AĞAÇ ISLAHINDA VEJETATİF ÜRETİM

Prof. Dr. İbrahim TURNA

VEJETATİF YOLLA FİDAN ÜRETİMİ

Vejetatif yolla fidan üretme tekniği, süsbitkilerinin yetiştirilmesinde esas olup, çelik,kalem, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizomgibi bitkinin vejetatif organları ile yapılanüretme şeklidir. Vejetatif üretmede bitkiselmateryalin genç bireylerden alınması başarıyıarttırmaktadır. Yetiştirilen yeni bitkiler, bubitki kısmının alındığı ana bitkiye genetiközellikleri bakımından tıpatıp benzer birbitkidir.

Vejetatif yolla üretilip genetik bakımdan aynıözelliklere sahip bireyler topluluğuna “KLON”adı verilir.

Vejetatif üretme materyalinin alındığı orijinalbitkiye yani ana bitkiye “ortet (=anaç)”böyle bir bitkiden üretilen yeni bireylere(döllere) de “ramet” denir.

1.1. VEJETATİF ÜRETME ŞEKİLLERİ

Vejetatif üretme içinde bir bitkinin gövde, kök veya yaprak kısımlarından tam bir bitki yetiştirilecek şekilde bir üretim söz konusu ise bu üretim şekline “Autovejetatif üretme” denir.

Buna karşılık, bir ana bitkiden alınan aşı kalemi veya tomurcuk bir anaca (altlığa) aşılanarak bundan yeni bir bitki oluşturuluyorsa bu üretim şekline de “heterovejetatif üretme” denir.

Heterovejetatif üretmede anaç veya altlık kısmının geliştirdiği kök ile kalem veya tomurcuk kısmının geliştirdiği toprak üstü kısmı farklı genetik kaynaklı olur.

Vegetatif

Üretme

Yöntemleri

Hetero-

vegetatif

Ü.(Aşı ile

Üretme)

Bindirme A.

Yarma A.

Kabuk A.

Yanaştırma A.

Auto-

vegetatif

Üretme Daldırma ile Ü.

Çelikle Ü.

Gövde Ç

Yaprak Ç.

Göz Ç.

Kök Ç.

Yarı odunsu Ç.

Yumuşak Ç.

Sert Ç.

Hendek D.

Tepe D.

Adi D.

Hava D.

Rizom, Stoma vb.

Kalem Aşısı

Kakma A.

Göz AşısıT - Aşısı

Yama Göz Aşısı

AUTOVEJETATİF ÜRETME YÖNTEMLERİ

Autovejetatif üretme denilince akla ilk gelençelikle üretme yöntemidir. En yaygınolarak kullanılan bu üretim şeklinin dışında,daldırma ile üretme yöntemleri (adi, hava,tepe ve hendek daldırması) ve stomalar,rizomlar, yumrulu kökler gibi bitkiparçalarının kullanıldığı yöntemler deautovejetatif üretim yöntemleri içerisindekalmaktadır.

Çelikle Üretme Koşulları

Köklenmeyi Etkileyen iç faktörler

1-Çeliğin alındığı bireyin (ortet)

Yaşı

Ortetin beslenme durumu

Ortetin köklenme yeteneği

Köklenmeyi etkileyen dış faktörler

Sentetik büyüme maddeleri (IAA, IBA, NAA)

Hava ve köklendirme ortamı nemi

Hava ve köklendirme ortamı sıcaklığı

Işık

Köklendirme ortamı

Çelik tipleri

A-Sert çelikB-Herdem yeşil sert çelik

C-Yaprak çeliği

D-Yaprak tomurcuk çeliği

E-Kök çeliği

Çelikle Üretme İç faktörler

Ortet yaşı köklenmeyi doğrudan etkilemektedir. Genç anaçlardan alınan çeliklerin daha kolay köklendikleri saptanmıştır.

Ortetin beslenme durumu köklenmeyi etkileyen diğer bir unsurdur. C/N oranında daha az azot içeren, dolayısıyla daha fazla karbonhidratın depolandığı ve güneşi daha fazla alan kısımlardan alınması doğru olacaktır.

