93 HARBİ’NDE BÜYÜK GÜÇLERİN POLİTİKALARI VE OSMANLI DEVLETİ’NE ETKİLERİ

93 HARBNDE BYK GLERN POLTKALARI VE OSMANLI DEVLETNE ETKLER

Ferhat DURMAZ*

z

Dnya siyasetinde 19. yzyl,devletleraras smrge yar ve g mcadelesinin en youn yaand dnemlerden biri olmutur. Bu smrge yar ve g mcadelesinde Osmanl Devleti hakimiyeti altn-da bulundurduu topraklarn fazla olmas ve nemli smrgelere giden bir yolda bulunmas nedeniyle n planda olmutur. Bu durum dnemin byk glerinin (ngiltere ve Rusya) Osmanl Devleti ze-rinde farkl tahayyllerinin olmasna yol amtr. Osmanl Devleti ise bu srete hem byk glerin kendisiyle ilgili amalarn engellemeye alm, hem de byk glerle g mcadelesine girmitir. Bu mcadelelerden biri olan 93 Harbi (1877-1878 Osmanl-Rus Sava) ise Osmanl Devleti ve dnya siyaseti iin nemli sonular ortaya karmtr.93 Harbinde Osmanl Devletinin ar bir malubiyet almas byk glerin her birinin politikalarnda deiiklie yol aarken, Osmanl Devleti iin ise y-rtt denge politikasnn yeni bir devlete endekslenmesi sonucunu dourmutur. 93 Harbi sonucun-da ortaya kan temel dzenleme olan Berlin Antlamas ise dnemsel olarak ngiltereyi ve bir lde dier byk gleri tatmin etmitir. Fakat bu antlamann bara hizmet eden bir dzenleme olmad g mcadelesinin Osmanl Devleti zerinde devam etmesiyle kendini gstermitir.

Anahtar Kelimeler: 93 Harbi, Osmanl Devleti, Byk Gler, Ayastefanos, Berlin.

The Greate Powerss Policies in the 93 War and its Effects to the Ottoman State

Abstract

In the 19th century world politics is one of the most intense period of when power struggles between states and colonial racing. Because of this power struggle in the colonial race, and much of the land is held by the Ottoman Empire under colonial domination and there has been a major road in the foreground. This situation caused that great powers (England and Russia) of that time which set up different visions for the Ottoman Empire. In this process Ottoman States both tried to prevent its own politics of major powers and entered the power struggle with the major powers. 93 War (1877-1878 Ottoman-Russian War) brought significant results for Ottoman and world politics. While in 93 War losing heavily of Ottoman States led changes in policies of the great powers of each, balancy policy conducted by Ottoman States revealed the result of indexation to another state. Berlin Agree-ment what was basic regulation post 93 War is satisfied England as perioadic and other major powers as partially. Yet that this agreement is not an arrangement which does not serve for peace shows itself through the ongoing struggle of power over the Ottoman Empire.

Keywords: 93 War, The Ottoman State, The Great Powers, The San Stefano, Berlin.

* Krkkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler A.B.D, Yksek Lisans rencisi [email protected]

Giri

19.yzyl Osmanl Devleti asndan nemli gelimelerin yaand bir dnem olmutur. Bu yzylda devlet bir yandan nemli lde toprak kaybederken, dier yandan da Batllama abalarn youn bir ekilde yaamtr (Ortayl, 2008). Dnya siyasetinde byk gler arasndaki g mcadelele-rinin artarak devam ettii bu dnemde Osmanl Devleti, byk glerin hamlelerinin etkisini en alt dzeye indirmeye alm, bunun yannda kendisi de byk glerle g mcadelesine girmitir. Bunu yaparken devletin d ilikilerine hkim olan unsur denge politikas olmutur. 1798de Napolyonun Msr Seferinden sonra balayan bu politika-nn zn Avrupa devletleri arasndaki kar atmalarndan yararlanlarak d politi-kadaki arl eitli dnemlerde Rusyaya kar ngiltereye, Fransaya kar Rusyaya ve ngiltere, Fransa, Rusya lsne kar Almanyaya vermek oluturmutur(Sander, 2008: 295; Kk, 1999:57).

Denge politikasn devletlerarasndaki kar atmalarna gre ekillendiren Os-manl Devleti bu politikay 19. yzyln byk ksmnda baaryla uygulamtr. phe-siz bunda en byk etken 1830 ylndan 93 Harbine kadar geen srede ngilterenin kendi karlar iin dier byk glerden farkl olarak Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasn benimsemesidir. ngilterenin bu politikas Osmanl Devleti iin Rusyaya kar nemli bir dayanak noktas sunmutur. 1829 Edirne Ant-lamas ile isteklerini elde eden fakat Krm Sava ile dizginlenen Rusya, bu dayanak noktasnn yani ngilterenin Osmanl toprak btnl politikasnn etkinliinin en alt dzeye indii anda karlarn elde etmek iin Osmanl Devletine kar harekete gemitir.

Osmanl Devletinin d ilikilerinde ngilterenin yerini Almanyann almas-n salayan ve Osmanl tarihi asndan dnm noktas olarak nitelendirilebilecek, uluslararas boyutuyla da Dou Sorununun en ak ekilde hissedildii ve Rusyann harekete getii olay 1877-1878 Osmanl-Rus Sava dier adyla 93 Harbidir (Rfat Bey, 2010: 17-20).Bu balamda bu makalede 93 Harbine giden srete byk g-lerin politikalar, byk glerin sava srasndaki tavrlar ve savatan sonra olutu-rulan Ayastefanos ve Berlin Antlamalarnda byk glerin politikalaryla Osmanl Devletinin beklentileri ve bunun karlanp karlanmad analiz edilecektir. Bu ya-plrken siyasi gelimeler makalenin ieriine uygun olarak verilecek ve byk gle-rin politikalarn etkileyen hususlar ana hatlaryla ortaya konmaya allacaktr.

Bu makalenin varsaym 93 Harbine giden srecin, 93 Harbinin ve sonras s-reteki gelimelerin salt Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki mcadeleden ok bu iki devleti de iine alacak ekilde byk glerin diplomasi mcadelesi etrafnda e-killendiidir. Bu mcadelede istekleri en az dikkate alnan Osmanl Devleti olmutur. Bu durum Osmanl diplomasisinin manevra alann kstlam, yrtt denge poli-tikasnn etkinliini en alt dzeye indirmi ve sonraki srete bu politikann yeni bir devlete Almanyaya endekslenmesi sonucunu dourmutur.

104 Temmuz 2015 / Cilt: 5, Say: 2

93 Harbine Giden Srete Byk Glerin Politikalar

93 Harbine giden srete ngiltere, Osmanl Devletinin toprak btnln koruma siyasetini izlemitir. Bunun nedenlerini sralayacak olursak ilk olarak, 1787-1792 Osmanl-Rus Savandan sonra ngiltere, Osmanl Devletine ynelen bir Rus tehlikesi grmeye balam ve Rusyann Osmanl Devletini ykarak Boazlar ele geirmesi ve Akdenize inmesini tehdit olarak nitelendirmitir. Akdenize inen Rus-ya, ngilterenin mparatorluk yoludenen, Hindistanla olan balantsn kesebilirdi. (Armaolu, 1999: 193). Dolaysyla Osmanl Devleti, ngiliz devlet adamlarna gre Rusyann gneye inmesini engelleyen bir tampon ilevi grmekteydi. Bu nedenle mmkn olduu lde varl korunmal ve bu dorultuda desteklenmeliydi. kinci olarak, Osmanl Devletinin yklmasyla ortaya kacak g boluunun kimin doldu-racann tam anlamyla bilinmemesi ngiltereyi byle bir politika izlemeye itmitir. ngiliz devlet adam LordPalmerstonun belirttii gibi Osmanl Devletinin btnl ve bamszl Avrupadaki sknetin, zgrln ve g dengesinin korunmas iin gereklidir(Soy, 2007: 148).ngiltereyi byle bir politika izlemeye iten dier bir neden mevcut durumun yani statkonun, statkonun bozulmas halinde ortaya kacak olan belirsizlikten daha iyi olduu anlaydr. nk ngiltere iin ilikilerin iyi olduu ve nemli bir gzerghta yer alan Osmanl Devletinin varl,Osmanl Devletinin olmad dolaysyla statkonun nasl ekilleneceinin tam anlamyla bilinemeyecei bir duruma gre daha iyidir (Ba, 1999: 45-54).

