HATIRA93 HarbiFacias

Manastrl Mehmet Rfat Bey

Hazrlayan:Tahsin Yldrm

HATIRA

Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

5

İçindekiler

Sunuş• ........................................................................................ 9Giriş • ...................................................................................... 11

Şark Meselesi Nedir? Nasl Ortaya Çkmştr?• .............. 17Şark Meselesinin Ortaya Çkş .................................................18Şark Meselesi ile Yaplmak İstenenler ......................................19

93 Harbi Öncesinde Osmanl Devleti ve Avrupa• ......... 2193 Harbi’ne Nasl Girdik?• .................................................. 27Savaşa Giden Yol: Tersane Konferans• ........................... 33Londra Protokolü• ................................................................ 3793 Harbi Öncesi Türk ve Rus Ordusu• ............................ 41II. Abdülhamid’in 93 Harbi Öncesi Görüşleri• ............... 4593 Harbi’nde • Büyük Devletlerin Tutumu ....................... 49Savaş Srasnda Sultan II. Abdülhamid’in• Valilere Gönderdiği Bir Emir: Gayrimüslimlere Özellikle Ermenilere Yönelik Baz Mesajlar .................................. 53

93 Harbi’nde Tuna Cephesi • .............................................. 59Plevne Ordusu’nun Teslim Oluşu• ..................................... 65

© DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2010

DBY: 4Hatra: 4

ISBN: 978-605-61331-5-2Sertifika No: 18188

İstanbul, Ağustos 2010

Hazrlayan:Tahsin Yldrm

Editör:Ersan Güngör

Yayn Yönetmeni:İrfan Güngörür

Sayfa Düzeni:DBY

Kapak Tasarm:Sercan Arslan

Bask/Cilt:Şenyldz Yay. Matbaaclk Ltd. Şti.Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap/İstanbulTel: 0212 483 47 92 (Sertifika No: 11964)

93 H

arbi

Fac

ias

Man

astr

l M

ehm

et R

fat

Bey

DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARITicarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / TürkiyeTel. - Faks: +90 212 526 98 06 www.dby.com.tr • dby@dby.com.tr

7

93 Harbi Sonras Göç• .......................................................125Göçmenlerin İskân ................................................................. 127

93 Harbi’nin Sonuçlar • ....................................................133

93 Harbi FaciasManastrl Mehmet Rfat Bey • (1851-1907) ..................137Mehmet Rfat’n Edebi Şahsiyeti ........................................... 145Eserleri: .................................................................................... 150

Birinci Bölüm• .....................................................................153Kafkas Cephesi’ne Tayinim .................................................... 153Cepheye Yolculuk ..................................................................... 156Said Paşa ile Tanşmam ......................................................... 157Trabzon’daki İlk Günlerim ..................................................... 161Trabzon’da Aldğm Mektup .................................................. 165Trabzon’dan Erzurum’a .......................................................... 167Erzurum’a Varş ...................................................................... 170İlk Görev Yerim Soğanl Dağ ................................................ 173İstihkâmlar Arasnda .............................................................. 173Cephede Beklenen Askerler .................................................... 176Cepheye Gelen Muhacir Askerler .......................................... 177Erzurum’dan Kars’a Hareket ................................................. 179

İkinci Bölüm• .......................................................................181Bir Mukaddimecik................................................................... 181Tahirgediği Muharebesi ........................................................... 182Hisarboğaz Yolunda ............................................................... 185Kars’tan Gelen Yardm ........................................................... 186

