UDC 811.16'373.45

Aleksandar Loma

EVROAZIJSKI STEPSKI POJAS KAO INILAC JEZIKEI KULTURNE PROLOSTI SLOVENA

Razmatraju se mogui odrazi kontakata sa Skitima i Sarmatima u praslo-venskoj leksici, posebno neki termini iz oblasti materijalne kulture i razme-ne dobara (nazivi za metale *srebro, *olovo, *md; *sani 'saonice"; trg 'trgo-vina').

Kqune rei: praslovenski, iranski, skitski, sarmatski, kulturne pozaj-mice, etimologija.

Od Dunava i istonih padina Karpata, severnim pribrejemCrnog Mora, a zatim sredinom Azije sve do Altaja i Kineskog zida,protee se, u duini od oko 7000 kilometara, pojas evroazijskihstepa. Kao to je Sredozemno more svojim vodenim putevima prui-lo pogodan okvir za razvitak civilizacija Staroga sveta i za razme-nu kulturnih dobara meu wima, slino je i ovo sredozemno moretrave" obiqem pae i nedostatkom veih prirodnih prepreka omo-guavalo iva etnika i kulturna strujawa na celom tom ogromnomprostoru. U viewu antikih pisaca on predstavqa etnogeografskucelinu, oznaenu jednim imenom Skitija, po nomadskim kowanici-ma koji su ga nastawivali, koje su Grci nazivali Skitima, a Persi-janci Sakama. Arheologija potvruje znatnu kulturnu i antropolo-ku homogenost tako iroko shvaene Skitije u staro doba, sve dotursko-mongolskog irewa na zapad, a antika onomastika i prei-veli ili u prolosti zabeleeni govori tog lingvistikog kom-pleksa na Kavkazu (osetski), Pamiru (vahi) i u kineskom Turkestanu(hotanski) svedoe o iranskoj pripadnosti Skita ili Saka. Premdaje ta stepska kultura u celini zaostajala za visokorazvijenim sredo-zemnim civilizacijama i dosta im dugovala, ona je svojim junimsusedima mogla proslediti odreena vlastita dostignua, posebno udomenu kowanike vetine, dok je na mawe razvijena plemena na se-veru, u lesostepi i u umskom pojasu od Karpata do Sibira, wenuticaj bio mnogo snaniji i svestraniji. Novija saznawa o dijale-katskoj slici staroiranskog jezikog prostora u prvom mileniju preHr. i prvim stoleima hrianske ere, a posebno o poloaju skit-skog sa wegovim osobenim fonetskim crtama u krugu staroiranskih

dijalekata, omoguuju da se s mawe ili vie verovatnoe identifi-kuje niz dosad neprepoznatih iranizama u jezicima Evroazije, kakoindoevropskim (grki, latinski, traki, germanski, baltski, slo-venski, toharski, staroindijski), tako i u ugro-finskim i tursko--mongolskim (iji su nosioci zamenili severnoiranska plemenastepskog pojasa na dobrom delu teritorije), pa ak i u sino-tibetan-skim. I za identifikaciju i hronoloko ralawewe ranih pozaj-mica iz iranskog u praslovenskom stoje nam sada na raspolagawupouzdaniji kriteriji, to u krajwem ishodu omoguuje da se boqe sa-gleda udeo Praslovena u tim jezikim i kulturnim proimawimakoji je ve po logici wihovog geografskog poloaja, morao bitiznatan.

Meu slovenskim iranizmima prvo mesto po brojnosti i sredi-wi poloaj na vremenskoj skali zauzima sloj pozajmqenica izskitskog, koje se, bar najveim delom, mogu datirati u doba prevla-sti Skita u severnom pribreju Crnog Mora, priblino od VIII doII v. pre Hr., a prepoznaju se kao takve po nizu karakteristinihglasovnih crta, od kojih su glavne: slov. t od skitskog v za praie. ,slov. d od skit. d za praie. (h), slov. s od skit. s na mestu indo-iranske grupe v od praie. spoja slov. l od skit. l od prairan. d *tsv > s bila karak-teristina i promena vr > hr: obe bismo, izmeu ostalog, imaliu skitskoj sloenici *santahr-aka- 'mineral boje svete vatre', od*tsvanta- 'svet' i avr-'vatra' > gr. sandarke, realgar, sandarak' (glav-

136

5 Up. GAMKRELIDZE/IVANOV 1984, 764 i LEHMANN 336.6 Drukije IVANOV 1983, 104: uzima za izvornu formu sa r l, koja bi na neki

nain bila u vezi sa gruz, nazivom za srebro wercxli (za koji v. nie nap. 9).

