90 Dakikada Kant - Paul Strathern

7/30/2019 90 Dakikada Kant - Paul Strathern

http://slidepdf.com/reader/full/90-dakikada-kant-paul-strathern 1/83

90 DAKİKADA KANT

PAUL STRATHERN



9 0 D a k i k a d a K a n tYeni Seri : 19

9 0 D a k i k a d a F i l o z o f l a r a

A l m a n c a ' d a n Ç e v ir e n : M e h m e t U k ş u l( K a t k ı l a r ı n d a n d o l a y ı O r u ç A r u o b a ' y a

t e ş e k k ü r e d e r i m . )

T a n ı t ı m a m a ç l ı k ı s a a l ı n t ı l a r d ı ş ı n d a y a y ı n c ı n ı nyaz ı l ı izn i o lmaks ız ın h içb i r yo l la çoğa l t ı lamaz .

© G e n d a ş A . Ş .

B i r i n c i B a s ı mO c a k 1 9 9 8

ISBN 975 -7809 -33 -0

D i r e k t ö rH a s a n Ö z t o p r a k

E d i t ö rA d n a n Ö z e r

K a p a k T a s a r ı m ıM u r a t B o z k u r t

Dizg iEra (512 36 76)

K a p a k v e İ ç B a s k ıK a y a M a t b a c ı l ı k

Ci l tİ t i m a t M ü c e l l i t h a n e s i

G e n d a ş A .Ş .Ç a t a l ç e ş m e S k . N o : 1 9 C a ğ a l o ğ l u - İ s t a n b u l

Tel-Fax: (0212) 520 82 12 - 527 10 20



Ö n s ö z

Bir çoğuna göre Kant , P la ton 'dan

bu yana yaşamış en büyük f i lozof tur .

Ne yazık ki Kant felsefe sahnesine ol

dukça uygunsuz b i r zamanda ç ık t ı .Önceki yüz yı l boyunca İngil iz empi

r is t le r - Locke, B erk eley ve H u m e -

in sa n la r ı n o z a m a n a dek felsefe ola

r ak ad land ı rd ık la r ı ş ey i s i s t emat ikolarak tahr ip e t t i ler . Locke 'un iddi

as ına göre b i lg in in tek b i r kaynağı

vard ı r : Deneyim. Berke ley bu varsa

y ımı gü lünç lüğe varana dek ge l i ş t i rd ive son o larak da Hume ger iye ka lanı

n ı şüpheci l iğ in enkazı ha l ine ge t i rd i .

P la ton 'dan bu yana yaşamış "en

büyük felsef i akı l" sahneye çıkt ığında

3



felsefeden geriye pek bir şey kalma

mış t ı . Öyleyse Kant ne yapmal ıydı?

A y d ı n l a n m a

Aydınlanma "insanın, suçlusu ol

duğu suskunluğundan çıkışıdır".

4



K a n t - H a y a t ı v e E s e r l e r i

Bir i ş in o lanaksız l ığ ı , k imsenin o

i şe ka lk ı şmayacağ ı an lamına ge lmez .

Kant , o lanaksız o lanı sadece dene

me k l e k a l ma d ı , b a şa rd ı d a . Hu me ,

fe lsefeyi ve bununla beraber metaf i

z ik b i r s i s t em yara tab i lmen in o lana

ğ ın ı yok e t t ik ten sonra , Kant metaf i

z ik s i s t emle r in en mükemmel in i ya r a t t ı .

K a n t 'm a ma c ı H u m e 'u n i d d ia l ar ı

n ı çü rü tm ek t i . N e va r k i H um e 'un sa

dece İn sa n Ak lı Ü ze r ine A ra ş t ı rm a la rad l ı e se r in i okumuş tu . Hume 'un da

h a önce yazd ığ ı İn sa n Doğas ı Ü zer ine

bi r İnce leme 'y i de okumuş ve Hu

me 'un bu e se rde daha de r in l emes ine

5



değindiği şüpheci l iğ i hakkında bi lg i

sahibi olsaydı belki de bir s is tem ya

ra tmazd ı . Ama bu çok üzücü o lu rdu ,

çünkü yara tmasayd ı 19 . yüzy ı l ın Al man felsefe profesörleri işsiz kalacak

t ı .

Kant 'm s i s t emi Newton 'un ye r

ç e k i m i k a n u n u n a b e n z e r . S o r u n u n

n iha i çözümünü o r t aya koymasa da ,

y i n e d e g ü n ü m ü zü n d ü n y a g ö r ü şü n ü

y a n s ı t m a k t a d ı r . D ü n y a y a K a n t ' ı n

gözler iy le bakarsak, yanl ış b i r şeyler

yapma ih t imal i çok düşük tü r . Hu-

me'un felsefesi özünde bir basi t leşt i r

medi r : Fe lsef i pozisyonumuzu tekbenci l iğ in ("Deneyim her zaman be

n im deney imimdi r ve bundan do lay ı

da be n im ötem de hiçbir şey v a r deği l

dir .") çıplak kayal ıklar ına indirgiyor .Dü şü n ce l e r i n d e y an ı l g ı n ı n a l d a t ı c ı



k u m u n u k u l l a n a n K a n t , m u h t e ş e m

bi r kum ka les i ya ra t t ı . Öy le muh te

şem ki , insan böyles i b i r kaleyi inşaa

etm ek için tü m yaz ta t i l in i , e linde ko

va ve kürek, saadet iç inde geçirebi l i r .

K a n t ' m y a ş a m ı h a k k ı n d a n e d ü

şünmemiz gerek t iğ in i doğrusu pek

bi lmiyoruz. Asl ında (kafas ının iç inde

k i har iç ) pek de b i r yaşam sürdüğü

söylenemez. İ lginç olabilecek hiçbir

ş ey y a ş am ad ı . Bu n a r ağ m en o ld u k ça

tekdüze o lan yaşamın ın be t imlen i ş is ıkıc ı o lmak zorunda deği l - Kant 'm

çağdaş ı Kazanova veya , bundan k ı sa

b i r sü re önce , Hemingway b ize bunu

k an ı t l ad ı .I m m a n u e l K a n t 2 2 N i s a n

1724 'de, b i r z a m a n la r b i r A lm an eya

le t i o lan Doğu Prusya 'n ın taş ra ken t i

Königsberg ' te dünyaya geldi . Söylen-

7



t i l e re göre Kant ' ın a i les i o ta r ih ten

yaklaş ık bi r yüzyı l önce İskoçya 'dan

göçm üş . Bu du ru m d a 17. yüzyı lda ya

şam ış ü n lü İ skoç vaazc ı A ndrew C an ti le bir akrabalık söz köftusu olabil ir .

Andrew Can t zaman ında İng i l i zce

"cant" (boş gevezel ikler) kel imesinin

b i r t e m s i l c i s i o l a r a k g ö r ü l ü r m ü ş ;

özel l ik le de anla tmak is tediği şeyler i

sank i yüksek düzeyde Çince konuşu

yormuş gibi i fade e tmesinden dolayı .

B u d u r u m , I m m a n u e l K a n t ' t a d a h a

da aşır ı bir şeki lde or taya çıkan ve aileden ge len ka l ı t sa l b i r has ta l ık .

K a n t d o ğ d u ğ u n d a a n a y u r t t o p

r a k l a r ı n d a n u z a k t a k a l a n D o ğ u P r u s

ya , nü fusun ya r ı s ı n ın ö lümüne ma lo lan sav aş ve veb an ın y a r a t t ığ ı t a h r i

ba t ın ya ra la r ın ı sa rmaya ça l ı ş ıyordu .

Kant ' ın çocukluğu faki r ama d indar

8



bir o r t a m d a geçti . B ab as ı eyerc iydi ve

espir i l i b i r üs lupla , hem evde hem

iş inde kemer le r in her geçen gün b i

raz daha faz la s ık ı lmas ı gerekt iğ in i

ifade ede rdi . K a n t 'm an n es i h iç eği

t im görmedi ama onun doğas ından

gelen bir zekâya sahip olduğu söyle

nir .Filozofun baba evinde ölçülü bir

p ie t izm* hakimdi ve Kant sekiz ya

ş ından, on sekiz yaşma dek Königs-

berg 'deki pie t is t Col legium Frider ic i -anum 'da okudu . B i tmek b i lmez d in

ders ler i o lağanüstü zeki ve bi lgiye aç

olan genç Kant iç in kısa sürede çeki l

mez hale geldi . Kil iseye karşı besledi-

*Pietizm: 17. ve 18. yy.'da Protestanlar arasın-

da, aklı ön plana çıkaranlarla; Ortodoks kilisesine

karşı yürekten dindarlığı ve aktif insan sevgisini

savunan inanç akımı.(Ç.n.)

9



ği i s t eks iz l ik haya t ın ın sonuna dek

sürdü . (Kant reş i t yaşa e rd iğ inde pa

zar günle r i k i l i seye g i tmekten tama

m en vazgeçt i) . A ncak K an t , p ie t i s tdünya görüşünü , yan i p i e t i zmin az

şeyle ye t inme, bas i t ama ah lak i b i r

yaşam sürme i lkes in i , haya t ın ın so

n u n a d e k k o r u d u .1737 'de K an t ' ın a n n es i ö ldü ve k i

l i sen in fak i r l e re sunduğu b i r h izmet

olarak ücre ts iz b i r cenaze töreniyle

gömüldü. Dör t y ı l sonra Kant , Königsberg Ünivers i tes i 'ne i lahiya t öğ

rencis i o larak kabul edi ld i . Baş lan

g ı ç t a t a m a m i y l e p i e t i s t c e m a a t i n

kendis ine sağ lad ığ ı pa rasa l des teğe

muhtaç t ı . Daha sonra geç imin i de r s

le r i zay ı f o lan s ın ı f a rkadaş la r ına

özel ders vererek de sağladı . Kant b i r

sü re sonra i l ah iya t t an s ık ı lmaya baş -

10





parak sağladı . Bel ir l i bir süre iç in

K ont ve K on tes K eyser ling 'in m al ika

ne sin de ça l ış t ı. Bu a r is to k ra t a i le da- »

ha sonra lar ı sözde f i lozof HermannKeyser l ing ' i or taya ç ıkardı . Keyser

l ing ' in yapıc ı ama ya lancı görüşler i I .

Dünya S a va ş ı son r a s ında a r i s tok r a t

madamlar iç in uygun b i r t e se l l i o ldu .Ka n t ne z a m a n b i r a z pa r a a r t t ı r -

sa de rha l muhtaç k ız ka rdeş le r ine

gönder i rd i . Bu a l ı şkanl ığ ın ı haya t ı

n ın sonuna de k sü r dü r dü . Anc a k bupa r a sa l ya r d ım la r a r a ğm e n k ı z ka r

deş le r iy le hemen hemen h iç görüşme

di. Bunun, söylen t i le re göre , Kant 'm

bir k ibar l ık budalas ı o lmasıyla deği l ,d a h a çok kiş i l iğinin, i ler leyen y aş a- '

mında çok baskın o lan doğal ka t ı l ığ ı

ve ciddiyetiyle ilgisi var.

