મારી હકીકતકવિ નમમદ લખલી, ગજરાતી ભાષાની સિમપરથમ આતમકથા

કવિ નરમદાશકર લાલશકર

`એકતર’નો ગરથ-ગલાલwe share, we celebrate

આપણી રધર ગજરાતી ભાષા અન એના રનભાિન સાહિતય રાટના સનિ-પર-રરતા અન ગૌરિથી પરાઈન `એકતર’ પહરિાર સાહિતયના ઉતતર ન રસપદ પસતકોન, િીજાણ રાધયરથી, સૌ િાચકો ન રકતપણ પિોચાડિાનો સકલપ કરલો છ.

આજ સધીરા અર જ જ પસતકો અરારા આ િીજાણ પકાશન-ebook-ના રાધયરથી પકાવશત કરલા છ એ સિમ આપ www.ekatrafoundation.org પરથી િાચી શકશો.

અમારો દવટિકોણ:

િા, પસતકો સૌન અરાર પિોચાડિા છ – પણ દવટિપિમક. અરારો `િચિાનો’ આશય નથી, `િિચિાનો’ જ છ, એ ખર; પરત એટલ પરત નથી. અરાર ઉતતર િસત સરસ રીત પિોચાડિી છ.

આ રીત –

* પસતકોની પસદગી `ઉતતર-અન-રસપદ’ના ધોરણ કરીએ છીએ: એટલ ક રસપિમક િાચી શકાય એિા ઉતતર પસતકો અર, ચાખીચાખીન, સૌ સાર રકિા રાગીએ છીએ.

* પસતકનો આરભ થશ એના રળ કિરપજથી; પછી િશ તના લખકનો પરા કદનો ફોટોગાફ; એ પછી િશ એક ખાસ રિતિની બાબત – લખક પહરચય અન પસતક પહરચય (ટકરા) અન પછી િશ પસતકન શીષમક અન પકાશન વિગતો. તયાર બાદ આપ સૌ પસતકરા પિશ કરશો.

– અથામત, લખકનો તથા પસતકનો પથર પહરચય કરીન લખક અન પસતક સાથ િસતધનન કરીન આપ પસતકરા પિશશો.

તો, આિો. આપન સિાગત છ ગરતાના ગલાલથી.

L

આ પસતકના લખકનો અન પસતકનો પહરચય રરણ સોનીના છ એ રાટ અર તરના આભારી છીએ.

L

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers are not permitted to modify content or use it commercially without written permission from author and publisher. Readers can purchase original book form the publisher. Ekatra Foundation is a USA registered not for profit organization with objective to preserve and spread Gujarati literature. For more information, Please visit: http://www.ekatrafoundation.org.

કવિ નરમદાશકર લાલશકર

સજમક-પરરચય

દિ નરમદાશકર લાલશકર (જ. 24 ઑગટિ 1833 – અિ. 25 ફબઆરી 1886) એટલ ગજરાતી સાહિતયરા `અિામચીનોરા આદય’ તરીક ઓળખાયલા કવિ નરમદ.

અગજી ભાષા-સાહિતયના સસકારો ઝીલીન એરણ ઉતસાિથી અન ખતથી કવિતા, વનબધ, આતરકથા, કોશ... એર નિા નિા કતર પિલ કરી. સધારક વિચારકના સાચા આિશ અન સહરિયતાથી `ડાહડયો’ સારવયક ચલાવય. અગજોની પરપરારા િતી એિી Clubs જિી વિચાર-રડળીઓ રચીન એરણ નિા વિચારના, સધારાના ભાષણો કયાા. સારાવજક-ધાવરમક પાખડીઓ સાર બળિો કયયો. આજ પણ એરના એ બધા છપાયલા લખાણો િાચતા એરા એરનો અિાજ સાભળી શકાય – એટલ જીિત છ એરન ગદય-સાહિતય!

પરત, જય જય ગરિી ગજરાત’ લખનાર આ કવિ સતત નિી લઢણની અનક કાવયકવતઓ લખીન `કવિ નરમદ’ તરીક િધ ખયાત થયા.

વયિસાય વશકક ન સાધારણ વસથવતના આ કવિ આખ જીિન સિરાનભર જીવયા. જ સતય લાગય ત સપટિ કિિાન લીધ એરન નકસાન પણ િઠિ પડ પણ સધારક-પતરકારધરમ અન કવિધરમ એરણ કદી પણ ન છોડયા.

L

આતમકથા `મારી હકીકત’

બિ જ વનખાલસતાથી અન હિમરતપિમક સતય-કથન કિનારી આ આતરકથા છ. એરા કવિ નરમદના જીિનની અન એરના સરયની અનક દસતાિજી વિગતો િોિા છતા, આ કથા આરભથી અત સધી આપણન પકડી રાખ એિી રસપદ પણ છ. ગજરાતી ભાષાની એક વચરજીિ સાહિતયકવત તરીક એની ગણના થાય છ.

અિી રળ આતરકથા ઉપરાત નરમદ લખલી ડાયરી અન પતરો પણ છ; િળી, વિવિધ િસતાકરો અન ફોટોગાફ પણ સારલ છ –એ બધ રસપિમક આપણન એરના જરાનારા લઈ જાય છ.

ગજરાતીની આ પિલી આતરકથા – લખાયલી 1886રા.(ન તયાર થોડીક નકલો કવિએ છપાિલી). પરત, આ પસતક પકાવશત થય નરમદના જનર-શતાબદી િષમ 1933રા. દરવરયાન, 1926રા ગાધીજીની આતરકથા `સતયના પયોગો’ પગટ થઈ ગયલી.

તો, પિશો કવિ નરમદના આ રોરાચક આતરકથનરા...

L

નોધ

રળ દલમભ પત ઉપરથી, આતરકથા ઉપરાત કવિની અપગટ અગત ડાયરી, પતરાિવલ િગર એકસાથ જરા પગટ થયા છ એ રરશ ર. શકલ દારા સપાહદત તથા કવિ નરમદ યગાિતમ ટરસટ પકાવશત આિવતતનો અર ઉપયોગ કયયો છ એ રાટ સપાદક તથા પકાશકના ખબ આભારી છીએ.

નોધ : િી-પસતક(e-book)ના િાચકની સવિધા રાટ ફટનોટસ રળ textરા સરાિી લીધી છ તથા વિભાગ-1 પછી કટલક ઠકાણ રિર બદલયા છ – રળન નકસાન પિોચાડયા વિના.

