๖ เปนปจจบน ๓๖ ดงนนมนจงเปนตณหา ๑๐๘ ตณหาเหลานนบณฑตพงทราบวา เมอ ยอมนเขาอก มนกคงเปนตณหา ๖ ดวยอานาจแหงอารมณมรปเปนตน หรอเปนตณหา ๓ โดยเปนประเภทกามตณหาเปนอาทเทานนเอง กเพราะวาสตวทงหลายน พอใจเวทนาอนเกดขนดวยอานาจ อารมณมรปเปนตน จงทาสกการ (รางวล) ใหญแกจตรการ (ชาง เขยน) คนธรรพ (นกดนตรและขบรอง) คนธก (ชางปรงเครองหอม) สท (พอครว) ตนตวาย (ชางทอผา) และ รสายนวธายกแพทย (แพทยผแตงยาตามตาหรบรสายนเวท*) เปนอาท ซงเปนผใหอารมณ * รสายนเวท ในทน คอวชาเคมแผนโบราณ


มรปเปนตน๑ กดวยความรกในเวทนา ดจบดาพอใจบตร (ของตน) แลวทาสกการใหญแกแมนม กดวยความรกในบตรฉะนน เหตฉะนน ตณหาทงปวงนน บณฑตพงทราบเถดวา เปนตณหามเพราะปจจยคอ เวทนา กเพราะ สขเวทนาทเปนวบากอยางเดยว เทานน ทานประสงคเอาในบทน เหตนน สขเวทนานน จงเปนปจจยแหงตณหา ประการเดยวเหมอนกน คาวา '(เปนปจจย) ประการเดยว' คอเปนปจจยโดยเปน อปนสสยปจจยเทานน หรอเพราะวา ผมทกข ยอมปรารถนาความสข ผม สขเลากปรารถนาความสขยงขนไป สวน อเบกขาเวทนา เพราะเปนเวทนาละเอยด ทานกกลาววาเปนสขเหมอนกน๒ เหตนน ๑. มหาฎกาชวยขยายความวา ชางทอนนใหโผฏฐพพารมณ คอ ผาเนอดสมผสนม แพทยใหธรรมารมณ (คอความชมชอใจ ?) ดวยอานาจรสยาทซมซาบไป และชวย เยยวยาใหรอดอยได ๒. มหาฎกาวา อกประการหนง อาจกลาวไดวา อเบกขาเปนไดทงทกขทงสข คอ อเบกขาทเปนอกศลวบาก จดเขาฝายทกข เพราะเปนอนฏฐะ ทเปนกศลวบาก จดเขา ฝายสข เพราะเปนอฏฐะ เหตฉะนน มนจงเปนอปนสสยปจจยแหงตณหาได เหมอนทกขและเหมอนสข


เวทนาจงเปนปจจยแหงตณหาไดทง ๓ แต เพราะวาตณหา ซงพระมหาฤษเจาตรสไว ในบทวา เวทนาปจจยา ตณหา นน แม มเวทนาเปนปจจย (แต) เวนอนสย เสย มนกไมม เพราะฉะนน มนจงไมม แกพราหมณ (คอสมณะ) ผอยจบพรหม- จรรยแลว*

นเปนกถาอยางพสดารในบทวา เวทนาปจจยา ตณหา * เนองมาแตปญหาซงอาจมวา เมอตณหาเปนสงทมขนเพราะปจจยคอเวทนา พระ อรหนตกมเวทนาเหมอนกน ถากระนน พระอรหนตมมตณหาดวยหรอ ? ในทนทาน จงแกไววา ถงมเวทนาเปนปจจย แตไมมอนสยเปนเชอ ตณหากไมเกด เพราะฉะนน ตณหาจงไมมแกพระอรหนต มหาฎกาชวยอธบายวา ททานกลาวเชนน กเพอจะหามความประสงคทวามเวทนา เปนปจจยแลว ตณหาตองเกดแนนอน เพราะบาลวาไวอยางนน (คอ เวทนาปจจยา ตณหา-ตณหามเพราะปจจย คอเวทนา) มไดมบาลวา อนสยสหายา เวทนา ตณหาปจจยา - เวทนามอนสยเปนสหาย จงเปนปจจยแหงตณหา เพราะฉะนน จะคานความประสงค นนอยางไรได ? แกวา มใชเชนนน เรองนพระองคตรสเปนเรองวฏฏะ อนวฏฏะนน ปราศจากอนสยแลวมนกเปนไปไมได เพราะฉะนน ความกบงอยในตววา มนกตอง เปนเวทนาทประกอบดวยอนสยนนแหละ จงเปนปจจยแหงตณหาได อกประการหนง มนเนองเปนสายมาแตอวชชา มนกยอมมอนสยประกอบอยเอง หนง บาลบทน กกาหนดความแตวา ตณหามเพราะปจจยคอเวทนา เวนเวทนาเสยมนกไมมเทานน หาใชกาหนดเดดขาดวา มเวทนาเปนปจจยแลว ตณหาตองม ดงนไม


[แกบท ตณหาปจจยา อปาทาน] ในบทวา ตณหาปจจยา อปาทาน อปาทานม ๔ บณฑตพงอธบายอปาทาน ๔ นน โดยอรรถวภาค (จาแนกความ) โดยสงเขป และโดยพสดารแหงธรรม และโดยลาดบ นเปนอธบายในอปาทานนน คอ ในคาถาน ชนแรก (วาดวย) อปาทานม ๔ น คอ กามปาทาน ทฏปาทาน สลพพตปาทาน อตตวาทปาทาน (ตอไป) นเปนอรรถวภาคแหงอปาทานเหลานน [อรรถแหงกามปาทาน] (อรรถวา) บคคลยอมถอมนซงกามทไดแกวตถ เหตนจงชอ กามปาทาน (แปลวา ความถอมนกามแหงบคคล) ดงนบาง (อรรถวา) กาม (คอกเลส) ดวย กาม (คอกเลส) นนเปน ธรรมชาตผถอมนดวย เหตนจงชอกามปาทาน (แปลวากามผถอมน) ดงนบาง*

[อรรถแหงอปาทานศพท] คาวา อปาทาน แปลวา ถอมน (คอยดไว) เพราะอปศพท ในทนม ทฬห ศพท (มน แขงขน รนแรงยงนก) เปนอรรถ ดงอป * มหาฎกาวา "กามศพทในอรรถกอนเปนกรรมสาธนะ ในอรรถหลงเปนกตตสาธนะ เพราะ หมายถงกเลสกาม สวนอปาทานศพทเปนกตตสาธนะทงสองอรรถ"(?)


ศพทในคาอปยาส (ลาบากใจยงนก คอคบแคน) และคา อปกฏ๑

(ชกมาใกลนก คอจวนเจยน) เปนตน [อรรถแหงทฏปาทาน] นยเดยวกนนน (คออปาทานศพทมอรรถวา ถอมน ยดไว เชนเดยวกน) คอ (อรรถวา) ทฏฐดวย ทฏฐนนเปนธรรมชาตถอ มนดวย เหตนนจงชอ ทฏปาทาน (แปลวา ทฏฐอนยดไว) อกอรรถ หนงวา ทฏฐยอมถอมนทฏฐ เหตนน จงชอทฏปาทาน (แปลวา ทฏฐยดทฏฐ) ดวยวา อตรทฏฐ (ความเหนชนหลงมา) ยอมยด ปรมทฏฐ (ความเหนทมมากอน) ในความเหนผดทงหลาย มเหนวา อตตาเทยง และโลกเทยง เปนตน [อรรถแหงสลพพตปาทาน] นยเดยวกน คอ (อรรถวา) บคคลยอมถอมนศลพรต เหตน จงชอ สลพพตปาทาน (แปลวา ความถอมนศลพรตแหงบคคล) ดงน บาง (อรรถวา) ศลพรตดวย ศลพรตนนเปนธรรมชาตถอมนดวย เหตนน จงชอ สลพพตปาทาน (แปลวา ศลพรตอนถอมน) ดงนบาง ดวยวา ศลพรตตาง ๆ มโคศล และ โคพรต เปนตน๒ เปนอปาทานอย ในตวมนเอง เพราะยดมนวา ความบรสทธจกมดวยศลพรตอยางนน ๑. ปาฐะในมหาฎกาเปนอปกฏ (แปลวาเดอดพลาน หรอเนาเฟะ กระมง) ๒. ศลหรตในททานหมายถงปกตธรรมเนยมและการปฏบตทวปรตวปลาสตาง ๆ เชน ถอธรรมเนยมโค เรยกวา โคศล ปฏบตอยางโคเปนอาจณ เรยกวา โคพรต โคศล นน เชนยน ๔ ขา เปลอยกาย โคพรต เชนเดมกน ยนถายอจจาระปสสาวะ ฯ ล ฯ


[อรรถแหงอตตวาทปาทาน] นยเดยวกน บคคลทงหลายยอมกลาวเพราะสงนน (เปนเหต) เหตน สงนนจงชอ วาทะ (แปลวาสงเปนเหตกลาว) สตวทงหลายยอมถอนน แมเพราะสงนน (เปนเหต) เหตน สงนนจงชอ อปาทาน (แปลวา สงเปนเหตถอมน) ถามวา บคคลทงหลาย ยอมกลาวกด ยอมถอมนกด ซงอะไร ? ตอบวา---- ซงอตตา สงเปนเหตกลาวเปนเหตถอมนซงอตตา ชอวา อตตวาทปาทาน อกอรรถหนง บคคลทงหลาย ยอมถอมนเอาเพยงคาวา อตตา เทานนเอง วาเปนอตตา เพราะสงนน (เปนเหต) เหตน สงนนจงชอ อตตาวาทปาทาน (แปลวาสงเปนเหตถอมนเพยงคาวา อตตา)๑

นเปนอรรถวภาคแหงอปาทานเหลานน เปนอนดบแรก [โดยสงเขปและโดยพสดาร] สวนในขอสงเขปและพสดารแหงธรรม๒ (นน) โดยสงเขป อน ๑. เพราะอตตาจรง ๆ ไมม มหาฎกาชวยอธบายวา อตตวาทปาทานน โดยความ กคอทฏฐทเปนเหตแหงการกลาวการบญญตอตตาขน และถอมนวาเปนอตตาจรง ๆ อรรถวภาคแหงอปาทานน แปลกฝด เขาในกยาก ทานยกเยองความทาเปน สาธนะตาง ๆ คดไมเหนเหตวาทาไมทานจงตองทาใหตาง ๆ กน ใหยงยากเชนนน อปาทาน เราเคยแปลมาเปนภาวสาธนะ คอแปลวา "ความ. . .อยางเดยว ไมเคยนก วาจะเปนสาธนะอนเลย ทงน กเหนจะตองปรบเขาบท "รมากยากนาน รนอยพลอย ราคาญ" นนแหละ นกศกษาพจารณาดใหดเถด ๒. มหาฎกาวนจฉยวา ธมมสงเขปวตถาเร นเปนนทธารณะ ม สงเขปโต และ วตถารโต เปนนทธารณยะ


ดงแรก ตณหาทฬหตตะ (ความแนนเหนยวแหงตณหา) เรยกวา กามปทาน เพราะมาในบาลวา "ในอปาทาน ๔ นน กามปาทาน เปนไฉน ? กามฉนทะ (ความพอใจดวยอานาจกเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามราคะ (ความกาหนดดวยอานาจกเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามนนท (ความยนดดวยอานาจกเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามตณหา (ความอยางดวยอานาจกเลส- กาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามเสนหะ (ความรกดวยอานาจ กเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามปรฬาหะ (ความรมรอน ดวยอานาจกเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามมจฉา (ความ สยบอยดวยอานาจกเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด กามช- โฌสานะ (ความจอดใจอยดวยอานาจกเลสกาม) ในกาม (คณ) ทงหลายอนใด อนนเรยกวา กามปาทาน*" อตรตณหา (ตณหาทเกดทหลงตอ ๆ มา) อนเกดเปนโทษ หนาแนนขน เพราะมปรมตณหา (ตณหาทเกดกอน ๆ ) เปนอปนสสย- * อภ. สง ๓๔/๓๐๖ ศพทเหลานเคยแปลกนวา ความพอใจในกาม ความกาหนด ในกาม ฯ ล ฯ แตในบาลนม กาเมส ซงหมายถง วตถกาม เรยงกากบไวขางหนา กามในศพททงหลายนน จงหมายถงกเลสกาม ซงเปนเหตใหพอใจใหกาหนด ฯ ล ฯ จะแปลอยางเคยไมได โดยนยน กามปาทาน กนาจะตองแปลวา "ความถอมนดวย อานาจกเลสกาม" ไปตามกน สวนในมหาฎกาแนะใหแปลเปนอวธารณ คอแปลวา ความพอในคอความใคร ความกาหนดคอความใคร (กามสงขาโต ฉนโท กาโมเยว ราโค. . .) ฟงขดหนกศกษาไทย จงไมแปลตามทาน และถาแปลอยางน กามปาทาน กทจะตองแปลวา "ความถอมนคอความใคร" ไปดวยกนกระมง