Tahmin le r in aks ine Kan t , zeng in

12



ai le ler in evinde özel öğretmen olarak

ça l ı şmak tan hoş l anmaya baş l ad ı . Ne

var k i görünüşü b i raz gar ip t i . Kan t

yaklaşık 1,57 m. boyunda ve iskelet ihaf i f ten çarpık b i r adamdı . Bunun so

nucunda so l omuzu b i raz sark ık ve

sağ omuz kemiği a rkadan b i raz ç ık ık

durmaktaydı . Kafas ın ı i se öne doğruhaf i f eğ ik tu tard ı . Vasa t ın a l t ındaki

giyim kuşamı ve metel iks iz hal iy le

Kön igsbe rg Ün ive r s i t e s i ' n in pa r l ak

s i m a l a r ı n d a n b i r i o l m a k t a n u z a k t ı .Kald ı k i bu ünivers i te kozmopol i t

z ü m r e n i n b u l u ş m a y e r l e r i n d e n b i r i

de say ı lmazdı . Ancak , i şveren i t a ra

f ından kibar bir özel öğretmen ünifor

mas ıy la kuşanmış ve a i len in öze l mi

sa f i r l e r i a r a s ına ka r ı şma konusunda

cesare t lendi r i lmiş o lan Kant , k ı sa sü

rede ç içek açt ı . Gir işken bi r yapı , en-

13



t e l l ek tüe l b i r özgüven kazandı ; ha t ı r ı

sayı l ı r b i r i skambil ve bi lardo oyun

cusu oldu. Ai le yaz aylar ında kırsal

kes imdeki yaz l ık la r ına yer leş t iğ indeKant onlara eş l ik e t t i ve böylece Kö-

n i g s b e r g ' t e n e l l i k i l o m e t r e k a d a r

uzak laş t ı . (Doğduğu ken t in c ivar ın

dan daha uzağa haya t ı boyunca h i çgidemedi.) Ama görecel i ş ık olan bu

süreç sadece bir ara oyun idi .

1755 'de , 31 ya ş ın da yk en , p ie t i s t

b i r ya rd ımsever in ka tk ı l a r ı s ayes in

de K önigsberg Ü nivers i t es i 'nd e n ih a

yet b i t i rme tez in i verebi ld i . Kant ' ın

erken b i r yaş ta mezun o lduğu pek

söylenemez, ama o doğası gereği za

ten faz las ıy la geç gel i şen b i r iydi .

Onun yaş ındayken tüm büyük f i l o

zoflar , onları daha sonra tarihe geçi

ren f iki r ler ini i fade etmeye başlamış-

14



la rd ı b i le . A ncak K an t ' ta , ge rçe kte n

özgün bir felsefenin gel iş imine dek

yi rmi y ı l ın daha geçmesi gerekiyor

du .Ar t ık söz leşmel i doçen t o la rak

ders ve reb i lmen in koşu l l a r ı ye r ine

gelmişt i . Kant bu görevini on beş yı l

boyunca sürdürdü ve bu a rada b i t mek b i lmez ça l ı şkanl ık serg i leyen,

bekâr b i r adam o la rak yaşad ı . Bu za

man süreci içers inde de ağır l ık l ı o la

rak matemat ik ve f iz ik ders ler i verd ive değ iş ik b i l imse l konularda maka

le le r yay ımlad ı . Konular a ras ında ya

nardağ lar , rüzgâr la r ın doğas ı , an t ro

polo j i , yer sars ın t ı la r ın ın nedenler i ,

a teş , d ü n y a n ı n y a ş l a n m a s ı v e h a t t a

gezegenler vard ı . Kant , güneş s i s te

mimizdek i gezegen ler in heps inde gü

nün b i r inde yer leş im olacağın ı ve gü-

15



neş ten en uzak o lan la r ın en zek i

o lan la r ı o r taya ç ıkaracak lar ın ı söy le

di. Kant ' ın kend i s in i en yak ın h i s se t

t iğ i konu felsefeydi . Düşünceler ini enkal ıcı şeki lde etki leyenler Leibniz ve

Newton 'un ak ı lc ı l ığ ı , Hume 'un şüp

hecil iği ve , şa şı la sı da olsa, R ou sse -

au 'nun duygu dünyas ı o ldu . Kant gen e l an l amd a k u ru b i r i n san o lmu ş

olabi l i r , ama Rousseau onun der ine

gömülü duygular ı üzer inde e tk i l i o l

du . Cidd i akademisyen kabuğu a l t ın

da g iz l i b i r romant iğ in kalb i a t ıyordu

- ki , bu daha sonra felsefesine de yan

sıdı.

Kant ' ın yaz ı üs lubu s ın ı r t an ı

mazlığı ve zor anlaşı l ı r l ığı i le bi l inir .

Buna rağmen de rs l e r i t am aks i o l

muş o lmal ı . Kısa boylu ve yamuk yu

muk b i r insan o lduğu iç in ders l ik tek i

16



kürsüsünden sadece b i r pe ruk i l e ku

şanmış keskin ve us lu hat l ı baş ı gö

rünüyordu . Ancak bu konuşan ka fa ,

etkileyici bir espiri , bilgi ve fikir kaynağ ı id i. D ers ler i ta m bi r ba şa r ıy d ı ve

Kan t k ı sa sü re son ra he r ye rde t an ı

nan b i r s ima o ldu . E lbe t te bunda b i

l imse l konular üzer indek i ça l ı şmalar ının da etkis i vardı . Coğrafya hak

k ı n d ak i meş h u r y az d e r s l e r i d a i ma

kalabal ık bi r d inleyici k i t les i taraf ın

dan iz len iyordu ; ün ivers i t e d ı ş ındangelenler b i le vard ı . Kant bu ders ler i

n i uzun y ı l l a r boyunca sü rdürdü ve

bu sayede f iziki coğrafyanın i lk aka

d emi k ö ğ re t men i u n v an ı n ı k azan d ı .

Bu n a r ağ men h ay a t ı b o y u n ca b i r d ağ

veya deniz görmedi (ne de olsa deniz

kıy ıs ı yaklaş ık o tuz k i lometre mesa

fedeydi) . K an t ' ın ca nl ı ve gerçekçi a n -

17



l a t ımı , de rs le r inde bahse t t iğ i ve Ba l -

t ık Deniz i 'nden taş ra kent i Königs

berg^ doğru buz gibi s i s le r in yayı ld ı

ğ ı uzun kış geceler inde as la sönmeyen b i r coşkuyla okuduğu ve düşün

düğ ü o m uh t e ş e m ya b a nc ı ü l ke le r e

haya t ve r iyordu .

Kant fe lsefe ders ler i de vermeyebaş l amış t ı . E t iğ in ve b i lg i kuramın ın

v e r i m s i z t o p r a k l a r ı n ı a r ş ı n l a m a s ı ,

man t ığ ın ku tup da i re s i ö t e s inde do

laşması ve metaf iz ik gibi , uygar ol

m a y a n a l a n l a r a k a d a r i l e r l e m e s i

( h a t t a h a y a t t a k a l a r a k b u a l a n l a r d a n

ger i dönmes i ve on la rdan bahse tme

si) uz u n sü rm edi . A rad a d ah a b i r u l a

ş ı labi l i r o lan konular da ka leme a ldı :Hava i f i şek sana t ı , a sker i savunma

ve kosmolo j i . Buna rağmen Kant 'm

Königsberg Ünivers i tes i 'nde profesör

18



olma ta lebi ik i kere reddedi ld i . Ne

denler i pek be l l i o lmamakla beraber ,

baz ı a raş t ı rmac ı la r be l i r l i b i r t a ş ra

z ihn iye t in i so r um lu tu tm a ç a ba sm -dalar.j> B el k i d e p e k se v ilm iy o rd u ,

heps i bu . Her neyse ; Kant Königs

berg ' ! çok seviyordu. Zira kendisine

Ber l in Ünivers i tes i 'n in saygın ş i i r sana t ı kürsüsü tek l i f ed i ld iğ inde Kant

bu tekl i f i ger i çevirdi . Böylece

Kant 'm Ş i i r Sana t ın ın E leş t i r i s i ' n i

o k u m a z e v k i n d e n m a h r u m k a l d ı k .

Ka n t ' m ka r m a ş ık ya z ı ü s lubu göz

önünde bu lunduru lu r sa bu e se r , h iç

şüphe yok , dada izmin* s tanda r t k i

t a p l a r ında n b i r i o lu r du .

1770 ' de Kön igsbe r g Ün ive r s i t e s i

f ikr ini değişt i rerek Kant ' ı mantık ve

*Dadaizm: 1916'dan sonra gelişen, sanatta mut

lak anlamsızlığı ve akıl dişiliği savunan akım.(Ç.n.)

19



m e t a f i z i k p r o f e s ö r ü o l a r a k a t a d ı .

Kant k ı rk yed i yaş ındaydı ve Alman

felsefesinde ağır basan Leibniz i le

onun akı lc ı öğrenci le r inden Chr i s t ianWolffun düşünceler ine gün geçt ikçe

daha e leş t i r e l bakar o lmuş tu . Sonra

b i r gün , Hume okurken , b i rdenb i r e

der in b i r u y k ud an u ya nd ı . B i r an iç in

kafas ında ş imşek le r çak t ı ve Kant ,

Hume 'un , metaf iz iğ i yok e tmekle teh

di t eden yıkıc ı şüpheci l iğ ine yanı t ve

rebi lecek bi r s i s temin olanakl ı l ığ ını

gördü .Takip eden on bi r y ı l boyunca

Kant h içb i r şey yay ımlamadı ve ken

dis ini tamamen fe lsefes i üzer inde ça

l ı şmaya adad ı . Kant za ten ru t in b i rh a y a t s ü r ü y o r d u a m a ş i m d i ş a ş m a z

ve dak ik o lan gün lük program ak ı ş ı

e fsane leş iyordu. Heinr ich Heine 'n in

'- ': / -



sözler iy le anla tmak gereki rse : "Ya

t a k t a n ka l kma k , ka hve i ç me k , ya z

ma k , okuma k , ye me k ye me k , yü rü

yüş yapmak: Her ş ey in kes in b i r s a a t i va rd ı ve Immanuel Kant gr i ceke

t i ve e l inde ince İspanyol değneğiyle

kapı önüne ç ık ıp , günümüzde F i lozof

Y olu o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n ı h l a m u rağaç la r ıy l a kap l ı bu lva rda yürüyüşe

ç ık t ığ ında , komşu la r s aa t in üç buçuk

olduğunu b i l i r l e rd i . B i r yukar ı b i r

aşağ ı bu lvar üzer inde tam sek iz kezgidip ge l i rd i , üs te l ik her mevs imde.

Hava kapa l ı veya bulu t lu o lup da

yağmur yağacak g ib i o lduğunda , h i z

metç is i , yaş l ı Lampe 'y i , kolunun a l

t ında uzun b i r şemsiye , ü rkek b i r en

d i ş e y l e K a n t ' ı n a rka s ı nda n koş t u ru r

ken görür le rd i . "

Söylen t iye göre Kant bu ru t in

21



akış ı sadece tek b i r kere , o da ünlü

bir vesi leyle, bozdu. Söz konusu olay;

o gün Rousseau 'nun Emi le ' in i oku

yordu. Ki tap onu öyles ine büyülemişt i k i , ok uyu p b i t i r m ek iç in g ün lük yü

rüyüşünü ip t a l e t t i . Kan t ' a gün lük

a l ı şkan l ığ ın ı unu t tu rab i l en t ek şey

Ro u s s eau ' n u n ro man t i k a l g ı d ü n y a sıyla i lgil i i t irafları oldu. Ne var ki ,

Kan t 'm an l ık duygu t a şk ın l ık l a r ı ha

ya t boyu sürecek a l ı şkan l ık la r kazan

dırabi lecek bir ç ıkış yapması iç in yeter l i o lmadı .