પરકાશન મારહતીરારી િકીકત

કવિ નરમદાશકર લાલશકર

સરપાદક

રરશ ર. શકલ

પરથમ આિવતિ 1994

પરકાશક

કવિ નરમદ યગાિતમ ટરસટ

સરત

મદરક

જનક નાયક

સાહિતય સકલ

સરત

અ ન કર મરારી િકીકત

કવિ નરમદાશકર લાલશકર

વિભાગ – 1 મારી હકીકત

વિરાર 1 : જનર[ઇ.1833], ગોતરાહદક, નાગર જાવત

થી

વિરાર 10 : 1865 - 1866 સપટમબર 18રી સધી (વિરાર = પકરણ)

વિભાગ – 2 મારી હકીકત : પરરવશટિ

1. જીિનરખા

2. નરમદના સિજનો અન પહરજનો વિશ વરતાકર નોધ

3. નરમદન રતય અન તની તારીખ

4 `રારી િકીકત’ ની રળ દલમભ પતન પિલ પષઠ

5. નરમદના િસતાકર

6 ડાિીગૌરીના િસતાકર

7 નરમદના વપતા લાલશકરના િસતાકર

વિભાગ - 3 : પતરાિવલ

1. જદનાથજી રિારાજન 2. નિલરાર લકરીરાર પડયાન 3. નદશકર તળજાશકર રિતાન 4. કવિ િીરાચદ કાનજીન 5. ધનસખરાર ઓચછિરારન 6. છગનલાલ વિ. સતોકરાર દસાઈન 7. ગોપાળજી વિ. સરજીન 8. ગણપતરાર િણીલાલ ઓઝાન 9. લકરીરારન 10. નાનાભાઈ રસતરજી રાણીનાન 11. કરસનદાસ રાધિદાસન 12. પાણલાલન 13. નરમદાશકર દયાશકરન 14. રવણનદ શાસતીન 15. પાિમતીશકરન 16. શાનતારારન 17. અબાશકરન 18. કશિરાર ધટીરજરારન 19. ગોપાળજી ગટલાબભાઈન 20. શઠ િહરિલલભદાસ કલયાણદાસ રોતીિાળાન 21. િહરદતત કરણાશકરન 22. રાનબાઈન 23. જાિર વિજવતિઓ, ચચામપતરો િ0

વિભાગ 4 : ડાયરી

1.ડાિીગૌરી સબધી 2. સવિતાગૌરી સબધી 3. રારશકર સબધી 4. તતિશોધક સભાની િકીકત 5. શરસટાના સરયની અસર 6. કવિની સરખારણી 7. રારી કવિતા

વિશ રારા વિચાર 8. ધરમતતર

અનય વિગતો[સશોધકો રાટ]

રિારાજ લાયબલ કસ : નરમદની અન નરમદ વિશ જબાની

સારસિત અનષઠાન

6

મારી હકીકત

વિભાગ -1

મારી હકીકત

`... આ હકીકતમા જ લખવાન ઘટત નહી જ વવચાર ત તો હ નહી જ લખ, પણ જ જ હ લખીશ ત તો

મારી જાણ પરમાણ સાચસાચ જ લખીશ, પછી ત માર સાર સાર હો ક નરસ હો, લોકન પસદ પડો ક ન પડો.’

- નમમદ

L

મારા સરખાએ પોતાની હકીકત પોત જ લખવી ન ત વળી પોતાની હયાતીમા પોત જ છાપી પરગટ કરવી, એ લોકમા અવવવક જવ લાગ ખર – નથી હ પડડત, નથી હ જોદો, નથી હ ધરમગર, નથી શીમત ધોતાળ ઇતયાડદ, મારા લખાણથી ઘણા જણન એમ લાગ છ ક હ માર પોતાના વવષ બહબોલો છઊ ન એમ લાગ તવ જ છ, કારણ ક જાર તઓ મારા લખવાનો યથાથમ–મમમ ન સમજતા અન મારો રાતદહાડાનો શમ પોતાના ખયાલમા ન લતા ઉલટા મારી મજાક વનદા કર છ તાર તથી હ ઘણો વખનન થાઊછ, ન એ વખનનતા પોતાની મળ જ બહાર વનકળી પડ છ. – તઓ મન બડાઈખોર કોહો તો કોહો પણ વાર માર સમજશ તો ખરા. ઘણા જણ પરસતાવનામા પોતાની મહનત બતાવ છ જ અન ઘણા જણ પોતાના ગથમા બહારના વવવકના પડદામા પોતાન વવષ બહ બોલ છ જ. –

આ હકીકત લખ છ ત કોઈન માટ નહી, પણ માર જ માટ – માર માટ પણ ત, ઓળખાવાન નહી (ઓળખાઈ ચકોછ), દરવય પદવવ મળવવાન નહી પણ ભતન જોઈ ભવવષયમા ઉતજન મળા કર તન માટ.

કટલાક કહ છ ક હકીકત ઘરમા લખી રાખવી પણ છપાવવી નહી, પણ હ લખલા

કાગળો કતામ છપાયલા કાગળો પાસ રાખવામા વધાર લાભ જોઊછ – લખલ ખોવાય નહી, જોવ કરવ ઠીક પડ, વારવાર ફરફાર કરવાન મન થયા કર ત ન બન. હજી લગી કોઈ ગથ મ આખો લખી છપાવયો નથી; લખતો જાઊછ ન છપાવતો જાઊછ : મન નવ લખવ ગમછ પણ નકલ કરતા કટાળો ઉપજછ ન વળી શદ નકલ કરનારા પણ મળતા નથી – માટ હ લખ છ ત મારો ખરડો ન એ જ છપાવછ ત તની નકલ થાય છ.