ปจจย๑ นนเอง ชอตณหาทฬหตตะ แตอาจารยลางเหลากลาววา "ความปรารถนาอารมณทยงไมมา ถง เปนตณหา อปมาดงการยนมอของโจร (ความหาสงของ) ใน ทมด ฉะนน ความยดเอาอารมณทมาถงเขาไวเปนอปาทาน อปมา ดงการควาเอาสงของ (ทควานเจอเขา) ของโจรนนนนแหละ อน ธรรม (ทงสอง) นนเปนปฏปกษตออปปจฉตาและสนตฏฐตา (คนละ อยาง) อนง เปนมลแหงปรเยสนทกข (ทกขเพราะการแสวงหา) และ อารกทกข (ทกขเพราะการรกษา)" (คนละอยางเหมอนกน๒) สวนอปาทาน ๓ ทเหลอ โดยสงเขปกเปนเพยงทฏฐ (อยางหนง ๆ) เทานน สวนวาโดยพสดาร ความแนนเหนยวแหงตณหา หา ใน อารมณทงหลายมรปเปนตน อนมประเภทตง ๑๐๘ ทกลาวมากอน (นน) เปนกามปาทาน มจฉาทฏฐมวตถ ๑๐ เปนทฏปาทาน ดงบาลวา "ในอปาทานเหลานน ทฏปาทานเปนอยางไร ? ความเหน ฯ ล ฯ ความถอวปลาสเชนนวา "การให (เปนทาน) ไมม (ผลวบาก) ๑. ปาฐะในสทธมรรคเรยงแยกไวเปน ปรมตณหา อปนสสยปจจเยน เขาใจวา คลาดเคลอน ทถกเปนศพทสมาสเรยงตดกน จงจะไดความดงแปลไวนน ๒. มตของเกจอาจารยนกนาฟง ! เพราะตามทแกมาวา กามปาทาน กคอตณหาอยาง แนนเหนยว โดยอางบาลทกลาวไววา กามตณหานนเอง เรยกวา กามปาทาน ดงน กสรปไดวา ตณหากบอปาทานเปนอนเดยวกน จงนามปญหาวา เมอเปนอนเดยวกนแลว จะวาตณหาเปนปจจยแหงอปาทานอยางไรกน ? เกจอาจารยนเหนวาเปนคนละอน (กเปนคานบาลนนแหละ) มหาฎกากอธบายสนบสนนดวย ทานพทธโฆสะ กดท จะอาอง เพราะไมวนจฉยวาชอบไมชอบอยางไรเลย


การ (ใหเปนการ) บชา ไมม (ผลวบาก) ฯลฯ สมณพราหมณทงหลาย ผดาเนนชอบปฏบตชอบ ผซงทาใหแจงซงโลกนและโลกอน ดวย อภญญาเองแลว (ประกาศ) ใหรทวกน ไมมในโลก" ดงนอนใด อนนเรยกวา ทฏปาทาน"๑

สวนความยดมนวา 'ความบรสทธมไดดวยศลและพรตทงหลาย เปนสลพพตปาทาน ดงบาลวา "ในอปาทานเหลานน สลพพตปาทาน เปนอยางไร ? ความเหน ฯ ล ฯ ความถอวปลาสเชนนวา "ความ บรสทธมไดดวยศล ความบรสทธมไดดวยพรต ความบรสทธไดดวย ศลและพรต" ดงนอนใด อนนเรยกวา สลพพตปาทาน"๒

สกกายทฏฐมวตถ ๒๐ เปนอตตวาทปาทาน ดงบาลวา "ใน อปาทานเหลานน อตตวาทปาทานเปนอยางไร? ปถชนผมไดสดบ ในโลกน ฯ ล ฯ มไดรบแนะนาในธรรมของสตบรษ ยอมเหนรปโดย ความเปนตน ฯ ล ฯ ความเหน ฯ ล ฯ ความถอวปลาสเชนนอนใด อนนเรยกวา อตตวาทปาทาน๓" นเปนความสงเขปและความพสดารแหงธรรมในอปาทานนน [โดยลาดบ] สวนในขอวา 'โดยลาดบ' นน มพรรณนาวา ลาดบม ๓ อยาง คอลาดบความเกดขน ๑ ลาดบการละ ๑ ลาดบการแสดง ๑ ในลาดบ ๓ อยางนน เพราะไมมวา "ความเกดขนแหงสงน ๑. ๒. ๓. อภ. ส. ๓๔/๓๐๖-๗-๘


มกอนเพอน ในสงสารอนไมมใครรเบองตนเบองปลาย" ดงน ลาดบ ความเกดขนแหงกเลสทงหลาย ทานจงไมกลาวไวโดยตรง แตโดย ออมพงกลาวไดวา อตตวาทปาทานเกดกอนเพอน ตอนนทฏปาทาน สลพพตปาทาน และกามปาทานจงเกด (โดยลาดบ) โดยอธบายดงน คอ โดยมาก ในภพอนหนง (อตตวาทปาทานคอ) ความถอมนวาเทยง หรอวาขาดสญ อนมความถออตตาไปหนา (เกดขนกอน) ตอนน สลพพตปาทาน อนมความวสทธแหงอตตาเปนขอมงหมาย (จงเกดขน) แกบคคลผถอวา อตตานเทยง (แลว) กามปาทาน (จงเกดขน) แกบคคลผถอวา อตตานขาดสญ ไมแยแสตอปรโลก นเปนลาดบ ความเกดขนแหงอปาทาน ๔ นน ในภพอนหนง สวนลาดบการละพงทราบวา ในอปาทาน ๔ นน อปทาน ๓ มทฏปาทานเปนตน ละไดกอน เพราะอปาทาน ๓ นน เปนโทษ ทโสดาปตตมรรคพงกาจด กามปาทานละไดภายหลง เพราะกามปาทาน เปนโทษทอรหตมรรคพงกาจด นเปนลาดบการละแหงอปาทาน ทงหลายนน สวนลาดบการแสดง พงทราบวาในอปาทาน ๔ นน กามปาทาน แสดงกอน เพราะเปนโทษมวสยใหญ และเพราะเปนโทษปรากฏ (เหนชด) ดวย จรงอย กามปาทานนน นบเปนโทษมวสยใหญ เพราะสมปโยคกบจตทง ๘ ดวง อปาทานนอกนนบเปนโทษมวสยนอย เพราะสมปโยคกบจต (เพยง) ๔ ดวง* อนง กามปาทาน นบวาเปน * คาวาวสย มหาฎกาวา ไดแกจตตบาท อนเปนทเกด


โทษปรากฏแกหมสตว เพราะความทหมสตวเปนผยนดในอาลย๑ โดย มาก อปาทานนอกนไมปรากฏ ผมกามปาทาน ยอมเปนผมากไป ดวยการทามงคล มโกตหลมงคล (การมงคลททาใหเปนการครกครน ?)๒

เปนตน เพอ (ให) ได (วตถ) กามทงหลายโดยงาย ความเปน ผมากดวยการทามงคล มโกตหลมงคลเปนตน ของบคคลผมกามปาทาน นน เปนสสตทฏฐ๓ เพราะฉะนน ทฏปาทาน จงแสดงในลาดบ กามปาทานนน ทฏปาทานนน เมอแตกออกกเปนสองอยาง โดย เปนสลพพตปาทาน และอตตวาทปาทาน ในสองอยางนน สลพพต- ปาทาน แสดงกอน เหตวาเปนโทษหยาบ เพราะแมเหนกรยาโคหรอ กรยาสนขกตาม (ทคนมสลพพดตปาทานแสดง) กพงทราบได อตต- วาทปาทาน แสดงไวสดทาย เพราะเปนโทษละเอยด นเปนลาดบ การแสดงแหงอปาทาน ๔ นน ๑. อาลยรามตา ในบาลโดยมากเปนอาลยา. . . อาลย มหาฎกาวาไดแกปญจปาทาน- ขนธ (นาจะวาไดแกกามคณ) ๒. โกตหล หรอ โกตหล แปลวา ไหวหวนดวยเสยง อยางไทยเราพดวา 'เสยงสนน หวนไหว' (โกต - เสยง หล - ไหว) ชาวชมพทวปมกชอบเสยงดง แมแตคยกน กราวกะทะเลาะกน ยงคาวา 'โกตหลสาลา' กคอศาลาทปลกไวสาหรบคนไปคยกน โตวาทะกน โดยใชเสยงอนดง จะแปลงวา 'ศาลาอกทก' กนาจะได ๓. ปาฐะวสทธมรรคตรงนเรยงพมพไววา . . .พหโล โหต น สสสตทฏฐต ตทนนตร ทฏปาทาน ไมสามารถจะแปลใหไดความตามทควรจะเปน โดยเฉพาะก น สสสต- ทฏฐ เมอปฏเสธวา ไมเปนสสสตทฏฐเสยแลว กเขากบความขางหลงไมไดทเดยว เดชะบญ มหาฎกาทานนาศพทตรงนมาแกไว ๒ ศพท คอ สา กบ อสส สา โยค โกต. . . พหลตา อสส โยค กามปาทานวโต จงเหนความขน และวนจฉยไดวา น. นนพลดเขามาแน และตกคาสาคญไป ๒ คา เมอเรยงศพทตามนยมหาฎกา จงควร เปนวา . . .พหโล โหต สาสส สสสตทฏ ต . . . ดงทแปลไวนน ไดความดทเดยว


[คาถาสงเขปปจจยนย] กในอปาทานทงหลายน ตณหาเปนปจจยอยาง เดยวแหงอปาทานขอหนาเพอน มนเปนปจจย ๗ อยางบาง ๘ อยางบางกม แหงอปาทาน ๓ ทเหลอ [ขยายความ] กแลในอปาทานทงหลายน คอในอปาทาน ๔ ทแสดงมาดงน กามตณหาเปนปจจยอยางเดยว โดยเปนอปนสสยปจจยเทานน แหง อปาทานขอหนาเพอน คอ กามปาทาน เพราะเกดขนในอารมณทงหลาย ทตณหายนดโดยเฉพาะ แตมนเปนปจจย ๗ อยาง โดยเปนสหชาตปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย สมปยตปจจย อตถปจจย อวคตปจจย และเหตปจจยบาง เปน ๘ อยาง กบทงอปนสสยปจจยบางกม แหงอปาทาน ๓ ทเหลอ แตวาเมอใดมนเปนปจจยโดยเปนอปนสสยะ เมอนนมนกเปนอสหชาต (คอไมเปนสหชาต)* ดวยแล นเปนกถาอยางพสดารในบทวา ตณหาปจจยา อปาทาน [แกบท อปาทานปจจยา ภโว] ในบทอปาทานปจจยา ภโว พงทราบวนจฉยโดยอรรถ (คอความแหงคา) ๑ โดยธรรม (คอ ความหมายของขอธรรม) ๑ โดย สาตะถะ [คอ ขอทยงมประโยชนทจะกลาวซา] ๑ * ชอบกล เมอเปนอปนสสยะแลวไมเปนสหชาตดวย จะเปน ๘ ไดอยางไร


โดยเภทะ (คอ แบงออก) และโดยสงคหะ (คอ รวมเขา) ๑ โดยสงไรเปนปจจยของสงไร ๑ [วนจฉยโดยอรรถ] วนจฉยโดยอรรถในบทนนวา ธรรมใดยอมเปน เหตน ธรรมนน จงชอวา ภพ (แปลวาธรรมทเปนขน) ภพนนม ๒ ประเภท คอ กรรมภพ ๑ อปบตภพ ๑ ดงบาลวา "ภพมโดยสวน ๒ คอ กรรมภพ กม อปบตภพกม๑ ดงน ในภพ ๒ นน ภพ คอกรรม ชอวา กรรมภพ นยเดยวกน ภพคอความเขาถง ชอวา อปบตภพ กแลในกรรมแลอปบตน อปบตจดเปนภพ เพราะเปน (คอเกด) ขน สวนกรรม พงทราบ วา จดเปนภพโดยผลโวหาร (คอกลาวเลงถงผล) เพราะกรรมนน เปนเหตแหงภพ ดงความเกดขนแหงพระพทธทงหลาย ตรสวาเปนสข เพราะเปนเหตแหงความสขฉะนน๒

วนจฉยโดยอรรถในบทน พงทราบโดยประการทกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [วนจฉยโดยธรรม] [กรรมภพ] สวนวนจฉยโดยธรรม พงทราบวา ดนดบแรก กรรมภพ โดย สงเขป กไดแกเจตนา และธรรมทงหลายทนบเปนกรรมมอภชฌา ๑. อภ. ว. ๓๕/๑๘๓ ๒. ข. ธ. ๒๕/๔๑