K an t o za m an l a rd a ak l ı n d an ik i

kez evli l iği geçirdi , ancak evlenip ev

l enm em e ko nu su nd a o k a d a r ince e le y ip s ık dokuyordu k i , sonunda hanı

mefendi lerden b i r i , b i r başkas ıy la ev

lendi , d iğer i de Königsberg ' ten taş ın

d ı g i t t i . Ama Kant ' ın , Rousseau 'ya

20



olan ha yra nl ığ ı sadece teor ik o lm akla

ka lmadı . Sonrak i y ı l l a rda , F rans ız

Devr imi 'n in pa t l ak ve rmes iy le Rous-

seau 'nun pek çok f ikr i meyve vermeye ba ş lad ığ ınd a , K an t sev inc inden

ağ lad ı - P ru sy a 'n ın a ş ı r ı m uh afaza

kâ r v i l aye t başken t inde eş ine pek

ra s t l anmayan ve Kön igsbe rg Ün ive r s i t e s i n i n ö ğ r e t i m k a d r o s u a r a s ı n d a

m uh tem e len sadece K an t 'm göste r

diği bir tepkiydi bu.

1781 'de K an t n ih ay e t Saf A kl ınEleş t i r i s i 'n i (Arı Usun Eleş t i r i s i o la

rak da çevrildi ve çevriliyor. Ç.n.) ya

y ımladı . Bu k i tap çoğunluk ta ra f ın

dan en par lak eser i o la rak kabul ed i lir. A m a zam an ın d a h er k es öyle dü

ş ü n m ü y o r d u . K a n t a r k a d a ş ı H e r t z ' e

ese r in in b i r kop yas ın ı g önd erd iğ inde ,

H e r t z k i t a b ı y a r ı y a k a d a r o k u n m u ş

23



şeki lde ger i pos ta ladı . Her tz , k i tab ı

sonuna kadar okusaydı , ak l ın ı oyna t

ma tehl ikesiyle c iddi bi r b içimde kar

ş ı k a rş ıy a gelm iş olabileceğini iddiae t t i . Aynı şeyi s iz in de hissetmeniz

mü mk ü n e l b e t t e . K an t , Sa f A k l ı n

E leşt i r is i 'nd e bi linçli o la ra k pekçok

i lg inç a rgüman ve somut ö rnek ku l l a n m a k t a n v a z g e ç t i , ç ü n k ü e s e r i n

çok kapsaml ı o lmas ın ı i s t emiyordu .

Buna rağmen 856 say fadan o luşu r ve

bu sayfaların çoğu şöyle: ( . .) apodik-t ik önerme ase r to r ik o l an ın ı an lama

yet i s in in bu yasalar ı yoluyla ve dola

y ıs ıy la a pr ior i savlanmış o larak dü

şü n ü r ve bu şek ilde m an t ık sa l zo runluluklar di le get ir i r ."

En güzel çevir is i dahi sadece ku

l ak la rda ya ra t t ı ğ ı me lod iye an laml ı :

"La proposizione apodit t ica conepisce

24



i l gu id iz io asser tor io de terminato se-

condo queste*x l egge de l l ' i n t e l l e t to

str es so e, pe r con sequ enz a,com e affir-

mativo a pr ior i ; ed esprime cosi . . ."Her tz ' i n ya r ıya kadar dayanab i lmiş

o lmas ı ve ak l ın ı y i t i rmekten daha k i

t ab ın baş la r ından i t iba ren end i şe e t

memes i b i r mucize as l ında .A m a bu s iz i, K an t ' ın y ar a t t ığ ı s is

t em in h a r ik a l ı ğ ı k o n u s u n d a ş ü p h ey e

düşürmemel i . Kant meta f iz iğe lay ık

olduğu önemi iade e tme gayre t iy lehareke t e t t i . Hume ve d iğer empi r i s t -

ler le , insan ın doğuş tan b i r t ak ım f i

k i r l e r e s ah ip o lamayacağ ı konusunda

hemf ik i rd i . Ancak sah ip o lduğumuzbi lg i ler in deneyimlere dayandığ ı şek

l indek i idd iaya ka t ı lmıyordu . Empi

r i s t le r b i lg in in deneyimi esas a lmas ı

g e r e k t i ğ i n i d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . K a n t

25



tümceyi te rs ine çevi re rek , tüm dene

yimler imizin bi lgiyi esas a lması ge

rekt iğ in i söyledi . Kant ' a göre zaman

ve mekân özne l görüş le rd i r ve dünyayı a lgı layış biç imim izdir ler . Z am an ve

m e k â n b i r b a k ı m a ç ı k a r t a m a d ı ğ ı m ı z

ve o o lmadan deney imle r imiz in b i r

anlam teşki l e tmediği b i r göz lüktür .Ancak deney imle r imiz i an lamaya ya

rayan t ek özne l e l ement le r zaman ve

mekân değ i l .

Kant , ak l ımız deney imden bağ ımsız olarak ça l ışma yet is ine de sahip

olduğundan, fark edebi leceğimiz de

ğiş ik kategori ler in (Kant böyle i s im

lendi rmeyi yeğledi ) mevcut o lduğunuiddia e t t i . Bu kategori ler n i te l ik , n i

celik ve i l işkidir . Bunlar da, t ıpkı çı

kar tamadığımız b i r göz lük g ib id i r le r .

Dünyayı ni te l ik , n ice l ik v .b . kavram-

26



la r dahi l inde görebi l i r iz ancak. Ama

b u r n u m u z u n ü z e r i n d e k ö k s a l m ı ş b u

gözlük nedeniyle dünyayı sadece gö

rüngüler şekl inde a lg ı layabi l i r iz . Bug ö r ü n g ü l e r i y a r a t a n v e y a t a ş ı y a n

gerçek ha l l i şey le r i , yan i Noumena*

ve ya ha k ik i ge r ç e ğ i , a lg ı l a m a m ız

m üm kün de ğ i ld i r .B i r i s i bu düşünce konusunda şöy

le dedi : "Sadece hayat ında gerçek bi r

dağı görmemiş b i r insan, e t ra f ımız ı

sa ran mekân ın ge rçek te va r o lmay ıp ,sadece a lgı aygı t ımızın bir parçası ol

duğunu düşünebi l i r . " Üs te l ik sağ l ık l ı

insan akl ı bu sözü doğrulama eği l i

mindedi r . Ama Kant ' a yöne l ik bu tür

*Noum an (Yun.): "D üşün ülen şey."Felsefi: 1-Gözle görülenlere karşılık, tin ile fark edilen(Platon).2- Salt düşünülen şey, objektif olarak gerçek olmayan,nesnesi olmayan kavram (Kant).

27



aptal i t i razların fe lsefeyle bir i lgis i

yok elbet te . . .

Çoğul luk , nedense l l ik ve varo luş

g ib i kavramla r ı da i çe ren zaman vemekân ka tegor i l e r i sadece deney im

l e r imiz in yans ıma la r ı üze r ine uygu

l a n a b i l i r . D e n e y i m l e r i n d ı ş ı n d a k i

şey le r üze r ine uygula rsak , kend imiz i"ant inomilerin" , yani birbir iyle çel i

şen ama her bi r inin geçer l i l iğ i sa l t

e n t e l l e k t ü e l a r g ü m a n l a r s a y e s i n d e

i spa t l anab i l en idd i a l a r a ra s ında bu lu ruz . Kant bu sayede Tanr ı ' nm va r

l ığ ı (veya yokluğu) konusunda sa l t

d ü ş ü n m e e y l e m i n e d a y a n a n t ü m a r

gümanlar ı yok e t t i . Varoluş gibi b i rka tegor iy i empir ik o lmayan böyles i

b i r v a r l ı k ü z e r i n e u y g u l a y a m a y ı z ,

heps i bu .

Kant , yed i y ı l sonra kamuoyuna

28



sunduğu Pra t ik Ak l ın E leş t i r i s i ' nde

Tanr ı 'y ı t ekrar o r taya a t t ı . Bu eser

Kan t s i s t emin in e t ik bö lümüne adan

m ış t ı r ve ka te go r i l e r yer ine ka tego r ikemir k ip ler i kul lan ı lmış t ı r . Kategor i

lere benzer olarak bu kipler , e t ik dü

şün eylemimize, ona spesif ik bir içe

r ik vermeden çerçeve teşk i l eder ler .Örneğ in b i r inc i ka tegor ik emir k ip i

(ke sin bu y ru k ) şöyledir : "Öyle eyle ki ,

i s t emi n i n d ay an ağ ı , ay n ı zaman d a

gene l geçer b i r yasama iç in p rens ipteşki l edebi l i r o lsun." Kant , b izler in

duygular ımızla deği l , görevler imizle

u y u ml u h a l d e h a rek e t e t memi z g e

rek t iğ ine inan ıyo rdu . Bu inan ç K an t ' ı

ne yaz ık k i , sonuç la r ına a ld ı rmaks ı -

z ın h içb i r zaman ya lan söy lememe

miz gerekt iği f ikr ine götürdü. Belki

g ü n ü n b i r i n d e t ü m s i s t eml e r d ü n y a -

29



ya yabanc ı bu tü r sonuç la ra va racak .

(Ama e t ik s i s temler o lmasa ve b iz ler

herhangi b i r değer yarg ı s ında bu lu

nab i lmek ten yoksun o l sak ha l imiz neolurdu!?)

On yı l sonra, 1790 'da, Kant dev

ese r in in üçüncü ve son bö lümünü ,

Yarg ı Gücünün Eleş t i r i s i ' n i yay ımladı. Bu eser hesap ta es te t ik yarg ıy ı ve

hat ta i lahiyat ı (ve daha pek çok şeyi)

konu ed in iyordu . Kant , sana t ın var

olabi lmesi iç in önce sa n a tç ın ın v ar olması gerekt iğ in i ve dünyanın güzel l i

ğ ine b a k a ra k iy i hu y lu b i r y ara t ı c ın ın

varl ığ ını görebi leceğimizi iddia e t

mektedi r . "Üstümdeki y ı ld ız l ı gökyü

zü ve iç imdeki ah lak yasas ı" Tanr ı 'y ı

görmeme neden o luyor . Bu dünyanın

b i r amaca h izmet e t t iğ in i kan ı t l aya

nlayız . Buna rağmen "sanki ed iyor-

30



m u ş g ib i d a v r a n m a k z o r u n d a y ı z .

Kant dünya üzer indek i kö tü lüğü , ç i r

k in l iğ i ve görünürde an lamsız o lan ı

inkâr e tmedi , ama yapıc ı o lan z ı t la -r ından çok daha değers iz o lduk lar ın ı

düşündü . Tak ip eden yüzy ı lda Scho

p en h au e r t am t e r s i n i s av u n acak t ı -

üs te l ik belk i de daha hakl ı o larak .Ama sonuç ta ne kö tümser , ne de

iy imser pozisyonu herhangi b i r şeki l

de kanı t layanlayız ; her ik i pozisyon

da k iş i se l ruh hal imize bağl ı o larakdoğru veya yanlış olabi l i r .

K an t b u a r ad a s a r s ı l maz ru t i n

l e r l e d o l u h a y a t ı n ı s ü r d ü r ü y o r d u .