Çelikle Üretme İç Faktörler

Ortetin köklenme yeteneğinde ise; köklenme hem ortete bağlı olarak ve hem de çeliğin alındığı konuma bağlı olarak değişir. Kavak, Söğüt, Ardıç, Taxus çok kolay köklenebildikleri halde, Acer rubrum, bazı Betula türleri orta derecede köklenmektedir. Meşelerin çoğu, Ks, Kn, dişbudak ve cevizler çok zor köklenen cinsler olup, aşı ile üretimi tercih edilir.

Çelikle Üretme Dış Faktörler (HORMONLAR)

Çeliklerin kolayca köklenmesini sağlamak veya köklenme oranını artırmak için dikim çalışmalarından önce köklenmeyi tahrik eden bazı hormonal maddelerle muamele edilir (IAA; IBA,NAA).

Bunlar çözelti halinde hazırlanabildikleri gibi pudra formunda da kullanılmaktadır. Bunlar 20-200-10000 ppm dozda hazırlanabilmektedir (zayıf veya yoğun çözelti).

Örn. 1000 ml lik %0.01 dozda IBA sıvı çözelti hazırlamak için 0.1 g

(100 mg) IBA tartılarak Alkolde çözündürülür ve 1000 ml saf suyla

karıştırılır. Kristalleşmeyi önlemek için birkaç damla amonyum

hidroksit damlatılır. Renkli şişede saklanılır.

Kivide perlit ortamında IBA hormonu ile işleme tabi

tutularak köklendirilmiş yarı odunsu çelikler

Çelikle Üretme Dış Faktörler

Pudra formda hormon hazırlanması için; Örn. %1 lik IBA

lı hormonda 1 g (1000 mg) hormon tartılır. Alkol veya

Aseton içinde çözündürülür. 99 g pudra tartılır ve

çözündürülmüş alkollü hormon pudraya ilave edilir.

Pudra tamamen kuruduktan sonra kullanıma hazır hale

gelmiş demektir.

Hormonla işleme hemen tüm bitkiler olumlu cevap

vermektedir.

Çelikle Üretme Dış Faktörler (NEM)

Çeliklerin dikiminden sonraki hava ve toprak nemi çok önemlidir. Başlangıçta havanın neminin çok yüksek olması (>%70 veya %90) gerekmektedir.

Bu nedenle yeterli düzeyde köklenmiş fidecikler elde edilinceye kadar, köklendirme kasalarının üstü plastik örtülerle kapatılır. Otomatik kontrollü seralarda ise arzulanan nem ve sıcaklık elde edildiğinde üzerlerinin kapatılmasına gerek duyulmaz.

Hava ve ortam sıcaklığında ise; ideal bir köklenme hava sıcaklığına göre yaklaşık 5 °C daha sıcak olan köklendirme ortamlarında elde edilmektedir.

Buna göre hava sıcaklığı, kullanılan çelik çeşidine ve anaç türe bağlı olarak ortalama 15-25 °C olmalıdır.

(ORTAM SICAKLIĞI)

Çelikle Üretme Dış Faktörler (IŞIK)

Çeliklerde köklenme başarısı karbonhidrat içeriği ile

direk ilişkilidir.

Fotosentezin ışık altında gerçekleşen döneminde, ışığın

süresi ve parlaklığı önemlidir.

İdeal bir fotosentez için ortamda, direk güneş ışığı

yerine difüz ışık olması istenir.

Çelikle Üretme Dış Faktörler

(Köklendirme ortamı)

Köklendirme ortamı olarak toprak, kum, yosun, perlit, vermikülit, talaş, çakıl ve su kullanılır. Türlere göre bu

ortamlarda da başarı oranı değişmekle birlikte, perlit ve

vermikülit ortamları nemli kalabilen ve havalanması iyi

olabilen ortamlardır.