เปนตน อนสมปยตกบเจตนานนเอง ดงบาลวา "ในภพ ๒ นน กรรมภพเปนไฉน บญญาภสงหาร อบญญาภสงขาร อเนญชาภสงขาร เปนปรตตภม (คอภมกาม) กด เปนมหาภม (คอ ภมมหรคต) กด นเรยกวา กรรมภพ อนง กรรมทเปนภวคาม (ยงสตวใหไปสภพ) ทงปวง กเรยกกรรมภพ๑" กแลในกรรมภพน เจตนา ๑๓ ดวง ชอวา บญญาภสงขาร เจตนา ๑๒ ดวง ชออบญญาภสงขาร เจตนา ๔ ดวงชอ อเนญชาภสงขาร โดยประการดงน ความทเจตนาเหลานนแหละมวบากนอยและมาก เปนอนกลาวดวยคาวา "เปนปรตตภม กด เปนมหาภม กด" นน สวนธรรมทงหลายมอภชฌาเปนตนทสมปยตกบเจตนา เปนอนกลาว ดวยคาวา "อนง กรรมทเปนภวคามทงปวง" น [อปบตภพ] สวนอปบตภพ โดยสงเขปกไดแกขนธทงหลายทเกดเพราะกรรม โดยเฉพาะ (วา) โดยประเภทม ๙ อยาง ดงบาลวา "ในภพ ๒ นน อปบตภพเปนไฉน กามภพ รปภพ อรปภพ สญญาภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ นเรยกวา อปบตภพ"๒

ในภพเหลานน ภพทนบวากาม ชอกามภพ (ความหมาย) ในรปภพและอรปภพกนยน (คอวา รปภพ กแปลวา ภพทนบวารป ๑. ๒. อภ. ว. ๓๕/๑๘๓


อรปภพ แปลวา ภพทนบวาอรป) ภพของสตวทงหลายผมสญญา ชอสญญาภพ นยหนง สญญา มอยในภพนน เหตน ภพนนจงชอ สญญาภพ (แปลวา ภพทมสญญา) อสญญาภพ พงทราบโดยนยตรงกนขาม ธรรมชาตทเปนเนวสญญานาสญญา (มสญญากมใช ไมมสญญา กมใช) เพราะไมมสญญาหยาบและเพราะมแตสญญาละเอยด มอยใน ภพนน เหตน ภพนนจงชอ เนวสญญานาสญญาภพ ภพทเตมไปดวยรปขนธอยางเดยว ชอเอกโวการภพ นยหนง โวการ (คอขนธ) ของภพนนมอยางเดยว เหตน ภพนน จงชอ เอกโวการภพ (แปลวาภพมโวการเดยว) (ความหมาย) ในจต- โวการภพแลปญจโวการภพ กนยน (คอจตโวการภพ กแปลวา ภพ มโวการ ๔ ปญจโวการภพ แปลวา ภพมโวการ ๕) ในภพเหลานน กามภพ ไดแกอปาทนขนธ (ขนธมใจครอง) ๕ รปภพ กอยางนน อรปภพ ไดแกอปาทนขนธ ๔ สญญาภพ ไดแกอปาทนขนธ ๕ อสญญาภพ ไดแกอปาทนขนธ ๑ เนว- สญญานาสญญาภพ ไดแกอปาทนขนธ ๔ ภพ ๓ มเอกโวการภพ เปนตน กไดแกขนธ ๑ ขนธ ๔ และขนธ ๔ โดยเปนอปาทนขนธ*

วนจฉยโดยธรรมในบทน พงทราบโดยนยดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ * เรองภพอะไร ไดแกขนธอะไรน ฟงวน ๆ ชอบกล กามภพกขนธ ๕ รปภพ กขนธ ๕ สญญาภพกขนธ ๕ ฯ ล ฯ เมอมขนธเทากนแลว ไฉนจงเรยกชอตางกน ทานไมแยมอธบายไวบางเลย มหาฎกากเฉยเสยดวย


[วนจฉยโดยสาตถะ]

ขอวา 'โดยสาตถะ' มวนจฉยวา กแลอภสงขารทงหลายม บญญาภสงขารเปนตนนนแหละ แมกลาวมาแลวในตอนแกสงขาร เชน ดงทกลาวในตอนแกภพ (น) เหมอนกนกจรง แมเมอเปนเชนนน อภสงขารตอนกอน ทานกลาวโดยเปนอดตกรรม เพราะเปนปจจย แหงปฏสนธในภพน (แต) อภสงขารตอนนกลาวโดยเปนปจจบนกรรม เพราะเปนปจจยแหงปฏสนธในภพตอไป เพราะฉะนน การกลาว (ถงอภสงขาร) ซาจงยงมประโยชนแท หรอ (อกตวอยางหนง) ในตอนกอน เจตนาเทานนทานกลาววาเปนสงขาร โดยนยวา 'ใน อภสงขาร ๓ นน บญญาภสงขารเปนไฉน เจตนาเปนกศลกามาวจร. . . (นเรยกวาบญญาภสงขาร) ดงนเปนตน แตในตอนน แมธรรมทงหลาย ทสมปยตกบเจตนา ทานกกลาวดวย โดยคาวา "แมกรรมทเปนภวคาม ทงปวง (กชอวากรรมภพ)" ดงน อนง ทกอน กรรมทเปนปจจย แหงวญญาณเทานน ทานกลาววาเปนสงขาร มาทน แมกรรมทยงสตว ใหเกดในอสญญาณภพ ทานกกลาวดวย จะกลาวมากไปทาไมม ใน บทวา 'อวชชาปจจยา สงขารา' นน กบญญาภสงขารเปนตนนนแหละ ทานกลาวแตธรรมทเปนกศลและอกศล สวนในบทวา 'อปาทาน- ปจจยา ภโว' น ทานกลาวธรรมทงทเปนกศล ทงทเปนอกศล ทงท เปนอพยากฤต กเพราะ (ในตอนน) สงเคราะหเอาอปบตภพเขาดวย เพราะฉะนน การกลาวซาน จงยงมประโยชนแท วนจฉยโดยสาตถะในบทน พงทราบโ ดยนยดงกลาวมาฉะน อกประการหนง


[วนจฉยโดยแบงออกและรวมเขา] ขอวา 'โดยเภทะ และสงคหะ' คอโดยแบงออกและโดยรวมเขา ซงภพอนมเพราะปจจยคออปาทาน [โดยแบงออก] ความวา กรรมทยงสตวใหเกดในกามภพ ซงมเพราะปจจย คอ กามปาทานใด อนสตวทาเขา ธรรมคอกรรมนน๑ ชอกรรมภพ ขนธทงหลายทเกดขนเพราะกรรมนนโดยเฉพาะ ชออปบตภพ ใน รปภพและอรปภพ กนยน๒

โดยนยดงน กามภพ ทงสญญาภพ และปญจโวการภพทอยภายใน (คอรวมอยในกามภพ) เปน ๒ รปภพทงสญญาภพ อสญญาภพ เอกโวการภพ และปญจโวการภพทอยภายใน เปน ๒ อรปภพ ทงสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ และจตโวการภพ ทอยภายใน เปน ๒๓ ดงน ภพจงเปน ๖ พรอมทงภพทอยภายใน อนมเพราะ ปจจยคอกามปาทาน กแล ภพทมเพราะปจจยคอกามปาทาน เปน ๖ ๑. โส กมมภโว โส นรบกบ ย ซงหมายถงกรรม เหตไรทานจงไมประกอบเปน ต จะโยควา โส กมม กขดเชงนก จงโยควา โส กมมธมโม ๒. ทวา 'ในรปภพและอรปภพกนยน' คอเรยงความอยางเดยวกนกบกามภพ เปลยน กามภวนพพตตก ทยงสตวใหเกดในกามภพ เปนรปภวนพพตตก อรปภวนพพตตกจ ทยงสตวใหเกดในรปภพ และทยงสตวใหเกดในอรปภพ เทานน นอกนนเหมอนกน ๓. กามภพ รปภพ อรปภพ เปนอยางละ ๒ คอ เปนกรรม ๑ อปบต ๑ ประกอบ เปนศพทดงน กามกรรมภพ กามปบตภพ รปกรรมภพ รปปบตภพ อรปกรรมภพ อรปปบตภพ


พรอมทงภพทอยภายในฉนใด แมภพทมเพราะปจจยคออปาทานทเหลอ กเปน ๖ ๆ ฉนนนแล ดวยประการดงน โดยแบงออก ภพทมเพราะปจจยคออปาทาน จงเปน ๒๔ พรอมทงภพทอยภายใน [โดยรวบเขา] > สวนวาโดยรวมเขา มวนจฉยวา รวมกามภพและอปบตภพเขา ดวยกนเสย กามภพกเปน ๑ กบทงภพทอยภายใน รปภพและอรปภพ กรวมเขาอยางนน ดงนจงเปนภพ ๓ อนมเพราะปจจยคออปาทาน แมภพอนมเพราะปจจยคออปาทานทเหลอกอยางนน (คอคงเปน ๓ ๆ) ดวยประการดงน โดยรวมเขา ภพอนมเพราะปจจยคออปาทาน จง เปน ๑๒ พรอมทงภพทอยภายใน อกนยหนง กรรมทมผลเปนกามภพ จดเปนกรรภพอนมเพราะ ปจจยคออปาทาน โดยไมแปลกกน (คอไมแยกประเภทอปาทาน) ขนธทงหลายทเกดเพราะกรรมนนโดยเฉพาะ จดเปนอปบตภพ ใน รปภพและอรปภพ กนยน ดวยประการน โดยรวมเขาอกปรยาย หนง. . . ภพอนมเพราะปจจยคออปาทานจงเปน ๖ คอ กามภพ ๒ รปกภพ ๒ อรปภพ ๒ พรอมทงภพทอยภายใน หรอวาไมแตะตองการแยกเปนกรรมภพและอปบตภพ*เสย ภพ * ปาฐะพมพไวเปน กามภวอปปตตภวเภท เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกเปน กมมภว. . .


กคงเปน ๓ โดยเปนกามภพเปนตน พรอมทงภพทอยภายใน อนงเลา ไมแตะตองการแยกเปนภพ ๓ มกามภพเปนตนเสย ภพกเปน ๒ โดยเปนกรรมภพและอปบตภพ ไมแตะตองการแยกเปนกรรมภพและอปบตภพเสยอกเลา ภพ กคงเปน ๑ เทานน โดยเปนภพ (เอกพจน) ตามบทวา อปาทานปจจยา ภโว แล วนจฉยโดยแยกออกและรวมเขา ซงภพอนมอปาทานเปนปจจย ในบทน พงทราบดงกลาวมาฉะน ประการ ๑ [วนจฉยโดยสงไรเปนปจจยของสงไร] ขอวา "ย ยสส ปจจโย จ" ความวา อนง ในบทอปาทาน- ปจจยา ภโว น อปาทานไร เปนปจจยของภพไร บณฑตพงทราบ วนจฉยโดยประการทสงไรเปนปจจยของสงไรนนดวย*

ถามวา กในบทน สงไรเปนปจจยของสงไรเลา ? ตอบวา ทกสงเปนปจจยของทกสงแหละ จรงอย บถชนเปรยบเหมอนคนบา เขาหาวจารวา สงนควร สงนไมควรไม ปรารถนาภพทกภพดวยอานาจอปาทานทกขอ แลว กทากรรมทกอยางทเดยว เพราะฉะนน อาจารยลางเหลากลาวคาใด วา "รปภพอรปภพยอมไมมเพราะสลพพตปาทาน" ดงน คานน จง * ตโต มใชรบกบ ย ยสส แตแทนความทงประโยคนน


ไมควรถอเอา๑ แตควรถอวา "ภพทงปวงยอมมไดเพราะอปาทาน ทงปวง" ขอนมอยางไร ? [กามปาทานเปนปจจยแหงกามภพ] บคคลลางคนในโลกน คดไปดวยอานาจการไดยนสบกนมาบาง ตามแบบอยางทไดเหนบาง วา "อนกามทงหลายนน กสมบรณแต ในตะกลมหาสาลมตระกลขตตมหาสาลเปนตน ในมนษยโลก และ ในกามาวจรเทวโลก ๖ ชนเทานน" ดงนแลว ถกอสปปรสธรรมมการ ฟงเรองอสทธรรมเปนตน กลอมใจเขา สาคญไปวา กามทงหลายจะ สาเรจไดดวยการกระทา (อยาง) น (คออยางทไดยน) เลยกระทา ทจรต มกายทจรตเปนตน ไปตามอานาจแหงกามปาทานเขากได๒