Rusya ise 19. yzylda derecesi dnem dnem farkl olmakla birlikte Osmanl Devletini ykmak veya onu tamamen Rusyaya balamak eklinde bir politika izle-mitir (Armaolu: 1999, 176). Bu politikann en bilinen sylemi olan Akdenize s-cak denizlere inmek hem Rusyay kar konulmaz devasa bir g haline getirecek, hem de ngilterenin imparatorluk yolu ile olan balantsn kesmi olacaktr. Ayrca Dou Akdenizde ngiltere ile Fransa arasnda yaanmakta olan nfuz mcadelesine Rusyann eklemlenmesini salayacaktr. Rusyann bu politikasnn en alt dzeyde hissedildii dnem 1829 Edirne Antlamasndan ngilterede LordAberdeenin Ba-bakan olduu 1855 ylna kadar geen sretir. nk bu dnemde ar I. Nikola, Osmanl Devletine kar bir anda saldrya gemeleri durumunda bunun byk gler arasnda bir krize yol aacan ve bu srecin sonunda da Rusyann istek-lerini gerekletirmeden zararl kacan dnmekteydi (Soy: 2007, 157-158). Bu dnceden hareketle Rusya, Osmanl Devleti zerindeki isteklerini bir sre aka ifade etmemitir. Lord Aberdeenin ngilterede babakan olmasyla, ngilterenin politikalarnn nasl bir nitelik kazanacan merak eden Rusya, hem bunu renmek hem de amalarn gerekletirmek iin Osmanl Devletinin paylalmas teklifini ngiltereye gtrm fakat olumlu cevap alamamtr. Bunun zerine Osmanl Dev-leti zerindeki karlarn bizzat kendisinin gerekletirmesi gerektiini dnm Krm Savandan balamak zere I. Dnya Savana giden dnemde bu ynde bir politika izlemitir.

Temmuz 2015 / Cilt: 5, Say: 2

93 Harbinde Byk Glerin Politikalar ve Osmanl Devletine Etkileri

105

Bu srete Fransann politikalarn ikili bir ayrmla inceleyebiliriz. lk olarak Krm Savana kadar olan dnemde ve sava srasnda Osmanl Devleti konusunda ngiltere ile birlikte hareket eden ve Osmanl Devleti nezdinde etkinlik kazanmaya alan bir Fransa grlmektedir (Armaolu, 1999: 175). Bu srete nemli bir is-tisna Mehmet Ali Paa isyan sonrasnda ortaya kan ve uluslararas boyut kazanan Msr meselesi olmutur.Fakat Msr meselesinde bile Fransann belli bir sre son-ra ngiltere ile birlikte hareket ettiini grmekteyiz. kinci olarak ise sava sonras srete III. Napolyonla birlikte Osmanl Devletinin varlnn srdrlmesinin zor olduunu syleyen ve bu dorultuda politika gelitiren Kuzey Afrikadaki vilayetlerin ngiltere ile birlikte paylalmas iin bu devlete kar isteklerini aka ifade eden bir Fransa grlmektedir(Soy, 2007: 164).

1867 ylna kadar Avusturya olarak varln srdren daha sonra Macaristan ile birleen Avusturya-Macaristan ise bu srete konjonktre gre bir tutum gelitirmi-tir. 1815 Viyana Kongresinde ok uluslu imparatorluklarn korunmas fikrini ortaya atan anslye KlemensVonMetternich, Yunan ayaklanmasnda Rusyann Yunanis-tan vastasyla Balkanlardaki etkinliini artrmasndan ekinip Osmanl Devletine yardm etmeye alm, Msr meselesinde ise Rusyay gzeten bir politika izlemitir (Armaolu, 1999: 173,194). Paris Bar Konferans ile Berlin Kongresinde kendi -karlarna uygun bir politika izlemeye alan Avusturya (Berlin Kongresinde Avus-turya-Macaristan), I. Dnya Savana giden srete byk ounlukla ngilterenin yannda yer almsa da 1878den itibaren dk younlukta sava ncesi srete ise youn bir ekilde Almanya ile iliki kurmu, Almanyann yannda savaa katlmtr.

93 Harbine giden srete 1870 ylna kadar Prusya ve Piyomentenin etkinli-i pek fazla hissedilmemitir. Bunun nedenine baktmzda her iki devletin kendi uluslarnn siyasal birliini salama srecinde merkez bir konumda yer almalar do-laysyla daha ok i politikayla ilgilenmeleri ve ok fazla d politika gelitirme kapa-sitesine sahip olamamalardr. Dolaysyla Prusya, kimlik faktrnn etkisiyle byk ounlukla Avusturyann yannda yer alrken, Piyomentede byk glerin yannda yer almtr.

Byk glerin benimsemi olduu bu politikalar 93 Harbine giden srete Krm Savavestanbul(Tersane) Konferans konular etrafnda inceleyebiliriz.

Msr meselesi sonucunda Rusyann istediini gerekletirememesi,1829dan nce I. Nikolann emriyle toplanan komisyonun ald, Osmanl Devletinin Rusyann karlarn salayacak ekilde aamal olarak zayflatlmas politikasnn terk edilme-sine ve yerini Osmanl Devletinin ortadan kaldrlmas politikasnn almasna yol a-mtr. Bu dorultuda I. Nikola ahsi dostu olarak grd Lord Aberdeen babakan olunca paylama teklifini gtrm fakat Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasn izleyen ngiltere bu neriyi kabul etmemitir.Bunun zerine Rus-ya kendi iini kendisinin halletmesi gerektiini dnm ve bu dorultuda harekete geerek Osmanl snrlarndaki Ortodokslarn koruyuculuunun kendisine braklma-

106

Ferhat DURMAZ


sn istemitir (Kk, 1999: 53). Rusya bu isteini Osmanl Devletinin kabul etme-mesizerine sava ilan etmi ve 1856 Krm Sava balamtr. ngiltere ve Fransa, yukarda belirttiimiz politikalar dorultusundayardm etmesiyle Osmanl Devleti bu sava kazanmtr.

ngiltereye gre Ruslarn koruyuculuk istei Osmanl Devletinin bamszln ortadan kaldrmakta, ayrca Avrupa zgrlklerini tehlikeye atmakta ve g dengesi-ni bozmakta en nemlisi ngilterenin yrtt politikann sonlandrlmas anlamna gelmekteydi (Sander, 2008: 307). Fransada III. Napolyon lkesinin baars iin n-giltere ile ibirlii yaplmas gerektiini dnmekte Krm Sava bunun iin bir fr-sat vermekteydi. (Sander, 2008: 307). Prusya ileride salayaca birlik iin Rusyann yardmna ihtiyac olabileceini inancyla, Avusturyada sava alan ve Rusyadan y-nelecek bir tehdit gerekesiyle tarafsz kalm, Piyemonte ise talyan ulusal birliinde ngiltere ve Fransann destei iin bu lkelerin yannda yer almtr (Sander, 2008: 308).

Paris Bar Antlamasnn olumsuz sonularnn yannda hazrlanrken Osmanl Devletine danlmam dolaysyla Osmanl Devletinin beklentileri karlanama-mtr. rnein Karadenizde donanma bulundurmama Osmanl Devletinin lehi-ne deildi. nk Osmanl donanmas bu dnemde Rusyadan daha glyd, bu dzenleme Osmanlnn beklentisinden ok Rusyay engelleyerek byk glerin karlarna hizmet etmekteydi (Kk, 1999: 53; Soy, 2007: 162).Bu dzenlemeyle ngiltere yrtt politikann sonucunu alm Rusyann ilerlemesi kontrol altna alnmtr. Fransa ise ngilterenin yannda yer ald iin Avrupada prestiji yksel-mi, Prusya ve Piyemontede uzun vadede gerekletirmek istedikleri ulusal birlik hedefinin ilk admlarn atmlardr (zcan, 1999: 107; Sander, 2008: 309).

1875 Temmuzunda Bosna-Hersekte artan vergiler ve tarmsal koullarn katla-nlmaz oluu Hristiyan kyllerin, Mslman toprak sahiplerine ayaklanmasna yol am ve bu ayaklanma byk glerin bakentlerinde huzursuzluk Slav dnyasnda byk bir sempati yaratmtr (Anderson, 2010: 195; Baykal, 1945: 184).Slav dn-yasnda birlik olunamamas bu sempatinin tam bir destee dnmemesine yol a-mtr. Karada isyanclar desteklerken, Srbistan ise Osmanl Devleti ile savamay gze almadndan tam bir destek vermemitir. Bab Ali yabanclarn mdahalesini nlemek iin Adalet Fermann karp imtiyazlar sunsa da bundan bir sonu al-namamtr (Aksun, 1994: 104).Bu srete isyanclarla Osmanl kuvvetleri arasnda yaanan kk apl atmalarn uluslararas boyut kazanmasna yol aan unsur ise Rusyann dier byk glerden farkl bir tutum benimsemesidir. Rusya, Balkan-larda kendi nfuzunda devletler oluturmay dnrken, Avusturya-Macaristan ise mevcut durumun korunmas gerektiinden yanayd. Ayrca Avusturya-Macaristan, Bosna ve Herseke zerklik verilmesini bu blgede yaayan dier uluslara rnek olu-turaca gerekesiyle kar kmtr. Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Kont Gyula Andrassy imparatorluun varl bizim karlarmz iin gereklidir diyerek



107

lkesinin tutumunu belirtmekteydi (Anderson, 2010: 197). Rusyann bu srete et-kinliini azaltan unsur benimsemi olduu politikaya ilikin gr ayrlklardr. Rus diplomatlar Alexander M.Gorchakov ve stanbul bykelisi Nikolay P. Ignatiew ara-sndaki bu gr ayrlnda Dou Sorununun uluslararas konferans ve tartmalar yoluyla zlmesi gerektiini savunan ve bu dorultuda kabinedeki dier bakanlarn desteini alan Gorchakovun gr arlk kazanmtr. (Anderson, 2010: 198).