આ હકીકત લખવાના બીજા કારણો આ પરમાણ છ : 1. પોતાની હકીકત પોત લખવી એવો ચાલ આપણામા નથી ત નવો દાખલ કરવો. 2 ડાગર ભાઉદાજી, ભાઈ કરસનદાસ મળજી, ભાઈ રસતમતજી ગસતાદજી (ઈરાની)એઓએ વવશષ અન બીજા ઘણાએકોએ મારી હકીકત જાણવાની ઇચછા દખાડીન મન ઘણી વાર કહ છ ક, `તમારી હકીકત હમન આપો.’ 3. મન પણ માલમ પડ ક આ ખર ન ત ખોટ. 4. મવા પછી કટલીક હકીકત મળી શકતી નથી – ર હજી તો હ તતરીસનો થાઊછ એટલામા કટલીક વાતન સાર મારા સગાઓમા ઉલટા વવચાર પડછ તો મવા પછી શ નકી થાય? દાખલો ક – મ મારી માની તરફનાન પછ, (જનમાકષર ખોવાઈ ગયાછ) મારો જનમ પાછલી રાત ક સવાર? તઓ બોલયા ક સરજ ઉગયો હતો; બાપની તરફનાન પછ તાર તઓએ કહ ક રાત; હવ શ ખર? પણ વવચાર કરતા માની તરફના ખરા છ, કમક મા પોતાન પીએર અથવા મોસાળ જણ છ ન તાથી પછી બાપન તાહા ખબર જાય છ. બાપની તરફનાન સવાર ખબર ગયલી તાર તઓ સમજલા ક રાત જનમ થયો હશ. વળી બીજો દાખલો ક મ મારી માની ઘરડી માસીન પછ ક, મારી મા પહલી મબઈ ગઈ ત હ અવતયામ પહલા ક પછી? તણ કહ ક પછી; બાપવાળા કહ છ પરથમ; મ માસીન ફરીથી પછ તાર ત બોલી ક, ભાઈ હમણા સહ નવા પરણલા મબઈ જવા લાગયા છ. આગળ મબઈની નીવત વવષ નઠાર કહવાત (એ વાત ખરી છ)ન માબાપ નવી પરણલી છોકરીન મોકલતા નહી ન મોટી ઉમરના ધણીઓ પણ પોતાની વહન સાથ લઈ જતા નહી; અન તારી મા તો ત અવતયયો પછી દસક મડહન તન સાથ લઈન જ પહલવહલી મબઈ ગઈ છ. એ વાત તો નકી છ. પ. સવત ન ઈસવી સન મળવવા સાર 32 વરસના જના પચાગો ભગા કરતા મન છ મડહના લાગયા છ, તો મારી હકીકત જાણવાની હોસ રાખનારની હોસ મારા મવા પછી સહજસાજ કમ પરી પડ?

એ આડદકારણોથી હ મારી ટકી હકીકત નોટના આકારમા છપાવી રાખ છઊ. કટલીક વાતો મારા ગદયપદય પસતકોમા વવષયોના પરસગો લખલા છ ત ઉપરથી જાણયામા આવશ એટલ હ અહી બીજી વાર લખતો નથી.

આ હકીકત અધરી ન ખરડો છ એમ સમજવ. અધરી એટલા માટ ક કટલીક વાત મારા સબધમા આવલા એવા લોકના મન દખવવાન અન મારા કટબ સબધીયોન નકસાન પહોચાડવાન હાલ લખવી હ ઘટીત ધારતો નથી. (માર માટ તો હ થોડી જ દરકાર રાખછ), ખરડો એટલા માટ ક અજાણપણ અન ઉતાવળ(તરત લખાયછ અન

તરત છપાયછ) એ બન લીધ વળાય ગમ ત લખાય જ આગળ ખોટ ઠર.

તોપણ, આ હકીકતમા જ લખવાન ઘટત નહી જ વવચાર ત તો હ નહી જ લખ, પણ જ જ હ લખીશ ત તો મારી જાણ પરમાણ સાચસાચ જ લખીશ, પછી ત માર સાર સાર હો ક નરસ હો, લોકન પસદ પડો ક ન પડો.

સન 1854થી મ મારી હકીકતની કઈ કઈ નોધ રાખવા માડલી પણ ત વનયવમત નહી, ત વખત કઈ એવો વવચાર નહી ક માર મારી હકીકત લખવી છ. તવ હત તો રોજનીશી જ રાખત. પણ સહજ સમરણ રહ તન સાર મારા બાપના કહવા પરથી, સગા સનહી નયાતીલાના કહવા પરથી ઘરમાના કાગળો અન ખરચની ચોપડીઓ પરથી આ હકીકત લખવાન હ શડકતમાન થયો છઊ.

વિરામ 1જનમ, ગોતાડદક, નાગર જાવત

1. સરત શહરના આમલીરાન નામના મહોલામા બાપદાદાના ઘરમા હ મારી માન પટ ગભમરપ થઈ રહી, કોટવાલી શહરી નામના મોહોલામા મારી માન મોસાળ સવત 1889ના પહલા ભાદરવા સદ દસમ ન શનીવાર અથવા સન 1833ના આગસટ મડહનાની 24મી તારીખ વાહાણાના પહોરમા સરજ ઉગત જનમયો હતો. મારા જનમાકષર ખોવાઈ ગયા છ, જનમ વળા મારા બાપ સરતમા નોહોતા. મારો જનમ જયષા નકષતમા થયો હતો ન તથી જયષાશાવત કરવી પડી હતી. એ શાવત જાર મારા બાપ સવત 1890મા મબઈથી આવી 100 રપીઆ ખરચીન કરી તાર તનાથી માર મહો જોવાય.

આમલીરાન નામ પાડવાન કારણ આ ક, મોહોટી આગની પહલા હમારા ઘરોની સામ પાચ પાચ છ છ ગજન અતર પાચ મોટી આમલીયો હતી. અકકકી આમલીના થડન કદ બ માણસની એકઠી બાથના ઘરાવાની બરોબર હત. બલક અકકકી આમલી 200-250 વરસની હશ, એમાની તણ આમલીની મોટી ડાળીયો હમારા ઘરના છાપરા પર ઝમી રહી હતી. અથાાત આમલી નીચ જ હમારા ઘરડાના ઘરો હતા. એ આમલીઓના થડ અન હમારા ઘર એ બની વચમાના રસતા પર આમલીની ઘટાન લીધ સરજના પરકાશ ઝાખો પડતો ન સધયાકાળ પછી તો રાન જવ જ ભયકર લાગત. ર ચોરોના ભોથી અન આમલીમાના ભતોના ભોથી સાજ પછી મોહોલાના વસવાય બીજા થોડા જ લોકો આવજાવ કરતા. એ આમલીયો હમારા ઘરોની સાથ સ. 1893ની મોટી આગમા ચતર વદ પાચમ ન મગળવાર સન 1837ની 25 મી અપરલ વાહણ વાય બળી ગઈયો. સવત 1894 મા નવા ઘર ચાર ગાળાના મારા બાપ તથા કાકાએ બાધવા શર કરયા ત 1895ની આખર બધાઈ રહા. એમા ચકલથી આવતા પહલા બ ગાળા કાકાના છોકરાઓના છ ન બીજા બ ગાળા મારા છ. મારા ઘરની સામ ખલી બળલી જમીન હતી ત મ આ વરસના જાનવારી મડહનામા ર. 600 એ વચાતી લઈન બધાવા માડી છ – એકકડો અસલની બ આમલીની જગાની વચમા છ – ન એ વનશાની સાર જ મ એ જગો લીધી છ.