เพอ (ให) ไดกามทงหลายนน เพราะทจรตเตมเขา เขากไปเกดใน อบาย หรอมฉะนน เมอปรารถนากามทงหลายทประสบพบเขา หรอ จะคมครองกามทงหลายทไดมาแลวกตาม ทาทจรตมกายทจรตเปนตน เขา ดวยอานาจแหงกามปาทาน (กได)๓ เพราะทจรตเตมเขา เขา กไปเกดในอบาย กรรมทเปนเหตแหงความอบตในอบายนน เปนกรรมภพ ขนธ ๑. มหาฎกาขยายความวา เกจอาจารยสาคญเอาวาการบาเพญฌานยอมไมสาเรจแกคน ทมสลพพตปาทาน เพราะมบาลกลาวไววา คนทถอธรรมเนยมของโคของสนขเตมทแลว กจะไปเกดรวมกบโคและสนข เหตนน จงไดกลาววา รปภพ และ อรปภพ ยอมไมม เพราะสลพพตปาทาน แตทจรงมได ดงจะอธบายตอไปนน ๒. เชนฆาสตวบชายญ หรอฆาสตวเชนสรวงตาง ๆ ๓. เชนรบเอา ปลนเอา ยอแยงเอา ขมขนเอา หลอกลวงเอา


ทงหลายทเกดเพราะกรรมนน กเปนอปบตภพของบคคลนน สวน สญญาภพและปญจโวการภพกรวมอยในนนนนเอง ฝายบคคลอกคนหนง เปนผมความรเพมพนขนดวยสปปรสธรรม ทงหลายมการไดฟงสทธรรมเปนตนแลว สาคญเอาวา กามทงหลายจะ สาเรจไดดวยการกระทา (อยาง) น กกระทาสจรตมกายสจรตเปนตน ดวยอานาจกามปาทาน เพราะสจรตเปยมเขา เขากไปเกดในหมเทพ บาง ในหมมนษยบาง กรรมอนเปนเหตแหงความอบตในหมเทพและมนษยนน เปน กรรมภพ ขนธทงหลายทเกดเพราะกรรมนนเปนอปบตภพ ของ บคคลนน สวนสญญาภพและปญจโวการภพกรวมอยในนนเหมอนกน กามปาทานเปนปจจยแหงกามภพอนมแตกตางกน (หลายประเภท เชน สคต ทคต) พรอมทงภพทอยภายใน ดงน [กามปาทานเปนปจจยแหงรปภพอรปภพ] บคคลอกคนหนง ไดฟงหรอคาดคะเนเอากตาม วา กามทงหลาย ในรปภพและอรปภพสมบรณกวากามในกามภพนน กทารปสมาบต และอรปสมาบตใหเกดขนดวยอานาจกามปาทานนนเอง แลวกไปเกด ในโลกรปพรหม และอรปพรหม ดวยกาลงแหงสมาบต กรรมอนเปนเหตแหงความอบตในพรหมโลกนนเปนกรรมภพ ขนธทงหลายทเกดเพราะกรรมนน เปนอปบตภพของบคคลนน สวน สญญาภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ และ เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ กรวมอยในนนแหละ


กามปาทานเปนปจจยแหงรปภพอรปภพอนมแตกตางกน (หลาย ประเภท) พรอมทงภพทอยในกไดดงน [ทฏปาทานเปนปจจยแหงภพทงสาม] บคคลอกผหนงเหนไปวา "อนอตตาน เมอภพแหงกามาวจร- สมบต หรอรปภพอรปภพอยางใดอยางหนงกตามขาดแลว กเปนอน ขาดสญ" ดงนแลวยดถออจเฉททฏฐ แลวกทากรรมทไปกนไดกบ ทฏฐนน กรรมนนเปนกรรมภพ ขนธทงหลายทเกดเพราะกรรมนนกเปน อปบตภพของบคคลนน สวนภพทงหลายมสญญาภพเปนตน กรวม อยในนนแหละ ทฏปาทานเปนปจจยแหงภพทง ๓ คอทงกามภพและรปภพอรป ภพอนมแตกตางกน (หลายประเภท) พรอมทงภพทอยภายในกไดดงน [อตตวาทปาทานเปนปจจยแหงภพทงสาม] บคคลอกผหนง เหนวา "อนอตตาน ยอมจะมความสขปราศจาก ความเรารอนอยในภพแหงกามาวจรสมบต หรอในรปภพและอรปภพ แหงใดแหงหนงกได" ดงนแลวกทากรรมทไปกนไดกบความเหนนน ดวย (อานาจ) อตตวาทปาทาน กรรมนนเปนกรรมภพ ขนธทงหลายทเกดเพราะกรรมนนกเปน อปบตภพของบคคลนน สวนสญญาภพเปนตนกรวมอยในนนแหละ อตตวาทปาทานเปนปจจยแหงภพทงสามอนมแตกตางกน (หลาย ประเภท) พรอมทงภพทอยภายใน ดงน


[สลพพตปาทานเปนปจจยแหงภพทงสาม] บคคลอกผหนงเหนวา "อนความสขยอมถงซงความเตมเปยมแก บคคลผทาศลพรตนใหบรบรณ ในภพแหงกามาวจรสมบตกตาม ใน รปภพและอรปภพแหงใดแหงหนงกตาม" ดงนแลวกทากรรมทไปกน ไดกบความเหนนน ดวยอานาจสลพพตปาทาน กรรมนนเปนกรรมภพ ขนธทงหลายทเกดเพราะกรรมนนก เปนอปบตภพของบคคลนน สวนสญญาภพเปนตนกรวมอยในนน เหมอนกน แมสลพพตปาทาน กเปนปจจยแหงภพทงสามอนมแตกตางกน (หลายประเภท) พรอมทงภพทอยภายในได ดงนแล วนจฉยโดยประการทสงไรเปนปจจยของสงไร ในบทน พงทราบ ดงกลาวมาฉะน [อะไรเปนปจจยของอะไรอยางไร] หากถามวา "กในบทน อปาทานอะไรเปนปจจยของภพอะไร อยางไร" ดงนไซร คาแกพงมวา [คาถาสงเขปปจจยนย] บณฑตพงทราบเถดวา อปาทานเปนอปนสสยปจจย แหงรปภพและอรปภพ อนง มนเปนปจจยแหง กามภพโดยปจจยทงหลายมสหชาตปจจยเปนอาท [ขยายความปจจยนย] ขยายความวา อปาทานทง ๔ อยางนน เปนปจจยประเภทเดยว


โดยเปนอปนสสยปจจยเทานน ของรปภพอรปภพ คอของกรรมเฉพาะ ทเปนกศลในกรรมภพ อนนบเนองในกามภพ และของอปบตภพดวย๑

(สวน) ในกามภพ มนเปนปจจยโดยสหชาตปจจยเปนตนซงแยกออกเปน สหชาต----อญญมญญ----นสสย----สมปยตต----อตถ----อวคต----และเหต ปจจย ของอกศลกรรมภพอนสมปยตกบตน๒ แตเปนปจจยโดย อปนสสยปจจยอยางเดยว ของกรรมภพทเปนวปยต นเปนกถาอยางพสดารในบทวา อปาทานปจจยา ภโว [แกบท ภวปจจยา ชาต] ในบททงหลายมบทวา ภวปจจยา ชาต เปนอาท การวนจฉยคา มคาวาชาตเปนตน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในสจจนเทศเถด สวน คาวา ภโว ในบทนหมายเอากรรมภพอยางเดยว เพราะกรรมภพนน เปนปจจยแหงชาต อปบตภพหาเปนปจจยไม๓ กแลกรรมภพนนเปน ปจจยสองอยาง โดยเปนกมมปจจยและอปนสสยปจจยเทานนแล หากคาถามจะพงมวา "กขอทวา 'ภพเปนปจจยของชาต' นนจะ พงทราบไดอยางไร ?" ดงนไซร คาตอบพงมวา "พงทราบไดโดย ทแมในเมอปจจยภายนอกมเสมอกน กปรากฏความแปลกกนมความเปน ๑. กมมภเว เปนภนนาธารใน กสลกมมสส หมายความวา กรรมภพนนไดทงกศลกรรม และอกศลกรรม แตในทนไดแกกศลกรรมอยางเดยว ความทอนนวา อปาทานเปนอปนสสยปจจยของรปภพอรปภพ ทงสวนกรรม และสวนอปบต ๒. ทาไมจงวาแตอกศลกรรม ไมเขาใจอธบายของทาน ๓. เพราะชาตกคอความเกดขนแหงอปบตภพนนเอง


ผทรามและเปนผประณตเปนตนได จรงอย แมความเสมอกนแหง ปจจยภายนอกทงหลายมสกกโสณต (เลอดขาว) ของชนกชนน และ อาหารเปนตนมอย ความแปลกกนมความเปนผทรามและเปนผประณต เปนตนของสตวทงหลายแมเปนลกแฝดกเหนไดอย อนความแปลก กนแหงสตวทงหลายนนมใชไมมเหต เพราะไมมไปทกเมอและทกคน มใชมเหตอนไปจากกรรมภพ เพราะไมมเหตอยางอนในสนดานเฉพาะ ตวของสตวทงหลายผเกดมาเพราะกรรมภพนน เหตฉะนนมนจงม กรรมภพเปนเหตแท เพราะกรรมเปนเหตแหงความแปลกกนมความ เปนผทรามและเปนผประณตเปนตน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา "กรรมยอมจาแนกสตวทงหลาย นคออยางหร คอยอม จาแนกโดยความเปนผทรามและเปนผประณต" ดงน เหตนนขอทวา 'ภพเปนปจจยของชาต' นนจงควรทราบได (โดยนยดงกลาวมาฉะน) [แกบท ชาตปจจยา ชรามรณ ฯ เป ฯ] กแล เหตใด เมอชาตไมมอย ขนชอวาชราและมรณะ หรอ ธรรมทงหลายมโสกเปนตนกยอมไมม แตเมอชาตมอย ชรามรณะ และธรรมทงหลายมโสกเปนตนทเนองกบความแกความตาย (ของตน) ยอมมแกคนเขลาผถกทกขธรรมกลาวคอชรามรณะตองเอาบาง ทไม เนอง (กบความแกความตายของตน) กยอมมแกคนเขลานนผถก ทกขธรรมนน ๆ (มญาตตายเปนตน) กระทบเอาบาง เพราะเหตนน แมชาตนกพงทราบวา เปนปจจยแหงชรามรณะและแหงธรรมทงหลาย มโสกเปนตนดวย อนชาตนนเปนปจจยอยางเดยวโดยเปนปจจยยอด


คออปนสสยปจจยเทานน๑แล นเปนกถาอยางพสดารในบททงหลายมบทวา ภวปจจยา ชาต เปนตน [ภวจกร - ลอแหงภพ] กเหตใด ในปฏจจสมบาทเทศนาน ปกณกธรรมมโสกเปนตน พระผมพระภาคเจาตรสไวในเบองปลาย เหตนน อวชชาทตรสไวใน เบองตนแหงภวจกรนนวา 'อวชชาปจจยา สงขารา' ดงน อวชชา นนกเปนไป (คอมได)๒ เพราะโสกเปนตน (นนเอง)๓

อนวาภวจกรน บณฑตพงทราบเถดวา มเบองตน ไมปรากฏ ปราศจากบคคลผสรางและบคคลผเสวย (ผล) วางเปลาโดยสญญตา ๑๒ ประการ ยอม หมนไปเสมอเปนเนองนตย (จนกวาจะบรรลพระ อรหต) หากมคาปจฉาวา "กในปฏจสมบาทเทศนาน อวชชามไดเพราะ โสกเปนตนอยางไร ภวจกรนมเบองตนไมปรากฏอยางไร ปราศจาก บคคลผสรางและบคคลผเสวย (ผล) อยางไร วางเปลาโดยสญญตา ๑๒ ประการอยางไร" ดงนไซร ๑. หมายความวาอปนสสยปจจยน เปนไดอางไดแทบทงนน จงวาเปนยอด มหาฎกา วาอปนสสยปจจยเปนปจจยมหาปเทส คอเปนปจจยสาหรบอางใหญ ๒. สทธ นไดแกสธธาต เปนไปในอรรถวา ไป ถง เปนไป มหาฎกาไขวา ลพภมาน แปลวามได ๓. หมายความวา โสกเปนตนนน กหมนกลบไปเปนปจจยแหงอวชชาอก จงเรยก ภวจกร ไมใชสดไปเลย


[อวชชามเพราะโสกเปนตนได] คาวสชนากพงมวา "กในปฏจสมบาทธรรมทงหลายน โสก ทกข โทมนส อปายาส ยอมมแกบคคลผยงไมพรากจากอวชชา อนปรเทวะเลา กยอมมแกบคคลผหลง เพราะเหตนน ประการแรก เมอธรรมมโสก เปนตนเหลานนเปนไปแลวอวชชากเปนอนมอยเอง อกประการหนง พระผมพระภาคเจาตรสไววา "ความเกดขนแหงอวชชายอมมเพราะ ความเกดขนแหงอาสวะ๑" ดงน กแลธรรมทงหลายมโสกเปนตนนน กยอมมเพราะความเกดขนแหงอาสวะ ขอนมอยางไร ? อนดบแรก ในกรณทพลดพรากจากวตถกาม โสกกเปนอนเกดขนเพราะกามาสวะ ดงพระบาลวา ตสส เจ กามยามสส ฯ เป ฯ สลลวทโธว รปปต หากวา เมอชนผนนเกดความพอใจรกใครกาม เหลาใดอย กามเหลานนมาพรากไปเสยไซร เขา ยอมโศกาดรดจถกลกศรเสยบ"๒

และดงพระบาลวา "กามโต ชายต โสโก - ความโศกยอมเกดแตกาม๓" ดงน ธรรมทงหลายมโสกเปนตนทงปวงนน ยอมเปนธรรมเกดขน เพราะทฏฐาสวะดวย ดงบาลวา "ตสส อห รป ฯ เป ฯ----โทม- นสสปายาสา - โสกปรเทวทกขโทมนสและอปายาส ยอมเกดขนแกบคคล นน ผยนกราน (ดวยทฏฐ) วา 'เราเปนรป รปเปนของเรา' เพราะ ความทรปแปรปรวนและเปลยนแปลงไป"๔ ดงนเปนตน ๑. ม. ม. ๑๒/๑๐๐. ๒. ข. ส. ๒๕/๔๘๔. ๓. ข. ธ. ๒๕/๔๓. ๔. ส. ขนธวาร. ๑๗/๔.