Rusyann bu tutumu ve byk glerin giriimleri sonucunda Andrassy nota-s hazrlanmtr. Bu notada isyann nedenlerine odaklanlmakta ve Osmanl hk-metinden Hristiyan halklara zgrlk verilmesi ile isyana yol aan nedenlerin or-tadan kaldrlmas istenmekteydi (Sarca, 1980: 187).Bunun zerine Babali, Bosna ve Hersekte reform sz veren fermanlar byk glere iletmi, ngilterenin baz noktalar kabul etmemesi dnda dier byk gler bu durumu olumlu karlam-lardr (Anderson, 2010: 199). Bu srete Osmanl Devletinin reformlar uygula-yacak gce sahip olamamas isyann dk younlukta da olsa devam etmesine ve Rusyada Panistlavistlerin elinin glenmesine yol amtr. Karadan Bosna ve Herseklilere yardm etmesi bunun yannda isyanclarn Belgrad ele geirmesi ze-rine Avusturya-Macaristan ve Rusya arasnda bir savaa sebebiyet vermemek iin Andassynin giriimleri sonucunda Berlin memorandumu kmtr. Memorandum reformlarn byk glerin konsoloslar denetiminde gerekletirilmesini ve Osmanl Devletinin kmesi halinde Avusturyann Bosnann bir blmn, Rusyann da Gney Besarabyay almas konusunda aralarnda antlama yapmasn salyordu. Memorandumdaki Babalinin isyanclara dn vermeye zorlanaca imas Fransa ve talyann hemen kabul etmesine karlk, ngilterenin reddetmesi iin yeterliydi. (Gencer, 1991: 225; Anderson, 2010: 200; Eyicil, 2005: 138). ngilterenin raz olma-masyla sonusuz kalan memorandum Osmanl Devletini byk glerin basksn-dan kurtarrken, Dou Sorununun1875-1878 arasndaki ilk krizi kolaylkla atlatlm oluyordu. Fakat devam eden sreteki Srbistan ve Karada ile sava ve ardndan 93 Harbini atlatmak ise bu kadar kolay olmayacaktr.

1876 yl Osmanl Devleti asndan nemli bir tarihtir. Bu tarihte ayn anda hem taht deiiklii yaanm, hem de zellikle Rusya ve Avrupal devletlerin gsterdi-i ilgi sonucunda bamszlklarn kazanmak isteyen Srbistan ve Karada ile sava balamtr Rusyann Srbistan ve Karadaa ynelik ilgisini Srbistana 7.000 Rus gnlls gndermesiyle anlayabiliriz (irokorad, 2009: 408; Aydn, 1994: 498). Ay-rca, Avusturya ve Rusya yneticileri Osmanl Devletinin yenmesi durumunda mev-cut statkoyu devam ettirmeye alacaklarn, yenilmesi durumunda ise Balkanlar blgesinin nasl ekillenecei konusunda kendi aralarnda bir antlama yapmlardr (Uarol, 2008: 368; Sarca, 2005: 189-190). Osmanl Devletinin Srplar ve Karada-llar bozguna uratmas zerine ngilterenin nclnde byk gler araya gir-miler ve Osmanl Devletinden sava durdurmasn istemilerdir. ngilterenin bu politikasnn nedeni ngiliz kamuoyundaki Balkan olaylar dolaysyla oluan Trk aleyhtarl ve Rusyann Almanya ve Avusturya-Macaristan ile Osmanl Devletine

108

Ferhat DURMAZ


kar harekete geerek statkoyu bozma ihtimaliydi (Uarol, 2008: 368). Fakat bar iin grmeler yaplrken Srplarn tekrar saldrya geip malup olmalar Balkan-larda etkisinin azalacan gren Rusyay harekete geirmi ve Osmanl Devletine ltimatom vererek iki aylk atekes istemi, byk glerden yardm gremeyecei-ni anlayan Osmanl Devleti bunu kabul etmek zorunda kalmtr (Sarca, 2005: 191; Uarol, 2008: 369).

Rusya ltimatomuylamtareke yaplmasn salam ve Srbistann ezilmesine engel olmu, en nemlisi Osmanl hkmetinin balca muhatab durumuna gelmitir (Eyicil, 2005: 139; Karal, 1995: 25). Rusyann tek bana Balkan buhrann zmek istemesi Balkanlar tamamen nfuzu altna almas dolaysyla imparatorluk yolunun tehlikeye dmesi demekti (Karal, 1995: 25).Dolaysyla ngiltere, Balkan bunalmnn devletleraras bir konferansta grlmesini gndeme getirmi, arda bunu devletinin karlarnn gzeteceini belirterek kabul etmitir. Osmanl Devleti byle bir konferan-sn toplanmasn bamszlna ve toprak btnlne aykr olduunu ileri srerek kar ktysa da ngilterenin stanbul elisi Osmanl Devletinin an ve erefini incite-cek bir davranta bulunulmayacan belirtmesiyle kabul etmitir (Uarol, 2008: 370).

Osmanl Devleti konferansn balad gn merutiyeti ilan etmi bylece konferansn toplanma nedenlerini ortadan kaldrmak, gerekli admlarn atldn belirtmek ve en nemlisi byk glerin mdahaleleri ile olumsuz nerilerini ha-fifletmek istemitir (Rfat Bey, 2010: 33-34; Baykal, 1945: 188-189; Kinross, 2008: 530). Fakat merutiyetin ilan beklenen etkiyi dourmad gibi Osmanl Devleti bu konferansta ngilterenin desteini alamamtr. Bunun nedeni ngiliz temsilcisi Ro-bert Salisburynin Dou Sorununda geleneksel ngiliz politikasndan vazgeilmesi ve Osmanlnn tasfiyesinde Rusya ile uzlalmas gerektiini dnmesiydi (Aydn, 2006: 4). ngiltere ve Rusyann dnceleri etrafnda ekillenen konferansta Fransa pasif bir tutum taknmtr. Osmanl temsilcileri gelen tekliflerin toprak btnl ve bamszln ihlali olduunu belirtip, kendi tekliflerini aktarmlardr. Fakat bu durum Salisburynin Osmanl Devletinin teklif ettii hususlarn byk devletlerin isteklerine kar olduunu belirtmesi ve Ignatiewin de Rusya iin mzakere konusu olmayacan aklamasyla sonusuz kalmtr (Karal, 1995: 30-32; Aydn, 2006: 7). Konferansn kmaza girmesi zerine Salisbury, mit ederim ki ngiliz devlet adam-lar Hindistan yolunu korumann baka aralarn dnme grevini stlenecekler-dir. demitir (Aydn, 2006: 8). Devam eden srete byk gler tekliflerini hafiflet-miler ancak Osmanl Devletinin daha fazla hafifletilmesi isteini reddetmilerdir. Bu srete Mithat Paann bakanlnda toplanan Meclis, Osmanl Devletinin yeni tekliflerini belirlemitir. Bu tekliflerin kabul edilmemesinin yannda byk glerin teklifleri de haysiyeti zedeleyen bir durum oluturduu iin reddedilmi, artk diplo-masinin yerine sava yntemi devlet ve millet anna daha ok yakr bulunmutur. (Akin, 2006: 34; Aydn, 2006:9; Aydn, 1994: 498). Byk glerin temsilcileri Os-manl Devletinin kendisine yaplanteklifleri kabul etmemesi zerine yerlerine mas-lahatgzar brakarak ehri terk etmilerdir.



109

Konferansn en nemli zellii, 1876 Bulgaristan olaylaryla balayan ngilterenin geleneksel politikasndaki deiimin gstergesi olmasdr (Aydn, 2006: 10). Ayrca konferanstan sonu alnamamas zerine Rusya, diplomatik giriimlerine hz vermi ve bunun sonucunda byk gler 31 Mart 1877de Londra Protokol-n imzalamlardr. Bylece Osmanl Devleti, Avrupa devletlerini Rusyann yann-da ve kendisine kar birlemi olarak bulmutur (Uarol, 2008: 372-373). Osmanl Devletinden Hristiyan toplumlara daha nce vadettii slahatlar yerine getirmesi-ni, bunlarn uygulanmasn eliler vastasyla kontrol edilmesini, buna ilave olarak Osmanl Devletinin silahl kuvvetlerinin azaltlmasn isteyenLondra Protokolnn Osmanl Devleti tarafndan reddedilmesi Rusya iin bir bahane olmu d dayanak-lardan yoksun brakt Osmanl Devletine sava ilan etmitir (Ate, 1994: 392; Ay-dn, 1994: 498; Eyicil, 2005: 140-141). II. Abdlhamid, Rusyann sava ilan ettii gn Paris Bar Antlamasnn 8. Maddesi dorultusunda byk glere telgraf ekip ara-buluculuk istediyse de bu teklif karlk bulamamtr (Rfat Bey, 2010: 51).