na nalazita ovog jarkocrvenog minerala bila su u Skitiji). Shod-no tome, oekivani refleks prideva *tsvivra-'beo' u skitskom glasiobi *si(h)ra-7. Isti pridev u iranskim dijalektima inae oznaavarude i minerale: stpers. *sia- u kurdskom ss 'olovna ruda', i, kaopozajmqenica, u staroindijskom ssa- 'olovo'; (pra)iran. *ka-tsvivra-pozajmqeno u grki kao kassteros 'kalaj' i opet u staroindijski kaokssa- 'zelena galica'),8 a ako se uz to ima u vidu da su u gvozdenodoba Skiti iveli izmeu srebrnih rudnika u Zakavkazju i dela se-verne Evrope gde srebro upravo tada ulazi u upotrebu pod nazivom*sirabra-, prisustvo skitske rei *si(h)ra- 'beo, beli metal' u tomnazivu postaje prilino verovatno, kako god tumaili wegov drugideo: moglo bi se pomiqati na sloenicu sa glagolskim korenom*bh(e)r- 'nositi' poput latinske auri-fer 'zlatonosan', ili sa indoi-ran. *abhra- 'nebo, oblak', u znaewu, 'metal nebeske beline'9 ili'belo zlato', kako se srebro pokatkad oznaava10 (za abhra- je u staro-indijskom zabeleeno i znaewe 'maje zlato, liskun'). U ovom dru-gom, a moda i u onom prvom sluaju prvobitni denotat mogao je bi-ti elektrum (smesa srebra i zlata, zvana jo i belo zlato), ija jeupotreba dobro posvedoena skitskim grobnim nalazima (npr. uve-na vaza iz kurgana Kuq-Oba). Na taj nain boqe bi se shvatilo za-to je u skitskom a pod wegovim uticajem i u germanskom, balt-skom i slovenskom stari indoevropski naziv srebra *h2(e)rto-,11

137

7 Glas h ispred r moda se ve u skitskom gubio, kao i u nekim drugim iran-skim dijalektima u kojima je vr prelazilo u hr; potvrdu za to pruala bi prasl. re*mir < stiran. mivvra- 'ugovor' preko skit. *mihra- (> *mirra- > *mra-?).

8 Podrobno u Sprachkontakt und Sprachwandel. Akten der XI. Fachtagung der Indo-germanischen Gesellschaft, Halle/Saale 1723. September 2000 (u tampi).

9 Skit. *sihra-abra- bila bi jedna od inverznih sloenica kakve su karakteri-stine za sarmatski i osetski, npr. oset. jw-gf 'ikra', dosl. 'ribqe proso' od jw'proso'i gf 'riba'. O tom tipu ABAEV 1979, 347 dd. Sjaj srebra poredio se sa nonimnebom, tj. sa svetlou meseca i zvezda; zanimqivo je da refleks prideva *spivra-'beo' u sredwepersijskom spihr znai 'nebo', odatle u istom znaewu npers. sipihr (up.jo staropersijsko, u dijalekatskom pogledu meansko lino ime u grkoj predaji Spit-hradts 'nebom dat' HINZ 1975, 227); sa druge strane, sarmatska re za srebro odrae-na u osetskom iron. vzst, digor. vzest a pozajmqena i u ugrofinske jezike (komiezy, ma. ezst, udm. azye, sve 'srebro', udm. uzve 'olovo') etimoloki se vezuje saprasl. *gvzda, lit. vaigzde 'zvezda', stprus. swigstan 'sjaj'; ista semantika veza i ugruzinskom vercxli 'srebro' varsklavi 'zvezda' (ABAEV I 212214); up. i sumerski na-ziv K.AN 'metal (boje) neba' (GAMKRELIDZE/IVANOV 1984, 710 n. 2). Inverzija i no-minalizovani karakter prvog lana sloenice *sihra- (ne 'beo', nego 'belina, netobelo, konkretno beli metal') objawavaju zato se on ne povinuje Caland-ovom zakonu(koji bi iziskivao kompozicioni lik prideva na -i umesto -ro *tviti-, up. av. spi-ti.divra- 'sjajnook', stind. iti-pad- 'belonog' < *viti). Ime srebrne reke" u Likiji Si-bros, posvedoeno u stihovima grkog pesnika V v. pre Hr. Panijasa koje navodi Ste-fan Bizantinac s.v. Tremlh, moglo bi, u to vreme i na tom podruju, i samo bitiiranskog porekla.

10 Stind. rajat- hraya-, posvedoeno od Atharvavede (EWAi II 425).11 Odatle avest. rzata-, stpers. ardat-, hot. aqsata-, jerm. arcatc, lat. argentum,

kelt. arganto-; stind. rajat- pokazuje sekundaran vokalizam poetnog sloga, dok gr.rgyros predstavqa drugaije obrazovawe od istog praie. korena *ar- (*h2erg-) 'beo'.

posvedoen i u indoskitskom (hotanskom), zamewen takvim opisnimnovoobrazovawem.12

Sa olovom je donekle slian, a odnekle drukiji sluaj. Razlikaje u tome, to su se u baltskom i slovenskom uporedo ouvala dvanaziva, od kojih je stariji svakako prasl. *svin-s, lit. vnas, let.svins, koji ostavqa spoqawi utisak batiwene rei u oba jezika13

i najpre se moe, zajedno sa stind. vtna- 'beo, svetao' svesti napraie. *(e)itno-; ako je ta etimologija ispravna, ovaj naziv (na slo-venskom planu posvedoen samo u istonoslovenskom i slovena-kom), izvorno je pre oznaavao svetliji kalaj (lat. plumbum candidumili album; lit. vnas znai pored 'olovo' i 'kalaj') nego smo olovo,obeleeno u toj opoziciji kao 'tamno' (lat. plumbum nigrum).14 Naovaj drugi metal kao da se izvorno odnosio naziv *olovo, opteslo-venske rasprostrawenosti i takoe sa baltskim paralelama: lit.lvas, let. alva/alvs stprus. alwis, premda se i wegova posvedoenaznaewa u slovenskom i baltskom kolebaju izmeu 'olovo' i 'kalaj'.15

