Geografski vestnik, Ljubl jana, XLIX (1977)

UDK UD C

911.3:312(497.17) =861 NEKI MIGRACIONI PROCESI U SR MAKEDONIJI

Mitko P a n o v*

SR Makedonija se ubraja u veoma dinamičnu migracionu zonu u Ju-goslaviji. Na znatnu pokretljivost stanovništva utiču, pored prirodnih faktora, i socio-ekonomski uslovi, a u prošlosti i društveno-političke pri-like i promene. Teritorijalni razmeštaj stanovništva skoro nikada nije bio statičan, pa i danas migracije imaju svoj vidan odraz na promenu naseljenosti u raznim područjima i mestima. Tako, prema najnovijim podacima iz 1971. godine, u migracijama su učestvovali 620 000 lica, ili nešto više od jedne trećine od ukupnog stanovništva Republike, a u odnosu na SFR Jugoslaviju, od ukupnog broja migranata, na SR Make-doniju dolazi 7,5

Uzroci migracionih kretanja su različiti, a vredno je pomenuti dva. U ne tako davnoj prošlosti, tj. za vreme balkanskih ratova i prvog svet-skog rata, zbog hegemonističkih pobuda susednih zemalja, etnička i inte-gralna celina Makedonije bila je razbijena na tri dela, te su zbog toga nastale grupne i pojedinačne migracije i u Vardarskoj, i u Pirinskoj i Egejskoj Makedoniji. Razume se da je bilo veoma različitih migracija i za vreme Turaka, a naročito u 19. veku, kada je dosta oslabila centralna turska vlast. Drugi bitni uzrok je nastao posle oslobođenja, a naročito od 1953. godine naovamo, kada se većina muslimanskog stanovništva iselila u Tursku, a zatim i u fazi pojačane industrijalizacije i urbaniza-cije.

Prerazmeštaj stanovništva odvijao se u raznim vremenskim perioda-ma, ali je naročito bio zapažen i dinamičan u vreme poslednjih godina turske vladavine, i za vreme balkanskih i svetskih ratova. Tipičan je pri-mer sa Egejskom Makedonijom, u kojoj je 1924. godine kolonizirano 640 000 doseljenika grčkog porekla, sa jasnom tendencijom da se negira postojanje makedonskog stanovništva. Ili primer u Pirinskoj Makedo-niji, gde je neposredno nakon balkanskih ratova živelo 235 000 Makedo-naca, ali to se stanovništvo danas, na žalost, ne vodi u statistici Bugar-ske. U SR Makedoniji, najveća masa migranata formirala se u periodu od 1953. do 1965. godine, kada je u migracijama učestvovalo 298 000 lica, a u periodu od 1966. do 1971. godine 137 000 lica.

* redni univ. prof. , Geografski institut, Prirodno-matematički fakultet, Gazi baba 1, 91000 Skopje, YU.

125

Mitko PanoT

Pravci migracije su različiti: od unutrašnjih do iseljavanja u ino-stranstvo. U prošlosti, zbog zuluma porobljivača, stanovništvo je bežalo u planine, ili u gradske centre, a deo makedonskog stanovništva je mi-grirao u susedne ili druge evropske i vanevropske zemlje. Naročito je bilo poznato pečalbarstvo kao masovnija pojava u spoljašnim migraci-jama. Tako je, krajem 19. veka na pečalbu u druge zemlje prosečno godišnje Makedoniju napuštalo 70 000 do 100 000 lica. Isto tako posle Ilindenskog ustanka 1903. godine, kada se makedonski narod borio za svoju slobodu od turskog ropstva, a nakon njegova gušenja, više dese-tina hiljada Makedonaca emigriralo je u inostranstvo. Iz Egejskog dela Makedonije, između 1913. i 1914. godine, u druge države emigriralo je oko 100 000 Makedonaca. Danas su u SR Makedoniji najzapažene migra-cije na relaciji selo—grad, iako u ovo nekoliko poslednjih godina njihova dinamika opada. Iseljavanje u inostranstvo na privremeni rad je u ma-njem obliku razvijeno u odnosu na druge republike.