อนง ธรรมเหลานนเกดขนเพราะความเกดขนแหงทฏฐาสวะได ฉนใด กยอมเกดขนเพราะความเกดขนแหงภวาสวะกไดฉนนน ดง พระบาลวา "แมเทวดาเหลานนใดผมอายยน ผวพรรณงาม มากไป ดวยความสข สถตอยในวมานอนสงตลอดกาลยาวนาน แมเทวดา เหลานน ไดฟงธรรมเทศนาของตถาคตแลวยงตอง (คอรจก) กลว สะดงใจ สลดใจ๑" (ธรรมเหลานนเกดแกเทวดาทงหลาย เพราะความ เกดขนแหงภวาสวะ) ดงความโศกเปนตนเกดแกเทวดาทงหลายผถก มรณภยคกคาม เพราะเหนบพนมต ๕ ฉะนน๒

อนงธรรมเหลานน เกดเพราะความเกดขนแหงภวาสวะได ฉนใด กยอมเกดเพราะความเกดขนแหงอวชชาสวะกไดฉนนน ดง พระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย คนเขลานนนนแล ยอมไดเสวยทกข โทมนส ๓ ประการในทฏฐธรรมนแหละ๓" ดงนเปนตน เพราะเหตทธรรมเหลานน ยอมมเพราะความเกดขนแหงอาสวะ ดงกลาวมาฉะน ธรรมเหลานนเมอมขน จงยงอาสวะอนเปนเหตแหง อวชชาใหมดวย และครนอาสวะทงหลายมแลว แมอวชชากเปนอนม ดวยแท เพราะเมอปจจยม ธรรมทเกดแตปจจยก (ตอง) มแล ในปฏจสมบาทเทศนาน อวชชา บณฑตพงทราบวายอมมได เพราะธรรมทงหลายมโสกเปนตน โดยนยดงกลาวมาฉะน เปนประการ แรก ๑. สง ขนธวาร. ๒๗/๑๐๔. ๒. ประโยคนเปนอปมาความขางหนา แตความอปไมย ทเรยงไวใกล ๆ กนไมม จงเตมเขามาเชนนน ๓. ม. อ. ๑๔/๓๑๑


[ภวจกรมเบองตนไมปรากฏ] ประการตอไป เพราะความทเมอปจจยม ธรรมทเกดแตปจจยก (ตอง) มดงน ครนอวชชามขนแลว ความจบสนกไมม เพราะความ สบตอกนแหงเหตและผล คอ สงขารทงหลายกมขนเพราะปจจยคอ อวชชาอก วญญาณกมขนเพราะปจจยคอสงขารอก อยางนเปนตน เหตใด เหตนน ภวจกรมองค ๑๒ อนหมนไปดวยอานาจความ สมพนธกนแหงเหตและผลนน จงเปนอนสาเรจ (คอเปนได) วา 'ม เบองตนไมปรากฏ' หากคาทวงพงมวา "เมอเปนเชนนน (คอเมอไมมอะไรเปนตว ตนเชนนน) การกลาวความทภวจกรมเบองตนวา 'อวชชาปจจยา สงขารา' นกผด (นะซ)" ดงนไซร พงแกวา นไมใชการกลาวความ ทภวจกรมเบองตนดอก แตนนเปนการกลาวธรรมทเปนตวประธาน (ตางหาก) ดวยวาอวชชา เปนประธานแหงวฏฏะ ๓ จรงอย เพราะ ยดอวชชาไว กเลสวฏทเหลอ และวฏอกสองมกรรมวฏเปนตน กพน เอาคนเขลาเขาดวย ดจเพราะจบหวงไว ลาตวงทเหลอกพนเอาแขน (คนจบ) เขาฉะนน แตเมอตดอวชชาขาดเสรจแลว ความพนจาก ธรรมเหลานนกมขน ดจเมอตดหวงเสรจแลว ความพนจากความเปน แขนทถกงพนกมขนฉะนน ดงพระบาลวา "สวนความดบแหงสงขาร ยอมม เพราะความดบโดยสารอกออกอยางไมเหลอแหงอวชชานนแล" ดงนเปนตน นเปนการกลาวธรรมอนเปนตวประธาน ทเมอบคคลยดอย ยอม


เปนผถกผกพน เมอปลอยเสย ความพนยอมม มใชกลาวความท ภวจกรมเบองตน ดงนแล ภวจกรน บณฑตพงทราบวา มเบองตนไมปรากฏ ดงกลาวมา ฉะน [ภวจกรปราศจากผสรางผเสวย] ภวจกรนนน เพราะเหตทความหมนไปแหงธรรมทงหลายม สงขารเปนอาท ยอมมเพราะเหตทงหลายมอวชชาเปนตน จงวางเวน จากผสรางสงสาระคอพรหมเปนตน ซงกาหนดกนเอา (เอง) อยางนวา "พรหมา - พระพรหม มหาพรหมา - ทาวมหาพรหม เสฏโ - ทานผ เปนใหญ สชชตา - ทานผบนดาล" อนไปจากเหตมอวชชาเปนตนนน กด จากผเสยสขและทกขคออตตา ซงกาหนดกนเอา (เอง) อยางนวา "กแลอตตาของเรานนนแลเปน วโท - ผกลาว เวเทยโย - ผเสวย" ฉะน กด ภวจกร บณฑตพงทราบวาปราศจากผสรางและผเสวย ดงกลาว มาน [ภวจกรวางเปลาโดยสญญตา ๑๒ ประการ] อกประการหนง ในปฏจสมบาทธรรมน อวชชาชอวาวางจาก ความยงยน เพราะมความเกดขนและความเสอมไปเปนธรรมดา ๑ (วาง) จากความงาม เพราะเปนสงกเลสกธรรม เหตเปนธรรมเศราหมอง ๑ (วาง) จากความเปนสข เพราะถกความเกดขนและเสอมไปบบคน ๑ (วาง) จากความเปนอตตาคอท (หมายความวา) เปนสงบงคบได เพราะ


มความเปนไปเนองดวยปจจย ๑ แมองคทงหลายมสงขารเปนตน กอยางนน เหตใด นยหนง อวชชา มใชตน มใชของตน มใชมใน ตน มใชมตน แมองคทงหลายมสงขารเปนตนกอยางนน เหตใด เหตนน ภวจกรนน บณฑตพงทราบเถดวา วางเปลาโดยสญญตา ๑๒ ประการ (โดยนยดงกลาวมา) [มลและกาลแหงภวจกร] กแลครงทราบอยางนแลว พงทราบอกวา [คาถาสงเขปมลและกาล] อวชชาและตณหาเปนมลแหงภวจกรนน กาลของ มนม ๓ มอดตกาลเปนตน องคในกาล ๓ นนโดย สรปก ๒ และ ๘ และ ๒ เทานนเอง [ขยายความ] ความวา ธรรม ๒ คอ อวชชาและตณหา พงทราบวา เปนมล แหงภวจกรนนนนแล ภวจกรนนเลากจดเปน ๒ สวน คอทมอวชชา เปนมลมเวทนาเปนทสด (เปนภวจกร ๑) เพราะนา (ปจจบนผล) มาแต สวนเบองตน (คอสวนอดต) ทมตณหาเปนมล มชรามรณะเปนทสด (เปนภวจกร ๑) เพราะตอกบ (ผล) สวนเบองปลาย (คออนาคต) ในภวจกร ๒ สวนนน ภวจกรสวนแรกกลาวดวยอานาจบคคลทฏฐจรต สวนหลงกลาวดวยอานาจบคคลตณหาจรต ดวยวา อวชชาเปนสงสาร- นายกา (ผนาไปในสงสาร) สาหรบบคคลทฏฐจรตทงหลาย ตณหา เปนสงสารนายกาสาหรบบคคลตณหาจรตทงหลาย นยหนง ภวจกรท ๑


กลาวเพอถอนอจเฉททฏฐ เพราะประกาศความไมขาดสญแหงเหต ทงหลาย โดยความเกดขนแหงผล (ปจจบนปรากฏอย) ภวจกรท ๒ กลาวเพอถอนสสตทฏฐ เพราะประกาศชรามรณะแหงสตวทเกดมา แลวทงหลาย นยหนง ภวจกรแรกกลาวดวยอานาจครรภไสยสตว เพราะแสดงความหมนไปแหงธรรมตามลาดบ* ภวจกรหลงกลาวดวย อานาจโอปปาตกสตว เพราะแสดงความเกดขนพรอมกน (แหงอปบต- ภพและขนธ) สวนกาลของภวจกรนนม ๓ คอ อดต ปจจบนและอนาคต ในกาล ๓ นน วาโดยทมาในบาลโดยสรป องค ๒ คออวชชาและสงขาร พงทราบ วาเปนอดตกาล องค ๘ มวญญาณเปนตนมภพเปนทสด พงทราบวา เปนปจจบนกาล องค ๒ คอชาตและชรามรณะ พงทราบวาเปนอนา- คตกาล [สนธ ๓ สงคหะ ๔ อาการ ๒๐ วฏฏะ ๓ แหงภวจกร] พงทราบแมดงนอกวา * มหาฎกาขยายความวา ความหมนไปแหงธรรมตามลาดบเชนวา วญญาณมเพราะ สงขารเปนปจจย นามรปมเพราะวญญาณเปนปจจย. . . สาธกใหเหนเชนในบทนามรปม เพราะวญญาณนกลาวกลลรปอนมอายตนะยงไมครบแลว ตอนน จงกลาวความเปนไป ครบแหงอายตนะวา สฬายตนะมเพราะนามรปเปนปจจย คอยมโดยลาดบดงความเปน ไปแหงครรภไสยกสตวดงน สวนภวจกรหลงเชนบทวา ภพมเพราะอปาทานเปนปจจย กด ชาตมเพราะภพเปนปจจยกด นแสดงความเกดขนพรอมกนแหงอปบตภพและ ขนธ ดงอาการเกดแหงโอปปาตกสตว หาไดกลาวความเกดขนแหงอายตนะโดยลาดบ ดงในภว- จกรแรกไม


[คาถาสงเขป] ภวจกรนนมสนธ (เงอนตอ) ๓ มคาวาเหตผลและ ผลเหตเปนบทหนา และมสงคหะ (คอสงเขป) ๔ ประเภท มซกาคออาการ ๒๐ มวฏฏะ (วงกลม) ๓ ยอมหมนไปไมหยด (จนกวาจะถงอรหตมรรค) [ขยายความ] [สนธ ๓] ในสนธ ๓ นน เงอนอนหนงในระหวางสงขารกบปฏสนธ- วญญาณ ชอวา เหตผลสนธ (ตอเหตกบผล) เงอนอนหนงในระหวาง เวทนากบตณหา ชอวา ผลเหตสนธ (ตอผลกบเหต) เงอนอนหนง ในระหวางภพกบชาต ชอวา เหตผลสนธ (ตอเหตกบผล) ภวจกรน บณฑตพงทราบวา มสนธ ๓ มคาวาเหตผลและผลเหตเปนบทหนา อยางนแล [สงคหะ ๔] สวนสงคหะแหงภวจกรนน กาหนดดวยองคตนกบปลายแหง สนธทงหลายเปน ๔ คออยางไรบาง คออวชชาและสงขารเปน สงคหะอน ๑ วญญาณนามรปสฬายตนะผสสะเวทนา เปนสงคหะ ท ๒ ตณหา อปาทาน ภพ เปนสงคหะท ๓ ชาตชรามรณะเปนสงคหะ ท ๔ ภวจกรนบณฑตพงทราบวามสงคหะ ๔ ประเภท ดงนแล [อาการ ๒๐] อนง ภวจกรนบณฑตพงทราบวา มอาการ ๒๐ โดยซงกากลาวคอ อาการ ๒๐ นนคอ