93 Harbi, Byk Gler ve Osmanl Devleti

24 Nisan 1877de Ruslarn taarruzu ile balayan sava Tuna ve Kafkaslar olmak zere iki cephede 10 ay kadar devam etmitir (Yapc, 2012: 326).

Osmanl Devleti, Rusya ile savaa girerken kesinlikle kazanacan dnmekte-dir. Bunun nedenleri Osmanl donanmasnn Karadenizde stnl elinde bulun-durmas, Osmanl ordusunun silah ve mhimmat bakmndan yeterli olmas ve asker bakmndan nemli bir sayy barndrmasdr (pek, 2002: 11-12; Uarol 2008: 380; Aksun, 1994: 276-279; Rfat Bey, 2010: 41-43). Ancak ordunun nemli bir ksmn rencilerin oluturmas ve geri kalan ksmnda eitilmemi olmas ve de savan nasl yrtleceiyle ilgili bir plann olmamas Osmanl Devletinin sava srasndaki etkin-liini azaltan unsurlar olmutur (pek, 2002: 11-12; Uarol, 2008: 380).

Rusya ise bu savan sadece Osmanl Devleti ile kendi arasnda gelimesini is-temi, bylece Osmanl Devletini rahat bir yenilgiye uratacan dnm, bunun yolunun da dier devletlerin tarafszlnn salanmasyla gerekleeceini ngrm ve bu dorultuda giriimlere balamtr. Avusturya-Macaristan ile 15 Ocak tarihinde imzalanan antlama bu giriimin bir uzantsdr. Bu antlamayla Rusya, Avusturya-Macaristana Balkanlarda Slavlar veya baka bir halk dierlerine gre n plana ka-ranbir dzenlemeye izin vermeyeceini belirtmi ve tarafszln salamtr (olak, 2011: 56; Sarca, 1980: 192).Ayrca bu antlama Avusturya-Macaristan iin Bosna ve Herseki ele geirmesini salayan ve sadece tarafsz kalarak Gney Slavlar ve Bat Balkanlar nezdinde gcn attrmasn salayan bir belgeyken, Rusya iin ise savata kendi snrlarn batdan gelebilecek saldrlara kar garanti altna alan bir dzen-lemeydi (Rfat Bey, 2010: 24; Gencer, 1991: 225; Kk, 1999: 55; Knross, 2008: 533, Anderson, 2010: 209). Bu antlama Osmanl Devleti asndan olumsuz bir du-rumu tekil etmekteydi. nk Osmanl Devleti, Balkanlarda stnl kaybettii

110

Ferhat DURMAZ


zaman burada bir Slav devleti ya da stnlnn kurulmasn istemeyen Avusturya-Macaristann yardma geleceini dnmekteydi. Fakat Rusya, bu antlamayla Os-manl Devletinin bu beklentisini boa karmasnn yannda, Balkanlarda serbest hareket etme olanana sahip olmann kapsn aralyordu.

Balkanlarda Avusturya-Macaristann tarafszl salandktan sonra bir dier tarafsz kalmas gereken ulus olarak Romenler dnlmekteydi. Bu dorultuda 16 Nisanda Rusya ve Romanya arasnda imzalanan antlama Ruslarn, Romen demir-yollarn denetlemesini, Rus birliklerinin Romanya topraklarndan serbeste gei yapmasn ngrmekteydi. Ayrca Romenlerin, Ruslara nakil ve erzak teminlerini ko-laylatracak her trl destei salayacan belirtmesiyletarafszlk anlayndan ok Romenlerin destei salanmaktayd (Jorga, 2005: 475; Anderson, 2010: 209; Aksun, 1994: 275; irokorad, 2009: 410).

ngiltere ise bu sava srasnda tarafszln ilan etmi ancak bu durumun 6 Maysta Rusyaya verdii nota ile bir takm artlar dahilinde sreceini belirtmi-tir. Bunlar: ngiltere Svey Kanalna zarar verilmemesini taraflardan isteyerek, stanbulun el deitirmesine kaytsz kalmayacan ve stanbul ile anakkale Boaz-larnn bugnk rejiminin hibir ekilde deitirilmeyeceini belirtme yoluna gitmi-tir. Bunun yannda Bulgaristann igali konusunda bunun geici olduuna ilikin ar teminatn hatrlatarak Basra Krfezinde karlarnn olduunu ve bunlar koruyaca-n saylan durumlar saland lde tarafsz kalacan aksi durumda tarafszln bozacan aktarmtr (Aksun, 1994: 276; Armaolu, 1999: 517; Gencer, 1991: 225; Rfat Bey, 2010: 51). ngilterenin tarafsz kalmasnn nedeni Bulgaristan olaylarnn iddetli bir ekilde bastrlmasnn ngiliz kamuoyunda bir sululuk ve su ortakl hissi uyandrmas ve bunun Osmanl kart bir tavra dnp babakan LordBea-consfield1ve dier siyasetilerin duruma mdahale etmesini olanaksz klmasyd. Os-manl kart tavr muhalefetteki William Ewart Gladstonenin yazd TheBulgarian Horrorsand the Question of the East (Bulgaristanda Zulm ve Dou Sorunu) adl kitabn bir ay iinde 200.000den fazla satmasyla kendisini gstermekteydi (Ander-son, 2010: 200; Sarca, 1980: 190-191; Aksun, 1994: 228). Akin (2006: 33), Bulgar olaylarnda lenlerin saysnn abartldn ve Gladstonenn bu durumdan yararlan-dn sylemektedir. Ayrca ngiltere, Osmanl Devletinin reformlar salamas iin uzunca bir sreye sahip olduunu ve birtakm giriimlerde de bulunduunu gzlem-lemi, Rusyaya kar baarl bir mcadele verebileceini dnmtr.

Osmanl Devletinin savaa girmesini byk bir siyasi hata olarak nitelendi-ren Fransa, sava balad srada tarafszln ilan etmitir. Bunun nedeni Sedan Savanda Almanya karsnda byk bir bozguna uramas sonucunda ortaya kan i problemleriyle uramasdr. talyada, Fransa gibi tarafszln ilan etmi ancak sava srasnda arabuluculuk yapabileceini ve Osmanl Hkmetinin Rusyaya bir heyet gndermesini istemi fakat bu tarz bir istek Rusya tarafndan alaklkla sula-nacaktr gerekesiyle reddedilmitir (Arfaoui, 2009: 99).



111

Almanya lideri Otto Von Bismarckta tarafszln ilan etmitir. Bunun ne-denleri l ittifakn zarar grmemesi iin Avusturya-Macaristan hkmeti ile fikir birliktelii salanmas gereklilii ayrca Avrupa ktasnda herhangi bir devletin g-lenmemesi iin bu savan sadece Rusya ile Osmanl Devleti arasnda gereklemesi gerektiini dnmesiydi (Arfaoui, 2009: 108-109).

Rusya-Romanya antlamas zerine Osmanl Devleti, 8 Maysta Romanyaya sava ilan etmi, 21 Maysta Romanya bamszln ilan ederek Rusyann yannda savaa katlmtr (Anderson, 2010: 209).Osmanl Devleti, resmen sava ilan edilince Rus kuvvetlerinin ilerlemesini nlemek iin Tuna geidinin kapatlmasn istemi-fakat Avusturya-Macaristan, Tunann ticari adan ok nemli olduu gerekesiyle bu istee kar kmtr (Arfaoui, 2009: 109). Rusya, Avusturya-Macaristann al-d bu karardan fazlasyla yararlanm, bir nevi antlamann meyvelerini almtr. Romanyadan geerek Tunaya varan Ruslar, ilk hamlede Osmanl donanmasn bu-rada yok etmilerdir. Tunada Osmanl kuvvetlerinin baarsz olmas Ruslarn Bulgar nfusunun fazla olduu bat ksmlara yaylmasna sebep olmu, bundan cesaret alan Bulgar eteleri Trkleri ldrmeye, kyleri ve evleri yakmaya balamlardr (pek, 2002: 15). Bu durum Osmanl kuvvetlerinin Ruslarla mcadelesinin yannda isyan-clarla uramasna ve etkinliinin Tuna cephesinde azalmasna yol amtr. Rus-larn harekt Balkanlardan yrtmesinin ve bu corafyadaki uluslarn tarafszln salamasnn en nemli nedenlerinden biriside Abdlaziz dneminde glendirilen donanmann Karadenizdeki deniz hkimiyetini elinde bulundurmas dolaysyla Ka-radeniz ky eridinden geiin ar tahribatla sonulanma durumuydu.