Zbog različitih uzroka, pravaca i vremena migracionih kretanja, raz-ličite su i posledice tih kretanja. U prošlosti su bile važne zbog toga što se menjala etnička struktura stanovništva, no bez obzira na razne kolonističke, asimilatorske i druge tendencije makedonsko stanovništvo nije moglo biti niti raseljeno niti uništeno. U poslednjih 10—15 godina, zbog iseljavanja seoskog stanovništva, u pojedinim područjima formirane su depopulacione zone i razvio se proces deagrarizacije, ali i taj već opada. Gradska naselja su postala privlačna imigraciona mesta, te se zbog toga pojačao prerazmeštaj proizvodnih snaga. Neka su sela raselje-na, znatan broj su postala mala po učešću življa, i u njima je izmenjena demografska struktura stanovništva u negativnom smislu za agrarnu proizvodnju.

Prikazaćemo nakratko neke procese, osobine i elemente migracionih kretanja u SR Makedoniji od oslobođenja naovamo.

Zbog unutrašnjih migracija, koja su bila naročito aktivna između 1961. i 1971. godine, kada je u preseljavanju učestvovalo 271 000 lica, ili 43,9 % od ukupnog broja migranata u Republici, formirale su se speci-fične emigracione i imigracione zone. Tada je nastala znatna razlika u naseljenosti između gradskih i seoskih naselja, te se zbog toga skoro izjednačio broj urbanog i seoskog stanovništva, što ranije nije bio takav slučaj. Tako, na primer, od 1948. godine na seosko stanovništvo otpadalo je 73,2% od celokupnog stanovništva Makedonije, a 1971. godine 51,2%. Zbog permanentnog preseljavanja seoskog stanovništva i danas dosta ubrzano raste gradska populacija, te se proces urbanizacije intenzivno odvija, iako je propraćen raznim socio-ekonomskim problemima. To je jedan najsavremeniji karakterističan proces, koji je dopunjen preselja-vanjem stanovništva iz manjih u veće gradove.

U preseljavanjima iz jednog » drugi grad učestvovalo je 109 000 lica ili 17,6 % od ukupnog broja migranata Makedonije. U ovom procesu, kao što smo pomenuli, privlačnija imigraciona mesta su veći gradovi kao razvijenija po svojim funkcijama centralna mesta. Tako, na primer, u Skoplje je iz drugih gradskih naselja doseljeno 63 000 lica ili 58 % od svih migranata koji potiču iz gradova.

1 2 6

Neki migracioni procesi u SR Makedoniji

U suštini najveći broj migranata potiče iz seoskih naselja, tj. na njih otpada 460 000 lica ili 74,4 °/o od ukupnog broja migranata u Makedoniji. Uzroci su različiti, ali je svakako bitan onaj koji je u vezi neravnomer-nog ekonomskog, kulturnog, urbanog i drugog razvoja između grada i sela. Zbog toga se formiralo i nekoliko karakterističnih depopulacionih, zona, Tipična je takva zona planinska oblast Osogovo u istočnoj Make-doniji, gde leži veliki broj raštrkanih sela. Ovde je od ukupno 81 u 71 naselju opao broj stanovnika. U vezi promene demografske strukture karakteristično je opadanje broja aktivnog stanovništva, i to za 2 6 % u periodu između 1961. i 1971. godine, što svakako ima odraza i na pro-cese deagrarizacije. Druga karakteristična depopulaciona zona je po-dručje od T. Velesa do Valandova, tj. Srednje Povardarje. Ovde je od ukupno 186 sela i 141 naselja opao broj stanovnika, odnosno populacija se smanjila za 33,5%, a broj aktivnog stanovništva je opao za 27,4%.