2. હમ ઔકણસ ગોતના કહવાઈએ છય. ગૌતમ, અવત, ભરદાજ, કશયપ, વવસષ, વવશાવમત, અન જમદવનિ એ સાત અન અગસતય એ આઠ ઋવષયોથકી વશ વવસતાર થયો છ. માટ એ અકકક મળ ત ગોત કહવાય છ ન જ લોકો ઉતપનન થયા ત ગોતજ કહવાય છ. મખય ગોત તો આઠ જ પણ બીજા ગથકારોના મત પરમાણ એ આઠથકી જ પહલા 49 વશજો થયા તમન પણ ગોત એવી સજા છ. કટલાક કહ છ ક મખય આઠ અન તઓના પૌત (છોકરાઓના છોકરાઓ) પયાત જ વશજ ત સવમ ગોત કહવાય. એ વશજોમા (પછી પતવશજ ક પૌતવશજ) કોઈ ઔકણસ નામનો ઋવષ થયલો ત હમારો

મળ પરષ. એ મળ પરષ કહાર થઈ ગયો ત જાણવાની ઇચછા થયથી મ એક શાસતીન પછ ક, એ ગોત જ છ ત ચાલતા કવલયગના પરારભથી ક આ ચોકડીના સતયગના પરારભથી? વળી એવા કવલયગ ન એવા સતયગ તો કટલાક થઈ ગયા હશ. ત શાસતી બોલયો ક એ વાતનો ખલાસો મળ નહી, પણ શતવારાહ કલપના પરારભમા એ આઠ ઋવષયો થયા હશ. વળી મ પછ ક વવસષ નામના શકડો ન ઔકણસ નામના શકડો થયા હશ તયાર હમારો મળ પરષ ત કયો ન કયારનો? (ઉતર કઈ મળો નહી.)

હમાર પરવર તણ છ. એટલ હમારા મળ-પરષ અવનિહોતના કામમા તણ વકતવજો – કમમ કરાવનારા બાહમણો-ગોર રાખલા. એ તણના નામ વવસષ, શડકત ન પરાશર હતા. બાહમણો પરસપર વકતવજો થતા; ત વળા હાલની પઠ ગહસથ વભકષકનો ભદ નહોતો. એક શાસતી કહછ ક યજકમમમા જ ઋવષના સબધ થકી અવનિની સતવત કરાય છ ત ઋવષન પરવર એવી સજા છ. દરક માણસના ગોત તણ ઉચચારવાના ઋવષઓના નામ જદા જદા છ; તમની સખયા પરતયક શાખાન જ કલપસત હોય છ તમા કહલી છ અન ત સખયા પરમાણ ત માણસ, એકપરવરી, વદપરવરી, વતપરવરી ન પચપરવરી કહવાય છ. ચત:પરવરી ગોત જાણવામા આવય નથી. કટલાક કહ છ ક ગોતમા મોટા પજય સમરણ રાખવા જોગ જ પવમજો ત પરવર.

હમ ?ગવદી છય એટલ હમારા મળ પરષ અન પછીનાએ એ વદન અધયયન કરલ. હમારી શાખા શાખાયની છ. ?ગવદની આઠ શાખા કહવાય છ એટલ કમમકાડ કરવામા અન વદના મતો પાઠાફર ભણવા સબધી આઠ ઋવષય પોતપોતાના એમ જદાજદા આઠ ભદ રાખયા છ, તમા હમારા મળ પરષ શાખાયન ઋવષવાળી શાખાની રીત રાખલી. કોઈ કહ છ ક વદ ભણવો ન ભણાવવો એ સબધી જ જદી જદી રીત ત શાખા. (અધયયનાધયયનવશાત ભદા:)

હમારા પવમજો વદ પરપરાગત ચાલતા આવલા કળન ઓળખવાના નામ શમમ છ. બાહમણ છ એમ ઓળખવાન નામની પછવાડ શમમ એ શબદ મકવામા આવતો. કષતીના નામની પાછળ વમમ, વશયના નામની પાછળ ગપત અન શદરના નામની પાછળ દાસ. બાહમણકળમા જનમ છ એટલ જાણવાન શમમ શબદ હતો. પણ હવ ડકય કળ ત જાણવાન શમમના ભદ રાખયા છ. ગોત તો મળ પરષ. પણ એવા તો ઘણાક થયલા તથી પાસની પહડીનો અન વળી પરવસવદ પામલો એવો જ પરષ તના નામથી શમમ ઓળખવા લાગય. દતશમમ, શમમશમમ આડદ લઈ. હમારા પવમજો બાહમણ ત તો શમમ શબદથી ઓળખાતા, હમારા પવમજોની પરવસદ કલની અટક શમમ હતી. માટ હમ શમમ શમમ – શમમ એ નામના અટકના બાહમણ. (શમમ એ સામાનય નામ છ તમ વવશષ નામ પણ છ.) નમમદાશકર શમમ શમમ એમ બોલવ જોઈય પણ એ રીત હાલ વનકળી ગઈ છ. (માત શભાશભ કમમકાડમા એ વપરાય છ.)

વળી હમારા નામની આડદય હમણા વદવદી અથવા અપભશ રપ દવ મકવાનો

ચાલ ચાલ છ. હમારા પવમજો ?ગ ન યજસ બ વદન અધયયન કરતા.

ઉતમ જાવતમા બાહમણ ન તમા પણ વદ ભણનારા, શાસત ભણનારાથી શષ મનાતા (વદાધયાયી સદાવશવ:) અસલના વડદયા વદાથમ પણ કરી જાણતા.

એ પરમાણ હમારા આઘના પવમજોન વતાત છ.

3. સકડો વરસ પછી હમારા પવમજો અન બીજા ઘણાએક ગજરાતમા આનદપર અથવા વડનગરમા આવી રહલા તાહા તઓ નાગર બાહમણ કહવાવા લાગયા. નાગરોના `પરવરાધયાય’ ઉપરથી જણાય છ ક આનદપરમા બાહમણોના પદરસ ગોતો હતા, તમાથી સવત 283 પહલા જ ગોતો રહલા તઓ નાગર કહવાવા લાગયા. નાગર બાહમણરપ હમાર વતાત આ પરમાણ છ : –

કટલાએકોએ જાણ અજાણ શદરાડદકોના દાન લીધા અન વળી તઓ બીજ ગામ જઈ રહા ત ઉપરથી નાગરના પણ છ સમવાય પડયા છ. વડનગરા અથવા તળબદા શદ નાગર, વવસલનગરા, સાઠોદરા, વચતોડા, પરશોરા ન કશણોરા. વવસલદવ રાજાએ વવસલનગર (સવત 936મા) વસાવય તયા કપોતવધનો જગન કયયો તયાર વડનગરથી કટલાક તયાહા જોવા ગયા હતા તયાર રાજાએ તઓન દકષણા આપવા માડી, પણ જાર નાગરોએ કહ ક હમ કોઈની દકષણા લતા નથી તયાર રાજાએ પાનના બીડામા ગામોના નામ લખીન પલા નાગરોન આપયા અન એ રીત ઠગીન દાન આપય. વડનગરના નાગરોએ પલા જોવા જનારાઓન દાન લીધાના દોષથી નયાત બાહાર રાખયા ન એ રીત છ સમવાય થયા છ.