(Kant ' ın ru t in haya ta o lan bağ ıml ı l ı

ğı, Kazanova 'nm sonu ge lmez çapk ın

l ık lar ına ve Hemingway ' in a lkole ve

ya büyükbaş hayvan av ına o l an ba

ğ ım l ı lık lar ına be nz er - tab i i çok d a h a

31



zarars ız olması har icinde.) Dolayıs ıy

la Königsberg halk ı , Kant öğle sonra

s ı yü rüyüşüne ç ık t ığ ında saa t in t am

üç buçuk o lduğundan emin o lmayadevam edebi l i rd i .

Kant 'm, zamanın sadece görece l i

olduğu ve gerçe kle hiç bir ilg is i b u lu n

mad ığ ı ş ek l i n d ek i d ü şü n ces i o n u n

Do ğ u P ru sy a 'd a y aşamış o lmas ın d an

kaynaklan ıyor o lab i l i r . Doğu Prusya

o t a r ih le rde ba t ıdan ve güneyden Po

lonya i le çevri l iydi . Polonya'da saat

ler ; Doğu Prusya 'ya göre bir saat i ler iydi . Doğu s ınır ının ötesinde Avru

pa 'n ın ger i ka lan k ı smın ı en az b i r

haf ta ger iden tak ip eden Rusya var

dı. Doğu Prusya i l e ayn ı zamana sah ip o lan halk , yani Almanlar , Polon

ya 'n ın bat ıs ında , ik i s ın ı r ö tede yaş ı

yordu .

32



Kant Pr inzess in -S t rasse 'de , 1893

yı l ında yıkı lan bi r evde yaşıyordu.

Yaşl ı ve söylenerek iş yapan Lampe

ona h izmet ed iyordu . Bu a rada Kantda Lampe 'ye söy len i r dururdu . Her

şeyin kendine göre bir yapı l ış ve edi

l iş b iç im i v ard ı ( t ıpkı K aza no va 'da ve

Hemingway 'de o lduğu g ib i ) . Ha t t aLampe, akşamlar ı e fendis in in k ıyafe

t in i ç ıka rmas ına ya rd ım ederken be

l i r l i b i r s ı rayı takip e tmek zorunday

dı. K a n t y a t a ğ a y a t a r k e n k a f a s ı n ayaz aylar ında bi r , k ış aylar ında ise

iki adet gecel ik külahı takardı , z i ra

uzak o lmayan Bal t ık Deniz i dondu

ğunda Königsberg geceler i çok soğukolabi l iyordu.

Lampe 'n in ruh sağl ığ ı Kant iç in

çok önemliydi - pimpirik bir ev zal i

minden başka ne beklenebi l i rd i k i?

33



Örneğin, Pratik Aklın Eleştirisi 'ndeTanrı 'yı tekrar canlandırmasının teknedeninin, Lampe'ye tekrar inanabi

leceği bir şey sunmak olduğunu açıkladı. Görünüşe göre Lam pe bunu pektakdir etmedi: Elimizde Lampe'nin,Kant 'a bundan dolayı şükran duyduğuna dair tek bir kanıt bile yok.

Kant, çoraplarının kaymasını bir filozofa özgü biçimde önlüyordu. BelkiLampe'nin bu konudaki fikrini tahmin etmek diğerinden daha kolayolur. Kant çoraplarını, pantolon ceplerinden geçen ve cep içlerinde bulunan birer kutunun içindeki yaylarabağlı olan bağcıklarla sabitleştirirdi.(İnanılmaz gibi, ama bu bilgi birbi

rinden bağımsız iki kaynak tarafından doğrulandı. Kaynaklardan biribunun Kant'm eyerci olan babasıyla

34



bir i lgisi olabileceğine dikkat çek

mektedir . Psikologlar , d ikkat!)

İ lg inç ve ya ra t ıc ı düşü ne b i len pe k

çok insan g ib i Kant da has ta l ık has tas ıyd ı . Bu a l an d a öy lesine u zm a n b i

r iydi ki , b i r hastal ığı o lduğu şekl inde

tesp i t t e bu lunan t ek k i ş i kend i s iyd i .

İskele t i b i raz çarp ık o lan bu küçük veçe l ims iz adamın haya t ı boyunca h iç

h a s t a l a n m a d ı ğ ı k a n ı t l a n m ı ş t ı r . N e

var k i , has ta l ık has tas ı damar ı onu

en i n ce ay r ın t ı s ı n a k ad a r d ü şü n ü l müş t i t i z b i r yaşam sürmeye sevk e t

t i : Saf v e p ra t i k y aşam k u ra l l a r ı n ın

bir e leş t i r is i adeta . Kant , özel l ik le de

soğuk hava la rda yü rüyüşe ç ık t ığ ın

d a , s ad ece b u rn u n d an n e fe s a lma

al ı şkan l ığ ına sah ip t i . Demek k i , k ı ş

v e b a h a r ay l a r ı n d a so k ak t a b i ri s i

Kan t ' a b i r so ru so rduğunda , so ruyu

35



ya n ı t l a ya mı yo rdu . R oma t i z ma l ha s

ta l ık lara neden olabi lecek enfeks i

yonlardan çekindiği iç in ağızmı aç

mayı r edded iyordu .Kan t , e l e ş t i r i l e r in in yay ımlan ı -

ş m d a ç o k ş a n s l ı y d ı . O z a m a n l a r

Prusya 'da , as l ında Prusya 'n ın öze l

l ik le r inden b i r i o lmayan o lağandış ıhoş gö rü l ü b i r s i ya s i i k l i m va rd ı .

Kant 'm, ese r le r in i Avrupa 'n ın b i rçok

ba ş ka ü l ke s i nde ya y ı ml a ma ş a ns ı na

sahip olabi l i r miydi , oras ı şüphel idi r .B u n u ta k d i r e tm es in i b i ld i ve Saf Ak

l ın Eleş t i r is i 'n i Kral Fr iedr ich ' in (Bü

yük) Kül tür Bakanı o lan Zedl i tz 'e i t

haf e t t i . Dışa yönel ik o larak Kant ,

renks iz b i r t a ş ra profesörünün o lma

s ı gerekt iği gibi , kral ına bağl ı bi r

adamdı . Ama yüreğ inde b i r devr im

c iydi . Büyük Fr iedr ich ' in sa ray ında

36



dolanan fransız fi lozofları hor görü

yordu. Felsefenin "Trai te de l ' as thme

et de la dyssenterie"* ve "Reflexions

phi losophiques sur Toriğine des ani-maux"** g ib i zamans ız k las ik ler in i

ka leme a lan ve bazen Doktor Fum

Ho-Ham Çince t akma ad ıy l a yazan

Lamet t r i e , Kan t 'm kend i s ine o çevre den düşman be l led iğ i k i ş i l e rden b i

r iydi . Söylenene göre Lamet t r ie Al

man sa ray hek imle r ine haz ıms ı z l ı k

a lan ında be l i r l i b i r fenomeni kanı t l a

mak istediği için yediği koca bir por

s iyon sü lün ezmes inden sonra p le-

zanter iden öldü. (Kader in c i lves i : Ra

kibi Kant 'm ölüm hikâyesi de fazla

kaçırdığı lezzet l i yiyecekler le başla-

* "Astım ve Dizanteri Üzerine inceleme".

** "Hayvanların Orjinleri Üzerine Filozofîk Dü

şünceler" (Fr. Ç.n.)

37



yacakt ı . ) Büyük Fr iedr ich 1786 'da ö l

dü ve Fr iedr ich IL Wilhelm tahta ç ık

t ı . Bu olay Kant için hiç de iyi bir ge

l işme değildi . Koyu bir piet is t olanWöl le r Kül tü r Bakan l ığ ı 'n ı devra ld ı

ve Kant felsefeyi "kutsal ki tabı çar

p ı tmak ve sayg ın l ığ ın ı yok e tmek"

i ç in k ö tü y e k u l l an mak la su ç l an d ı .Bakan l ık tan b i r i s i Saf Akl ın E leş t i r i -

s i 'n i okumayı ve ince lemeyi başarmış

ve Kan t 'm bu ese rde Tanr ı ' nm var l ı

ğ ına yöne l ik tüm kan ı t l a r ı i nkâ r e t t i

ğ in i bu lgu lamış t ı .

Kant , d inse l konularda ders ver

m e m e k v e k i t a p y a z m a m a k t a a h h ü

d ü n d e b u lu n mak zo ru n d a b ı r ak ı l d ı .

Ayn ı zamanda Kön igsberg Ün ivers i -

tes i 'n in Felsefe ve İ lah iyat Fakül te-

s i 'ne bağl ı tüm profesörler i de ders le

r inde veya yay ımla r ında Kan t 'm d in -

38



se l öğre t i l e r inden bahse tmemeyi ve

ha t t a on la ra değ inmemeyi b i l e b i r

prus t i t iz l iğ i i le teyi t e tmek zorunda

bırakl ıd ı lar . Kant , kra la yazdığı b i rmek tup t a bu t a l ima ta uyma sözü ve r

di. Tüm öğre t im üyeler i de aynıs ın ı

yapt ı : Tam da, gerçeğin ve ahlaki i l

ke ler in b i rb i r le r ine sağdık ik i müt te f ik o lduğu umulan fakül te le rde bu

durum akademik ko rkak l ığ ın en i y i

örn ek ler ind en b i r i - üs te l ik da h a son

rak i t a r i h l e rde bu du rumun b i r d i z i

etkis i de oldu.

1797 y ı l ında kra l ö ldü ve Kant

verdiği sözün ar t ık geçer l i o lmadığı

f i k r i ne va ra rak konuya t ek ra r ve t a

ze b i r ener j iy le eği ld i . Kant zaman

zaman pek i lg i görmeyen b i r i o lmuş

olab i l i r (daha doğrusu hayat ı boyun

ca p ek ilg i görm edi) am a B ay H içkim -

39



se olmak gibi bir niyet i de yoktu.

Haya t ın ın son on y ı l ı süres ince

Kant kend i s in i h içb i r zaman b i t i r e

mediği dev bir felsefî eserin yazımınaadad ı . Daha e rken dönemle rde yaz

d ık l a r ın ın a ks ine bu e se r n iha ye t

okunamaz b i r yaz ı t t ı . Baz ı uzmanla r

cesare t göstererek ve akı l sağl ık lar ın ıdüşünm e de n A lm a n m e ta f i z iğ in in bu

H i m a l a y a ' s m a t ı r m a n m a y a ç a l ı ş t ı -

larsa da , bir süre sonra nefes nefese

kalmış ve kendi le r in i i fade edebi lme

ye t i s inden kopmuş o la rak ger iye dön

mek zorunda ka ld ı l a r .

Kan t 'm t inse l çöküşü üzücüydü .