Çeliklerin hazırlandıktan

sonra hemen dikilmesi

gerekir. Dikim sırasında

çeliklerin tahminen yarısı

köklendirme ortamına

sokulmalıdır. Ya da

çeliklerin alt uçları ile

kasa veya yastık tabanı

arasında en az 2.5-5.0 cm

mesafe kalması tavsiye

edilmektedir.

Kullanılacak aralık mesafe

ise, çelikler üzerinde

bırakılan yapraklar hemen hemen birbirine değecek

şekilde ayarlanır.

Otsu Çelikler

(Perlit ortamı)

Odunsu sert çelik (herdem yeşil)

Yaprak çelikleri ile üretim (Menekşe)

Yumuşak Çeliklerle üretme

Yumuşak çelikler odunsu bitkilerin henüz odunlaşmamışilkbahar sürgünlerinden hazırlanır.

Çeliklerin alım zamanı türe ve yöresel iklim koşullarına göre değişir.

En ideal köklenme bir ölçüde bükülmeden kırılabilen, fakat aniden büküldüğünde kırılan, anaç bitkinin tam güneş gören bölgelerindeki orta derece büyüme gösteren dallarından hazırlanan çeliklerde elde edilmektedir.

Yeşil çelikler daima yapraklı olarak türlere göre

değişmekle beraber, 5-12 cm boyunda, genellikle 2-3

nod içerecek şekilde hazırlanır ve kesim en son

boğumun hemen ardından yapılır.

Toprağa batırılacak kısımlarda yapraklar uzaklaştırılır.

Yumuşak çelikler tepe tomurcuğu taşıyan baş çelikler şeklinde hazırlanır. Çünkü bu çelikler daha kolay köklenir.

Çelik alım zamanı türe göre değişir. Açelya, Weigela, Berberis, Buxus, Crateagus, Lriodendron, Lonicera, Magnolia, Morus, Malus, Alnus, Vaccinium türlerde yaz başında, Rosa ve Hedera her dönem yeşil çelik verebilirler.

Yarı odunlaşmış çelikler, yumuşak çeliğe oranla kısmen odunlaşmaya yönelmiş, dolayısıyla bir ölçüde odunlaşmışçeliklerdir.

Büyüme mevsiminin sonuna doğru genellikle Ağustos, kısmen Eylül başlarında alınır.

Yarı odunsu çelikler 7.5-15.0 cm uzunlukta tepeye yakın kısımlardaki yapraklar bırakılıp, köklendirme ortamına girecek olan kısımlarınkiler uzaklaştırılarak yapılır.

Yarı Odunsu Çeliklerle üretme

Herdem yeşil bitkilerde tepe tomurcuğunu taşıyan “başçelik” ve taşımayan “ayak çelikleri” ile üretim söz konusu

olabileceği gibi : “adi çelik”, “ökçeli çelik” ve “dipçikli

çelik” ile de üretim yapılabilmektedir.

Adi çelikler, yalnız o yılın sürgününü içerir. Bunlar da ayak ve baş çeliği olmak üzere iki türlüdür. Ayak çeliği yan tomurcuklardan gelişen sürgünler daha kuvvetli olması nedeniyle baş çeliğine tercih edilmektedir. Her çeliğin boyu 15–18 cm boyunda, üzerinde 3–5 tomurcuk bulunur. Porsuk ve Ardıçlarda bu yöntem kullanılır.

Ökçeli çelikler, çeliğin tabanında, 2 yıllık odundan küçük bir kısmı da içerir.

Dipçikli çelik ise daha yaşlı dalın 1–2,5 cm uzunluğunda bir parçasını kapsar.

Odunsu (Sert) Çeliklerle üretme

Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaşmış bir başka ifadeyle durgunluk döneminde bulunan sürgünlerden elde edilen gövde çeliklerine “sert veya odun çelik” denir.

Sert çelikler kışın yaprağını döken ve herdem yeşil iğne yapraklı türlerin üretiminde yaygın bir şekilde kullanılır.

Genellikle “ayak çeliği” olarak kullanılan sert çelikler 1 yaşındaki sürgünlerden, üzerinde 3-5 adet göz bulunacak şekilde bir karış uzunlukta veya biraz daha kısa olarak hazırlanır.