`સાઠોદ ગામ છ રવાકાઠ, તન દાનપાતર લઈ અનસરાયા’,

`સાઠોદરા પદવી થઈન, વડનગરથી નીસરાયા’ – 1

`વવસલદવ રાજા થરો, અવત ધમયાસ ધીર’,

`કપોતવધનો જગન કરત, તા ગરા બ વીર.’ – 2

`તન છતરીન છળ કરી, તાબોલમા વિઠી ગરી,’

`વવસલ નગરન દાન કીધ. ત અજાણ લીધ સી,’ – 3

વગર વગર વગર.

નાગરોના 72 ગોત સભળાય છ પણ ડદનમવણશકર શાસતીય 64 ગોત લખાવયા છ ત આ : –

કૌવશક, કાશયપ, દભમ, લકમણ, હડરકર, વતસપાલ, એવતકાયન, ઉદહલ, ભારદાજ, વારાહ, મૌનય, કૌડડનય, આલૌભાયન, પારાશર, ગૌપાલ, ઔકણ, ગૌતમ, બજવાપ,

શાડડલય, છાદોગય, આતય, વદાતય, કષણાધય, દતાતય, કૌરગપ, ગાલવ, કાવપષટલ, જાતકથથ, ગૌરીયત, શાગમવ, ગાગયાયન, સાકતય, શાકમરાકષ, વપપપલાદ, શાકાયન, ગાગયમ, માતકાયન, પાવણનય, લૌકાકષ, કૌશલ, આવનિવશય, હારીત, ચદરભાગમવ, આવગરસ, કૌતસ, માડવય, મૌદલ, જવમનય, પડઠનવસ, ગૌવભલ, કાતયાયન, વવસષ, નધવ, નારાયણ, જાબાવલ, જમદવનિ, શાવલહોત, નધષ, અગતસય, ઔષનસ, ભાગરાયણ, તવણય, વતાયન અન ચયવન. એ 64મા આઠ ગોત ઊચા કળ કહવાય છ ત આ :

કાશરપશચવ કૌડડનર ઓકણશ: શાકયાવોવવિષ:

બચજવાપ: ષષટમ: પોકતો કવપષોતરકસતથા.

સસકારકૌસતભમા કલાષટક આ છ – કશયપ, કૌડડનય, ઔકણ, શાકમવ, કૌવશક, બજવાપ:, કવપષ અન ગૌતમ. એ રીત જોતા હ એ આઠમાનો છઉ (વા: વાર માર અવભમાન!)

4.. વડનગર જયાર ભાગય તયાર નાગરો નહાસીન બીજ મકામ જઈ વસયા, તમા મારા વડીલો સરતમા આવીન રહા. વડનગર તણ વાર ભાગય કહવાય છ. પરથમ સવત 645ના માઘ મડહનામા મલચછન તાસ ભાગય ન કટલાક નાગરો પાટણ જઈ રહા. બીજી વાર સવત 1272ના કારતગ મડહનામા ગોરીશાન (શાહાબદીન ગોરી હશ) તાસ ભાગય તમા કટલાક નાગરો જનાગઢ જઈ રહા ન એમાથી થોડાક ઈડર ન અમદાવાદ જઈ વસયા. (અમદાવાદ તો વસય સવત 1467-68 પછી; હ ધારછ ક જન હમણા અમદાવાદ કડહએછ તયાહા નહી પણ ત જગાની આસપાસની જગોમા) તીજી વાર ભાગય ત સવત 1782મા દકષણન તાસ ન એથી વડનગરમા રહલા તમામ નાગરો વનકળા ત ઈડર, વાસવાળ, ડગર પોર, કાશી ન મથરા જઈ વસયા. એ બાબત, કોઈ વલભદાસનો કરલો નરસહી મહતાના છોકરાનો વવવાહ એ નામનો એક જનો ગનથ મન મળો છ તના 6ઠા કડવામાથી મ ઉતારી લીધી છ. પણ કટલાકની ભલામણ ઉપરથી ત 6 ઠ કડવ જ અહી દાખલ કર છઊ.

કીધો મતર એવો નરાત મળી, ધન ધન થરા મનવિતા ટળી. 1

વા નરસી મતો કમ થરા, વડનગરથી બીજ કમ રા. 2

સવવ વાત ક વવસતારી, સણો શોતાજન ધીર ધારી. 3

એમ વષયા કઈ વી ગરા, રાજા રાજર કષતરીના થરા. 4

વળી જવન વસતનાપર ધસરા, તરા નાગર પાસ જઈ વસરા’ 5

`િાકર થઈ નાગર ત, ભોગ પથવી ભોગવ;

એમ કરત જ થર ત, સણો સ ક છ વ. 1

સવત છશ પીસતાળીશ, જવન ભ માની ઘણો;

નગર ભાગ માસ માઘ, વવસતાર ક તનો સણો. 2

નગર પાટણ તણો રાજા, માા ધમયાસ ધીર;

અધયા નાગર ગરા અડથી, બડા બાવન વીર. 3

અરાઢ સસરની સખરા છ, તમા ગસથ બાર જાર;

કવારા ખટ સસર છ, માદવનો પડરવાર. 4

ત અધયા ભીતર નગરમા રહા, અધયા ગરો જ વાસ;

રહા ત આભીતર કાવરા, ન ગરા જ અધવાસ. 5

નાતજાતના કારયા કારણ, એક મત મનમાહ;

પગરણ આવ જ ન, તરા સવયા ભગા થાર. 6

સીધપર પાટણ વીશ, અધવાસ સમવા જ રહો;

રીતભાત આિારથી, વડનગરથી પથક થરો. 7

એમ કરત વરસ કટલા, થઈ ગરા ત મધર;

સવયા સખ આનદ ભોક ત, રાજકાજ સમથયા. 8

પછ કષતરીવટ જ ધારી નાગર, ત રાજઅશી થઈ રહા;

કટલા બીજા રહા ત, વરાપારન વશ થઈ ગરા. 9

વરાપારના ઉદયમ કર, તન ગસથ નામ નરાત ધર;

બીજા બાહમણ વદમવતયા, એ વતરવવધ નામ કવળમા કર. 10

પથમ નગર ભાગર એણી રીત, મા મલચછન તરાસ;