On nije objawiv iz domaih jezikih sredstava, a tradicionalnovezivawe sa stvnem. lo 'ut', lat. albus, gr. alphs 'beo'16 neslavan jeprimer korenske etimologije. Moguu parelelu baltosl. *al(a)va-ima u jeziku azijskih Skita: hot. daujsa /daua/ 'olovo' od *dava-,gde je - produktivan sufiks. Bejli rekonstruie *dva- od kore-na *du- 'goreti', u izvornom znaewu '(burnt) white, as the 'whitishmetal' (BAILEY 165), no niti taj koren ima takvu semantiku, niti jeuopte posvedoen u iranskim jezicima. Unutarjezika veza moglabi postojati sa hot. pridevom ad 'nepomuen, nezatamwen', od kore-na *dau-/du-'potamneti' dakle *dava-a- 'tamni metal', ili, kako jeprivativno a- u hotanskom moglo otpasti,17 moda *adava-a- 'metalkoji ne tamni, ne ra'; na takav predloak ukazuje poetni vokalslovenske i baltske rei, koja je, uzevi u obzir dobro posvedoenskitski prelaz d u l, svodqiva na *adava-.18 Grki leksikograf V ve-ka hr. ere Hesihije belei inae nepoznatu re alba /alava/ 'crnilo

138

12 Herodotov podatak (IV 71) da Skiti uopte ne koriste srebro ni bronzu, ne-go iskquivo zlato, odnosi se samo na priloge u grobnicama skitskih kraqeva, paak ni u tako suenom smislu nije sasvim taan, jer se meu najraskonijim grobnimprilozima koje su arheoloka iskopavawa iznela na videlo na tlu Skitije uz preo-vlaujue predmete od zlata i elektruma nalazi i izvestan broj srebrnih.

13 Kao to je gore reeno, odnos sl. s: balt. < * ima prasrodstveni karakter.Uprkos tome neki doputaju da se radi o veoma ranoj pozajmici iz istog izvora izkojeg je gr. kanos 'lazur, vrsta plavog emajla', het. kuanna- (skorije IVANOV 1983,102).

14 Up. FASMER III 577 d., M. Snoj u BEZLAJ 3, 351.15 Distinkcija je jasno sprovedena jedino u junoslovenskom, koji za 'kalaj' ko-

risti grecizam kositer (i sl.), za ije krajwe poreklo v. gore.16 Up. skorije FASMER III 135; TOPOROV 1, 81; GAMKRELIDZE/IVANOV 783.17 Npr. na 'besmrtan' < *anaua- = av. a-noa-.18 Baltski oblici bi, sami za sebe, pretpostavqali varijantu sa nulskom bazom

korenskog sloga *a-du-a-, ali pre nego varijantnost kod skitskog predloka ovde bise mogla pretpostaviti sinkopa pri wegovoj adaptaciji.

za slikawe, mastilo za pisawe' koja bi, imajui u vidu da se olovniminijum ve u antiko doba koristio u te svrhe (up. Anth. Pal. VI67), morala stajati u vezi sa slovenskom reju ili sa wenim pretpo-stavqenim skitskim predlokom.19

Skite ne treba zamiqati samo kao korisnike i prenosnikemetala i naziva za wih. Stereotip o wima kao o ratobornim kowa-nikim nomadima kojima su vie od svega bili strani urbani i-vot i industrijska proizvodwa dobrim delom je opovrgnut novijimarheolokim nalazima, osobito iskopavawima na Kamenskom gradi-tu, malo ispod nekadawih Dweprovih pragova. Ispostavilo se daje uz to utvrewe oko 400. g. pre Hr. postojao veliki metalurkicentar, sa topionicama u kojima se preraivala gvozdena ruda i ko-vanicama gde je proizvoeno razno oruje i orue, izmeu ostalogelezni obrui za tokove. Skitska re *sna-, *snya- 'gvozdenipredmet', u konkretnoj primeni na salince sa eleznom oplatom,izgleda da lei u osnovi slovenskog (i ve skitskog?) naziva zasanke prevozno sredstvo koje je imalo veliku vanost u sloven-skoj starini prasl. *sani, skit. *snik- posredno posvedoenogrkom glosom kod Hesihija snk 'kola bez tokova'.20 Sam skitskinaziv za elezo moe se rekonstruisati kao *san- na osnovu imenalegendarnog skitskog kraqa koji je navodno otkrio taj metal Saneu-nos;21 bio bi to zakonomeran skitski refleks indoiran. *van- od-raenog, na drugoj strani, u sogd. 'spn- /a-span-/, horezm. ispani, hot.h-ana-, oset. iron. sn, digor. n itd.22 Posebno je zanimqi-vo znaewe osetske rei, prvobitno pridev 'gvozden', ali danas sa-mo 'raonik'; u osetskom postoji i oblik sr, koji se d shvatitikao heteroklitna varijanta iste osnove: *var- pored *van-, a znai,u mnoini sr-t 'salinci', dok mu u drugim iranskim jezicimaodgovaraju nazivi za 'raonik': pers. s(u)pr, avg. spra itd. Sve toini skitski predloak prasl. naziva za salince i sanke verovat-nim.23 Kulturnoistorijska verovatnost takve pozajmice moe se pot-

139

19 Treba rei da sazvune rei Hesihije belei i u znaewima 'a, dim, pe-peo, ugaq, umur'; ni u jednom od wih one nisu objawive iz grkih jezikih sredsta-va. Ovaj semantiki raspon ukazuje na neku vrstu grafita, koji se oznaava kao vidolova (lat. plumbago, engl. blacklead, nem. Reiblei) iako po hemijskom sastavu nemaveze sa olovom.