Büyük t inse l ye t i s i onu yavaş yavaş

te rk e t t i . Kant 'm ev ine konuk o lan azsayıdaki a rkadaşı ve sevdiği öğrenci

le r i onun giderek bulanan akı l sağl ı

ğ ın ın sess iz tanıklar ı o ldular . Arka-

40



daş ı Was iansk i , Kan t l a i lg i l enmeye

ve onunla b i r l ik te gezin t i le re ç ıkma

ya baş ladı . 8 Ekim 1803 'de Kant ha

ya t ında i lk kez has ta land ı . Sevdiğ i"İngil iz peynir i"nden fazlaca yedik

ten sonra hafif bir felç geçirdi. Kant,

ak ı l s ağ l ı ğ ın ın g id e r ek b o zu ld u ğ u

dö rt ay so n u n d a, 12 Ş u b a t 1804 'de öldü . Son sözü şöyleydi: "İyidir". K ate d

ra l in kuzey cephes indeki Profesör ler

M eza r l ı ğ ı ' n a g ö m ü ld ü . M eza r t a ş ı

üzer indeki yazı , h içbi r zaman aç ıkçasaymad ığ ı ama h iç kuşkusuz inand ı

ğı Tanrı 'ya olan bağlı l ığını i fade eden

sözler id i r :"Üzer inde düşündükçe ik i

şey ruhumu da ima yen i ve g ide rekar tan b i r hayranl ık ve saygı i le dol

duruyor : Üs tümdeki y ı ld ız l ı gökyüzü

ve iç imdeki ah lak yasas ı . "

41



Düşün Atö lyes i

Kant fe lsefes inin temel ini o luş tu

ran aşağıdaki bölüm Saf Akl ın Eleş t i

r is i (Kri t ik der re inen Vernunft) ' n in

Gi r i ş bö lümünden a l ınmış t ı r . Daha

ikinci tümce bi le biz lere eser in bütü

nü hakkında f ik i r ve r i r . Buna rağ

men kendin iz i zor layın ve ayağın ıza

takı lan i lk taş la r ı ger ide b ı rakın . As

l ında h içbi r şeye tak ı lmayan b i r t ini le karş ı karş ıya o lduğunuzu fa rk e t

meniz uzun sürmeyecek. (Bu tür en

gebe l i yo l l a r ı f az l a yo rucu bu lan

okur l a r k i t ap tak i son bö lümden baş layarak yolu d ikka t l ice te rs inden a l

mal ı ve t a ş l ı pa t ika la ra öy le da lma-

h.):

42



"Tüm bi lgimizin deneyim i le baş

lad ığ ı konusunda h içb i r kuşku yok;

z i ra b i lg i ye t i s i eğer duyular ımız ı

u y a r a r a k b i r y an d an k en d i li ğ in d ent a s a r ı m l a r y a r a t a n , d i ğ e r y a n d a n

b u n la r ı k a r ş ı l a ş t ı r m ak v e b ağ d aş t ı

r a r ak veya ay ı r a rak duyusa l i z l en im

le r in ham maddes in i nesne le r in de neyim adı ver i len bir b i lg is i hal ine

ge t i rmek iç in düşünme ye t i s i e tk in l i

ğ imiz i harekete geçi ren nesneler yo

luy la o lmasaydı , başka hangi yo l lauygulamaya geçi r i leb i l i rd i? Öyleyse

zamana göre iç imizde hiçbir b i lg i de

neyimden önce gelmez ve tüm bi lg i

deney imle baş la r .Ama tüm bi lg imiz in deneyim i le

b a ş l a m a s ı n a k a r ş ı n , b u n d a n t ü m ü

nün de deney imden doğduğu sonucu

çıkmaz. Çünkü pekâlâ o labi l i r k i de-

43



neyim bi lgimizin kendis i b i le iz lenim

ler yoluyla a ld ık lar ımızın ve kendi

b i lg i yet imizin (duyusal iz len imler in

y a ln ı zca v es i l e o lma la r ıy l a ) k en d iiç inden sağladık lar ın ın b i r b i leş imi

dir , ve o son eklentiyi o temel gereç

t en an cak u zu n a r a ş t ı rma la r so n u

cunda kazan ı lan d ikka t ve becer i yoluyla ayırdedebi l i r iz .

Öy leyse şu ; daha yak ından a raş t ı

r ı lmas ı gereken ve hemen i lk bak ış ta

y an ı t l an amay acak b i r so ru d u r : Den e

y imden ve g iderek tüm duyu iz len im

ler inden bağımsız bir b i lgi var mıdır?

Bu tür b i lg i a pr ior i o larak adlandır ı

l ı r ve kaynağını a poster ior i , yani de

neyimde, bulan empir ik (görgül) b i l giden ayırdedil ir .

Bu 'a pr ior i ' anlat ımı yine de yu

k a r ı d a k i s o r u n u n b ü t ü n a n l a m ı n ı

44



gösterebi lmek iç in yeter ince bel i rg in

değildir . Çünkü s ık s ık giderek empi-

r ik kaynak la rdan tü r e t i l en pek çok

bilgi açıs ından bi le onlara a pr ior i yetenekli olduğumuz veya olabi leceği

miz , çünkü onlar ı dolays ızca dene

yimden deği l ama genel geçer b i r ku

ra ld a n türe t t iğ im iz söylen ir - b i r kura l k i y ine de kendis in i deneyimden

ödünç almışızdır . Böylece kendi evi

n in temel le r in in a l t ın ı kazan b i r i iç in

evin yıkı lacağını a pr ior i bi lebi l i rdi ,e.d. edimsel yıkıl ış ın deneyimi için

beklemes i gerekmezdi denebi l i r . Ama

yine de bunu bütünüyle a pr ior i b i le

mezdi , çünkü daha önceden c is imler in ağır o lduklar ın ı ve buna göre des

t ek le r i uzak la ş t ı r ı l ı nca düş tük le r in i

deneyim yoluyla öğrenmiş o lması ge

r ek i rd i .

45



Öyleyse bu nok tadan sonra a p r ı :v

ori b i lgi lerden şu veya bu deği l , ama

sa l t ık o la rak tüm deney imden bağ ım

sız olan bi lgi ler i anlayacağız . Ve bunla ra karş ı t o la rak empi r ik (görgü l )

bilgi ler , veya yalnızca a posteriori ,

e .d . deney im yo luy la mümkün o lan

bi lgi ler d u ru rla r . A prio r i b i lgi ler ar as ı n d a n s a f o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n l a r ,

empi r ik h içb i r şeye bu laşmamış o lan

lardır . Böylece "Her değiş imin bir ne

deni vard ı r" önermesi a pr ior i b i r

önermedir , ama saf deği ldir , z i ra de

ğ iş im sadece deney imden tü re t i l eb i -

len b i r kavramdır . "

Saf Aklın Eleştirisi,

(B) yayımı 1787, Giriş, Bölüm I

B u n a b e n z e r a r g ü m a n l a r d e v a m

ediyor ve g i t tikçe de ka rm aşık laş ıyo r .

46



in sa n , hay l i end er o lan , en h a r ik a dü

şünür le rden b i r iy le be raber yo l a lma

şans ın ı kaç ı rmamal ı . Amaç bu düşün

dağ la r ına ko lay l ık l a t ı rmanmak de ği ld i r . Öyle o lsaydı bu a l ış t ı rmanın

b i r a n l a m ı k a l m a z d ı :

"Burada gerekli olan şey, saf bir

b i lg iy i empir ik o landan güvenle ayır -de tmemiz i sağ layacak b i r i ş a re t t i r .

Gerçi deneyim bize bir şeyin doğası

n ın şu veya bu şeki lde o ld uğ un u öğre

t i r ama başka b i r şek i lde o lamayacakolduğunu öğretmez. Öyleyse, i lk ola

r a k , d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e a y n ı z a m a n d a

zorun lu luğu i l e düşünü len b i r öner

me varsa , bu bir a pr ior i yargıdır ; veeğer , bundan başka , kendis i de y ine

zorunlu olarak geçerl i olan bir öner

me d ı ş ında başka b i r önermeden tü -

re t i lmemişse t amamıy la a p r io r i ' d i r .

47



ik inc is i : Deneyim yargı lar ına h iç b i r

zaman gerçek veya kes in deği l , ancak

var say ıml ı ve ka r ş ı l a ş t ı rma l ı gene l

geçer l i l ik ver i r ( tümevar ım yoluyla) ,ki, bundan dolayı da şöyle denmel i

dir : Ancak şimdiye dek algı lamış ol

duk la r ımıza göre şu veya bu kura la

aykır ı h içbi r durum yoktur . Buna göre , eğer bir yargı kesin bir genel ge

çerli l ik içinde, e.d. hiçbir kuraldışıl ı-

ğa o lanak t an ınmayacak şek i lde dü

şünü lüyor sa , o za m an deney im dentüre t i lm iş değ ild ir ve tam am ıy la a

priori geçerl idir . Empirik (görgül) ge

nel geçerl i l ik öyleyse bir çok durum

da işleyen bir geçerli l iğin ancak keyfîo la rak tüm durumla rda i ş l eyen b i r

geçerli l iğe genişleti l iş idir . Örnek ola

rak: Tüm cis imler ağ ı rd ı r önermes in

de olduğu gibi . B u n a ka rş ın , ke s in ge-

48



n el geçe rl il iğin b ir y ar g ıy a öznel ol

du ğu y erd e, b u, özel b i r bi lgi ka yn ağ ı

n ı, yani bir a priori bi lgi yet is ini gös

ter i r . Demek ki , zorunluluk ve kes ingenel geçerl i l ik bir a priori bi lginin

güveni l i r i şare t le r id i r le r ve h içbi r b i

ç im d e b i r b i r l e r i n d e n a y r ı l m a z l a r .

Ama bu ö lçü t le r in ku l lan ımında za

ma n z a ma n e mpi r i k s mı r l a nmı ş l ı k

ya rg ı l a rdak i t e sadüf i l i k l e rden daha

kolay göster i ldiği iç in , veya, zaman

zaman olduğu gibi , b i r yargıya yükle

diğimiz s ınırs ız genel geçerl i l ik onunz o run l u l uğunda n da ha a ç ı k o l a r a k

göster i ldiği iç in , her bi r i kendi baş ına

yanı lmaz olan bu her ik i ö lçütün ayr ı

o la rak kul lan ı lmala r ı t avs iye ed i leb i lir.

Ş imdi , böyle zorunlu ve en kes in

anlamda genel geçer , ve dolayıs ıyla

49



saf a pr ior i yargı lar ın insan bi lgis in

d e e d i m s e l o l a r a k b u l u n d u k l a r ı n ı

göste rmek kolaydı r . Eğer b i l imlerden

bi r örnek vermek i s ten i rse , yanl ızm a t e m a t i ğ i n t ü m ö n e r m e l e r i n e b a k

mak ye te r l id i r ; eğer en s ı radan dü

şünme ye t i s i ku l l an ımından b i r ö r

nek i s ten iyorsa , tüm değiş imler in b i rnedeni o lmal ıd ı r , önermesi bu amaç

iç in uygundur . Bu son durumda b i r

neden kavramın ın kendi s i b i r e tk i i l e

bağ ın t ın ın zorun lu luğu ve b i r kura l ın

kesin genel geçer l i l iğ i kavramını öy

les ine aç ıkça kapsa r k i , kavram eğer

onu , Hume 'un yap t ığ ı g ib i , o lmakta

o lan ın önceden o l an l a y ine l eye rek

b i r l e ş t i r i lmes inden , ve bundan kayn a k la n a n o t a s a r ım la r ı b i rb ir le r i ile

ba ğ la m a a l ı şkan l ığ ından (ve b u n a gö

re ya ln ızca özne l zorunlu luktan) tü-

50



re tecek o l saydık , bü tünüyle y i t e rd i .