પછ બીજી વાર ભાગર ત, ક વલલભદાસ. 11

સવત બાર બોતર, પરણ કાવતયાક માસ;

ગોરીશાર દરવર લીધો, તણ છોડરો વાસ. 12

તાર નોઘણ રાજા જનાઘડનો, જન તરણ લાખ અસવાર;

બ સસર ઘરન સનમખ આવી, લાવરો દશ મઝાર. 13

ઘણા આદર થકી રાખી, ભાવ નાગરી નરાત;

રાજકાજનો ભાર સપરો, સણ ત ક વાત. 14

તણ સમ ત માહથી, એક સસર ઘર ઈડર ગરા;

પાિ સસર ઘર પગ પરઠીન, વડનગર માહ રહા. 15

એણી રીત અમદાવાદી, અધવાસ પદ પામરા સી;

સોરઠી બ સસર તન, આભરતર પદવી રી. 16

બારગામ અધવાસ કરા, સોરઠીના પર બાર;

પછ જ રહા વડનગરમા, તનો ક વવસતાર. 17

સવત સતતર બરાસીએ તો, દકષણ કરો તરાસ;

સરવ નાગર નીસરાયા, નગરની મકી આસ. 18

ઈડર, વાલભ, વાસવાળ, ડગરપર, પાટણ રહા;

નગરથી જ નીસરાયા ત, કાશી ન મથરા ગરા. 19

એણી રીત નગર ભાગર, કલીન મીમાર;

છ ગામ વડનગરના થાર, તરણ સમવાર; 20

શી સદાવશવની કપાથી, છ સવયા સપતવાન;

સખ સપતથી ીન થરા, જણ મલર વદ વવધાન. 21

વદ વવવધ નવ આદરી, તન તજ વશવજીએ રા;

વા નરસઈ મતો થરા ત, વવવધ વવસતારી ક. 22

એ ઉપરથી જોતા નાગર બાહમણ, નાગર ગહસથ (વપારી અન સરકારમા કામ કરનારા) અન નાગરકષતી (રાજા અન વસપાઈયો અથવા વસપાઈનાગર)એ તણ તડા છ.

5. સરતમા નાગરો કયાર આવયા ત સબધી કઈ ઉપર લખય નથી – પણ સરતના ઘણા ઘરડા નાગર બાહમણો કહ છ ક `આપણ પરથમ ચાપાનરથી. ત ભાગયા પછી સરતની આજબાજના ગામમા આવી રહા.’ હજી સરતના નાગર બાહમણો અડાજણીયા, નવસારીગરા, વલસાડડયા, બરાનપોડરયા વગર કહવાય છ. ચાપાનર ભાગય આસર સવત 1541 ના પોસ સદ 3જ ન સરત શહર વસવા માડય આસર 1570થી – એ ઉપરથી જણાય છ ક મસલમાનના તાસથી બાહમણો નાહાસીન સરતની આસપાસના ગામ જાહા

ડહદની સતા હશ તાહા આવી રહા. ચાપાનરનો છલો રાજા રાવળ જવસગ ઉરફ પતાઈ રાજા હતો. ચાપાનરમા ડહદ રાજા હતા તાહાસધી બાહમણો તાહા રહા ન મસલમાન આવયા ક તાહાથી નાઠા એવો સભવ છ. રાસમાળામા લખય છ ક ચાપાનરના રાવળન અન ઈડરના રાવન અદાવત હતી તથી ઈડરના રાવ પોતાની મદદમા મસલમાનન તડી ચાપાનર પર હલો કરાવયો. રાવળન માળવાના સલતાનની મદદ હતી પણ આખર ત હાયયો ન અમદાવાદના મહમદ બગડાએ ચાપાનર લીધ. ઈ.સ. 1484ની 27 મી નવમબર.

વળી સરતના બાહમણો કહ છ ક પરથમ અશનીકમાર – ફલપાડા ગામમા પોણોસક વરસ રહા ન તયાથી પછી શહરમા આવયા. શહરમા આવયાન 150 વરસ થયા અન તીજી વાર વડનગર છોડયાન પણ 140સક વરસ થયા, પણ વલભદાસ સરતન નામ નથી દીધ માટ જણાય છ ક તઓ ઈડરથી ચાપાનર આવલા. હવ ઈડર જ ગયલા ત વલભદાસના કહા પરમાણ બીજી વારના નાઠલા તમાથી – માટ હમ બીજી વારના નાહાસવામાથી વડનગરથી ઈડર અથવા જનાગઢ ત પછી ઈડર ગયલા ન તાથી ચાપાનર આવલા ત તાથી પછી ગામોમા રહતા શવટ સરત આવી રહલા એમ કલપના થાય છ. ઈડરમા સામવળયા સોડમ નામના ડહદ રાજાના વખતમા પરથમ નાગરો (હ ધારછ ક વડનગરથી) ઈડર ગયા ન ચાપાનરથી વનકળા એ બધી મદત 250 વરસની થાય છ. ઈડરના નાગરોની વાત રાસમાળામા આ પરમાણ છ : સામવળયાના કોઈ વશજ પોતાના એક નાગર કારભારીની કનયા સાથ પરણવાન ધાયા હત ન પછી એ નાગર જગતીથી સાનગજી રાઠોડન બોલાવી સોડમ વશન વનકદન કરાવય. હ ધારછ ક પછી તાહા આજબાજના મસલમાનોએ તાસ દીધલો તથી તાહાના નાગરો ચાપાનર આવી રહલા.

6. ગજરાતમા સીપાઈ નાગર કોઈ નથી. (કાશી ન ગવાવલયર તરફ છ.) ગહસથ ન વભકષક એવા બ ભદ થયા ત વવષ વલભદાસ બ પરસગ કહલ છ. તમા બીજો પરસગ ઉપલી કવવતામા છ જ. પહલા પરસગમા એમ ક વદધમમના રકષણન સાર કટલાકન કષતીન કામ કરવ પડય તથી તઓ ગહસથ કહવાયા ન જ લોક પોતાના અવનિહોતાડદક કમમ રાખી રહા અન પલા ગહસથોના અન પરસપર ગોર થઈ રહા ત વભકષક કહવાયા. એઓ એક બીજાની દકષણા લ તમ ગહસથની પણ લ; ગહસથ વભકષકની ન લ. અસલ બાહમણો કોઈ વાવણયા વગરની દકષણા લતા નહી, પણ હાલ સહની લ છ ન કટલાક બાહમણો તો વાવણયાન શભાશભ કમમ કરાવ છ. પણ એ કારણ માટ સરતમા એ વગમ ઢાકડાન નામ ઓળખાય છ. શદ વગમ જ કકણાન નામ ઓળખાય છ તમાનો કોઈ ઢાકડા વગમમાનાન કનયા દ છ (કવવચત જ બન છ) તો તન કટલોક દડ આપવો પડ છ. જમ વભકષક વગમમા દવ, પડયા હોય છ તમ ગહસથ વગમમા હાલ નથી કમક તઓએ વદશાસતના અધયયન મકી દીધા છ.