[คาถาสงเขปอาการ ๒๐] เหตในกาลลวงแลว ๕ ผลในกาลบดน ๕ เหตใน กาลบดน ๕ ผลในกาลตอไป ๕๑

[ขยายความ] [อดตเหต ๕] ในสขอนน ขอวา 'เหตในกาลลวงแลว ๕' ขยายความวา ชนแรก (อดตเหตนน) กกลาวเอาธรรม ๒ ประการคออวชชากบ สงขารนเทานน แตเพราะคนไมรยอมทะเยอทะยาน คนทะเยอทะยาน ยอมถอมน เพราะความถอมนของเขาเปนปจจย ภพกมขน เพราะ ฉะนน แมตณหาอปาทานและภพ กจงถกรวมเขาดวย เหตนนพระ- ธรรมเสนาบดสารบตร จงกลาวไววา "ความหลงในบรมกรรมภพเปน อวชชา เจตนาอนประมวลไวในบรมกรรมภพ๒ เปนสงขาร ความใคร ในบรมกรรมภพเปนตณหา ความของแวะในบรมกรรมภพเปนอปาทาน เจตนาในบรมกรรมภพเปนภพ ธรรม ๕ ประการดงกลาวน ใน บรมกรรมภพ ยอมเปนปจจยแหงปฏสนธในภพนน๓" อรรถ (แหงบาลนน) พงทราบดงนวา ในบทเหลานน บทวา 'ในบรมกรรมภพ' คอในกรรมภพทมมากอน หมายความวา ใน ๑. อภธมมตถสงคห ๕๑ ๒. อายหนา หรออายหน ทานแปลกนหลายนย แตทนมหาฎกาแกไววา สมปณฑนกา จงแปลตามทานวา ประมวลไว ถาแปลอกนยหนงวา ตระเตรยมไว ตกแตงไว (อภสงขรณ) กจะเขากบสงขารไดสนท ๓. ข. ป. ๓๑/๗๕


กรรมภพทไดทามาในชาตทลวงแลว คาวา 'ความหลงเปนอวชชา' ความวา ความหลงในธรรมเปน ทตงแหงความหลงทงหลายมทกขเปนตนในกาลนนอนใด บคคลผหลง แลวทากรรมดวยความหลงอนใด ความหลงนน๑เปนอวชชา คาวา 'เจตนาอนประมวลไวเปนสงขาร' ไดแกเจตนาดวงแรก ๆ ของบคคลผทากรรมนน ดงเชนเจตนาดวงแรก ๆ ทเกดขนแกทายกผ ยงจตใหเกดขนวาเราจกใหทานแลวตระเตรยมเครองอปกรณในการทาน ทงหลายอยเดอนหนงกด ปหนงกด สวนเจตนาของทายกนนผวาง ทกษณาลงในมอของปฏคาหกทงหลาย เรยกวาภพ นยหนงเจตนา ในชวนะ ๖ ทเปนจตมอาวชนะเดยว ชอวาเจตนาอนประมวลไว นบ เปนสงขาร เจตนาในชวนะท ๗๒ เปนภพ หรอมฉะนน เจตนา ทกดวงเปนภพ ธรรมทงหลายทสมปยต (กบเจตนาเหลานน) ชอวา เจตนาอนประมวลไว เปนสงขาร คาวา 'ความใครเปนตณหา' ความวา เมอบคคลทากรรมอย ความใครคอความปรารถนาในอปบตภพ อนเปนผลของกรรมนนอนใด ความใครอนนนชอวาตณหา ๑. ปาฐะพมพไวเปน สา เขาใจวาคลาดเคลอน เพราะรบกบ ย. ขางหนาซงโยค โมโห เปนป. จงแกเปน โส วกตกตตาตางลงคกบปกตกตตากได เจตนา ภโว ขางหลงกเปนพยานอย ขาหลงกเปนพยานอย ๒. ปาฐะพมพไวเปน สตตมา เจตนา ทานผชาระมหาฎกาบอกเชงอรรถไววา ฉบบ พมาเปน สตตเม เจตนา เหนวาปาฐะฉบบพมาเขาทกวา เพราะเพง ฉส ชวเนส เจตนา ขางหนา ในทนจงแปลตามทเหนวาถก


คาวา 'ความของแวะเปนอปาทาน' ความวาการททากรรมอน เปนปจจยแหงกรรมภพนแลว ของแวะคอถอเอายดเอา อนเปนไป โดยนยวา "เราจก (ไปเกด) เสพกามทงหลายในทชอโนน (หรอวา) เราจกขาดสญ (คอไมเกด)" ดงนเปนตนอนใด ความของแวะอนน ชอวาอปาทาน คาวา 'เจตนาเปนภพ' คอเจตนาทกลาวแลวในทสดแหงเจตนา อนประมวลไว เปนภพ๑

[ปจจบนผล ๕] ขอวา 'ผลในกาลบดน ๕' ไดแกองคมวญญาณเปนตนมเวทนา เปนทสดอนมาในบาลนนเอง ดงบาลวา "ปฏสนธในปจจบนภพน เปนวญญาณ ความกาวลง (ในครรภ) ในปจจบนภพนเปนนามรป ประสาทในปจจบนภพนเปนอายตนะ ภาวะทกระทบ (อารมณ) ใน ปจจบนภพนเปนผสสะ ความเสวย (วบาก) ในปจจบนภพนเปนเวทนา ธรรม ๕ ประการดงกลาวน มในอปบตภพน เพราะกรรมททาไวใน ภพกอนเปนปจจย"๒

อรรถ (แหงบาลนน) พงทราบดงนวา ในคาเหลานน คาวา 'ปฏสนธเปนวญญาณ' หมายความวา สงใดทานเรยกวาปฏสนธ เพราะ เกดขนดวยอานาจการเชอมตอภพอน (กบปจจบนภพน) สงนนเปน วญญาณ ๑. เครองหมายหวตาปตรงนควรถอนออก เพราะอตศพททภโวต เปนสรปใน เอว นาจะถกตองกวา ๒. ข. ป. ๓๑/๗๕


คาวา 'ความกาวลงเปนนามรป' ความวาความกาวลงแหง รปธรรมและอรปธรรมในครรภ ราวกะวามา (แตทอน) แลวเขาไป (ในครรภ) อนใด อนนเปนนามรป คาวา 'ประสาทเปนอายตนะ' นทานกลาวดวยอานาจอายตนะ ๕ มจกขายตนะเปนตน คาวา 'ภาวะทกระทบเปนผสสะ' ความวา ภาวะในกระทบคอถก ตองอารมณเกดขน ภาวะนเปนผสสะ คาวา 'ความเสวยเปนเวทนา' ความวา ความเสวยวบากอนเกด ขนรวมกบปฏสนธวญญาณกด กบผสสะทมสฬายตนะเปนปจจยกด ความเสวยวบากนนเปนเวทนา [ปจจบนเหต ๕] ขอวา 'เหตในกาลบดน ๕' ไดแกปจจยธรรมมตณหาเปนตน ทมาในบาลกตณหาอปาทานและภพ แตเมอภพถกถอเอาแลว สงขาร อนเปนบพภาคของภพนน หรอวาทสมปยตกบภพนน กเปนอนถอ เอาดวย และดวยการถอเอาตณหาอปาทาน อวชชาอนสมปยตกบ ตณหาอปาทานนน หรอวาทเปนเหตทากรรมแหงคนหลง กเปนอน ถอเอาดวย ดงนแหละปจจบนเหตจงเปน ๕ เหตนน พระสารบตร จงกลาววา "เพราะความทอายตนะทงหลายงอมแลวในภพน ความ หลงเปนอวชชา เจตนาอนพยายามเปนสงขาร ความใครเปนตณหา ความของแวะเปนอปาทาน เจตนาเปนภพ ธรรม ๕ ประการดงกลาว


นในกรรมภพน ยอมเปนปจจยแหงปฏสนธในภพตอไป"๑ ในคาเหลานน คาวา 'เพราะความทอายตนะทงหลายงอมแลว ในภพน' ทานแสดงความลมหลงในเวลาทากรรมแหงบคคลผมอายตนะ งอมแลว๒ คาทเหลอมเนอความตนอยแลว [อนาคตผล ๕] ขอวา 'ผลในกาลตอไป ๕' ไดแกองค ๕ มวญญาณเปนตน ธรรม ๕ นน ทานกลาวโดยถอเอาวาเปนชาต สวนชรามรณะ กคอ ชรามรณะแหงธรรมเหลานนนนเอง เหตนน พระสารบตรจงกลาววา "ปฏสนธในภพตอไปเปนวญญาณ ความกาวลง (ในครรภ) ในภพ ตอไปเปนนามรป ประสาทในภพตอไปเปนอายตนะ ภาวะทกระทบ (อารมณ) ในภพตอไปเปนผสสะ ความเสวย (ผล) ในภพตอไปเปน เวทนา ธรรม ๕ ประการดงกลาวนมในอปบตภพตอไป เพราะกรรม ททาในภพนเปนปจจย"๓

ภวจกรนมซกาคออาการ ๒๐ ดงกลาวมาฉะน

[วฏฏะ (วงกลม) ๓] สวนในของวา 'ภวจกรมวฏฏะ ๓ หมนไปไมหยด' นมอรรถา- ธบายวา ภวจกรนมวฏฏะ ๓ โดยวฏฏะ ๓ น คอ สงขารและภพ เปน ๑. ข. ป. ๓๑/๗๖ ๒. มหาฎกาวา ความเปนไปแหงจตของเดกหนมมกตกภวงคเสยมาก ไมสามารถจะ ประมวลชนกรรม. . . เหนจะหมายความวาเดกหนมนนทาอะไรกทาเผน ๆ ทาแลวก แลวกน สวนคนทมอายตนะงอมแลว คอแกแลว ทาอะไรดวยความขมกเขมนหวงผล ทาแลว กยงพระวงจะทาอก จะปรบปรง หมกมนอยนน. . . เชนนนกระมง ๓. ข. ป. ๓๑/๗๖


กรรมวฏ อวชชาตณหาอปาทานเปนกเลสวฏ วญญาณนามรป สฬายตนะผสสะเวทนาเปนวปากวฏ พงทราบเถดวากเลสวฏยงไมขาด ลงตราบใด กชอวาหมน เพราะเปนไปรอบแลวรอบเลา ชอวาไม หยด เพราะมปจจยยงไมขาดลงตราบนนอยนนเอง [ความรเบดเตลดในภวจกร] ภวจกรนนอนหมนอยอยางนน [คาถาสงเขปหวขอเบดเตลด] บณฑตพงทราบโดยวา (องคไหน) เกดแตสจจะ (ไหนและองคไหนเปนสจจะอะไร) ๑ โดยกจ ๑ โดยเปนเครองกน ๑ โดยอปมาทงหลาย ๑ โดย ตางความลก ๑ โดยตางนย ๑ (อก) ตามควร [ขยายความ] [โดยวาองคไหนเกดแตสจจะไหน] ในขอเหลานน เพราะเหตทกรรมทงทเปนกศลและอกศล ทาน กลาวไวในสจวภงควาเปนสมทยสจ โดยไมแปลกน ในธรรมทง หลาย ในบทวา อวชชาปจจยา สงขารา เปนตน สงขารอนมเพราะ อวชชา จงเปนทตยสจเกดแตทตยสจ (ดวยกน) วญญาณอนมเพราะ สงขารเปนปฐมสจเกดแตทตยสจ องคมนามรปเปนตน มวบากเวทนา เปนทสด อนมเพราะวญญาณเปนตน เปนปฐมสจ เกดแตปฐมสจ