Haziran aynda Tunay aan Ruslar, Temmuz aynda Plevneye gelmilerdir. Fakat burada beklemedikleri bir ekilde salam bir Osmanl savunmasyla karla-mlardr. Ruslarn byle bir savunmay beklemediklerini Rus generaller arasnda sklkla kullanlan Tunann tesinde drt kolorduluk i yok sylemiyle grmekteyiz (irokorad, 2009: 408).100 bin kiilikbir kuvvet ve 450 topla saldrya geen Ruslar karsnda Gazi Osman Paa komutasndaki 25 bin kiilik ve 70 toptan ibaret olan ordu Ruslar ar kayplara uratmtr. Bunun zerine ar II. Aleksandr Plevnede grd manzara karsnda burada Hristiyanlk mahvoluyor demitir (ztuna, 2006: 44; Armaolu, 1999: 518).Avusturya-Macaristan imparatorluu da Osmanlnn bu direncini takdirle karlam ve II. Plevne saldrsnn ncesinde Osmanl kuvvetle-rine zahire yardm gndermi, Osmanl Devleti de bu yardm Ada Kale ve Vidneye sevk etmitir (Arfaoui, 2009: 112).Avusturya Macaristann bu yardm Balkanlardaki Rus eylemlerinden endielendiinin ilk gstergelerinden biriydi.

Osmanllarn Karadenizdeki donanma hkimiyeti Ruslarn stanbula gneyden ilerlemesini imknsz klyor, Balkan dalarn gemek zorunda brakyordu ve bu-nun iinde Plevne alnmalyd (ztuna, 2006: 45; Anderson, 2010: 212).Bu dorultu-da yaplan ikinci Rus saldrsnn da baarsz olmas Rusyann tarafszln istedii ve yardm taleplerini reddettii Balkan devletlerini yanlarnda savaa girmeleri iin

112

Ferhat DURMAZ


arda bulunmaya itti. Savaa girmesi istenen Srbistan temkinli davranarak Plevne dene kadar sava girmedii gibi Trakyada saldr dzenlemesi istenen Yunanistan, Osmanlnn gcnden etkilenen ngiltere ve Avusturya-Macaristann tarafszlk bas-ksyla savaa girmeyi reddetti (Anderson, 2010: 212).Plevnenin uzun sre direnme-si ngilterenin Osmanlya kar tavrn deitirmi ve Osmanlnn hala savunmaya deecek kadar canl ve ayakta olduunu gsterirmi, bu durum ayn zamanda Bat kamuoyundaki barbar Trk imajnn bir nebze dzelmesine katk salamtr (Kn-ross, 2008: 536; Anderson, 2010: 212). Bu srede tarafszln ilan eden talya, uygu-lamada buna aykr bir tutum gelitirmitir. talya, Osmanl Devletine kar Yunan asilerine yardm etmek iin, says tam olarak bilinmeyen,silah ve mhimmat yardm yapmtr (Arfaoui, 2009: 100).Yunanistan, talya ile Fransann yardmlarndan ve savan Rusya lehine sonuland belli olduu zaman Osmanl Devletine kar ha-rekete geerek 10.000 yedei silhaltna arm ve kuvvetlerini Osmanl snrlarna ymaya balamt (Arfaoui, 2009: 101). Almanya ise Rusyann Plevnede yenilmesi-nin nedenini Rus askerlerinin iyi kumanda edilememesi olduunu belirtmi ve Rusya, ordusunun k hazrlklar iin Berlinden klk elbise ve askeri levazmat almtr (Yapc, 2012: 329). Bu durum savan banda tarafszln ilan eden Almanyann sava srasnda buna riayet etmediini teknik bakmdan Rusyay ak bir ekilde des-teklediini sava sonras oluan durumda ngiltere ve Fransa gibi gl devletlere kar bir denge arayna gittiini gstermektedir (Yapc, 2012: 329).

Osmanl Devletinde len ve yaral askerlerin yerine yenilerinin ikame edile-memesi, Sultan Abdlhamitin vaad ettii byk bir ordunun yeterli sayda olmama-snn yannda sava alanna girmeden Ruslar tarafndan pskrtlmesive Rusyann bu srete ordusunu glendirerek asker saysn artrmas Plevnenin dmesine yol amtr (Bayl, 2013; Aydn, 1994: 499; Knross, 2008: 536). Plevnenin dmesi sa-van seyri asndan bir dnm noktas olmutur. Ruslarn stnlk elde etmesi ba-mszlk ve daha fazla toprak umuduyla Srbistan ve Karadan savaa katlmasna yol amtr. Bu durum Ruslara, asker says bakmndan avantaj salarken Osmanl iin ayn anda ok sayda alanda savamasna sebebiyet vermesi nedeniyle dezavan-taj oluturmaktayd. Rus birliklerinin Balkan dalarn amas Sofyaya ardndan da Edirneye girmelerine neden olmu ve burada yaplan muhabereleri Rusya kazanm-tr. Osmanl Devleti, Kafkas cephesinde Tuna cephesinde olduu kadar varlk gste-rememitir. Rus kuvvetleri Kafkasya corafyasndaki g boluundan yararlanarak Osmanl Devletine eitli noktalardan saldrmlardr. Rus saldrlar sonucunda Ka-zman, Ardahan, Beyazt ve Kars dmtr. Ahmet Muhtar Paa Kars kurtardysa daRuslar Kasm 1877 Kars tekrar ele geirip Erzuruma ilerlemeye balamlardr (Armaolu, 1999: 519).

Bu srete byk gleri ilgilendiren Edirnenin kaybedilmesinin stanbulun kaplarn Ruslara am olmasyd. Ancak bata ngiltere olmak zere byle bir du-rumda ne yaplaca bilinmiyordu. Bosna krizinin balangcndan bu yana blnme-leri ve istikrarszlyla kendini gsteren ngiliz politikas, 1878 Ocanda bu adan



113

dorua ulamtr (Anderson, 2010: 213). Lord Beaconsfield, Osmanllar Ruslarn bar koullarn reddetmek iin tevik etmekte ve ngilizlerin destek olacan be-lirtmekteyken, kabine de yer alan Lord Derby ise Osmanlnn ngiliz ve Avustur-ya-Macaristan yardmna gvenmemesi hzla bar yaparak kayplarn snrlanmas nerisinde bulunuyordu (Anderson, 2010: 213). Bu iki grten ikincisi, ngiliz filo-sunun stanbula gnderilme kararnn Ruslarn bar artlar iinde Boazlara ilikin husus olmayacan belirtmesi ve filonun gnderilmesinin iptal edilmesiyle arlk kazanmaktayd. Bu srete Ruslar snrlandrmak amacyla ngiltere ve Avusturya-Macaristann ittifak yapma giriimleri gndeme gelmi ancak ngilterenin iinde bu-lunduu politik durumun Viyanada olumsuz bir alg oluturmas ve Viyana asndan Alman desteinin kaybedilmeme arzusu bu giriimin baarszla uramasna neden olmutur (Anderson, 2010: 213).

Bu srete malup olduu kesinleen Osmanl Devleti, bata ngiltere olmak zere byk glere arabuluculuk iin yaknlam bylece masa banda destek al-may mit etmise de bundan bir sonu alamam ve atekes koullarn kabul etmek zorunda kalmtr. Byk ve zerk bir Bulgaristann kurulmasn ngren, Srbis-tan, Karada ve Romanyann bamszln kazanmas ve Osmanldan toprak elde etmesini salayan atekes ayrca Bosna ve Hersekin zerk olmasn ve de Osmanl Devletinin sava tazminat demesini ngrmekteydi (ztuna, 2006: 58; Eyicil, 2005: 142; Anderson, 2010: 213). Atekes koullar iinde byk gleri harekete geiren unsur ise Rusyann Boazlardaki karlarn gzeten yeni bir Osmanl-Rus antla-masnn yaplacak olmasyd (Anderson, 2010: 213). Atekes koullarn Rusya kendi tarihi ve konjonktrel karlarn gerekletirecek ekilde hazrlam ve bu koullar sava resmen sona erdiren Ayastefanos Antlamann ierii yapmtr.

Sava Sonras Dzenlemeler: Ayastefanos, Berlin ve Byk Gler

Ayastefanos Antlamas Panslavist ideallerin gelmi gemi en kapsaml uygu-lamasyd (Gencer, 1991: 225; Anderson, 2010: 217).Byk glerin hemen hemen hepsinin nem verdii Avrupa g dengesini tek bir devletin nclnde ve bu dev-letin karlarna uygun olarak bozan Ayastefanos Antlamas, ayn zamanda byk glerin ulusal karlarn da olumsuz bir ekilde etkilemekteydi.

1830lardan itibaren etkili bir ekilde Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikas izleyen ngiltere, Byk Bulgaristana kar kan devletlerin ba-nda gelmekteydi. nk yeni izilen snrlarn stanbula yakn olmas Rusyann her an bu ehri ele geirip imparatorluk yolunu engellemesine neden olabilecekti (Potyemkin, vd, 2009: 63; Arfaoui, 2009: 80; Eyicil, 2005: 143). Ayrca ngilterenin itirazlar Balkanlarda Slav halklarnn n plana karldn bunun dier halklarn haklarn yok edecei ve Osmanl Devletinin Rusyann etkisi altna sokulmasyla bu devletin alaca dier devletleri de ilgilendiren kararlarn bamszln zedeleyecei konular etrafnda toplanmaktayd (Armaolu, 1999: 524). Dou Anadoluda Rusla-

114

Ferhat DURMAZ


rn nemli kazanmlar elde etmesi ngilterenin Basradaki karlarn da tehlikeye drmekteydi. Dolaysyla Ayastefanos, tmyle ngilterenin yzyllardr yrtt bunun sonucunda bir takm kazanlar elde ettii politikalarn geerliliini bir anda ortadan kaldrmakta, gler dengesini Rusya lehine bozmakta, imparatorluk yolunu tehlikeye atmakta bundan dolay yerine yeni bir dzenleme yaplmas gereken bir antlama olarak ortaya kmaktayd.