7. આજકાલ જવાવનયા ગહસથો વભકષકન નીચા સમજ છ, પણ કળધમમ જોતા તો તઓ કમમભષટ છ માટ તઓ નીચા. દવનયાદારીની માડહતી જોતા અન શીમતાઈ

જોતા ગહસથો, બાહમણો કતામ વહવારમા ઉચા ખરા. પણ એ વવચાર માર કરવાનો નથી. વદ નાગરો હજી વભકષકન પોતાના પજય સમજ છ. હાલમા બાહમણો આગળની પઠ ગહસથના ઉપર ઝાઝો આધાર રાખતા નથી; તઓએ પણ પોતાના પવમના ધધા છોડીન સસાર ઉદયમ વળગવા માડય છ. હવ ગહસથ ન વભકષક એ ભદ રાખી માહોમાહ કસપ વધારવો, એક બીજાન કનયા ન આપવી આડદ લઈ વાતોના પરવતબધ પાળવા અન તથી થતા નકશાન ખમવા એ શહાણા ન ચતર નાગરોન ઘટત નથી. હ કહવાઉ તો છઉ વભકષક નાગર પણ મ વભકષકી થોડીક જ કીધીછ. હ ઉતમ પરકારની ગહસથાઈમા ઉછયયોછ. મારા વવચારમા આમ છ ક ગહસથ પોતાની માની લીધલી મોટાઈ મકી દવી અન વભકષક પોતાની વભકષકીનો હક અન હલકી રીતભાત છોડી દવી – એ બનએ પરસપર કનયાઓ આપવી લવી — એક જ શહરમા નહી પણ બધ ઠકાણ. ઘણોક સધારો પણ દાખલ કરવો ક જથી નાગરની વસથવત ઘણી જ ઊચી પવકતતની થાય. કલ ગજરાતી લોકની નાતોમા નાગરની નાત, કળ, રપ, આચાર, વવદયા, પદવવ, ચતરાઈમા સહથી શષ મનાઈ છ ન મનાય છ. (એ વવષ વધાર કોઈ બીજ પરસગ બોલીશ.)

ઉપરની લાબી હકીકતન મારી સાથ થોડો સબધ છ, માટ લખવી તો જોઈય નહી પણ ગજરાતી બાહમણોમા ઘણા ઘણા જણ ગોત પરવર વગર શ છ ત જાણતા નથી, તઓન જણાવવા માટ અન મારી નાગર સબધી કટલી જાણ જ મન મહનતથી થઈ છ ત મારા નાતીલાઓન કહવા માટ ઉપલો વવસતાર કયયો છ – બાકી, નાગર દાખલ મારી મોટાઈ બતાવવાન કયયો નથી.

6

વિરામ 2

ઘરડાર િડીલો ન માબાપ સરિત 1811

રારા પવપતારિ-બાપના દાદા નારાયણ દિ એણ િદ ચોખખો ભણીન પચકાવયથી વયતપવતત સારી કરી લીધી િતી. એ રતરશાસત ભણયા િતા ન શૌતકરમ સારી પઠ જાણતા. એણ અવનિિોતર લીધ િત. હદનરવણશકર શાસતી આહદ લઈ નયાતના ઘરડાઓ િજીએ કિ છ ન રાિારા બાપ પણ કિતા ક નારણ દિની પાસ વસવધિ સરખ કઈ િત. એક િખત પોતાના છોકરાના લગનની નયાત (આસર 300 રાણસ) જરાડાયા એટલ પકિાન કીધ િત. પકિાનના ઓરડારા ઘીનો દીિો પડદારા અખડ રાખયો િતો ન પોત તરાથી પકિાન આણી પીરસનારન આપતા. ઘરનાન કહ િત ક તર કોઈ દીિો જોશો નિી; ન એ પરાણ એક દાિાડાની નયાતની સારગરીરાથી તરણ નયાત જરી. પછ સરિ વિસરય પામયા. પણ પછી કટલાએક જણ તની સતીન ઉસકરીન એની પાસ તાળ ઉઘડાવય; રાહ જઈન બાઈએ જોય એટલ દીિો ગલ થયો ન પછી કોઈએ કઈ દીઠ નિી.

એ નારણ દિ પોતાનો આવયો ગયો ખરચ યજરાનની સાહતાથી કાિાડતા.

એન તરણ છોકરા – પરષોતતર, વિશોતતર અન નરોતતર. વિશોતતર પરણયા િતા, પણ તન સતાન થયા નિોતા. નરોતતરન બ સતાન થયા – એક છોકરો કીકાભાઈ અન છોકરી વશિગિરી, પણ એ બ રરી ગયથી નરોતતરનો િશ પણ પરિાયયો છ. િિ મિોટા જ પરષોતતર, – મિારા બાપના બાપ તન વિષ નીચ પરાણ : –

રારા વપતારિ-બાપના બાપ પરષોતતર દિ દશગથપાઠી િતા. દશ ગથ એટલ સહિતા આખી, પદ, રિર, છ અગ (વશકા સતર, અટિાધયાયી, વનરકત, છદ ન જયોવતષ) અન બાહમણ. તરણ િવતત કૌરદી અન પચકાવય ભણયા િતા તથી એન ભાષાવયતપવતત ઘણી જ સારી િતી. એણ કોઈ અરક શાસતનો અભયાસ કયયો નિોતો, તો પણ એ, ભાગિતાહદ પરાણો યથાથમ યથાવસથત િાચતા. વપગળશાસત સારી પઠ સરજતા, પણ કઈ કવિતા કરતા નિી. એન વપગળની સરજ િતી ત આટલા પરથી રાલર પડ છ ક છદ સબધી જ અગ તનો પાઠ તો એન િતો જ ન સસકત ભણલા એટલ ત સરજતા, અન િળી ભદરશકર દીકત જ સસકત વપગળશાસતરા એકો કિિાતા ત એના પરર સનિી િતા. એના બાળબોધ અકર ઘણા સારા િતા – એના િાથના લખલા પસતકો ઘણ ઠકાણ િજીએ િચાય છ.