Bi lgi ler imizdeki saf a pr ior i i lkeler in

edimse l l iğ in i kan ı t l amak iç in bu tür

örnekle r gerekmeks iz in de , bu i lke le r in deneyimin kendis in in o lanağı i ç in

vazgeçi lmez olduklar ı gös ter i lebi l i r

ve dolayıs ıyla varoluşlar ı a pr ior i ta

n ı t l anab i l i r . Çünkü deney imin kend i s i pekinl iğ in i nereden a labi l i rd i , eğer

i l e r lemes inde bağıml ı o lduğu tüm ku

ra l l a r h e r za m an em pi r ik ve do laysıy-

la t esadüf i o l sa la rd ı ; ve o za m an tü mbu kura l la r ı i lk i lke ler o larak geçer l i

s aymak zor o lu rdu . Ama burada b i lg i

ye t imiz in sa f ku l lan ımın ı b i r o lgu

olarak gös termiş ve böyle b i r kul lanı

mın ö lçü t le r in i o r taya koymuş o lmak

la ye t inebi l i r iz . Öte yandan, ya lnızca

yarg ı la rda deği l , ama g iderek kav

ra m la rd a b ile b u n la r ın a p r io r i köke -

51



ni kendini göster i r . Bir c isme i l işkin

d en ey im k av ramımızd an o n d a emp i -

r ik o lan her şey i t ek tek uzak laş t ı ra

cak o lu rsa k - örne ğin ren k , ser t l ik veya yu m uş ak l ık , ağ ı r l ık ve h a t t a geç ir-

m ez lik - yin e de geriye c ism in (ki ş im

d i bü tünüy le y i tmiş t i r ) kap lamış o l

duğu ve yok o la ra k düşü nü lem eyece kolan uzayı kal ı r . Benzer olarak, c i -

s imse l o lan veya o lmayan he rhang i

b i r nesneye i l i şk in empi r ik kavramı

mızdan deney imin b ize öğre t t iğ i tümözel l ik ler i uzaklaş t ı racak o lursak , y i

ne de ondan onu töz o larak veya b i r

töze bağ l ı o la rak düşünmemiz i sağ la

yan ı a lamayız (üs te l ik bu töz kavra

mı g en e ld e b i r n e sn e k av ramın d an

daha çok bel i r len im kapsıyor o lsa b i

le). Öyleyse bu kavramın kend in i b i

ze daya t ı şmdak i zo run lu luk yo luy la

52



a pr ior i bi lgi yet imizde yer i olduğunu

kabul e tmel iy iz .

Saf Aklın Eleştirisi,

(B) yayımı 1787, Giriş, Bölüm II

K a n t a ş a ğ ı d a k i a l ı n t ı d a z a m a n

kavramından ne an lad ığ ın ı aç ık la

m a k t a d ı r :"Zaman nesnel ve gerçek bi r şey

olmadığı gibi , ne töz , ne bir başına

var o lmayan, ne de i l i şk idi r . Aksine ,

her tü r lü duygunlukla r ı be l i r l i b i r ya sa çerçevesinde birbir iyle i l işki lendir-

m ek şek l ind e bir öznel ko şul - ki bu

koşul insani b i lg i gücünün doğası ge

reğ ince b i r zor u n lu lu k tu r da - ve b i r

saf (a r ı ) görüştür . Zira b i r baş ına var

olmayanlar ı olduğu gibi , tözler i de ,

aynı anda var o lmak ve peş i s ı ra l ı l ık

uya r ınc a sa de c e z a m a n ka v r a m ı a r a -

53



c ı l ığ ıy la b i rb i r l e r iy le i l i şk i l end i r i -

riz.. ."

"De mundi sensibilis atque

intelligibilis forma et principiis"(Duyu ve Anlak Dünyasının Şekli

ve Nedenleri Hakkında") (1770)

54



KantAlıntılar

Hazinesi

55



K a d ı n

"Zorlu öğrenme veya mahcup

eden kafa pat la t ış , b i r kadını yü

celtecek olsa bile, cinsiyetine özgü olan üs tünlükler i yok e tmek

tedir ." "Kadın, kötülüğü, haksız

bir şey olduğundan değil , çirkinolduğundan yadsır ."

(Akademik Yayımlar, VIII, 28 ff.)

56



Ö z g ü r l ü k

Sadece yasalardan yola çıkanistem , ne özgür, n e de e sa re tli ola

rak tan ımlanabi l i r , çünkü eylem

lere değil , doğrudan doğruya ey

lemin dayanağ ına (yan i p ra t ik

akl ın kendis ine) yönel ik yasama

dan yola çıkar, ki, bu nedenle ay

nı zamanda gerekli ve hiçbir da

yatmaya kabil değildir . Öyleyse

sadece keyfiyet özgür olarak ta

nımlanabilir." "Ancak keyfi eylemözgürlüğü, buna dair bazı örnek

ler varsa bi le , yasalara uygun ve

ya on la r ın aks ine davranmadak i

57



seçim yetisi (libertas indifferenti-

ae) i le tan ımlanamaz. Çünkü öz

gürlüğü (bizlere öncelikle ahlak

yasalar ı aracı l ığ ıyla duyurulduğu

şekliyle) sadece içimizdeki olum

suz bir ni tel ik, yani duyusal tes

pit nedenleri aracıl ığıyla eylemindaya t ı lmamas ı o la rak tan ı r ız .

(Akademik Yayımlar, W , 29 )

58



i ç s e l Ö z g ü r l ü k

İçsel özgürlük için iki şey gerek lidir : "İn san ın, belir li bir du

rum karş ıs ında , kendi kendis i

n in efendis i ve ke n dis in e h a k imolması , e .d. heyecanını yatış t ır

ması ve arzular ını kontrol ede

bilmesi ."

(Akadem ik Yayımlar, III, 251)

59



P o l i t i k Ö z g ü r l ü k

Poli t ik özgürlüğün i lkesi şudur:

"Kimse ben i kend i ta rz ın d a (yani,

d iğer insanlar ın mut lu o lduklar ı

nı düşündüğü şeki lde) mutlu ol

maya zor layamaz, aks ine herkeskendisince en iyi olarak bellediği

yolda mutluluğu arayabi l i r , yeter

ki, başkalar ın ın , benzer b i r ama

cın peşinden koşmaya yönelik özgür lüğüne mümkün o lan gene l

geçer bir yasa çerçevesinde (e.d.

başkalar ın ın hakkına) engel o l masın ."

(Akadem ik Yayımlar, VI, 87 f.)

60



T a n r ı

Tanrı , ve bizim için henüzgö rü leb i l i r o lmayan , ama

umulan b i r dünya o lmaksız ın

ah lak ın har iku lade f ik i r le r igerçi a lkış ın ve takdir in nes

neler idir ler , ama niyet in ve

uygulamanın deği l , z i ra her

bir akl ı başında var l ığa doğal

gelen ve işte bu a priori saf

akı lca bel i r lenen ve zorunlu

o lan amac ı t amamen ye r ine

getirmiyor."

(Akademik Yayımlar, I, 672 ff.)

61



K a t e g o r i k E m i r K i p i

"(Koşulsuz olan) kategor ik emir

kipi , dolaylı olarak, edim aracı l ı ğıyla elde edilebi l i r olan bir amacın tasar ımı i le deği l , edimi ediminsal t tasar ımı (şekl i ) aracı l ığ ıyla ,

yan i doğrudan doğruya nesne l b i rzorun lu luk o la rak düşünen ve zorun lu yapan emi r k ip id i r ; ka tegor ik emir k ip i , aynı emir k ip ler ine ,i l i şki lendir i l iş i öngörenden ( töreler le) ö te , başka hiçbir pra t ik öğret i y i ö r n e k o l a r a k g ö s t e r e me y e nemir kipidir . Diğer tüm emir kipler i t e k n ik ve b i r b ü tü n o la ra k koşu l

ludur la r . Ka tegor ik emir k ip le r i n in o las ı l ık la r ına da i r neden şunda sak l ıd ı r : Keyf iye t in özgür lü -

62



günden ö te , keyf iye t in başka h içbi r bel i r t i s ine (yani ona bi r amaçyükleyebi lecek olan) i l işki lendir i l -

memesi . " "Kategor ik emir k ip i , b i ri l işki lendir i lebi l i r l iğin bel i r l i bazıed imle r in naza r ı i t i ba ra a l ınmas ıaracı l ığıyla i fade edi lmesi dolayı

s ıy l a , ah l ak i -p ra t ik b i r yasad ı r .An cak , i l i şk i l en d i r eb i l i r l i k s a l tprat ik zorunluluk deği l . . . , aynı zamanda daya tma da i çe rd iğ i i ç in ,

düşünülen emir k ip i , ya ed i l i ş i veya ed i lmeyiş i b i r yükümlülük o lara k t a n ı t ı l a n b i r em i r ya sas ı , ya dabi r yasak yasas ıd ı r . "

(Akademik Yayımlar, III, 24 ff.)

63



E l e ş t i r i

"Çağımız ası l e leşt i r i çağıdır , ki ,

her şey e leş t i r iye tab i i tu tmal ıd ı rkendis ini . Din, kutsal l ığ ı gereği , vekra l be raberce kendi le r in i e leş t i r i

d e n u z a k t u tma i s t e ğ in d e d i r l e r .

Ama hal böyle olunca, şüphe çekiyor la r üzer le r ine ve sah te o lmayanbi r i t iba r görme hakkın ı kendi le r inde göremezler , k i , akı l , ancak

özgür ve kamusa l s ınava dayana bi len kiş iye i t ibar ı uygun görür ."

(Saf Aklın Eleştirisi,

Akademik Yayımlar XII)

64



P a p a z l ı k

"Papaz lık, kilisenin - eğer kilisede

bir put hizmeti egemen ise - içerisinde ahlak ilkelerinin değil, katı ve

şekli emir ler in , inanç kural lar ının

ve gelenek ler in da ya na k ve esas teş

kil et t iği anayasasıdır ."

(Akadem ik Yayımlar, IV, 210 f.)

"Papazlık, ruhani s ınıf ın kalplerüzer indeki gayrı meşru egemenliği

dir.. . , öyle ki, affetme ve merhamet

etme araçlar ına b izzat kendis in in

sahip o lduğunu zannetmektedir ."

(Akademik Yayımlar, III, 228)

65



S o n s ö z

Soru : "Kan t 'm Saf Aklın Eleştirisi

neyi konu ediniyor?"

Yanıt: "Metafiziği."

Soru: "Metafiz ik nedir?"

Yanı t: "As l ında bu ke l im en in ku l la

n ımı b i r yan ı lg ıya dayanmak tad ı r ve

günümüzde de y ine öy le b i l inmekte

d i r . Yanı lg ıya dayandığ ı zaman süre

ci içe ris in de m etafiz ik felsefenin a n atema 's ı id i ."

Soru: "Bu soruma yanı t deği l . Me

ta f iz ik tam o la rak ne demek?"

Yanıt: "Çağımızın pek çok filozofuna göre h içbir anlamı yok."

Soru: "Peki , öyleyse aslen ne anla

ma ge l iyordu?"

66



Yanı t : "Başlangıç ta Ar is to te les ' in

bir ka ç bel i r li eser i iç in ku l lanı lm ışt ı r .

Bu ke l im ey le A r i s to t e l e s ' in B ü tü n

Eser le r ' inde f i z ik hakkındak i büyükçapl ı ça l ı şmasın ı tak ip eden yaz ı la r ı

i s imlendir i l iyordu. Bu yazı lara f iz ik

sonras ı eser le r deniyordu, k i Yunan-

cas ı me ta -phys ik demekt i . "S oru : "Yine de bu y an ı t b a n a bu k e

l im en in n iç in ve n ere de ku l lan ı ld ığ ın ı

açıklamıyor."