Avusturya-Macaristan ise byk ve zerk Bulgaristann Rusyann blgedeki emellerini gerekletirmede bir ara olarak kullanacan dnmekteydi. Bu neden-le antlamaya ngiltere ile birlikte sert tepki gsteren lkelerin banda gelmektey-di. Ayrca Karadan topraklarn genileterek bamszln ilan etmesiyle Rusya, Avusturya-Macaristann Selanik istikametindeki ve Adriyatik sahillerindeki yaylma yolunu kesen dzenlemeyi salam oluyordu (Karal, 1995: 68).Pete Antlamas Bosna ve Herseki, Avusturya-Macaristana brakmken Ayastefanosla ortak kont-rol tesis edilmesi Avusturya-Macaristan asndan bu antlamann dzeltilmesi ya da deitirilmesi eklindeki grn temelini oluturmaktayd (Sarca, 1980: 194; Arma-olu, 1999: 523; Eyicil, 2005: 142-143).

Osmanlnn akbetiyle ilgilenmeyen Bismarck, Ayastefanos artlarndan Ruslar kadar memnun kalmt (Arfaoui, 2009: 122). Fakat Bismarck bunu aka ifade et-mek yerine her iki tarafn beklentilerini karlayan ve bunu da baarabildii lde Almanyann karlaryla uyumlatran bir politika izlemekteydi. nk Bismarckn Ayastefanosu savunan Rusyay nceleyen politikas Avrupa devletleri nezdinde Al-manya aleyhine bir durum oluturabilirdi. stelik 1870de malup olan Fransa inti-kam iin frsat kollamaktayd. Bu bilinle hareket eden Bismarck, Berlinde byk glerin bir araya geldii bir konferans toplanmas fikrini aklad. Rusyann bunu kabul etmesiAlmanyann giriiminin baarya ulatn gstermekteydi.

Ayastefanos Antlamas Osmanllar iin 1774 ve 1829 antlamalarndan daha ar bir yenilgiydi. nk Osmanl Devleti zerklie kavuan Bulgaristan zerinde ok az denetim hakkna sahip olacakt, lke iki yl da olsa Rus askerlerinin igali altnda kalacakt ayrca imparatorluun Avrupada kalan blmleriyle sadece deniz yoluyla haberleme salanacakt (Anderson, 2010: 218). Dolaysyla malup olan ve byk lde toprak kaybeden Osmanl Devleti, Almanyann konferans ve bunun sonucunda yeni bir antlama giriimini byk bir istekle kabul etti.

ngiltere Yakndou politikasndaki bariz blnmeler ve tereddtler yznden ok prestij kaybetmi, buna Derbynin ak ve kapsaml karar vermedeki isteksizlii eklenince ngilterenin etkisi azalmtr (Anderson, 2010: 216).Bu duruma yneltilen eletiriler Derbynin dileri bakanlndan istifa edip yerini Salisburynin almasna yol amtr. Bu deiiklik ngiliz politikalarnn tekrar etkinlik kazanmasna yol a-mtr. Deiiklik sonrasSalisbury Ayastefanosla ortaya kan Rusya stnlnn ortadan kalkmas iin giriimlere balamtr.Bu dorultuda 27 Mart tarihinde kabine olduka ge bir kararla da olsa baz Hint birliklerinin Maltaya getirilmesine karar



115

vermitir (Knross, 2008: 540; Anderson, 2010: 217).II. Alexander, ngilterenin bu giriimi zerine ngiliz sava gemilerinin Karadenize szmasn engellemi ve Osman-llarn Ruslarla birlikte yer almalar iin gerekli giriimlerin yaplmasn emretmitir. Avusturya Macaristan ise ngilterenin bu giriimine Rusya ile sava gze alamad-ndan snrl lde destek vermekteydi.

Nisan aynda Salisbury, Avusturya-Macaristann da snrl desteini dikka-te alarak ngiltere-Rusya arasnda Yakndou konusunda dorudan bir antlama yaplmas grne yakn olmaya balam, Ignatievin etkisi azalp Avrupal d-nen Rus yetkililerin saysnn artmasyla Rusyada da bu gr arlk kazanmtr (Anderson, 2010: 220). Bismarck araclyla taraflar e zamanl olarak kuvvetlerini ekmiler ve Salisbury, ngiliz itirazlarn ieren hususlar ve yeniden oluturulacak dengeleri grmek amacyla St. Petersburga gitmitir. Sonraki sreteRus diplo-mat AndreyeviShuvalov, Bulgaristann Balkan dalar boyunca uzanan bir izgiyle ikiye blnebileceini belirtmi arda bunu olumlu karlamtr. Bunun iki nedeni vardr. Birinci Rusyann iinde bulunduu mali skntlarn youn bir ekilde artma-s, ikincisi ise panislavistlerin etkinliinin azalmas poplist devrimcilerin (Narod-nikler) etkisinin artmasyd (Anderson, 2010: 220). Shuvalovun Londraya getirdii neriler Salisburynin sraryla kabul edilmi 30 Maysta ngiltere-Rusya antlama-s imzalanmtr.Bu antlama ile Bulgaristann bat ve gney snrlar tanmlanarak ikiye ayrlm, ngiltere Kars, Ardahan, Batumun Ruslarda kalmasn kabul etmi ve Rusyada Dou Bayezidi Osmanl Devletine iade etmitir.Bunun yannda eyalet-lerde yaplacak slahatlarn byk devletlerin kabulnde yaplacann belirtildii bu dzenleme ngiltere ile Rusya arasndaki sava olasln ortadan kaldrmakta ve bir nevi toplanacak kongrede taraflarn gr birliine vard hususlar dzenlemektey-di (Potyemkin, vd, 2009: 67; Karal, 1995: 70). ngiltere ile Rusya arasndaki mzake-relerin baaryla sonulanmas Avusturya-Macaristan yalnzlk duygusuyla ba baa brakm ve daha nce gvenmedii ngiltere ile grmeler yaplmas isteini ortaya karmtr. 6 Haziranda ngiltere ve Avusturya Macaristan mparatorluu arasn-da yaplan antlama Bulgaristann kuzeydou noktasnn gneyde Balkan dalar-n ve Batda Morava nehrini gemeyecei belirtilmekte ve ngilterenin, Avusturya Macaristann Bosnann kaderi konusunda verecei herhangi bir neriyi destekleye-ceini ortaya koymaktayd (Anderson, 2010: 221).

Bylece ngiltere, Avusturya-Macaristan ve Rusya ile yapt antlamalarla so-runun halledilmesi konusunda byk gelime salamtr. Fakat bu antlamalarn ko-nusunu daha ok savan Tuna cephesinin sonular oluturmu, Kafkas cephesinde Rusyann kazand topraklarn durumuyla ilgili net bir dzenleme yaplmamtr. Dolaysyla ngiltere, Rusyann buradan Basra Krfezine kmas ve imparatorluk yolunu tehdit etme olaslnn her zaman olabilecei dncesiyle bu dorultuda po-litika gelitirmeye balamtr. Bu politika Yakndouda bir ngiliz ss elde edilmesi

116

Ferhat DURMAZ


fikri dorultusunda gelimi ve bu dorultuda araylara balanmtr (Sarca, 1980: 194; Eyicil, 2005: 144; Ba, 1999: 52; Anderson, 2010: 222-223). Kbrs ile Limni, Mi-dilli, Girit ve skenderun arasndaki tercihte ilk nn zayf kalmas skenderunun da Fransann dmanlna neden olaca gerekesiyle Kbrs seenei arlk ka-zanmtr. 23 Maysta ngilizler aday igal etmeye ilikin antlama taslan Osman-l hkmetine sunmular ve 48 saat iinde kabul edilmesini istemilerdir. Osmanl Devleti, ngilterenin bu giriimi karsnda kendisini bir kmaz iinde bulmutur. Byle bir teklifin kabul edilmemesi ngilterenin desteinin bundan sonras sre iin olmamas anlamna gelecekken, kabul edilmesi ise nem verdii bir topran elden kmas anlamna gelecekti. ngilterenin desteini kaybetmek istemeyen Osmanl Devleti, 4 Haziran tarihinde imzalanan Kbrs Antlamas ile igale adann Osman-l egemenliinde kalmas ve harcamalar aan gelirlerin Osmanl Devletine teslim edilmesi kouluyla izin vermekteydi (ztuna, 2006: 60; Karal, 1995: 71-73). Bylece Osmanl Devleti savamadan bir toprak terk etmekteydi. ngiltere ise artk Osmanl Devletinin varln uzunca bir sre devam ettiremeyeceini anlam ve imparatorluk yolunu Rusyaya kar Yakndou da elde ettii s ile kendisinin korumas yoluna git-mitir. ngilterenin bu igali uzunca bir sre srdrd Osmanl Devletinin toprak btnl politikasnn terk edildiinin nemli gstergelerinden biri olmutur.