(ดวยกน) ตณหาอนมเพราะเวทนา เปนทตยสจ เกดแตปฐมสจ อปาทานอนมเพราะตณหา เปนทตยสจ เกดแตทตยสจ (ดวยกน) ภพอนมเพราะอปาทาน เปนปฐมสจและทตยสจทงสอง* เกดแตทตยสจ ชาตอนมเพราะภพเปนปฐมสจเกดแตทตยสจ ชรามรณะอนมเพราะ ชาต เปนปฐมสจ เกดแตปฐมสจ (ดวยกน) ภวจกรน บณฑตพงทราบโดย (วาองคไหน) เกดแตสจจะ (ไหน) ตามควร โดยนยดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [โดยกจ] อกขอหนง เหตใด ในองคเหลาน อวชชา ยอมยงสตวทงหลาย ใหลมหลงในวตถ (คออารมณ ?) ทงหลาย และเปนปจจยเพอความ ปรากฏขนแหงสงขารทงหลายดวย นยเดยวกนนน สงขารกปรงแตง สงขตธรรมและเปนปจจยแหงวญญาณดวย ฝายวญญาณกรบรวตถ (คออารมณ) และเปนปจจยแหงนามรปดวย ขางนามรปกคาจนกน และกน และเปนปจจยแหงสฬายตนะดวย สฬายตนะเลากเปนไปใน วสยของตน ๆ (มรปเปนตน) และเปนปจจยแหงผสสะดวย ผสสะ เลากสมผสอารมณและเปนปจจยแหงเวทนาดวย เวทนาเลากเสวยรส อารมณและเปนปจจยแหงตณหาดวย ตณหาเลากกาหนดยนดในธรรม เปนทตงแหงความกาหนดยนด และเปนปจจยแหงอปาทานดวย อปาทานเลากถอมนในธรรมเปนทตงแหงความถอมน และเปนปจจย * เพราะภพแยกเปน ๒ คอกรรมภพ อปบตภพ กรรมภพเปนสมทยสจ อปบต- ภพ เปนทกขสจ จงวาเปนทงสอง


แหงภพดวย ภพเลากพลานไปในคตตาง ๆ และเปนปจจยแหงชาตดวย ชาตเลากยงขนธทงหลายใหเกด และเพราะเปนไปโดยเปนอาการเกด ขนแหงขนธทงหลายนน จงเปนปจจยแหงชรามรณะดวย ชรามรณะ เลากครอบเอาความงอมและความแตกแหงขนธทงหลายไว และเปน ปจจยเพอความปรากฏขนในภพอน เพราะเปนทตง (คอเปนเหต) แหงปกณกทกขมโสกเปนตน๑ เหตนน ภวจกรนบณฑตพงทราบแมโดย กจคอความเปนไปโดยหนาท ๒ ๆ๒ ในบททงปวงตามควร [โดยเปนเครองกน] อกขอหนา เหตใด ในบทเหลาน บทวา 'สงขารมเพราะปจจย คออวชชา' นเปนเครองกน (คอปฏเสธ) ความเหนวามผสราง บทวา 'วญญาณมเพราะปจจยคอสงขาร' เปนเครองกนความเหนวา อตตา เคลอนทได บทวา 'นามรปมเพราะวญญาณ' เปนเครองกนฆนสญญา (ความสาคญวาเปนกอน) เพราะแสดงความแตกไดแหงวตถทคนเขลา กาหนดเอา (เอง) วาเปนอตตา บทวา สฬายตนะมเพราะปจจยคอ นารป' เปนตน เปนเครองกนความเหน (ผดตาง ๆ) มเหนวาอตตา ๑. ตรงนมหาฎกาชวยอธบายวา วา ชรามรณะเปนปจจยเพอความเกดในภพอนไดนน กเพราะมสหายคออวชชากนสงขาร อวชชาตอนนเปนผลเนองมาแตความหลงเศราโศก เปนตน แลวกกอสงขารขนเปนสหายของชรามรณะ อกนยหนง จตจตยอมเปนอนนตร- ปจจยแหงปฏสนธวญญาณ เพราะฉะนนจงนบวามรณะเปนปจจยเพอความเกดในภพอน ได อนจตจตนนเวนอวชชาและสงขารเสยแลวหาเปนปจจยแหงภพอนไดไม ๒. เทวธา ตรงนมหาฎกาใหแปลซาเบน ๒ คา เพราะเพงความเชนนนหลายขอ ดวยกน ทานเรยกวา พยาปนจฉาโลป (ลงคาทตองการดวยอานาจความซมทราบเสย คาหนง ?)


เหน ฯลฯ อตตารสก อตตาสมผส อตตาเสวย (เวทนา) อตตาอยาก อตตาถอมน อตตาเปน อตตาเกด อตตาแก อตตาตาย' ดงนเปนตน เหตนน ภวจกรนน บณฑตพงทราบแมโดยเปนเครองกนความเหนผด ตามควร [โดยอปมา] อกขอหนง เหตใด ในองคเหลาน อวชชาอปมาเหมอนคนบอด เพราะไมเหนธรรมทงหลายทงโดยลกษณะประจาตว (ของธรรมนน ๆ) ทงโดยสามญลกษณะ สงขารอนมเพราะปจจยคออวชชา เหมอนการ กาวพลาดของคนบอด วญญาณอนมเพราะปจจยคอสงขาร เหมอนการ หกลมของคนกาวพลาด นามรปอนมเพราะปจจยคอวญญาณ เหมอน ความเกดเปนแผลฝขนแหงคนหกลม สฬายตนะอนมเพราะปจจยคอ นามรป เหมอนตอม (หวฝอนเกดขนเพอให) ฝแตก ผสสะอนม เพราะปจจยคอสฬายตนะ เหมอน (อะไร) กระทบตอฝเขา เวทนา อนมเพราะปจจยคอผสสะ เหมอนความทกข (เจบปวด) เกดแตการ กระทบ ตณหาอนมเพราะปจจยคอเวทนา เหมอนความปรารถนาจะแก ทกข อปาทานอนมเพราะปจจยคอตณหา เหมอนการควาเอายาแสลง ดวยมงแตจะแก (ทกข) ภพอนมเพราะปจจยคออปาทาน เหมอนการ ทายาแสลงทตนยดถอ ชาตอนมเพราะปจจยคอภพ เหมอนเกดเปนฝ กลาย เพราะทายาแสลงเขา ชรามรณะอนมเพราะชาต เหมอนความ


แตกแหงฝเพราะฝกลาย* หรอนยหนง เหตใด ในองคเหลาน อวชชายอมงาสตวทงหลาย ไว โดยทาใหไมปฏบตหรอปฏบตผด เหมอนฝางาดวงตา (ทงสองขาง) ไว คนโงทถกอวชชานนงาไวแลว ยอมหอตวไวดวยสงขารทงหลาย อนนาไปสภพใหม เหมอนตวไหมหอตวไวดวยสวนหนงแหงฝกไหม วญญาณทสงขารครอบครองแลวยอมไดทอาศยในคตทงหลาย เหมอน พระราชกมารทปรณายกปกปองแลวยอมไดความสนบสนนในราชสมบต วญญาณยอมยงนามรปมากประการใหเกดในปฏสนธ เพราะตรกไปใน อารมณอนเปนนมตแหงอปบต (มกรรมนมตเปนตน) เหมอนนก เลนกลทากลใหเกดไดหลายประการ สฬายตนะทตงมนอยในนามรป แลวยอมถงความเจรญงอกงามไพบลย เหมอนพมไมในปาทตงมนอยใน พนดนด ยอมถงความเตบโตงอกงามแผกวาง ผสสะยอมเกดเพราะ ความกระทบกนแหงอายตนะ เหมอนไฟเกดเพราะการสแหงไมสไฟอน บน เวทนายอมเกดแกบคคลผถกผสสะกระทบ เหมอนความรอนเกด แกคนทไฟถกเอา ตณหายอมเจรญมากแกคนทเสวยเวทนาอย เหมอน ความระหายเพมมากขนแกคนทดมนาเกลอเขาไป ผทะเยอทะยาน (ดวยตณหา) แลวยอมทาความปรารถนาในภพทงหลาย เหมอนคน * ชรามรณะอปมาเหมอนฝแตกน ฟงดชอบกล เพราะธรรมดาคนเปนฝ เมอฝแตก แลวกยอมสบายหายเจบปวด ! แตดเหมอนทานไมไดหมายความอยางเราคด เพราะฝ เปนอปมาของนามรป นามรปในภพหนงยอมสนสดทมรณะ เหมอนฝกสนสดลงท แตก ฉะนน หาไดหมายถงเจบปวดอะไรไม อปมาทอนแรกนเปนอปมาเรองเดยวตลอดสาย คอเรองคนตาบอดหกลมแลว เปนฝ มหาฎกาเรยกวา เอกาธฏฐานปมา สวนอปมาทอนหลงตอไปนน เปนอปมา หลายเรอง คอขอละเรอง ๆ เรยกวา นานาธฏฐานปมา


ระหายปรารถนาในนาดม การทาความปรารถนานนนบเปนอปาทาน ของเขา เขายอมยดเอาภพไวมนดวยอปาทาน เหมอนปลายดเอาเบด ไวมนดวยความโลภในเหยอ เมอภพมอยชาตกยอมม เหมอนเมอพชม อยหนอกยอมม ชรามรณะยอมมแกผเกดมาแลวแนแท เหมอนความ ลมยอมมแกตนไมทเกดขนแลวเปนแน เหตนน ภวจกรนน บณฑต พงทราบแมโดยอปมาทงหลายดงกลาวมาฉะน ตามควร [โดยตางความลก] อกขอหนง เหตใด คาบาลวา "ดกรอานนท กแลปฏจสมบาท นเปนธรรมลกดวย เคา (ทปรากฏออกมา) กลกดวย*" ดงน พระผ มพระภาคเจาตรสหมายเอาความทปฏจจสมบาทนนเปนธรรมลกทงโดย อรรถ (คอผล) ทงโดยธรรม (คอเหต) ทงโดยการแสดง ทงโดย ปฏเวธ เหตนน ภวจกรนน บณฑตพงทราบแมโดยตางความลก ตามควร [ลกโดยผล] ในความลกเหลานน เหตใด อรรถคอความทชรามรณะเกดขน เปนไปพรอมเพราะปจจยคอชาต ชอวาเปนธรรมลก เพราะอรรถคอ ความทชรามรณะเปนไปพรอม เพราะปจจยคอชาตอยางนวา 'ชรามรณะ ยอมไมมแตชาตหามได และเวนชาตเสยมนจะมแตเหตอนกหามได และมนยอมเปนไปพรอมแตชาตดวยประการอยางน' ดงนเปนธรรมทร ไดยาก นยเดยวกนนน อรรถคอความทชาตเกดขนเปนไปพรอมเพราะ * มหาฎกาอธบายวา ลางอยางไมลกเลย แตปรากฏเหมอนลก เชน แองนาบนเขา ซงมหญาและไมปกคลมอยเตม (หรออยางบงของเราทมหญาคลมอยกได) แต ปฏจสมบาทธรรมนไมเปนอยางนน ลกทงโดยสภาวะ ทงโดยเคาโดยโฉมทปรากฏออกมา


ปจจยคอภพ ฯ ล ฯ อรรถคอความทสงขารเกดขนเปนไปพรอมเพราะ ปจจยคออวชชา (ลวน) เปนธรรมลก. . . เหตนน ภวจกรนจงชอวา ลกโดยอรรถแล นเปนความลกโดยอรรถ (คอผล) ในภวจกรนเปน อนดบแรก แทจรง ผลทเกดแตเหต ทานเรยกวาอรรถ ดงบาลวา "ความรในผลอนเกดแตเหต ชอวา อรรถปฏสมภทา*" [ลกโดยเหต] ประการหนง เหตใด อรรถคอความทอวชชาเปนปจจยแหง สงขารทงหลาย ชอวาเปนธรรมลก เพราะอวชชาเปนปจจยแหงสงขาร นน ๆ โดยอาการใดและโดยสถานะใด อาการนนและสถานะนนเปน กรณทรไดยาก นยเดยวกนนน อรรถคอความทสงขารเปนปจจยแหง วญญาณ ฯ ล ฯ อรรถคอความทชาตเปนปจจยแหงชรามรณะ (ลวน) เปน ธรรมลก. . .เหตนน ภวจกรนจงชอวาลกโดยธรรมแล นเปนความ ลกโดยธรรม (คอเหต) ในภวจกรน แทจรงคาวา 'ธรรม' เปน ชอแหงเหต ดงบาลวา "ความรในเหต ชอวา ธรรมปฏสมภทา"*

[ลกโดยการแสดง] ประการหนง เหตใด แมการแสดงปฏจสมบาทนนกลก เพราะ เปนการแสดงทพงใหดาเนนไปโดยเหตนน ๆ โดยประการนน ๆ ญาณ อนแตพระสพพญตญาณยอมไมไดทตงในปฏจสมบาทนน จรงอยาง นน ภวจกรนน ในลางสตรทรงแสดงโดยอนโลม ลางสตรทรงแสดง * อภ. ว. ๓๕/๓๙๙