20 Vokalizam prvog sloga u grkom zapisu, s obzirom na wegov srazmerno pozandatum, pre se moe objasniti preglaenim iranskim oblikom *sainik, nego jonskompromenom u e, karakteristinom za najranije grke iranizme, kako sam to svojevre-meno pretpostavio (LOMA 2000a, 345); up. slinu dilemu dole u vezi sa prasl. *md.

21 Up. LOMA 2000a, 342.22 Za daqe novoiranske forme v. ABAEV 1481; 1979, 122.23 Verovatnijim od onoga koje sam ranije predloio (LOMA 2000, 345), izvodei

skitski i slovenski naziv za sanke od skit. *san- < praie. *n- 'pas', u izvornomznaewu *'psea zaprega' (prezawe pasa u sanke nije posvedoeno kod severnih Irana-ca, ali im je moglo biti poznato iz kontakata sa stanovnicima subpolarnih pre-dela).

krepiti jo jednim jezikim nalazom koji odraava znaaj skitskemetalurgije gvoa: nazivom za plug sa gvozdenim raonikom u oset-skom *ktn > iron. gton, digor. goton i u nizu drugih kavkaskih je-zika, sa ijim se skitskim poreklom mora ozbiqno raunati.24

Skitski naziv gvoa mogao se Slovenima i Baltima nametnu-ti samo u takvom, suenom znaewu, vezanom za konkretnu realiju,svakako stoga to su oni u doba kada su doli u kontakt sa proizvo-dima skitske metalurgije ve imali svoju zajedniku re za ovaj me-tal: prasl. elzo, lit. geles, let. dzls, koja je, kako god da se tuma-i, svakako prastara.25 Drugim reima, poetak gvozdenog doba uovom delu Evrope pada u predskitsku epohu, pa se to podrazumeva iza prethodno, bronzano doba; a ipak slovenska re za bronzu *mdima vrlo primamqivu iransku etimologiju. Abajev ju je svojevremenopovezao sa Mda- Medija", imenom persijske oblasti, nekad i sa-mostalne drave, koja je obuhvatala zakavkaske rudnike bakra.26 Vo-kalizam slovenske rei on objawava posredstvom grkog oblikaMda, to je slaba taka wegove etimologije, jer ime Medije nijepotvreno u takvoj grkoj upotrebi. Ja sam svojevremeno pretposta-vio da se radi o vrlo ranom iranizmu, u kojem psl. jat" moe re-flektovati iranski diftong ai nastao epentezom u pridevskom ob-liku *midya- 'meanski', a ouvano d ukazivalo bi na pozajmicu prevrewa skitske promene d u l, tj. pre VIIVI v. pre Hr. (LOMA 2000,338, n. 12). Meutim, tako rano datirawe nije u skladu sa hronolo-gijom paralela kojima sam tamo potkrepio Abajevqevu etimologiju.Re je o nazivima za oklop u arapskom mdiya-, pl. md i u poznijemsanskritu mh, koji se svode na iranski pridev *mdya- 'mean-ski'.27 Te paralele nam na ubedqiv nain predoavaju konkretneokolnosti u kojima je re mogla doi starim Slovenima: kao nazivza oklope uvoene iz Medije ili naiwene od tamowe bronze, aukazuju i na vreme kada se to moglo dogoditi. Staroindijska i arap-ska pozajmica se okvirno stavqaju u sredweiranski period, od oko300. pre Hr. do oko 800. n.e. (KEWA II 616; EWAi III 398), pa je i zaslovensku verovatno srazmerno pozno datirawe, ne mnogo pre nitimnogo posle Hristova roewa, a, shodno tome sarmatsko posredstvo,koje se ne kosi sa izostankom prelaza d u l karakteristinog zaskitske iranizme ranijeg perioda. Dotada, Sloveni su bronzu jo

140

24 ABAEV I 527 pretpostavqa poreklo od samog etnonima 'Skiti', po naem mi-qewu pre skit. *kauvna-, u vezi sa stind. kua-, kta- 'raonik', od indoir. korena*kau-/*ku- 'otar', o tome podrobno u narednom broju moskovskog asopisa timo-logi.

25 Up. najskorije FASMER II 43 sa Trubaovqevom dopunskom napomenom, IVA-NOV 1983, 100 d.

26 Za druge, mawe ubedqive pokuaje da se nazivu *md nau srodne rei napraindoevropskoj ravni, kao ir. min(n) 'ruda' ili germ. *smia- 'kova', up. SS18, 145 d.