Sert çelikler sonbahar sonlarından başlanarak

ilkbahar başlangıcına kadar alınabilir.

Sonbaharda hazırlanan çelikler 50-100 lük demetler halinde uç kısımları aşağıya gelecek

şekilde rutubetli kumda 4-10 C de saklanabilir.

Köklendirme ortamı derin ve entansif bir şekilde işlenmiş, organik madde içeriği yeterli, gübrelenmiş kumlu balçık

tekstüründe olmalıdır.

Dikim sırasında en az iki göz toprak altında, bir göz

toprak üstünde kalmalıdır.

Çeliklerin üzeri hafif bir kapatma materyali ile kapatılır.

Kök çelikleriyle üretme

Doğal koşullarda kolayca kök sürgünü veren Robinia, Albizzia, Ailantus, Aesculus, Tilia, Titrek kavak, Prunusgibi türlerde köklerden alınan çeliklerle kolayca üretilebilmektedir.

Kök çelikleri üzerlerinde 3-5 adet göz bulunacak şekilde 2.5-5.0 cm uzunluğunda hazırlanır. Köklendirme ortamına yatay olarak belli aralıklarla dizilir ve üzerleri 1.0-1.5 cm kalınlıkta kumla örtülür. Sürekli nemli tutulur.

Yaprak çelikleriyle üretmeYaprak çelikleriyle üretmede ya sadece yaprak ayası

yada yaprak sapı ve yaprak ayası birlikte kullanılır.

Kök çelikleriyle üretme

Yaprak çelikleriyle üretme

Üretme ortamı olarak 18-24 C lik bir hava sıcaklığı nemli

bir hava, bol ışık, nemli iyi havalanan süzek bir köklenme

ortamı istenir.

Rex begonya, Peygamber kılıcı, Menekşe, Kauçuk, Kamelya gibi

süs bitkilerinde başarıyla

uygulanabilmektedir.

Yaprak-tomurcuk çelikleriyle üretme

Yaprak ayası+yaprak sapı+koltuk altı tomurcuğu

veya Yaprak ayası+yaprak sapı+koltuk altı tomurcuğu ve küçük bir gövde parçasından oluşan

çeliklerle yapılan üretme şeklidir. Üretim

materyalinin olgunlaşmış olması gerekir.

Rhododendron, Diffenbahia, Camelia ve Limonda

bu yolla üretim yapılabilir.

Dişli kum iyi bir köklendirme ortamıdır. Çelikler köklendirme ortamına, göz yüzeyden 1.0-1.5 cm derinlikte kalacak şekilde yerleştirilir ve üzeri köklendirme ortamı olarak kullanılan karışımla kapatılır.

Daldırma ile Üretme Yöntemleri

Adi Daldırma (Kemer) : Anaçtan çıkan dallar bükülüp kavis verilerek sürgün ucu toprak dışında kalacak şekilde toprağa daldırılır. Daldırılan sürgünler 1 yaşında olmalıdır.

Manolya gibi türlerde köklenme için 2-3 yıl beklemek gerekir.

Daldırma genellikle ilkbahar başında yapılır. Haziran sonlarında da yapılabilir.

Corylus, Cornus ve Viburnum da “yaz daldırması” ile çoğaltılır

Adi Daldırma :

Daldırma ile Üretme Yöntemleri

Hendek Daldırması :Hendek daldırmasında bir bitki veya dal, açılan hendeğe yatırılır ve çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurularak köklenmeleri sağlanır. Daha sonra anaçtan ayrılan fidanlar ayrı ayrı şaşırtılır.

Daldırma amaçlı dikilen fidan toprak yüzüyle 30-45 lik açı yapacak şekilde eğik olarak dikilir.

İlkbahar başında ana bitkinin dalları eğilir ve 5-10 cmderinlikte açılan hendeğe yatırılır.

Hendek Daldırması :Toprak yüzüne çıkan sürgünler 8-10 cm boya ulaşınca, bu uzunluğun yarısına kadarlık kısım

toprakla doldurulur.