6

Gazi Osman Paşa’nn Esareti• ............................................ 6993 Harbi Harbi’nde Kafkas Cephesi• ............................... 77Ahmet Muhtar Paşa’nn Kafkas Cephesi’ne Varş ................78Ruslarn Ani Baskn .................................................................79Başkomutan Cephede Neyin Eksikliğini Gördü?...................80Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nn, Cephede İhtiyaçlar İçin Aldğ Baz Tedbirler ...................................................................82Kafkas Cephesi’nde Askerin Konumu .....................................84Kafkas Cephesi’nde Yaşananlar ................................................85Halyaz Meydan Muharebesi ....................................................86Sohumkale’ye Çkartma ............................................................87Zivin Muharebesi ........................................................................88Karakilise Savaş .........................................................................90Gedikler (Kzltepe) Muharebesi ...............................................91Yahniler Meydan Muharebesi ..................................................91Alacadağ Muharebesi ...............................................................92Deveboynu Savaş .......................................................................93Kars Savaş ..................................................................................94Delibaba Savaş .........................................................................95Aziziye Müdafaas Öncesi..........................................................96Aziziye Müdafaas .......................................................................99Kafkas Cephesi’nde Sona Doğru ........................................... 101

Osmanl Devleti’nin Sulh Arayşlar• ..............................103Edirne Mütarekesi• ............................................................107Ayastefanos Antlaşmas• ...................................................109İstanbul Antlaşmas• ...........................................................113Kbrs’n İngilizlere Devredilmesi• ...................................115Berlin Antlaşmas• ..............................................................11993 Harbi’nden Sonra Doğu Anadolu• ............................123

9

Sunuş

Hatralar kişilerin, ayn zamanda milletlerin hafzalardr. İşte hatralar bu özellikleriyle yani bilinmeyenleri bilinir kldğn-dan çok önemlidir.

93 Harbi’nde Kafkas Cephesi’nde görev yapmş olan Meh-met Rfat Bey’in hatralar da yaşanan “Büyük Bozgun”u bi-rinci ağzdan anlattğ için tarihimiz açsndan ciddi bir önem arz etmektedir.

Elinizdeki kitap üç bölümden oluşmaktadr. İlk bölümde tarafmzdan yazlan 93 Harbinin ksa tarihi bulunmaktadr. İkinci bölümde Mehmet Rfat Bey’in Tarih ve Coğrafya Dünyas dergisinde 1959 ylnda yaynlanmş “93 Harbi Facias” başlkl tefrikas yer almaktadr. Sutherland Dükü ve diğerleri tara-fndan Türk askerlerine tbbi yardm yapmak amacyla Ara-lk 1876’da oluşturulan “ Stafford House Committee” adl teş-kilata gönüllü olarak katlp Erzurum’a gelen İskoç Doktor James Denniston’un tanklğn içeren iki mektup ve Kafkas Cephesi’nde görev yapmş olan Kurmay Yarbay Atf Bey’in yaynladğ “1293 (H.) Senesinde Kars’n Düşme Sebepleri Hak-knda Raporu”u da son bölümde verilmiştir.

8

Ruslarn Kars’a Kadar Sokulmas ......................................... 188Ruslarn Ardahan’a Saldrs .................................................. 189Yardma Gelen Çerkez Atllar ............................................... 190Düşman Karşsnda Geri Çekilme ........................................ 191Kars’n Kuşatlmas ................................................................. 193Tahirgediği Muharebesi’nden Büyük Gedikler Muharebesi’ne ......................................................................... 194Layiha Sureti ............................................................................ 196Halyaz Muharebesi .................................................................. 199Ahmet Muhtar Paşa’nn Delibaba’ya Gelmesi .................... 201Zivin Muharebesi ..................................................................... 203

Ekler• ....................................................................................207Dizin• .....................................................................................241Resimler• ..............................................................................245

11

Giriş

Tarih daime gelişme ve değişme gösteren bir süreçtir. Bundan dolay tarih kavram ve kapsam yllardr tartşla gelmiştir.1 Bu tartşmalar arasnda nelerin tarihin konusu olduğu hep muğlâk kalmştr. Son dönem tarihçilerinin vardklar aşağda alntla-yacağm şu yargnn doğruluğu bize göre bir hakikattir.