Uzimajući u obzir veće prostorne celine postoje razlike u obimu i procesu migracionih kretanja. Tako, na primer, u periodu od 1961. do 1971. godine, saldo doseljenika je najmanji u istočnoj Makedoniji. Ovo je donekle razumljivo, jer ovaj deo Makedonije funkcionalno nije dovoljno razvijen. Zbog toga je iz ove zone, u pomenutom periodu, bilo znatnih iseljavanja, tj. na emigrante otpada 35,2 % u odnosu na sve emigracije u Makedoniji. Obrnuto od ove zone, Povardarje je primilo najveći broj doseljenika, a uglavnom najviše Skoplje, i dalo je najmanji broj iselje-nika. Tako, u periodu od 1961. do 1971. godine, na doseljenike otpada 50 %, a na iseljenike samo 19 % . Na ovakav proces migracije u Povar-darju utiče najviše Skoplje i njegovo neposredno gravitacijsko područje, koje je ekonomski najrazvijenije i više prima doseljenike nego što daje iseljenike.

Proces migracije po upravno-teritorijalnim jedinicama, tj. po opšti-nama isto je tako različan. To zavisi s jedne strane od privrednog stanja i razvitka opštine, ali i od funkcionalnog značaja i potencijala centralnih mesta u opštinama. Migracije se odvijaju u dva osnovna pravca: u grani-cama samih opština i između opština. Od ukupno 30 opština, koliko ih je bilo u Makedoniji 1971. godine, samo u 7 opština prevlađuju doselje-nici iz drugih opština, a najveća imigraciona opština je skopska sa 104 000 doseljenika ili 36,8 % od ukupnog broja migranata iz jedne u drugu opštinu. U 23 opštine veće je učešće migranata u granicama samih opština, a to su uglavnom preseljenici iz sela u grad. Ovaj proces migra-cije je karakterističan ne samo u opštinama sa većim i razvijenijim cen-tralnim mestima, već i u manjini opštinama, gde su unutrašnje migracije čak i jedinstvene u pravcu kretanja iz sela u grad. Zbog tih uzroka, u periodu između 1961. i 1971. godine, seosko stanovništvo je po broju opa-lo u 20 od ukupno 30 opština, i to preseljavajući se uglavnom u centralna mesta same opštine, ili je emigriralo u druge opštine.

Blagodareći razvoju industrijalizacije, tj. veoma intenzivnom funkcio-nalnom razvoju gradova, a i zbog prostornog širenja urbanizacije, od-nosno poboljšanja saobraćajne mreže i infrastrukture i kvalitetnijeg kon-taktiranja, u poslednjim godinama sve se više razvijaju i aktualiziraju dnevna migraciona kretanja. U prošlosti ona nisu bila tako zapažena,

127

Mitko PanoT

te ih zato možemo smatrati kao noviji vid migracija u Makedoniji. Neki elementi dnevnih migranata su merljivi, a za druge se teško može doći do podataka, jer se ne vode u statistici, već se moraju istraživati anke-tama za određene kontaktne zone između grada i neposredne uticajne zone. Prema podacima iz 1961. godine, od ukupnog zaposljenog aktivnog stanovništva, 21,5% bili su dnevni migranti. Od njih je u sekundarnim delatnostima radilo skoro 60 % . Međutim broj dnevnih migranata je znat-no veći, jer se u njih ubrajaju učenici i studenti, a naročito poljoprivred-no stanovništvo koje svaki dan nosi i prodaje svoje proizvode na tržištima u gradovima i koristi razne gradske usluge. Kao rezultat ovog vida mi-gracije stvaraju se, naročito u bližim selima oko centralnih mesta, mešo-vita domaćinstva, a to je najbolji indikator o prostornom širenju urbani-zacije.

U savremenim proučavanjima migracija neophodno je obratiti pažnju na demografske aspekte migranata, jer oni imaju i svoj praktični značaj. Evo nekoliko takvih primera. Prema podacima iz 1961. godine, od ukup-no 11 000 lica, koja su učestvovala u migracijama, 52,4 % bili su migranti iz starosne grupe stanovništva od 15—34 godina, zatim sledi grupa od 0—14 godina sa učešćem od 29,6%, i grupa od 35—64 godine sa 15,4%. Prema tome iz pregleda starosne strukture migranata vidi se da su u migracijama najviše učestvovala mlada, vitalna, lica. U odnosu na škol-sku spremu migranata, 32,9 % su bila sasvim nepismena lica, a 59,5 % bila su lica sa različitom školskom spremom. Prema tome kontingent doseljenika u gradovima ne zadovoljava njihovim školskim kvalifika-cijama.