27 U arapskom re oznaava gladak oklop, u sanskritu iani, od brwica(Ringelpanzer), HORN 216 nap.

uvek mogli oznaavati prastarim, jo praindoevropskim nazivom zabakar *ruda < *roudho-"crven" sauvanim jo u baltskom, staroin-dijskom i germanskom (up. GAMKRELIDZE/IVANOV 1984, 711). Ovompozajmicom otklowena je wegova dvoznanost, budui da se on, kaonaziv za prvi poznati metal, svakako ve odranije poeo upotrebqa-vati i za rudu uopte, pa je nadaqe i ostao u toj upotrebi.28

Posredniku ulogu stepskih Iranaca izmeu civilizovanihiranskih drava staroga veka, Medije i Persije, i naroda severoi-stone Evrope mogle bi ilustrovati jo neke pozajmqenice u pra-slovenskom, kao *aa29 ili *kur.30

Jo vei je udeo, u opteslovenskom reniku, takvih potenci-jalnih grecizama, za koje iz fonetskih razloga, a i po istorijsko-ge-ografskoj logici, vaqa uzeti da su Praslovenima mogli doi takoeposredstvom pricrnomorskih Iranaca: *luk 'luk' < skit. *lauka- 'trgovina', odatle i 'predmet trgovine,roba', ali se mogla upotrebqavati i atributivno, kao oznaka za 'me-sto terawa goveda, kamo se goveda teraju (radi prodaje)' > 'trg(ovi-te)'; u ovom posledwem znaewu *tg je est toponim irom slo-venskih zemaqa.39 Zajedniki slovensko-germanski iranizam iz istogsemantikog kruga bio bi prasl. *skot imawe, stoka", got. skattsnovac", stisl. skattr porez", nem. Schatz blago" od iran. (sarm.)*skata- staja" u oset. iron. sk't, pam. sanglii skd, ikaimskik(d), izvorno sloenica *u-kata zgrada za stoku".40

Koliko god primamqiva, ova etimologija nije izvesna: bila bito tek kada bi se u nekom drugom jeziku, u istom ili slinom znae-wu, pronala sloenica od etimoloki istovetnih, ili bar se-mantiki ekvivalentnih elemenata. Stoga diskusija oko rei *trgostaje otvorena i za druge mogunosti tumaewa. U tom smislu uka-imo ovde na jo jednu: izvoewe od sarmatskog etnonima Tyregtai.Tako se zvalo pleme nastaweno oko Hristova roewa na dowem Dwe-stru. Ime mu se pie jo Tyrigtai, Tyrrgtai, Tyrregtai, Tyragtai,

143

(id. 255), besumwe i trn 'parewe stoke', up. sh. t(j)erawe u istom znaewu (Abajevstr. 266 sumwa u vezu sa tryn i predlae drugu, neubedqivu etimologiju), a verovat-no i tlt 'ugon skota, ugnann skot, doba', uprkos Abajevu, koji ga izvodi od tur.tala 'otimati', ne nudei ubedqivo objawewe za sufiks (255); stoga pre *taryava,obrazovano kao mlt 'smrt' < *maryava : mlyn 'mreti', cvat 'potomstvo' < yavava-: cvyn 'ii' (id. I 307; II 87).

37 Indoiranska (i jo praindoevropska) re za govedo *gav- ouvala se u oset-skom, slino kao i u slovenskom, samo u izvedenom obliku, *gau-ka- ili *gava-ka-,ali (kao i engl. cow, nem. Kuh) u suenom znaewu 'krava', iron. qg, digor. og (up.ABAEV I 312).

38 Za taj tip v. najskorije na rad naveden u nap. 34.39 Izvedenica od *gav- 'govedo' *gav(y)a- poprimila je u indoiranskom znaewe

'sela, naseqa', u kojem je moda prela Germanima (got. gawi, nem. Gau 'oblast'), up.ABAEV I 300 s.v. qw/w.

40 ABAEV III 123 d., up. i LEHMANN 309b. Za semantiku up. prasl. *bolgo dobro,bogatstvo, blago", sh., sln. i stoka" (SS 2/1975, 173), sh. stoka, u junim srp. go-vorima i makedonskom roba" (po poreklu postverbal od stei), ocet. fo(n)s 'stoka;imawe, plen' (ABAEV I 478 d.).

Tyragetae, Tyraggtai (Sarmtai), a moe se itati najpre *turgt ishvatiti kao izvedenica na *-aka-, proirena sarmatskim plural-nim formantom -t, od antikog imena reke Tras < iran. Tura-'brz': znailo bi, naprosto, 'Podwestrovci' (VASMER 1923, 148). Za-misliva je situacija u kojoj bi kao posrednici izmeu wih i grkihgradova na dowem Dunavu i u severozapadnom pribreju Crnog Mo-ra41 ti Tiregeti za Slovene oliavali pojam trgovaca" i trgo-vine".