Bir olayn tarihin konusu olabilmesi için, o olayn toplum hayatna birinci derecede tesir etmesi ve toplumun bütün kesimlerine derece derece nüfuz etmiş olmas lazmdr. Bu itibarla geçmişten günümüze tarihi hadiselerin şu anda da toplumu etkilemekte ya da en azndan ilgilendirmekte olan olaylar nevinden olmas, tesirlerinin toplum üzerinde hâlâ devam etmesi, tarih ilminin faydaclk yönü göz önünde tu-tulduğunda şarttr.2

* * *

1 Bu konuda bilgi için: E. Semih Yalçn, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Kaynaklar, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004, s. 1-38.

2 E. Semih Yalçn, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Kaynaklar, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004, s. 33.

| 93 Harbi Facias |

10

Eserin diline ve imlasna müdahale edilmemiştir. Anlam bilinmeyen ya da açklanma ihtiyac duyulan ke lime, kavram, yer ve şahs adlar gerek dipnotlarla gerekse köşeli parantez-ler içindeki açklamalar ile izah edilmiştir. Metinde ikileme-ler arasna virgül konulmas ya da virgüllerle, bağlaçlarla uzun cümleler kurulmas gibi anlam ve anlatm güçleştiren hata-lar düzeltilmiştir. Kitapta tefrika metinde yer almayan baz başlksz yazla ra başlklar tarafmzdan konmuştur.

Eser ki taplaşrken yardmlarn gördüğüm Sayn Halil Özmen’e, Sayn Turgay Anar’a, Sayn İbrahim Öztürkçü’ye ve özellikle kütüphanesinden yararlanmama imkân tanyp gözden kaçrdğm baz kaynaklar bana ulaştran Sayn İs-mail Toluay’a hassaten teşekkür borçluyum.

Kitabn kültür hayatmza faydas en büyük temennim-dir.

Tahsin YldrmÇamlca / 15 Temmuz 2010

93 Harbi Facias

Manastrl Mehmet Rfat BeyManastrl Mehmet Rfat Bey

133

93 Harbi’nin Sonuçlar

II. Abdülhamid’in tahta çkmasndan ksa bir süre sonra baş-layan Osmanl-Rus Savaş, Osmanl Devleti’nin Anayasal dü-zene geçişini ertelemişti. 93 Harbi’nin devam ettiği sralarda Kanunu-i Esasi’yi yürürlükten kaldran padişah, savaş sonra-snda yönetimi kendi elinde toplayarak mevcut sorunlar ön-lemeye çalşmşt.

“Büyük Bozgun” olarak adlandrlan Osmanl-Rus Savaş’ndan sonra Osmanl Devleti’nin Avrupa devletleriyle ilişkileri farkl bir boyuta girmişti. İngiltere, Osmanl Devleti’nin Rusya karşsnda aldğ yenilgiyle artk kendisi için Osmanl top-rak bütünlüğünü korumann değişen politikas ve menfaat-leri doğrultusunda doğrudan Osmanl topraklarn işgal et-meye başlamşt.

1877-1878 Osmanl-Rus Savaş ve Berlin Kongresi, Os-manl Devleti’nin Tanzimat’tan itibaren ağrlk kazanmaya başlayan yenileştirme hareketlerinin özellikle de askeri alanda yeterli olmadğn ortaya çkartmas bakmndan önemlidir. Yaplan antlaşma sonrasnda devlet idarecileri içinde bulun-duklar zor durumdan çkabilmek için büyük güçlerin isteği

| 93 Harbi Facias |

138

Mekteb-i Harbiye’ye girişiyle hayatnn ikinci devresi başlar. Bu okuldaki öğrencilik yllar, onun hayatndaki önemli geliş-melerin başlangcdr. Manastrl Mehmet Rfat, burada tanş-tğ snf arkadaş Hasan Bedrettin’le samimi bir dostluk kur-muştur. Hasan Bedrettin, onun hayatnda önemli yeri olan üç kişiden ilkidir. İki arkadaş, okul yllarndaki dostluklarn mes-lek hayatlarna taşrlar. Öğrencilikleri srasnda Askerî Okul-lar Nâzr olan Süleyman Paşa’nn teveccühünü kazanmşlar-dr. O yllarda Harbiye mezunlar sivil okullarda da hocalk yapmaktadr. Mehmet Rfat ve Hasan Bedrettin bu geleneğe uyarak harbiye dşnda Darüşşafaka’da da ders verirler.95