Byk glerin saydmz nedenlerden dolay itirazlar, Rusyann iinde bu-lunduu politik ortamn etkisi ve ngiltere ile arasnda imzaladklar antlamay-la bir takm kazanlar bu devlete kabul ettirmesi ve btn bu srecin sonucunda Almanyann giriimleriyle Berlin Kongresi toplanmtr.

Kongrenin toplanmasn byk bir memnuniyetle karlayan Osmanl Devleti, Ayastefanos Antlamasnn ortaya kard durumun ortadan kalkaca beklentisiy-le kongreye katlm ve sava ncesi statkonun devam etmesini istemitir (Gencer, 1992: 517). Fakat kongrenin toplanmasnda nemli bir yeri bulunan Alman devlet adam Bismarck, kongrenin Osmanl Devletinin karlar iin deil Avrupann ih-tiya duyduu g dengesinin yeniden salanmas iin toplandn belirtmitir. Aksi durumda byle bir kongrenin zaten toplanmayacan belirten Bismarck, Osmanl delegesi olan Karateodori Paay sert bir slupla tersleyerek Osmanl Devletinin kongrenin nnde duran sorunlarn zmnde kk bir unsur olduunu gster-mitir (Rfat Bey, 2010: 119; Aksun, 1994: 352; Eyicil, 2005: 145; Uarol, 2008: 395; Anderson, 2010: 224; Potyemkin, vd, 2009: 67).

Berlin kongresinin genel zellii byk glerin karlarnn daha ok gndeme gelmesi dolaysyla sava srasnda eitli saflarda yer alan Balkan uluslar ile savan taraf olan Osmanl Devletinin beklentilerinin gz ard edilmesidir.Bu grnmyle Berlin Kongresi, Andersonun belirttii gibi byk glerin kk bir toplantsyd (Anderson, 2010: 223). Dolaysyla kararlar byk glerin karlar uyumlu hale gel-diinde hemen alnyor, dier temsilcilerin mdahalesine izin verilmiyordu.



117

Berlin Antlamas ile Bulgaristann snrlar daraltlmakta, Bosna-Hersek Avusturya-Macaristann igal ve ynetimine braklmakta, bir nceki antlamada olduu gibi Srbistan, Karada ve Romanya bamszlklarn aynen korumakta, Rus-ya, Dou Anadoluda Elekirt ve Bayezidi Osmanl Devletine geri vermekte Gi-rit adas ise zerklik kazanmaktayd (Sander, 2008: 315).Kk bir arazi elde eden Srbistan, Rusyann kendisine kar Bulgaristan desteklemesinden byk bir hayal krkl duymu, bu durum Srbistan Avusturya-Macaristan ile yaknlamaya itmi-tir (Anderson, 2010: 225). Kk bir toprak paras elde eden Karadan yannda Romanyada Gney Basarabyaya karlk Dobruca ve Tuna deltasn elde etmekte, Yunanistann da ilhak etmeyi umduu Giritin OsmanlDevletinde kalmas dolay-syla beklentisi karlanmamaktayd (Aksun, 1994: 358; Knross, 2008: 542; Sarca, 1980: 195-196; Uarol, 2008: 397).

Berlin Antlamas, Avrupal byk glerin isteklerini dnyaya dayatabilmesi, bu dorultuda snrlar izmesi ve bunu yaparken de halklarn ve uluslarn kendi istek-lerini gz ard etmesinin en nemli rneklerinden birini oluturmaktadr (Quataert, 2005: 102).Daha sonraki dnemde Rus Komnist Partisi lideri Vladimir lyi Lenin yazlarnda Berlin Antlamasn Trkiye ite byle yama edildi. diye yorumlaya-caktr.(Potyemkin, vd, 2009: 69).

Batum, bu srete, ngiltere ve Rusyann anlaamad hususlardan birini olu-turmaktayd. ngiltere Batumun Rusyann deniz slerinden biri haline gelmeme-sini istemi ve bu konuda yaanan youn tartmalardan sonra Batum ticari adan serbest liman olarak tanmlanmtr (Ekinci, 2007: 70; Anderson, 2010: 227; Uarol, 2008: 397).Bir dier nemli tartma konusunu Boazlar oluturmutur. Salisbury, Boazlar konusunda Sultann bamsz deerlendirmeleri ile snrl olduunu belirten bir bildiri okumu bununda var olan antlamalarn ruhuna uygun olmas gerektiini belirtmitir (Anderson, 2010: 228). Bu yolla ngiliz gemileri istedii za-man Boazlardan geebilirdi. Rus diplomat Shuvalovise Boazlarn kapal olmasnn Avrupann ilkelerinden biri olduunu aklayan kar bildiriyi okumu ancak lkenin iinde bulunduu durum Rus hkmetinin antlamann kapsad ilkeyi kabul etmek zorunda brakmtr (Potyemkin, vd, 2009: 69; Anderson, 2010: 228-229).Kongre de Bulgaristann snrlarnn daraltlmas Ayastefanosta Ruslar lehine olan stnln Berlinde ngiltere lehine gemesi demekti. nk snrlar stanbula dayanm olan byk bir Bulgaristan yerine Tuna nehri ile Balkan dalar arasnda skm bir Bul-garistan araclyla Rusyann imparatorluk yolunu engelleme olasl azalmaktayd. Yeni Bulgaristan, Rusyaya kar, Trkiye iin bir istihkm grevi grmekteydi (Kn-ross, 2008: 543).Ayastefanosta ortaya kan durum aleyhine gelien ngiltere, Berlin Antlamas ile bunu lehine evirmi byk lde beklentilerini karlam, yrtt politikann meyvelerini almtr.

118

Ferhat DURMAZ


Rusya asndan durumu deerlendirdiimizde, Berlin Antlamasn ve kong-resini yzde yz bir yenilgi olarak grmek yanl olacaktr (Anderson, 2010: 229). ncelikle unu sylememiz gerekir ki Rusya, 93 Harbinde uzun yllar modernleme ve ordusunu yenileme uralar veren ve bunda da byk bir ilerleme salayan Os-manl Devleti karsnda byk bir zafer kazanmtr. Bu zaferiyle Rusya, kutupla-malarn balad dnya siyasetinde kendisinin nemli ve dikkate alnmas gereken bir g olduunu gstermi oluyordu. Elbette Berlinde yaplan dzenlemeler birok Rusun beklentisini karlamad gibi ynetiminde beklentisini karlamamtr. Fa-kat bu Rusyann karsnda oluan ngiltere-Avusturya-Macaristan blokunun etkisi ierde de panislavistlerin etkinliinin yerini narodniklerin almas ve mali skntlarn youn yaanmas gibi birtakm etmenlerin sonucunda olumutur. Aksi bir durumda salt Osmanl Devletinin karsnda yer alan Rusyann istediklerini alaca apaktr. Nitekim Ayastefanosla da almtr.

Avusturya-Macaristann beklentisi kongrede Bosna ve Hersekin kendisine terk edileceiydi. Nitekim ngilterede Bosna ve Hersekin Avusturya-Macaristana bra-klmasn teklif etmesi bu beklentisini karlamakta ayrca Bismarckta Avusturya-Macaristan desteklemekteydi. Berlin Antlamasnda Bosna-Hersekin igali ve ynetiminin Avusturya-Macaristana braklmasbeklentisini karlamasnn yannda antlama sonras dnem iin karlarn uygulamaya aktarma olana vermekteydi (Armaolu, 1999: 526; Potyemkin, vd, 2009: 69).

Kongre srasnda talyada Avusturya-Macaristan gibi Osmanl topraklarndan bir hisse koparmak istemi ancak bu kongreye hkim olan byk gler tarafndan reddedilmitir.Bismarck, Trablusgarpn talyaya verilmesini nermi bu da talyay memnun etmitir. Fakat bu dorultuda bir karar alnamamas talyann memnuniye-tinin ortadan kalkmasna yol amtr (Sarca, 1980: 201; Arfaoui, 2009: 88; Potyem-kin, 2009: 68).

Fransa ise Berlin Kongresi srasnda sorunlara ok fazla mdahil olmam sa-dece antlamann 62. maddesinde yer alan Osmanl topraklarnda yer alan eitli kavimlere din, mezhep ve ibadet haklar verilmesinin koruyuculuunu stlenmitir (Arfaoui, 2009: 102-103).

Almanya lideri Bismarck ise kongre srasnda kendilerinin Dou Sorunu ile il-gili karlarnn olmadn ancak dier devletlerin belirttii hususlarn kendi ulusal karlarn zedelemesi dhilinde Dou Sorununa dorudan mdahil olacaklarn belirtmitir. Bunun nedeni Bismarck liderliindeki Almanyann Osmanl Devletini odak noktas haline getiren bir bak asna sahip olmamasdr. Fakat Bismarck, kongre srasnda kendi ulusal karlarn muhafaza edecek giriimlerde bulunmaktan da kanmamtr. Bu giriim 1870den sonra ortaya kan statkoyu Fransaya kar srdrebilmek iin ngiltere ile dostluk kurmas, Avusturya-Macaristan yanna ek-meyi baarmasyd (Arfaoui, 2009: 125).