Yanı t : "Fiz ik sonras ı yaz ı la r ında

Aristoteles 'fizik ve doğal ötesi şeyle

r in bi l imiyle ' i lgi leniyordu."

Soru : "Ne demek bu?"

Yanı t : "F iz ikse l dünya hakkında

bildikler imizi bel i r leyen f izik ötesidünyan ın i l ke l e r i hakk ındak i b i l im

dir . Başka bi r şeki lde i fade e tmek ge

rekirse, metafizik, deneyimin f iziki

67



dünyasını aşan şeyler le i lg i lenir . "

So ru: "Pe ki , ya şa dığ ım ız fiziksel

dünyan ın dünyan ın ö t e s inde b i r ş e

y in va r o lduğunu nereden b i l iyoruz?"Yanı t : "Bi lemiyoruz. O nedenledir

ki modern filozofların çoğu metafiziği

b i r yanı lg ı o la rak görmektedi r . "

Soru : "Ama Kant öy le düşünmü

yordu,, değ il m i?"

Yanı t : "Kant yeni bi r metaf iz ik ya

r a t m a y a k a r a r l ı y d ı . H u m e , K a n t ' t a n

önce, modern fe l sefenin vard ığ ı sonu

ca varmış t ı . Hume, metaf iz iğ in koşu l l a r ın ı o r t adan ka ld ı rd ığ ına inan ı

yordu."

Soru: "Nası l?"

Yanı t : "Kendi deneyimler i yoluylakan ı t l ayamad ığ ı he r ş eyden şüphe le

nerek . Hume 'un aş ı r ı boyut tak i sep t i

s izmi (şüpheci l iğ i ) insanlar ın yüzyı l -

68



l a r boyunca inand ığ ı ama gerçek te

hiçbi r zaman deneyim yoluyla öğre-

nemediği her şeyi inkâr ed iyordu."

Soru: "Örneğin neyi?"

Yanıt : "Tanrı 'yı ."

Soru : "Ama duruma bak ı l ı r sa Hu-

me pek de e tk i l i o lamadı . İnsan lar

önceden o lduğu g ib i Tanr ı 'ya inanmaya devam ed iyordu ."

Yanı t : "Evet ama insan lar g iderek

bunu doğrudan b i r deney imin veya

ra sy o n e l b i r a rg ü man ın so n u cu n d adeği l , b i r inanç ey lemi sonucunda

yapt ık lar ın ı fark e t t i le r ."

Soru : "Demek k i Hume 'un metaf i

z iğ i ' çürü tüşü ' h içbi r fark l ı l ığa nedenolmadı, öyle mi?

Yanıt : "Tam ters ine, dev bir deği

şikl iğe neden oldu. Özell ikle de bi l im

adamları ve fi lozoflar için."

69



So ru: "O niye?"

Yanı t : "Hume, deneyim yoluyla ka

n ı t l an amay an h e r ş ey i d ı ş l ay a rak ,

Tanrı 'dan fazlas ını da yadsıdı . Bi l im

adamları ve fi lozoflar için özell ikle

öneml i o l an , Hume 'un ayn ı zamanda

nedensel l iği de yok edişiydi ."

Soru: "Nası l?"

Yanı t : "Hume 'a göre , b i r durumun

diğer ini iz lediğini deneyimler imiz sa

yes inde b i l i r i z , ancak b i r durumun

diğer in in nedeni o lduğunu as la b i lemeyiz . Deneyimler imizin ö tes ine ge-

çemeyiz . Bi r d u ru m u n d iğer b i r du ru

mu iz lediğ in i yaşar ız , ama nedeni o l

duğunu ge rçek te yaşayamay ız . "Soru: "Öyleyse?"

Yanıt : "Bil imsel bi lginin özüdür bu.

Hume'a göre nedensel l iğe dayal ı b i r

bi l im empirik (görgül) değil , metafi-

70



zikt i r ve bununla , böyle b i r b i l imin

bu lgu la r ın ı kan ı t lay an lay ız . Oysa b il

g imiz in esas ın ı teşk i l eden şey kanı t -

lanabilirliktir . Tabii felsefe için de ay

nı şey geçerli . Hume'a göre felsefi ku

r amla r ı ancak doğ rudan doğ ruya de

n e y i m l e r e d a y a n m a l a r ı h a l i n d e k a

nı t layabi l i r iz ."

Soru : "Hangi tü r deneyimler?"

Yanıt : "Örneğin şu i fade: Bu elma

yeşil ."

Soru : "Ama bu durumda fe lsefen inkuram ge l i ş t i rme a lan ı çok dara l ı

yor?"

Yanıt: "Aynen öyle. Kant 'm felsefe

s iy le aşmaya ça l ı ş t ığ ı büyük sorunbuydu i ş te ."

Soru: "Peki nas ı l?"

Yanı t : "Hume'un yok edic i şüpheci

l iğ ine rağmen bir metaf iz ik inşa e t -

7 1



m e n i n m ü m k ü n o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k

ist iyordu. Kant 'a göre bu metaf iz ik ,

Hume 'un şüphec i l iğ i t a ra f ından h iç

b i r sa ld ı r ı ya maruz ka lmayacak ge ne l geçe r ve mant ıksa l aç ıdan zorun

lu bir bi lgi şekl inin temeli olmalıydı .

Kant düşünce ler in i önce l ik le Saf Ak

l ın Eleşt i r i s i 'nde di le get i rdi ."Soru: "Demek k i Kant ' ın metaf iz i

ği, b i l g i m i z i n g e r ç e k l i ğ i n i g a r a n t i

eden mut l ak b i r b i l imi ku rma deney i

idi?"Yanıt: "Çok doğru."

Soru : "Pek i bunu nas ı l başa rd ı?"

Yanıt: "Kant, eleşt irel felsefe ola

rak t an ımlad ığ ı şey i öne sürdü . Bu

felsefe dahi l inde bi lgi kuramının de

r in b i r an a l iz in i , b i lg im iz in day and ığ ı

esas la r ın ince lemes in i yap t ı . Kant ' a

göre bi lgimiz iç in vazgeçi lemez olan

72



b az ı y a r g ı l a r d a b u lu n m ak tay ı z . K an t

bu ya rg ı lar ı 'a pr ior i se nte t ik i fad ele t

o larak s ın ı f landı rd ı . Sente t ik ten an

ladığı , i fadeler in anal i t ik olmadığıdır

ve bu ifadeler in içinde yer alan bi lgi

n in as ı l kavramda mevcut o lmadığ ı

dır . Örneğin; ' top yuvar lakt ık öner

mesi anal i t ik bir i fadedir , çünkü yu

v a r l ak l ı ğ ın k av r am ı t o p k av r am ın ın

iç inde mevcut tu r . Buna karş ın ' top

parl ıyor^ önermesi sentet ik bir i fade

dir . Bu ifade, t ıpkı empirik (görgül)

i fadelerde o lduğu g ib i , top hakkında ,

top k av r am ın ın k en d i s in d e m ev cu t

o lan ından daha faz las ın ı be l i r tmek

tedir . Kant ' ın a pr ior i 'den anladığı ,zorlayıcı ve genel geçer olan yargılar

d ı r . Gerçekten de her deneyimden ön

ce doğru olmal ıdır lar ve sadece akı l

ile b u lu n u r l a r . D en ey im e d a y an an

73



i fadeler in aks ine par t iküler ve b i rb i r

lerine bağlı değil lerdir . Yani sadece

t ek i l d u ru mla ra d ay an mad ık l a r ı g ib i ,

'her köpek kahverengid i r 5 i fadesindeolduğu g ib i mant ıksal o larak zor layı

cı da değillerdir.

T üm b i l im sel i fadeler gibi a p r ior i

sen te t ik i fade le r de mant ıksa l o la rakolumsuzlanamaz ve genel geçer l i o l

mak zo ru n d ad ı r l a r . D iğ e r d ey i ş l e ,

sen te t ik o lmala r ına rağmen ana l i t ik

bir i fadenin sahip olduğu i fade gücüne sahip olmalıdır lar . Ayrıca, aynı za

manda on la r ı önce le rken , deney im

üzer ine de uygulanabi l i r o lmal ıd ı r lar .

Kan t 'm t emel so rusu şudur : "apr ior i sente t ik i fadeler nas ı l müm

kün o lab i l i r l e r?" Bu soruyu matema

t iğe, f iziğe ve metafiziğe uyguladı .

K an t ' a g öre m a te m a t ik z am an v e m e-

74



kân (uzay) i le i lgi lenir . Kant , görün

g ü n ü n a k s i n e , z a ma n v e me k â n ı n a

pr ior i o lduklar ın ı sav lamaktad ı r . Yan i deneyimler imiz in b i re r parças ı de

ğil lerdir , ama deneyim için zorlayıcı

b i r önkoşuldurlar . Bu 'görüş b iç imle

r i ' (görel ik) o lmadan da deneyim olam a z .

K a n t , a r g ü m a n l a r g e l i ş t i r m e y e

devam ederek, f iz ik hakkındaki i fa

de ler in a pr ior i i fade ler o lduğunu

söyler. A pr iori i fad eler em p irik ifade

leri s ınıf landır ı r lar (ve böylel ikle sen

te t ik t i r le r ) , ancak deneyimi önce le-

yen (ve böylelikle a priori olan) kav

ramla r ı ku l l an ı r l a r . Bu kav ramla r ,

veya Kant 'm ifadesiyle 'b i lgi katego

r i l e r i ' , ma tema t ik t ek i zamana ve me

kâna (uzaya) çok benzerd i r le r . 'Kate

goriler5 bi lg inin taş ıy ıc ı sü tunlar ıd ı r .

75



N itel ik , nicelik , i l işki (ne de nse l l ik da

hi l ) ve varoluşun biç imler in i (varoluş

veya varolmayış g ib i ) kapsar la r . De

neyimimiz in b i rer parças ı deği l le rdi r ,

ama onla r va r o lmasa deneyim d iye

bir şey de olmazdı .

Ancak me ta f i z ik i ç in ma temat ik

ve fiziktekinin tam tersi geçerlidir.Metafiziğin deneyimle bir i lgisi yok

tur (çünkü f iz iğin ötesinde gezinmek

ted i r ) . Demek ki , ni te l ik ve nicel ik gi

b i 'ka tegor i le r i ' metaf iz iğe uygulayanlayız , çünkü bunlar deneyim bi lg is i

n in çerçevesini o luş turur la r . Böyle

l ikle metaf iz ik kendisini a pr ior i sen

te t ik i f ade le r in kapsamından soyu t lar ve yeter l i bi l imsel bir temele sa

hip deği ldir . Örneğin; Tanrı gibi me

taf iz ik b i r kavramı e le a ld ığımızda ,

onun hakk ında b i l imse l (veya kan ı t -

76



l anab i l i r ) b i r i fadede bu lunamayız ,

ç ü n k ü u y g u la n a b i l i r l i k d a h i l i n d e k i

tüm ka tegor i le r sadece deney im iç in

geçerl i l iğe sahipt i r ler . Demek ki Tan-

r ı ' n ın va ro luşu (veya va ro lmay ış ı )

h a k k ı n d a k o n u ş m a k k a t e g o r i l e r i n

yan l ı ş ku l lan ımı an lamına ge l i r .