Bu, onlarn tespit edilebilen son ortak faaliyetidir. Bun-dan sonra iki arkadaşn bir arada ortak bir çalşma içine gi-rip girmediğini şimdilik bilemiyoruz.

Mehmet Rfat’n hayatnda önemli yeri olan üç kişiden diğer ikisi, Süleyman Paşa ve Namk Kemal’dir. Mehmet Rfat’n bu iki kişiyle tanşmas Hasan Bedrettin’le tanşmasndan sonradr. Ancak Süleyman Paşa ve Namk Kemal, Mehmet Rfat’n haya-tndaki yerleri bakmndan Hasan Bedrettin’den daha ileridedir.96

Manastrl Mehmet Rfat’la ilgili karanlkta kalmş bir alan aydn-latma adna önemli bir kaynak çalşmasdr. Bozdoğan’n bu çalş-masnda Manastrl Mehmet Rfat’n hayatna ve eserlerine dair bil-giler en ince detaylaryla verilmiştir. Yazmzda Manastrl Mehmet Rfat’n hayat ve eserleriyle ilgili bölümünde, bahsettiğimiz bu tez çalşmasndaki baz önemli bilgilere müracaat edilmiştir.]

95 Veysel Elkatmş, Mehmet Rfat’n Eserlerinde Türkçe Eğitimi ile İl-gili Hususlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, Konya, 2008, s. 12.

96 Veysel Elkatmş, Mehmet Rfat’n Eserlerinde Türkçe Eğitimi ile İl-gili Hususlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, Konya, 2008, s. 13.

137

Manastrl Mehmet Rfat Bey (1851-1907)

Mehmet Rfat asker, şair, oyun yazar ve dilcidir. Mehmet Rfat, Atina’dan Manastr’a göç etmiş bir ailenin çocuğudur. Babas, Alay Kâtipliğinden emekli olmuş Raşit Efendi’dir. Manastr’da 1851 ylnda dünyaya gelen Mehmet Rfat’n ha-yatnn ilk devresine ait bilgiler bunlarla snrldr.93

Çocukluk yllarn nerede geçirdiği, öğreniminin ilk dö-nemlerinde hangi okullara devam ettiği, İstanbul’a ne zaman geldiği ve Mekteb-i Harbiye’ye ne zaman girdiği belli değil-dir. Ancak hayatnn ilk yllarn Osmanl İmparatorluğu’nun önemli ordu merkezlerinden olan Manastr’da 1854–1855 K-rm Savaş’nn manevi atmosferinde geçirdiği ve askerlik mes-leğini seçmesinde hem bu atmosferin, hem de babasnn as-ker olmasnn etkisi bulunduğu söylenebilir. 94

93 Veysel Elkatmş, Mehmet Rfat’n Eserlerinde Türkçe Eğitimi ile İl-gili Hususlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, Konya, 2008, s. 12.

94 Ahmet Bozdoğan, Manastrl Mehmet Rfat ve Eserleri Üzerine Bir İn-celeme, Yaymlanmamş, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2001, s. 14. [Bu tez bilim dünyasnda

241

Dizin

AAbdülkerim Nadir Paşa, Serdar

Ekrem 59Adil Paşa 65, 70Afet Bey, Piyade Kaymakam 210,

213Ahmet Cevdet Paşa 131Ahmet Eyüp Paşa 59Ahmet Fazl Paşa 95, 195, 196,

198, 199Ahmet Mithat 145Ahmet Muhlis 183, 186Ahmet Muhtar Paşa 14, 42, 46,

77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 101, 176, 179, 185, 186, 187, 193, 194, 201, 204, 210