Eventualno uvawe antikih naziva za Dwestar i Dwepar upraslovenskoj leksici predstavqalo bi neposredne geografske ori-jentire za smetawe antike postojbine Slovena upravo onamo, gdese ona i tradicionalno stavqa, u istonoevropski umsko-stepskipojas. Naziv Venedi, Venadi Slovenima, koji sami sebe nikad ni-su tako oznaavali, mogli su nadenuti, ili ga bar u podsmeqivomduhu preosmisliti, wihovi juni susedi, iranski Sarmati, u i-jem bi jeziku vnd-/vnd- znailo 'Drvojed', up. u istom znaewustind. van-d- i rodovske nadimke tipa e. Devojedy. Podsmeh bibio usmeren od posednika velikih stada i obraivaa plodnog er-nozema ka stanovnicima susednih umovitih predela, gde su zemqo-radwa i stoarstvo bili slabije razvijeni (LOMA 1997, 157 dd.).

Ima, pri kraju Gogoqeve pripovetke Strana mest", jednomesto koje vredi navesti na kraju ovog razmatrawa, ne toliko zbogwegove nadahnute lepote, koliko zbog simbolike koju u sebi krije.

Za Kievom pokazalos neslhannoe udo vdrug stalo vidimo daleko vovse konc sveta. Edali zasinel Liman, za Limanom razlivalos ernoe more.Bvale lydi uznali i Krm, goroy podmais iz mor, i bolot Siva daleko mereivies na nebe i bole pohoie na oblaka sere i beleverhi Karpatskie gor.

Kijevsko udo slikovito nam doarava geografski vidokrug na-ih predaka, ne takav, koji bi bio neposredno saglediv sa bilo kojetake wihove postojbine, ve sastavqen iz saznawa o udaqenim kra-jevima koja su im dolazila preko one bajoslovne zemqe na jugu, kamou jesen odleu ptice, ije slovensko ime *jrj moda uva spomenna zemqu evropskih Arijaca u crnomorskim stepama (tako FASMERII 137 d., drukije SS 8, 236 d.). Dva stajaa spoja zajednika ju-noslovenskoj i istonoslovenskoj narodnoj poeziji i time potvr-ena za praslovensko doba, *tihj Dunaj (Dunav) i *sin'e mor'e,markiraju dva takva makroorijentira izvan kruga obuhvaenog vla-stitom svakodnevicom, u maglovitoj daqini pogodnoj da se osmislikao prostor poetske radwe. Velika tiha reka na jugozapadu mogla jeprvobitno biti Tisa; weno danawe ime d se svesti na isti indo-

144

41 Jedan od wih, danawi Akerman, leao je kraj ua Tira i nosio wegovoime.

evropski praoblik *teiso- kao pridev *tix, pod pretpostavkom wego-vog razvoja u ustima podunavskih i potiskih Sarmata (up. oset. zaprairan. *ai, oset. s za prairan. *). Siwe more" izvorno je biloCrno, a pridev sin' u wegovom nazivu vaqa shvatiti kao prevod, amoda i odraz, staroiranskog *Axaina- (zrayah) 'Crno more' u sr-pers. (Zrh i) Axn, stgr. (iz skitskog) xeinos (pntos).42 Bila bi todva sluaja u kojima je jezik tradicionalne poezije preuzeo stranaimena na sebi svojstven, aktivan nain, osmislivi ih u opisneepitete.

LITERATURA

ABAEV IIV: V. I, Abaev, Istoriko-timologieski slovar osetinskogo zka,Moskva/Leningrad, 19581989.

ABAEV 1979: V. I. Abaev, Skifo-sarmatskie narei, u: Osnov iranskogo zko-znani. Drevneiranskie zki, Moskva, str. 272364.

GAMKRELIDZE/IVANOV 1984: T. V. Gamkrelidze / V. Vs. Ivanov, Indoevro-peski zk i indoevropec, Tbilisi.

ELEZOVI: Gl. Elezovi, Renik kosovsko-metohiskog dijalekta III, Srpskidijalektoloki zbornik 4/1932, 6/1935, Beograd.

SS: timologieski slovar slavnskih zkov, red. O. N. Trubaev, Moskva1974.

IVANOV 1983: V. Vs. Ivanov, Istori slavnskih i balkanskih nazvani me-tallov, Moskva.

LOMA 1997: A. Loma, Drvojedi", Kodovi slovenskih kultura 2, 153162.LOMA 1999a: A. Loma, Petli", palidrvce" ili oploditeq"?, Kodovi sloven-

skih kultura 4, 131144.LOMA 2000: A. Loma, Prasl. *xaloga < dr. -gre. lagg- i skifski perehod f >

x, timologi 19971999, Moskva 2000, 8796.LOMA 2002: A. Loma, Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike,

Beograd.MARTNOV 1983: V. V, Martnov, zk v prostranstve i vremeni. K probleme

glottogeneza slavn, Moskva.ONDRU 1986: . Ondru, Semantieska motivaci osnovnh terminov pra-

va i torgovli u slavn i indoevropecev, timologi 1984, str. 176181.RSA: Renik srpskohrvatskog kwievnog jezika Srpske akademije nauka i umet-

nosti, Beograd 1959.TOPOROV: V. N. Toporov, Prusski zk. Slovar IIII, Moskva 19751980.FASMER: M. Fasmer, timologieski slovar russkogo zka, perevod i dopol-

neni O. N. Trubaeva, IIV, Moskva 219861987.