Drugi vid su spoljašne migracije. One se karakteriziraju emigracijom stanovništva iz Makedonije u druge republike naše zemlje, i u inostran-stvo, a i doseljavanjem ili imigracijom stanovništva iz drugih republika i inostranstva.

Prema podacima iz 1971. godine iz drugih republika doseljeno je 78 375 lica ili 12,6 % od svih migranata u Makedoniji. Najveći broj do-seljenika potiče iz SR Srbije, i to 69,6%, a najmanje iz SR Slovenije: samo 1056 lica. U periodu ođ 1953. do 1971. godine iz drugih republika je doseljeno oko 50 % od migranata. Imigranti su najviše naseljeni na te-ritoriji opštine Skoplje, i to oko 54%, a zatim u opštini Kumanovo, oko 10 000 doseljenika, a po nešto manje od 1000 doseljenika ima ih u opšti-nama: Prilep, Bitolj, Tetovo i T. Veles. Navedena mesta ukazuju na to da su se doseljenici iz drugih republika najviše naseljavali u većim cen-tralnim mestima, jer su to uglavnom stručnjaci raznih grana sekundar-nih i tercijarnih delatnosti. Od 1961. godine, i nešto ranije, karakteristi-čan je slučaj doseljavanja muslimanskog stanovništva iz Sandžaka, koje se najviše naselilo u opštinama Skoplje i T. Veles. Doseljavanje je pro-uzrokovano uglavnom zbog sticanja prava da se ovo muslimansko sta-novništvo iz Makedonije preseljava u Tursku.

Kao što smo pomenuli, u Makedoniji ima i doseljenika iz inostranstva. Prema podacima iz 1971. godine ukupno iz drugih zemalja je doseljeno 24 000 lica. Najviše je bilo makedonskih emigranata iz Grčke, gde je bio

1 2 8

Neki migracioni procesi u SR Makedoniji

zaveden težak teror u vreme i nakon građanskog rata 1949. godine. U to vreme iz Egejskog dela Makedonije emigriralo je oko 50 000 Makedo-naca, od kojih se oko 14 000 naselilo u SR Makedoniji. Oko 1300 lica do-selilo se iz vanevropskih država, u glavnom iz SAD, a to su u biti in-versne migracije starijih pečalbara. Ima nešto doseljenika iz Bugarske, Albanije, Romunije, Mađarske i dr. Najveći broj doseljenika iz inostran-stva naseljen je na teritoriji opštine Skoplje, oko 50 °/o u opštinama Bitolj i Strumica.

Iseljavanje u inostranstvo, kao drugi vid spoljašnih migracija, za SR Makedoniju je karakteristično, posle oslobođenja, u glavnom od 1951. i 1953. godine naovamo. Od emigracije bitna su međurepublička kretanja, iseljavanje Turaka i drugog muslimanskog stanovništva u Tursku, i migracija radne snage na privremeni rad u inostranstvo.

U vezi s međurepubličkim migracijama SR Makedonija, kao i SR Slo-venija, najmanje je dala preseljenika drugim republikama. Tako, prema podacima iz 1961. godine, u međurepubličkim migracijama Makedonija je učestvovala sa 70 280 lica ili sa 7 %. Stanovništvo se najviše iselilo u SR Srbiju i to 57 588 lica ili 82 % , dok je u SR Sloveniju bilo preseljeno samo 1413 lica.