Ahmet Rasim Paşa 163Ahmet Rifat 186Alacadağ Muharebesi 92, 93

Albert Sorel, Fransz Tarihçi 17Aleksandr, II. Çar 42, 49, 71Ali Haydar Efendi 89, 204Ali Nizamî Paşa 154Atf Bey 9, 209Avni Özgürel 29, 32Avusturya 13, 14, 21, 22, 23, 24,

25, 28, 29, 37, 38, 46, 51, 63, 110, 111, 112, 113, 116, 120, 140, 156, 159, 239

Ayastefanos Antlaşmas 58, 63, 109, 111, 115, 119, 123

BBahri Bey 99, 101Belüm Paşa 210, 213, 218Berlin Antlaşmas 52, 58, 64, 93,

113, 119, 120, 121, 123Binbaş Bahri 198Bismarck 23

239

| Manastrl Mehmet Rfat Bey |

yor. Koyunlarn sokaklarda kesilmesi, bozuk lağm ve kana-lizasyonlarn da buna ilave olmas, bütün şehri tam bir pis-lik içinde yüzer hale getirdi.

Şu anda burada herkes İngiltere ve Avusturya’nn niyetle-rinin ne olduğunu konuşuyorlar. Konferansn yarn Baden-Baden’de yaplacağ söylenmekte ve hepimiz şu anda şeh-rin yeniden kurtuluşunu dört gözle bekliyoruz. Generalinden en düşük rütbelisine kadar bütün Rus subaylar İngilizlerle muhtemel bir savaştan söz etmekteler ve gittikçe zevk al-maya başladklarn, zaferlerinin böyle bir şekilde noktalan-masn pek istemiyor görünüyorlar. Yine de kesinlikle bir şey söylemek oldukça zor.

Artk ilginç haber pek yok; şehirde her şey normale dön-müş durumda ve sanki şehir hiç kuşatmaya uğramamş. Gda maddeleri ve diğer şeyler ucuzlamş ve ticaret daha iyi hale gelmiş durumda. Dükkân sahipleri bunu frsat bilerek Türk banknotu almay reddettikleri gibi daha ziyade Rus ruble-sini tercih ediyorlar.

243

İngiltere 13, 18, 20, 21, 22, 23, 28, 29, 33, 34, 38, 46, 51, 63, 105, 106, 111, 112, 113, 115, 116, 117, 120, 121, 133, 140, 158, 159, 236, 239İsmail Bey 212İsmail Hakk Paşa 178İstanbul 2İstanbul Antlaşmas 113

JJames Denniston 9, 233

KKaptan Mehmet Bey 204Kars Savaş 94Katerina, II. 109Kaymakam Hayri Bey 66Kazm Karabekir Paşa 124Krm Harbi 35Kibert 82Kolağas Halit 96, 195, 198Kolağas Neşet 66Kurt İsmail Paşa 77, 82, 101

LLondra Protokolü 14, 32, 35,

37, 38Lord Salisbury 46

MMahmut Paşa 37Mebusan Meclisi 35Mehmet Ali Paşa 60, 61, 63Mehmet Arif Bey 79, 80, 81, 82,

97

Mehmet Paşa 95, 100, 101, 189, 194, 195, 197, 200

Mehmet Rfat Bey 9, 59, 95, 137, 141, 148

Melikof 14, 77, 78, 87, 88, 93, 201

Meşrutiyet 26, 34, 104, 108, 149Mihail Skobelev 61Mithat Paşa 26, 31, 35, 37, 45, 46,

164, 166, 170Muhlis Paşa 89, 179, 183, 203, 210,

213, 218, 223, 224Mustafa Bey 191Mustafa Cavit Paşa 95, 96, 195,

196, 197, 199, 201, 204Mustafa Saffet Paşa 95, 190, 195,

199Müşir Süleyman Paşa 41, 61

NNaci Paşa 210, 212Namk Kemal 138, 142, 143, 145,

146, 147, 149Namk Paşa 105Napolyon Bonapart 18Narses Varjabedyan 111Niğbolu Muharebesi 60Nikolay Kridener 61