โดยปฏโลม ลางสตรทรงแสดงทงโดยอนโลมและปฏโลม ลางสตรทรง แสดงตงตนแตตอนกลางไปโดยอนโลมบางโดยปฏโลมบาง ลางสตรทรง แสดงทง ๓ สนธ ๔ สงเขป ลางสตรทรงแสดง ๒ สนธ ๓ สงเขป ลางสตรทรงแสดงแตสนธเดยว ๒ สงเขป เหตนน ภวจกรน จงชอวา ลกโดยการแสดงและ นเปนความลกโดยการแสดง [ลกโดยปฏเวธ] ประการหนง เหตใด ในปฏจสมบาทธรรมน สภาวะแหง ธรรมมอวชชาเปนตนนนใด อนง เพราะสภาวะใดทพระโยคาวจร แทงตลอดแลว ธรรมทงหลายมอวชชาเปนตน กเปนอนไดแทนตลอด โดยลกษณะประจาตว (ของธรรมนน ๆ ) อยางถกตองดวย สภาวะ นนจดวาลกเพราะหยงไดยาก เหตนน ภวจกรนจงชอวาลกโดยปฏเวธ นยเดยวกนนนแล เหตใด ในปฏจสมบาทธรรมน อรรถคอ ความไมร ความไมเหน ความไมแทงตลอดดวยดซงสจจะ แหงอวชชา กลก อรรถคอความปรงแตง ความพอกพนขน ความเปนไปกบราคะ ความแยงตอราคะ แหงสงขารทงหลาย* กลก อรรถคอความวางเปลา * สราคะวราคะ มหาฎกาอธบายวา สวนหนงแหงอบญญาภสงขารเปนสราคะ อภสงขารอน เปนวราคะ นยหนง อบญญาภสงขาร อนเพมพนราคะเปนสราคะทงหมด เพราะไมเปนปฏปกษตอราคะ อภสงขารนอกนเปนวราคะ เพราะเปนปฏปกษคอแยงตอ ราคะ อธบายอยางนเขาใจยาก ถาอธบายวา บญญาภสงขารและอบญญาภสงขารเปน สราคะเพราะเปนกามาวจร อเนญชาภสงขาร เปนวราคะ เพราะเปนรปาวจรอรปาวจร ไมเกยวกบกาม จะเขาใจงายกวากระมง ?


ความไมขวนขวาย (คอไมมความคด) ความไมเคลอนทไป (แต) ปรากฏโดยปฏสนธได แหงวญญาณ กลก อรรถคอความเกดขนพรอม กน ความแยกกน ความแยกกนไมได๑ ความนอมไปได ความสลาย ได แหงนามรป กลก อรรถคอความเปนอธบด ความเปนโลก ความเปนทวาร ความเปนเขต ความเปนวสย (คอเปนอนทรย) แหงสฬายตนะ กลก อรรถคอความตองกนเขา ความเบยดกนเขา ความถงกนเขา ความประชมกนเขา แหงผสสะ กลก อรรถคอ ความเสวยรสอารมณ ความเปนสขเปนทกขและกลาง ๆ ความเสวย อยางนชวะ (คอไมมอตตาผเสวย) แหงเวทนา กลก อรรถคอความ เพลดเพลน๒ ความจอดใจ ความปรารถนา (ทไหลรด) ดจลาธาร (แผคลม) ดจเครอเถา (แผกวาง) ดจแมนา และไมรจกเตมดจทะเล แหงตณหา กลก อรรถคอความยด ความถอความประมวลไว ความ ความกาวลวงยาก แหงอปาทาน กลก อรรถคอความประมวลไว ความ ปรงแตงไว และความซดไปในกาเนดในคตใน (วญญาณ) ฐต และใน (สตว) นวาส๓ แหงภพ กลก อรรถคอความเกด ความไดกาเนด ความหยงลง (ในครรภ) ความผลตขน ความปรากฏขนแหงชาต กลก อรรคถอความสนไป ความเสอมไป ความแตกไป ความแปรไป แหง ชรามรณะ กลก เหตนน ภวจกรนจงชอวาลกโดยปฏเวธแล ๑. มหาฎกาวา ในปฏสนธขณะ นามรปเกดพรอมกน นามกบรปแยกกนได นาม กบนาม รปกบรป แยกกนไมได ฯ ล ฯ ๒. ปาฐะพมพไววาอภนนท. . . แตในมหาฎกาเปนอภนนทต. . . ๓. ปาฐะพมพแยกไวเปน. . . นวาเสส ขปนฏโ แตมหาฎกาวาเปนอลตตสมาส เปน ๓ บทเขาสมาสกน คอ อายหน อภสงขรณ โยน. . .นวาเสสขปน


นเปนความลกโดยปฏเวธในปฏจสมบาทธรรมน [โดยตางนย] ประการหนง เหตใดในปฏจสมบาทธรรมน มนยแหงอรรถอย ๔ คอ เอกตตนย (นยแหงอรรถเปนอนเดยว) นานตตนย (นย แหงอรรถตาง ๆ กน) อพยาปารนย (นยแหงอรรถวาไมมความแขวน ขวาย) เอวธมมตานย (นยแหงอรรถวาเปนธรรมดาอยางนนเอง) เหตนน ภวจกรนน บณฑตจงควรทราบแมโดยความตางนยอกตามควร [เอกตตนย] ใน ๔ นยนน ความไมขาดสายแหงความสบตอดงนคอ สงขารม เพราะปจจยคออวชชา วญญาณมเพราะปจจยคอสงขารเปนตน ดจความ ทพชถงความเปนตนไมเพราะความมขนแหงอวยวะขงอตนไมมหนอเปน ตน (สบตอกนมา) ฉะนน ชอวาเอกตตนย ซงเปนนยทเมอพระโยคาวจร เหนโดยถกตอง ยอมาละอจเฉททฏฐได เพราะหยงรความไมขาดสาย แหงความสบตออนเปนไปอยโดยความสมพนธกนแหงเหตและผล เมอ เหนผดไป ยอมจะยดมนสสสตทฏฐ เพราะถอเอาความไมขาดสายแหง ความสบตออนเปนไปอยโดยความสมพนธกนแหงเหตและผลวาเปนอน เดยวไปเสย*

* ฟงยากอยหนอย อานมหาฎกาแลวพอไดความวา เหตกบผลนนตางกนไมใชอน เดยวกน แตวาเนองกนอยเปนธรรมดา พวกสสสตทฏฐ ไมแยกเหตและผล ถอเปน เอกตตะ (หรอทมกเรยกกนวาเอกภาพ) โดยใจความกคอ ถอวามอตตาเทยงแท หรอวาวญญาณไมสญยอมเวยนเกดตอไป ไมเกยวดวยเหตผล สวนเอกตตนยทชอบนนหมายความวา เปนอนเดยวกนโดยนบเนองดวยสนตตอน เดยวกนมาไมขาดสาย เหมอนตนไมทสบมาแตพช จนเปนตนใหญดวยสนตตอนเดยวไม ขาดฉะนน


[นานตตนย] สวนการกาหนดลกษณะของใครของมน แหงธรรมทงหลายม อวชชาเปนตน ชอวานานตตนย ซงเปนนยทเมอเหนโดยถกตองยอม ละสสสตทฏฐได เพราะเหนความเกดขนแหงสงใหม ๆ๑ เมอเหนผดไป ยอมจะยดมนอจเฉททฏฐ เพราะถอเอาเหตผลอนตกอยในสนดานเดยว กน (คอมสนตตเดยวกนดงกลาวแลว) สนดานมาแตกลง (คอตาย ?) นนเองวาตางกน (คอเปนคนละอน ไมสบตอกน) ไปเสย๒

[อพยาปารนย] ความทอวชชาไมมความขวนขวาย (คอไมมความคด) วา "สงขารทงหลาย ขาทาใหเกดขน" หรอวา สงขารไมมความขวนขวาย (คอไมมความคด) วา "วญญาณ ขาทาใหเกดขน" ดงนเปนอาท ชอวา อพยาปารนย ซงเปนนยทเมอเหนโดยถกตอง ยอมละอตตทฏฐ (ความเหนวามอตตา) ได เพราะหยงรความไมมผสราง เมอเหนผด ไมยอมจะยดเอาอกรยทฏฐ เพราะไมถอเอาความเปนเหตแหงธรรม ทงหลายมอวชชาเปนตน ซงแมเมอความขวนขวายไมม กมไดโดย ๑. ไมพบคาอธบายของทาน จะอธบายวา "เมอมสงใหม ๆ เกดขนแปลก ๆ กนอยเสมอ กแสดงวามนมเหตใหเกดตาง ๆ กน จะวาเปนเอกตตะ อยางไรได" เชน นกระมง ? ๒. อธบายตามนยมหาฎกาวา พวกอจเฉททฏฐนนถอนานตตะ คนหนงตายแลวก สญไป คนหนงเกดขนมาใหมเปนคนละคน ไมมอะไรสบตอกน (แตไมอธบายวาคนท เกดมาใหมนนมาจากไหน ?) สวนนานตตนยทชอบนน หมายความวา ธรรมทงหลาย มอวชชาเปนตน คอเหตและผลนนมลกษณะ คอสภาวะแตกตางกน (แตมนสมพนธกน)


สภาวนยม๑ [เอวธมมตานย] สวนนยวา 'ความเกดขนแหงผลมสงขารเปนตน ยอมมแตเหต มอวชชาเปนตนเทานน ดจความเกดขนแหงนมสมเปนตน ยอมมแต นมสดเปนตน ฉะนน มใชอน' (ดง) น ชอวา เอวธมมตานย ซงเปน นยทเมอเหนโดยถตองยอมละอเหตกทฏฐแลวอกรยทฏฐได เพราะ หยงรผลโดยสมควรแกปจจย เมอเหนผดไปยอมจะยดมนอเหตกทฏฐ และนยตวาทะ๒ เพราะไมถอเอาความเปนไปแหงผลตามควรแกปจจย แลว ยงถอวาสงอะไร ๆ มไดเกดแตเหตอะไร ๆ (ถอวาสดแตโชค เคราะหตางหาก) แล ภวจกรน บณฑตพงทราบ โดยวา (องคไหน) เกดแตสจจะ (ไหน) ๑ โดยกจ ๑ โดยเปนเครองกน ๑ โดย อปมาทงหลาย ๑ โดยตางความลก ๑ โดยตาง นย ๑ ตามควร ดวยประการฉะน เพราะเหตทบคคลผยงมไดทาลายภวจกรอนหยงไมถง เพราะเปน ๑. พวกอกรยทฏฐ (เหนวาไมเปนอนทา) คอเหนวาเพราะผทาไมม กรยา คอการกระทากเปน อนไมม แลวผลอะไรกไมมไปตามกน ๒. ปาฐะพมพไวเปนนยตวาทะ แตในมหาฎกาเปน นยต. . .เหนวาปาฐะในมหาฎกาดกวา เพราะ เขากบความทพรรณนาไดสนท จงใชตามทาน เพราะนยต แปลวา โชต เคราะห สวนนยตะ แปลวา เทยง แนนอน


ธรรมลก อนตอตานยาก เพราะถอเอาไดโดยนยตาง ๆ นเสยดวยดาบ คอญาณอนดลบดทหนอยางประเสรฐคอสมาธ แลวแลลวงสงสารภยอน บบคนอยเปนนตย ดจอสนวจกร (คอสายฟา ?) ไปได ไมสกคน แมในฝน จรงอย ขอนแมพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา "ดกร อานนท กปฏจสมบาทนเปนธรรมลกดวย เคา (ทปรากฏออกมา) ก ลกดวย ดกรอานนท กเพราะไมเขาใจ ไมรตามซงธรรมนน หม สตวนจงเกดเปนผ (ยงเหยง) ดจดายยง เกดเปนผ (ซบซอน) ดจ รงนกคณ๑ เกดเปนผ (สบสน) ดจหญามงกระตายและหญาปลอง ไมลวงอบาย ทคต วนบาต สงสารไปได๒" ดงน เพราะเหตนน บณฑตผปฏบตเพอเกอกล และเพอความสขแกตนกด แกผอนกด พงละกจเศษ ๆ เสยแลว จะไดความหยงลงมนในประเภทแหงปจจยาการ อนลกน ดวยประการใด กพงเปนผมสต ประกอบเนอง ๆ ดวยประการนนเทอญ บรเฉทท ๑๗ ชอปญญาภมนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน ๑. คณคณกชาต ในมหาฎกาเปนกลกณฑก. . ทานผชาระบอกเชงอรรถไววา ในบาลและ อรรถกถาทงหลายลขตปาฐะนไวตาง ๆ กน ทานชอบในปาฐะวา 'กลาคณฑก.' ๒. ท. มหา. ๑๐/๖๕ ๓. ปาฐะพมพไวเปน ยถาคาธ คลาดเคลอน ทถกแยกเบน ยถา ตาธ ม เอว รบอยขางหลง

Documents

8 71+วิสุทธิมรรคแปล+ภาค+๓+ตอน+๑