Od 1953. godine počinje intenzivno iseljavanje Turaka i drugog musli-manskog stanovništva u Tursku. To je iseljavanje dobrovoljno, jer su muslimani želeli da žive u Turskoj. U periodu od 1953. do 1971. godine u Tursku je emigriralo oko 100 000 Turaka, ali je svakako taj broj nešto veći, jer je u tim migracijama uključeno i drugo muslimansko stanov-ništvo. Najviše je Turaka iseljeno iz Skoplja, i to nekoliko desetina hi-ljada, kao i iz Radoviša i njegove okoline, gde živi Juruci, stara etnička turska grupa. Od 13 ranijih juručkih naselja potpuno su raseljena 8 sela. Isto tako dosta je Turaka emigriralo sa teritorije opština Štip, Negotino i T. Veles, kao skoro i iz svih gradova gde su živeli. Zbog ma-sovne emigracije muslimanskog stanovništva javile su se unutrašnje mi-gracije, tj. naseljavanje makedonskog i muslimanskog življa u onim naseljima gde su ranije živeli Turci.

Iseljavanje na privremni rad u inostranstvo nije, barem do 1971. go-dine, mnogo karakteristično za SR Makedoniju. Do pomenute godine ukupno se iselilo 54 433 lica, ali taj je broj nešto veći, jer ima i takvih radnika koji nisu registrirani u Republičkom zavodu za zapošljavanje. U odnosu na Jugoslaviju na SR Makedoniju otpada samo 8,1 % svih radnika na radu u inostranstvu. Veće je učešće muških iseljenih radnika na koje otpada 81,9°/». Najveći broj radnika je iz grupe od 20—39 go-dina (75,7%). Najviše je iseljenih poljoprivrednika, koji u ovim migra-cijama učestvuju sa 57,9 %. Najveći broj radnika iselio se sa teritorije opštine Bitolj, i to 13 378 lica ili 24,5%. Emigranti su se većinom selili u SR Nemačku, i to 45,7 % , a u druge evropske zemlje (Švedska, Austri-ja, Švajcarska, Holandija i dr.) 16,3 %. Interesantno je da se znatan broj emigranata selio u Australiju, i to 28,2 % , a u SAD, Kanadu i druge vanevropske zemlje 8,9 °/o, od svih radnika u inostranstvu iz SR Make-donije.

9 — Geografski vestnik 129

Mitko PanoT

Bibliografija — Bibliography

Popis na naselenieto i stanovite vo 1971. godina, Osnovni podaci po opšti-ni, Republički zavod za statistika, 29, Skoplje, 1972.

Dimitrova E.: Migracionite dviženia i problemite na vrabotenosta i vrabo-tuvanjeto vo SR Makedonija, Ekonomski institut, Skoplje, 1971.

Istorija na Makedonskiot narod, Institut za nacionalna istorija, kn. II i III, Skoplje, 1969.

Migracioni dviženja na selsko-gradsko naselenie vo SR Makedonija, Re-publički zavod za statistika, Skoplje, 1968.

SOME MIGRATION PROCESSES IN THE S.R. OF MACEDONIA Mitko P a n o v

(Summary)

This paper deals with migration flows and processes in the Socialist Re-4

public of Macedonia some of which are very important for the contemporary development. This republic is among the most dynamic migration areas in Yugoslavia because of its geographical situation in the central part of the Bal-kan peninsula and because of varied natural and socioeconomic factors and conditions influencing migration. Over one third of the entire population of the republic has recently been involved in the migration flows.

Most important reasons as well as directions and consequences of the redi-stribution of the population in the case areas in different parts of the Macedo-nian nationality territory in Yugoslavia, Bulgaria and Greece are discussed in the paper. Indicators referring to the elements migration such as: the duration, the origin of emigrants, commutation with an overview by communes and larger units. Reference is also made to some demographical characteristics of the mi-grants. All information refers to internal migrations that have occured since the World War II.

External migrations across the international boundaries are dealt with sepa-rately, together with migrations between the republics within Yugoslavia. Only data on inmigrations and outmigrations are used however. Particular attention is paid to the specific problem of the emigration of the Turkish population from Macedonia and to migration flows related to people going to work abroad for some time.

130