OOsman Nuri Paşa 59, 61

PPanislavist 24, 27Paris Muahedesi 28, 29Petse Antlaşmas 37

242

Bosna–Hersek 22, 24, 25

CCavit Paşa 95, 96, 195, 196, 197,

199, 201, 204, 205Cem‘iyyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiye

139

ÇÇar Aleksandr 87Çarol, I. 61

DDelibaba Savaş 95Derviş Paşa 77Deveboynu Savaş 93, 94Disraeli 24Doğu Sorunu 25

EEdirne Mütarekesi 107, 108, 110,

111, 123E. Drialut, Fransz tarihçi 17Enver Paşa 104Erfurt Mülâkat 49

FFehim Efendi 179, 185Ferik Fazl Paşa 87Ferik Hüseyin Hilmi 186Feyzi Paşa 179, 186Fosfor Mustafa Paşa 82

GGazi Osman Paşa 42, 62, 63, 65,

69, 73, 77

Gedik Ali 186Gedikler (Kzltepe) Muhare-

besi 91Gedikler Muharebesi 194General Ganteski 70General Kambel 95, 195, 197General Melikof 14, 88, 201General Radetski 63General Yuri Şilder-Şuldner 61Grandük Nikola 14, 42, 64, 71, 72,

103, 104, 105, 109

HHafz Paşa 210, 212, 213, 214, 216,

219, 220, 226Hakk Bey 96, 170, 172, 173, 179,

189, 190, 192, 196, 197, 198, 200, 211, 212

Hamdi Efendi 89, 203Hariciye Nâzr Saffet Paşa 33,

104, 116Hasan Bedrettin 138, 140, 141,

143, 147, 148, 150Hasan Kazm Paşa 86Hasip Bey 69, 70, 71, 72, 73Henry Layard, İngiltere Büyükel-

çisi 116Hüseyin Hami Paşa 85, 193, 210Hüseyin Paşa 62, 94, 178, 179Hüseyin Sabri Paşa 179

İİbrahim Bey 89, 203İgnatiyev 23, 28, 30, 31, 32, 38,

83İlber Ortayl 21

Resimler

244

Petro, I. 109Prens Gorçakov 32

RRaşit Paşa 89, 142, 192, 193, 202,

203Recaizade Mahmut Ekrem 145,

146Redif Paşa 37, 79, 166, 167Reichstadt Antlaşmas 24Rza Efendi 95, 195

SSadrazam Mahmut Nedim 83Saffet Paşa 33, 95, 104, 116, 190,

195, 199Said Paşa 139, 157Samih Paşa 83, 162, 188Srbistan 13, 22, 23, 24, 29, 31, 34,

38, 41, 55, 109, 110, 112, 119, 120, 125

Srp Prensi Milan 31Stafford House Committee 9,

233Sultan Abdülaziz 140, 141, 143Süleyman Hüsnü Paşa 59, 61Şahin Paşa 173, 188, 189, 192,

193, 198, 199

Şakir Bey 210, 219, 220Şakir Efendi 161, 162Şevket Bey 179, 186, 191, 193Şeyhülislam Hasan Hayrullah

Efendi 46Şpka Geçidi 61, 63

TTahirgediği Muharebesi 182, 194,

197Tarihçe-i Vak’a-i Zağra 126Tersane Konferans 33, 34, 35,

56Tevfik Paşa 65, 67, 69, 70

VVeysel Paşa 63Viyana Kongresi 17, 18, 49, 119

YYahniler Meydan Muharebesi

91

ZZağra Müftüsü Hüseyin Raci

Efendi 126Ziştovi Muharebesi 60Zivin Muharebesi 88, 203