Kökler toprak içinde kalan kısımlarda oluşur.

Daldırma ile Üretme Yöntemleri

Hendek Daldırması

Daldırma ile Üretme Yöntemleri

Tepe Daldırması :Sürgünleri kolayca bükülemediği için adi daldırma ile üretilemeyen ancak kök boğazından her yıl çok sayıda sürgün veren leylak, ortanca, frenküzümü, Corylus, Cornus varyeteleri, Manolya hibritleri, japon ayvası gibi bitkilerde uygulanan bir üretme yöntemidir.

Tepe daldırması “boğaz doldurma” olarak da isimlendirilir. 1 yıl önceden anaç bitkiler dikilir. Yıl içinde üç kez toprakla büyüyen sürgünler doldurulur.

Tepe Daldırması Uygulamada, bir yıl önceden yetiştirilen bitkilerin kök boğazlarının

5–10 cm üstünden gövde kısmı kesilir (C) ve buradan çok sayıda

sürgünün çıkması sağlanır.

Tekniğine uygun bir üretmeyle bir anaç 15-20 yıl

kullanılabilmektedir.

Büyüme dönemi sonunda yaprak dökümünü takiben fidanlar ayrılır.

Sürgünler ilkbaharda 8–12 cm boya ulaşınca sürgünlerin boğazıkademeli olarak toprakla doldurulur. Köklenme olduktan vesürgünler belirli bir boya (20–25 cm) ulaştıktan sonra vejetasyondönemi dışında anaçtan ayrılarak yeni bitkiler elde edilir.

Daldırma ile Üretme Yöntemleri

Hava Daldırması : Binlerce yıldan beri dünyanın farklı

bölgelerinde uygulanan hava daldırmasında köklenme toprakta değil dal üstünde yani havada olmaktadır.

Köklenmesi istenen dallar veya sürgünler uç kısmından

15-20 cm uzaklıktan halkalama, yarma veya çizikleme

suretiyle yaralanır. Köklenme 2-3 ayda meydan gelir.

Hem açık alan hem de sera koşullarında uygulanabilir.

Diğer Autovejetatif Üretme Yöntemleri

Kollarla Üretme : Bitkinin kök boğazındaki bir yaprağın koltuğundan çıkan, toprak yüzeyine yatık olarak büyüyen, üzerinde boğumlar içeren ve bu boğumlardan her birinde yeni bir bitki meydana getiren özelleşmişgövdeler “kol” olarak adlandırılır.

Kordela, Fregaria, Saxifraga da uygulanır.

Diğer Autovejetatif Üretme Yöntemleri

Stolonlarla Üretme : Tepe tomurcuğundan oluşan ince hava

sürgünleri stolon olarak isimlendirilir.

Bu üretme şeklinde toprak üstü sürgünler 3-5 cm lik küçük

parçalara ayrılır ve ihtiyaç duyulan alana, tohum eker gibi

serpilerek ekilir.

Bermuda çimi güney bölgelerimizdeki sıcak kurak yörelerimizde yaygın bir şekilde kullanılır. Stolonlar

toprakla temasa geçtiklerinde yeni bitkiyi oluştururlar.

Rizomlarla Üretme : Toprak altında veya üstünde toprağa paralel olarak büyüyen, silindire benzer görünümde, besin maddelerinin depolandığı, ince ve uzun, etli gövde ve dallar “rizom” olarak isimlendirilir.

Nodlardan çıkan büyüme konileri toprak üstü kısımlarını, nodların alt kısımlarındaki adventif tomurcuklardan çıkan kökler ise bitkinin toprak altı kısımlarını meydana getirir.

Diğer Autovejetatif Üretme Yöntemleri

Etli veya Yumru Köklerle Üretme :Yumru kökler kışbaşlangıcında sökülür ve birkaç gün kurutulduktan sonra uygun şartlarda (4-10 C) talaş, kuru yosun veya yonga içinde saklanarak, ilkbaharda parçalara ayrılarak ayrı ayrı dikilir.

Cyclamen yumru

köklü üretime örnek

olarak verilebilir.