145

42 Up. LOMA 2002, 3740; tamo iznesenim argumentima u prilog identifika-ciji siweg mora" sa Crnim (sinee Dunajskoe more u ruskoj narodnoj pesmi, siwomorackao naziv za istoni vetar u Srbiji, Gogoqev obrt posinet kak ernoe more u Stra-noj osveti") moe se pridodati i izraz zasinel Liman u gorenavedenom citatu iziste pripovetke. Svakako presmela jer se ne moe pozvati na zajamenu prasloven-sku starinu pesnikog spoja ali ne i sasvim neverovatna je pretpostavka da bi seiza maa grebetaka, grebenskog gvoa srpskih epskih pesama krila uspomena naKavkaz kao drevni centar elezne metalurgije, o kojem su Sloveni mogli imati izve-sno znawe jo u svojoj pradomovini, oznaavajui ga opisnim nazivom *Greben (ibid.99 d.).

ALFLDY 1990: G. Alfldy, Ein cypriotischer Kaufmann in Pannonien, Zeitschrift frPapyrologie und Epigraphik 81, str. 207212.

BENVENISTE 1970: E. Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo-europennesIII, Paris

BEZLAJ: Fr. Bezlaj, Etimoloki slovar slovenskega jezika, Ljubljana 1977.EWAi: M. Mayrhofer, Etymologisches Wrterbuch des Altindoarischen III, Heidel-

berg 19861996.HINZ: W. Hinz, Altiranisches Sprachgut der Nebenberlieferung, Wiesbaden 1975.HORN: P. Horn, Grundriss der neupersischen Etymologie, Strassburg 1893.KIPARSK 1934: V. Kiparsk, Die gemeinslavischen Lehnwrter aus dem Germa-

nischen, Helsinki.LEHMANN: W. P. Lehmann, A Gothic etymological dictionary, based on the third editi-

on of Vergleichendes Wrterbuch der Gotischen Sprache by Sigmund Feist, Leiden 1986.LOMA 2000: A. Loma, Skythische Lehnwrter im Slavischen. Versuch einer Problem-

stellung, Studia etymologica Brunensia 1, 333350.LOMA 19992000: A. Loma, Serbisches und kroatisches Sprachgut bei Konstantin

Rorphyrogennetos, Zbornik radova Vizantolokog instituta XXXVIII, Beograd 1999/2000, 87161.

LOMA 2002a: A. Loma, Aus der skythisch-sakischen Lehnwortforshung (1. Slav. talog'Bodensatz'; 2. Gr. ltaq 'Biber'; 3. Gr. bnasoj 'Wisent'; 4. Die trkische Pferdebezeic-hnung alaa), Studia Etymologica Cracoviensia 7, 5365.

LOMA 2002b: Scytho-Slavica (III). Ursl. *xomot, Dzieje Sowian w wietle leksyki,Krakw, 161170.

POKORNY: J. Pokorny, Indogermanisches etymolgisches Wrterbuch, Bern/Mnchen1959.

SCHRADER/NEHRING: Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde von O. Schra-der, hrgg. von A. Nehring III, Berlin/Leipzig 19171929.

VASMER 1923: M. Vasmer, Die Iranier in Sdruland Leipzig 1923, pretampano uid., Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde I, Berlin 1971.

Aleksandar Loma

THE EURASIAN STEPPE ZONE AS FACTOR OF LINGUISTICAND CULTURAL HISTORY OF THE SLAVS

Summary

Stretched over about 7000 km from the lower Danube and the eastern slopes of theCarpathians along the northern shore of the Black Sea and therefrom through the middle ofAsia as far as the Altai Mountains and the Chinese Wall, the Eurasian steppe zone, the in-land sea of grass", since the domestication of horses which took place precisely there, playeda role similar to that of the Mediterranean in facilitating not only migrations and conquests,but also the circulation of cultural achievements between its border areas. During the antiqu-ity these vast grasslands were inhabited predominately by the Iranian-speaking nomads, splitinto various tribes and dialects, but embraced in the ancient sources by the common name ofScythians or Saka. As innovators in the horsemanship, but also as mediators between the gre-at civilizations of the Ancient World and the still uncivilized northern regions, they exerciseda great influence on the neighbouring or even remote peoples, which is reflected in a numberof words presumably borrowed from Scythian by many European and Asian languages. Oneof them was Common Slavic, once spoken in the NE European parkland (Russ. lesostep'). Itsvocabulary seems to comprise a substantial layer of Scythian loan-words, revealable as suchby their phonetic features and distributed over various semantic fields: agriculture, weapons,handicraft, spiritual life, etc. These borrowings from Scythian are to be dated approximatelybetween the 8th and 2nd century B.C.; besides an earlier Iranian stratum is to be supposed inSlavic lexicon, less distinguishable from its inherited core, as well as a later one, Serration,lacking the distinctive traits of Scythian phonetics and having some others of its own, which

146

are common to the modern Ossetic, such the consonantal metathesis in the ethnic namesSrb(j)i from Sarm. *srb < OIran. *sabra- = Slav. sbr 'freeman', cf. Sarm. Serbi EN inPtolemy (2nd century A. D.), Osset. srvt 'common land' Xrvati < Sarm. Hurvav PN(Choroathos in Greek inscriptions from 2nd3rd A. D.) < OIran. *Hu-brvr- = OInd. Sub-hrtr-, cf. Osset. (Digor) rvad 'brother'.