Kan t kend i s in i me ta f i z ik ten bu

şe k i ld e k u r t a r d ı . Ama a y n ı z a ma n d akendi meta f iz ik s i s temin i inşa e t t i .

Kant ' a göre 'görüş b iç imler i ' (mekân

ve z a m a n ) ve 'b i lgi ka teg or i ler i ' (varo

luş , zorunlu luk vs . dahi l ) metaf iz ik

t i r l e r . B iz le r günümüzde mekân ve

v a r o l u ş u ' d ı ş a r ı d a ' , d e n e y i m i m i z i n

d ı ş dünyas ında gö rüyor o lab i l i r i z ,

ama Kan t öy le yapmad ı . Demek k i

Kan t 'm a rgüman ı me ta f i z iğe ve ay r ı ca gö rüş b iç im ler ine ve b i lg i ka tego r i

le r ine karş ıd ı r . Bunla r o lmadan a p r i -

77



or i sen te t ik i fade le rde bu lunamayız .

Bi l imsel , ana l i t ik ve mant ıksa l o la

rak zorlayıcı değil ; metafizikt ir ler . Ve

kaldı k i , 'd ışar ıda ' , deneyimimizin dış

dünyas ında o l sa l a r b i l e , o du rumda

ke sinl ikle a pr io r i b i lgim izin ka v

r a ml a r ı o l a ma z l a r d ı .

P ra t ik Ak l ın E le ş t i r i s i ' nde Kan t

benzer b i r s i s temi e t iğe (ahlaka) uygulamaya ça l ı ş ı r . A pr ior i sente t ik

i fadeler in olup olmadığını sorgula

mak yer ine , i s temimiz i a pr ior i be l i r

leyen ve bu nedenle genel geçer olarak kabul göreb i len kura l la r ın mev

cut olup olmadığını inceler . Kategori

l e r ye r ine , doğrudan e t ik deney imin

bir parças ı deği l , ama zorunlu bir apr ior i önkoşul olan 'ka tegorik emir

k ip in i ' o r taya a ta r . T ıpkı ka tegor i le r

gibi, kategorik emir kipi de saf biç im-

78



seldir . Kategor i ler in empir ik içer ikle

r i yoktur ; ka tegor ik emir k ip in in de

et ik bir içer iği yo ktur . K ateg or ik em ir

kipi görünürde iyi olabil i r , ancak öyles ine gen iş ka p sa m l ıd ı r k i , he m sado

mazoş i s t l e r in e t ik konusundak i t a sa

r ımlar ın ı , hem de h ippi ler in Love-

and-Peace şek l inde öze t lenen dünyagörüş le r in i kapsamak tad ı r . Çok ka t ı

bir şeki lde akı lc ıdır ve tüm insanla

r ın hemcins o larak görülmeler i ge

rekt iğini sal ık ver i r . Ancak bizim psikolojimiz katı şekilde akılcı değildir

ve deneyimler imiz bizlere , bazı d iğer

insan la r ın b izden fa rk l ı c ins ten yara

t ı ldıklar ını göster ir . Öyleyse böyle biremir kipini nas ı l uygulayabi l i r iz? El

be t t e , bu tü r i t i r az la r ın ka tegor ik

emir kipi e t ik iç in sadece bir temel

teşki l e t t iğ inden geçers iz olduğu sav-

79



l an ab i l i r . Ama şek l e i n d i rg en mes i

kategor ik emir k ip in in iç in i boşal t

m a k t a d ı r .

80



Ç a ğ d a ş l a r ı

1725 Chr i s t i an Wolff (1679-1754), İnsan, Hayvan ve Bitki

Uz uvla r ı Ü zer ine Akılc ı D üşünce le r1729 *Got tho ld E ph ra im Less ing ( 1781), ayd m lanm ac ı , d ra myazar ı ve e leş t i rmen* Moses Mendelssohn ( 1786), aydmlanmacı , f i lozof veLess ing ' in a rkadaş ı

1733 *C hris toph M ar t in W ieland ( 1813) , şa ir , ay dm lan m ac ı ,çevirmen, filozof

1739 David H um e (1711-1776) , ay dm lan m acı , em pir izm f ilozofu,İnsan Doğas ı Üzer ine Bir İnce leme1740 Pr us ya K ral ı Fr ie dr ic h (Büyü k) , C h r is t ia n Wolffu Hal le

kent inde tekrar profesör lüğe a tar . Wolff daha önce pie t i s t -l e r in çaba la r ı sonucunda 1723 y ı l ında bu görevdenuzak l a ş t ı r ı lm ı ş t ı

1742 *Georg C hr i s top h Lic hten berg ( 1799) , ay dm lan m ac ı , h ic iv-

ci, e leş t i rmen ve şa i r1743 *Th om as Jefferson ( 1809) , A m er ik an Ba ğım sız l ıkBi ld i rges i ' n in yazan , ABD'n in üçüncü başkanı (1801-1809)

1744 *J oh an n Got t f r ied H erd er ( 1803), i lahiya tç ı , filozof, eleş t i r men ve şa i r

1745 Ju l i en Offray de L am et t r i e (1709-1751), F r an s ız m ate ry a l i s tfe l se fen in kurucula r ından . Ruhun Doğa Tar ih i ad l ı e se r in i

yay ımla r . Es e r F rans a ' da mahkemece ya s ak l an ı r ve yak ı l ı r1746 E t ie nn e Bo nnot de Cond i llac (1715-1780), Jo h n Lo cke 'ungörüş le r in in F ransa 'dak i baş l ı ca sözcüsü , İnsan Bi lg i l e r in inK aynağ ı Ü ze r ine D eneme

1748 D av id H um e , İn s an A k lı Ü ze r ine A ra ş t ı rm a la rC har le s de M ontesq uieu (1689-1755), Y asa la r ın R uh u(güçler ayr ımının öğre t i s i )

1749 E m an u el Sw eden borg (1688-1772), i lahiya tç ı filozof ve doğaf i lozofu, Kant ' ın e leş t i r i le r inde "Ruh Görücüsü" olan kiş i .1750 Vol ta ire , Po tsd am 'a ge l i r ve 1752 yı l ına k ad ar b u ra d a ka l ı r .

A lmanya 'da cad ı t ak iba t ı (muhakemes i ) ka ld ı r ı l ı r .1751 Fr an s ız An siklopedis i 'n in (Encyclopedie) yay ımı b aş la r

(Diderot , d 'Alembert , Voltaire , Rousseau v.b. )D av id H um e , A h lak ın İl ke le r i Ü z e r ine B i r S o ru ş tu rm a

1754 J . J . Ro usseau , İn sa n l a r A ras ın da ki Eş i t s i z liğ in K ayn ağı veTemel i Üzer ine Konuşmala r1759 B ri t i sh M us eu m 'un aç ıl ış ı

Vol ta i re , Ecrasez l ' i n fame ( İmans ız ın Kökünü Kuru tun -k i l i sey i ka tederek)Cizv i t l e r in Por tek iz 'den sürü lüşüVol ta i re , Kandid, opt imizme karş ı yaz ı lmış fe lsef i roman



Ç a ğ d a ş l a r ı

1762 * Jo h a n n Go t t lieb F ic hte (1814) , A lm an İd ea l izm in filozofu

J .J . Rousseau, Contrac t socia l (Toplum Sözleşmesi)

1767 M .Mendelssohn, Phaidon ya da Ru hun Ölüm süzlüğü Üzer ine1768 B r i tan n ic a ans ik loped is in in yay ım baş langıc ı1770 * G eorg W ilhelm Fr ied r ich Hegel (1831)1774 G oe the , Genç W er the f in Ac ı la rı1775 * Fr ied r ich W ilhelm Sche l l ing (1854)

1776 AD B'n in İng i l t e re 'den bağ ım s ız l ığ ın ı i l an ed iş i , İn sa nHak la r ı B i ld i rge s i1778 Less ing , Bi lge N a th an (dü ny a d in le r in in eş i t değer l il iğ i

üze r ine yaz ı lm ı ş d ram )1782 J . J . Ro ussea u, İ t i raf la r

İsviçre 'de son cadı idamı1784 J .G. Herder , İnsa n l ık Ta r ih i Fe l se fesi Ü zer ine D üşü nce le r1787 Je re m y B en tha m (1748-1832) , ya ra rc ı l ık öğre t i s in in ku ru

cusu, Tefeci l iğ in Savunusu1788 B a ron Ado lf von Kn igge , İn s a n l a r a D avra n ı ş Ü s tü ne1789 Fr an s ız İh t i l a l i ' n in baş lang ıc ı

George Washing ton ABD'n in i lk başkanı seç i l i r1792 F ra n s a U lus a l Mec li si, F ra ns a ' y ı C um hu r iye t i l an ede r

F ich te : Bü tün Vah iy l e r i E l e ş t i rm e Denem es i1793 F ra n sa te r ör ün egem enl iğ ine g i re r. 16 . Lui ve M ar i

An tuane t i dam ed i l i r . Mara t ö ldü rü lü rAvrupa 'da son cadı idamı (Posen)

1794 Rob es p ie rr e " en yük s ek va r l ı k kü l tü nü " ba ş l a t ı r . D an tonidam ed i l i r . Robesp ie r re ik t ida rdan düşürü le rek idam ed i l i r .

1 79 5 P r u s y a ile F r a n s a a r a s ı n d a b a r ı ş i m z a l a n ı rS ch i l l e r , İn s an ın E s t e t i k E ğ i t im ine Da i r Mek tup la r

1797 Sche l l ing, Bir Doğa Felsefes i Ü ze r ine D üşü nc ele r

1799 Na polyon B on ap ar t b i r inc i kon sü l o lurF ich te "a te izm" nedeniy le Jena Ünivers i t e s i ' ndek i görev in ik a y b e d e rH erder , Ka nt ' a ka r ş ı Sa f A kim E leş t i r i s i Ü zer in e E leş t i r i 's i -n i yay ım la rFr iedr ich Schle ie rmacher (1768-1834) , i l ah iya tç ı ve filozof,

P la ton çev i rm en i , b i l im s e l P ro t e s t an i l ah iya t ın ın ku rucus u ,

Din Üzer ine . Din i Aşağı layan Aydın la ra Söylev1800 S che ll ing , T ran s an da n ta l İdea l izm S i s t em i

F ich te , İnsan ı Be l i r l eyen Ni te l ik le r

1804 Nap olyon im pa ra to r o lurGoe the hüküm e t t e ku ru l üye l iğ ine ge t i r i l i rSchil ler , Wilhelm Teil



Kant'ın sistemi Nevvton'un yer çekimi kanunu gibidir. Sorunun

nihai çözümünü ortaya koymasa da , y ine de günümüzün dünyagö rüşü ne h em en he m en denktir. Dünyaya Kant'ın gözleriyle bakarsakyanlış bir şeyler yapma ihtimali çok düşüktür.

Kant ' ın yaşamı hakkında neler düşünmemiz gerekt iğ ini pekbilmiyoruz. Aslında (kafasının içindeki hariç) pek de bir yaşamsürd üğü söylenemez. İlginç olabilecek hiçb ir şey yaşamadı. B un arağmen oldukça tekdüze olan yaşamının betimlenişi s ıkıcı olmak

zo ru nd a değil; Kan t 'ın çağdaşı Casanova veya bu n d an kısa bir süreönc e Hemingway bize bu nu kanıtlamış tı r .

Documents

90 Dakikada Kant - Paul Strathern