119

Sonu

Dnya siyasetinde 19. yzyl devletleraras smrge yarnn ve g mcadele-sinin en youn yaand dnemlerden biri olmutur. Bu smrge yar ve g m-cadelesi her corafi blgede yaanmakla birlikte baz blgeler sahip olduu zengin kaynaklar ve corafi konumuyla n plana kmtr. n plana kan corafyalardan biriside Osmanl Devletinin varln srdrd corafya ile egemenlii altnda bu-lunan corafyalardr. Osmanl corafyasnn n planda yer almas zerinde g mca-deleleri yaanmasna ve her bir gcn farkl bir tahayylnn olmasna yol amtr. Osmanl Devletinin bu srete iini kolaylatran unsur ise farkl tahayylleri olan byk glerin aralarnda kendisiyle ilgili bir uzlamaya varamamas olmutur.

Uzlamann olmadnn belirgin bir ekilde hissedildii dnem 93 Harbine gi-den sre olmutur. ngiltere bu srete imparatorluk yolu ile balant kurmasn salayan Osmanl Devletine zel nem verirken, Rusya ise scak denizlere inmenin kolay yolu olan Osmanl Devletinin paralanmas anlayn benimsemitir. Balkan-larda Rusyann nclnde bir Slav hareketinin ya da birliinin olumasn isteme-yen ve bunun yolunun da Osmanl Devletinin Balkan corafyasnda varln srdr-mesi olduunu anlayan Avusturya-Macaristann da ngiltereye katlmas, Rusyann yalnz kalmasna dolaysyla benimsemi olduu politikann ertelenmesine yol am-tr. Byk glerin aralarnda birlik oluturamamasn iyi okuyan Osmanl Devleti bundan mmkn olduu lde yararlanmaya almtr.

Osmanl tarihinde nemli bir dnm noktasn oluturan 93 Harbi ise byk g-ler arasnda belli noktalarda gr birliinin olduu dolaysyla Osmanl Devletinin gr ayrlndan alt dzeyde yararland olaylardan birini oluturmutur. Buna ngilterenin Bulgaristan olaylarnn sert bir ekilde bastrlmasndan dolay benim-semi olduu negatif alg ve Avusturya-Macaristann tarafszlk tutumu eklenince Osmanl Devleti, Rusya ile ba baa kalmtr. Osmanl Devletinin kazanacan d-nd fakat byk bir malubiyet ald ve Ruslarn Yeilkye kadar geldii ve ardndan byk glerin karlarnn zedelendii Ayastefanos Antlamasnn imza-land bu sava ngiltere asndan Osmanl Devletinin artk kendi ayaklar zerinde duramayacan masa banda da yalnz braklmamas eklinde sonu karmasna yol amtr. Avusturya-Macaristan iin ise Osmanl Devletinin artk Balkanlarda Slav kkenli bir oluumun nne geemeyecei ve bunun kendi gelitirdii bir yn-temle salanmas gibi bir anlay ortaya karmtr.

Berlinde toplanan kongre ve sonucunda ortaya kan antlama ise Osmanl Devletinin beklentileri ve karlarndan ok byk glerin beklentilerine ve karla-rna hizmet etmektedir. ngiterenin Ayastefanosta ortaya kan aleyhte bir durumu lehine evirdii, Rusyann sava srasnda kazand zaferin bir ksmn diplomaside kaybettii Avusturya-Macaristann Bosna Hersek konusunda beklentisinin karlan-d bu kongre ve sonucunda ortaya kan antlama dnemsel olarak ngiltereyi bir lde de dier byk gleri tatmin etmitir. Fakat bu antlamann bara hizmet eden bir dzenleme olmad sonraki srete Balkan corafyasnda yaanan gelime-ler ve byk gler arasndaki mcadelenin ou zaman Osmanl Devletini merkeze alarak artarak devam etmesiyle kendini gstermitir.

120

Ferhat DURMAZ


KaynakaAksun, Z. N. (1994). Osmanl Tarihi, 4. Cilt, tken Neriyat, stanbul.

Akin, S. (2006). Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, 6. Bask, maj Yaynclk, Ankara.

Anderson, M. S. (2010). Dou Sorunu 1774-1923, (ev. dil Eser), 2. Bask, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

Arfaoui, S. (2009). Osmanl-Rus Sava(1877-1878) ve Avrupa Devletlerin Tutumu, Marmara niversi-tesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul.

Armaolu, F. (1999). 19. Yzyl Siyasi Tarihi(1789-1914), 2. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, An-kara.

Ate, T. (1994). Siyasal Tarih, 3. Basm, Der Yaynevi, stanbul.

Aydn, M. (1994). Doksan Harbi, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 9, stanbul.

Aydn, M. (2006). Osmanl-ngiliz likilerinde stanbul Konferans(1876)nn Yeri, Ankara ni-versitesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt: XXV, Say:39, Ankara. (Bu makale http://dergiler.anka-ra.edu.tr/dergiler/19/19/64.pdf, adresinden teminedilmitir.)

Ba, A. .(1999). ngilterenin Osmanl mparatorluunun Toprak Btnl Politikas ve Trk Diplomasisinin aresizlii, smail Soysal (Ed), ada Trk Diplomasisi 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

Bayl, Y. (2013). 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Ordusunun kmal ve aesi, Hstory Studies, 5(1).

Baykal, B. S.(1945). Doksan Harbi Arifesinde Osmanl Devleti le Byk Devletler Arasndaki Mnasebetler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 3 (2).

Bolsover, G.H. (1965). Birinci Nikola ve Trkiyenin Paylalma Meselesi, ev. Yulu Tekin Kurat, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 23(3-4).

olak, M.( 2011). Macar Kaynaklarna Gre GyulaAndrassy ve Osmanl-Macar likile-ri(1875-1878), Tarih ncelemeleri Dergisi, 26 (1).

Ekinci, . (2007). Karadenizde Bir Serbest Liman Denemesi: Batum (1878-1886), Karadeniz Aratr-malar, Say 14.

Eyicil, A. (2005). Siyasi Tarih, Gn Yaynclk, Ankara.

Gencer, A. .(1991). Ayastefanos Antlamas, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt:4, stan-bul.

Gencer, A. .(1992). Berlin Antlamas, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 5, stanbul.

pek, N. (2002). 1877-1878 Osmanl-Rus Sava, Trkler, Cilt:13, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara.

Jorga, N. (2005). Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. Nilfer Epeli, Yeditepe Yaynevi, stanbul.

Karal, E. Z.(1995). Osmanl Tarihi VIII. Cilt, 4. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

Kinross, L.(2008). Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k, ev. Meral Gaspral, 2. Bask, Altn Kitaplar, stanbul.

Temmuz 2015 / Cilt: 5, Say: 2 121

Kk, M. (1999). ark Meselesi erevesinde ve kinci Merutiyete Kadar Olan Dnemde Os-manl Devletinin Siyasi Vaziyeti, Gler Eren (Ed), Osmanl, Cilt:2 Siyaset, Yeni Trkiye Ya-ynlar, Ankara.

M. Rfat Bey, M. (2010). 93 Harbi Facias, Yay. Haz. Tahsin Yldrm, Dn Bugn Yarn Yaynlar, stanbul.

Ortayl, .(2008). mparatorluun En Uzun Yzyl, 26. Bask, Tima Yaynlar, stanbul.

zcan, B. (1999). Krm Sava (1853-1856), Gler Eren (Ed), Osmanl, Cilt:2 Siyaset, Yeni Tr-kiye Yaynlar, Ankara.

ztuna, Y. (2006). Avrupa Trkiyesini Kaybmz: Rumelinin Elden k, 93 ve Balkan Savalar, Babali Kltr Yayncl, stanbul.

Potyemkin, V. (Ed.) (2009). Uluslararas likiler Tarihi, Cilt:2, ev. Atilla Tokatl, Evrensel Basm Yayn, stanbul.

Sander, O. (1980). Siyasi Tarih lkalardan 1918e, 17. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2008.

Sarca, Murat, Siyasal Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul.

Soy, H. B. (2007). Lord Palmerstonun Osmanl Toprak Btnln Koruma Siyaseti, Trkiyat Aratrmalar, s.7.

irokorad, A.B. (2009). Osmanl-Rus Savalar, Selenge Yaynlar, stanbul.

Uarol, R. (2008). Siyasi Tarih 1789-2001, 7. Bask, Der Yaynlar, stanbul.

Yapc, H. (2012). 1877-1878 Osmanl-Rus Harbinde Yabac Devletlerin Tutumu, International Jo-urnal of Social Science, 5 (5).

Quataert, D.(2005). Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev. Aye Berktay, 4. Bask, letiim Yayn-lar, stanbul, 2005.

122 Temmuz 2015 / Cilt: 5, Say: 2

Documents

93 HARBİ’NDE BÜYÜK GÜÇLERİN POLİTİKALARI VE OSMANLI DEVLETİ’NE ETKİLERİ