Here an attempt is made to elucidate the impact of Scythian and generally Iranian onSlavic metallurgical and trade terminol'ogy. The designation for silver is shared by Slavic,Baltic and Germanic, which can be traced back to an original form *sirabra- that underwentvarious dissimilations. Being unmotivated in all of these languages, this word is probably anancient borrowing. In view of the cases such as OIran. *tsvanta- avr- 'sacred fire' > Scyth.*santhr-aka- > Gr. sandark 'realgar', the first element sir(a-) can be traced back viaScyth. *sihra- to OIran. *tsvivra- 'white (metal)', while -abra- is probably to be connectedwith Indo-Iranian abhra- 'sky, cloud', thus 'heavenly white metal', a compound of the inver-se type well known to Ossetic and already to Sarmatian.

For lead there is an old designation common to Slavic and Baltic (ORuss. svins, Lith.vnas), but in both domains it is largely suppressed by olovo, Lith. lvas, with no satisfac-tory etymology, probably borrowed from an unknown source. If we allow that its -l- can goback to Scythian l < d, then it has a close parallel in Khotanese daujsa 'lead' supposing anolder *dava-a- 'dark metal' (if compared to tin) or *adava-a- 'not darkening, rustless (me-tal)'; from the latter form a Scythian *alava- would be expected, which could explain Slavicolovo; if judging from Hesych's glosses laba 'ink', alb 'coal', the word seems to have be-en related to a kind of graphite, cf. its English name blacklead.

There is no reason to suspect the Balto-Slavic name of iron OCS elzo, Lith. gelesto be borrowed from Scythian, but the Slavic word for sledge, sani, does seem to go back, to-gether with Hesych's gloss snk 'wheelless wagon' < Scyth. sinika-, to the Scythian des-ignation for iron *san- < OIran. *tsvan- (underlying the name of the legendary Scythian kinginventor of iron Saneunos); as a term of the ironwork which was developed in Scythia atan early date (Kamenskoe gorodie on Dnepr) the word must have designated the ironpart of the sledge, or of the plough, cf. Osset. fsn 'ploughshare' beside fsrt 'sledgerunners' (the latter from the heteroclite stem *tsvar-).

Another Iranian import led presumedly to the replacement in Slavic of the ancient I.-E.term for 'copper, bronze' ruda (from *roudho- 'red') by *md, the older word surviving as ageneral designation for ore, the new one reflecting probably Iranian midya- '(bronze) armo-ur', cf. Arab. mdiya-, late Sanskrit mh both 'armour', literally 'Median, stemming fromMedia' (notice that the European name of bronze also comes from Persian).

There are other loanwords of Iranian or Greek origin in Common Slavic, which indica-te, too, a borrowing of the object along with the word for it by the Slavs through the mediati-on of the Scythians or the Sarmatians, such as aa 'glass' < Scyth. *a-, by dissimilationfrom OIran. *ata-, cf. Khot. tcaa- and, otherwise dissimilated, Av. tata- (> It. tazza, Fr.tasse etc.); kur 'cock, hen' < OIran. *kaura- 'blind', cf. Gr. Persiks rnis, Slavic *ku-roslp 'night blindness'; luk 'onion' < Scyth. *lauka- < Gr. dakos 'carrot' (thus Germ.*lauka- from Slavic, and not the opposite); xalga 'palisade' < Scyth. *xlanga < Gr.phlanx, acc. phlanga; ko-n 'chest' < Scyth. *koxinos < Gr. kphinos (> Engl. coffin); ta-log 'sediment, dreg' < Scyth. *tlaga < Gr. ltax, acc. ltaga etc. All these etymologies im-ply the Proto-Slavs taking part in an intensive trade between the North Pontic coast and itshinterland. That was probably the way they came to apply the name of the Borysthenes(Olbia) to the ivy (*brst'an), a plant uncommon in their homeland, but cultivated by thePontic Greeks for the purpose of the Dionysian cult. It is possible that their very term for'trade', *trg, is based on another geographical name from the same region, Tyregtai, aSarmatian tribe dwelling on the lower Dnestr, Tras, who were in position to mediate in com-merce between the Greek colony named after the river, situated at its mouth, and the up-stream regions. But there is yet another, perhaps more plausible possibility of interpreting thisterm with no etymological connections in other I.-E. languages since Illyrian tergitio 'negoti-ator' is proved to be a ghostword. It can be understood as a compound: *t-gu/gov- 'cattledriving' (this being the primitive form of trade), with I.-E. *gou- 'ox, cow' as its secondcomponent, preceded by the verbal root *ter- 'drive' (Slav. tr'ati, Oss. trun).

147

Anyway, it would have been mostly thanks to their southern neighbours of Iranianstock by whom they were called Vnd- 'Wood-Eaters', mockingly for 'woodlanders' that the Proto-Slavs enlarged their geographical horizon before they started expanding south-wards at the end of the antiquity. Some traces of this early information are to be found in theformulas of their traditional poetry, such as *tixj Dunaj 'the still Danube' (originally rela-ted to Tisza?) and *sin'e mor'e 'the (greyish) blue sea', primarily a designation for the BlackSea, a calque or rather a loan from Iranian *axainam (dzrayah).

148