એ પોતાનો ગજારો િહદયા એટલ કરમકાડ કરાિી, લખક એટલ લોકોના પસતકો લખી અન પરાણો િાચી કરતા. િળી તરણ િજારની હકમરતના ઘરો િતા, તન ભાડ પણ રવપયા સોએક િરસ દિાડ આિત, એર સિ રળીન રવપયા તરણસએકની િરસ દિાડ એન પદાશ િતી.

એની સતી ગૌરીિિન (વપયરન નાર ધનકિર) અઘરણીનો જશકર નારનો એક છોકરો અિતયયો િતો, પણ ત પાચ િરસનો થઈન રરી ગયો િતો. એન તયાર પછી ઘણ િરસ તરણ છોકરા થયા, તરા પિલો ઇચછાશકર, બીજા િણીશકર અન તરીજા મિારા બાપ. ઇચછાશકર સિત 1856રા જનરીન 1910ના ભાદરિા િદ પાચર અન િણીશકર 1859રા જનરીન 1892રા ગજરી ગયા છ. િણીશકર સબધી િ કઈ જ જાણતો નથી, પણ એટલ સાભળ છઊ ક એ બ િાર પરણયા િતા ન એન કઈ સતાન થય નથી. ઇચછાશકર કાકા સિભાિ ધીરા અન રાયાળ િતા, અન દવનયાદારીરા ઘર નાતનો િિિાર સારી રીત જાણતા. એણ ઉગિદ-સહિતા આખી ભણી િતી. પણ સરકારરા ટળાટાની નોકરી કરી પોતાનો સસાર ચલાિતા – એન િાલ વિધિા સતી બ છોકરા ન એક છોકરી છ.

પોતાના તરણ છોકરાના જનોઈ દિાન િાસત પરષોતતર દિએ રબઈ, ભાિનગર અન િડોદર એ તરણ ઠકાણ િદના પારાયણ કયાા િતા. તથા પરાણો િાચયા િતા ન એ રીત રવપયા િજારક એન રળા િતા, એનો સિભાિ એિો િતો ક કાયમ પડ તયાર જ દરવયન રાટ દશાતર કરિ, બાકી તન રાતર હદિસ કટબરા બસી િદ ભણયા કરિાનો અન પસતકો લખયા કરિાનો ચાલ િતો; (બ કલાકરા 75 શોક સાર અકર લખતા). ઘરરા સરાર િનાના પસતકો િતા ત બધા મિોટી આગરા બળી ગયા છ.

પોતાના તરણ છોકરાન પરણાિતા રવપયા છ િજાર જોઈતા િતા, ત પોતાની સાળીની છોકરીના છોકરા અરરીતરાર ઉરફ ભાણજાભાઈ જ શીરત િતા તની પાસથી પોત કરજ લીધા િતા.

પરષોતતર, ગૌરિણમ દડીઘાટના અન તજસિી િતા; ઘરરા ઘરણાગાઠા તો થોડા જ, પણ અનનનો સગિ પષકળ રિતો િતો. છોકરાઓન ભણાિિા પછિાડ ઘણો જ શર લતા. શાત સિભાિ, કટબ ઉપર પીવત, સતોષ અન ગરીબ છત ઘણો ટક એિા એ િતા. એનો ટક એિો િતો ક કોઈ િદપરાણ સાર આરતરણ કરત તો જ જતા, બાકી કોઈની ખશારત કરતા નિી. એના ટકનો એક દાખલો એિો છ ક એક િખત એ બાલાજીના દરશણ કરીન શીરત તરિાડીન સિજ રળિા ગયા િતા તયા કોઈએ તરિાડી પાસ એની રશકરી કરાિી ક કર દિજી નિોતર બોતર પકિિાન આવયાછ ક? તયાર દિજીએ જિાબ દીધો ક િા, રિારાજ, ન પછી ત કોઈ દિાડો ઘર તો શ પણ બાલાજીના દરશણ કરિાન પણ ગયા નિી. તરિાડીન ઘર ઘણા ઘણા કરમકાડ થતા ન ત દિજીન બોલાિતા પણ દિજી જતા નિી. એન પાવથમિપજનનો વનયર િતો.

એ પરષોતતર દિએ સિત 1884ના કારતક િદ 6ઠ 62 િરસની ઉરર દિ છોડી.

એની સતી રારી વપતારિી – બાપની રા ધનકિર અથિા ગૌરીિિ વિષ ઝાઝ જાણયારા નથી – એટલ જ ક એના બાપ ગણપત દીકત િરીિસી દસાઈના બાપ સગરારિસીના આવશત િતા જથી ત પોતાના બિનભાણજાન િખત િખત રદદ કરતા. એ િડીઆઈ, િડિા પછી 4-5 િરસ 55 િરસની ઉરર સિત 1888 ના સાલરા ગજરી ગયા. એઓની પકવત સતોષી, શાત અન િતાળ િતી.

રારા રાતારિ – રાના બાપ ઓચછિરાર બાહમણની િવતત રાખતા. એન ગોતર બજિાપસ િત. એ સિત 1883-84રા સાઠક િરસની ઉરર ગત થયા છ. એ ગાઈ જાણતા. એના ભાઈ દલલભરાર જ રારી રાન અન રન રબઈ લઈ જતા અન તાથી લાિતા તન િરારી દાજ બિ િતી, આિા! એની સાથ જાિ િ બાળપણરા ઓટલ બસતો તાર તની ઘડપણની ચારડી જોઈન અન તની િાતો સાભળીન રન કિો આનદ થતો!

રારી રાતારાિી – રાની રા ઇચછાલખરી ઘણી ગરીબ અન િતાળ િતી.

રારા વપતા લાલશકર સિત 1864ના પોષ સદ 9 ર જનમયા િતા. એ બાળપણરા શરીર ગટકી જિા, ગોરા, ચપળ છત શાત અન ડાહા િતા. પાચ િરસ એન ઉપિીત સસકાર થયો. પછી વિદયાભયાસ કરિા રાડયો ત 17 િરસ સધી – દરરીઆનરા એ બ આઠા ઉગિદ સહિતા, તરણ િવતત સારસિત, ચાર સગમ રઘિશના, એક સગમ કરારસભિનો અન સતીપતયય સધી કૌરદી એટલ વશખયા ન પોતાના બાપ જ લિીયાન કાર કરતા ત પરાણ એ પણ લખતા વશખયા ન 18 િરસની ઉરર ચકલ બસી લોકના ટીપણા લખતા, ઓગણસીર િરસ સિત 1883ના રિાસદ 5 ર પરણયા પછી તરત જ િશાખ રહિનારા એન રબઈરા નોકરી થઈ. – આિી રીત ક સરકારની તરફથી કપતાન (પછિાડથી કરનલ) જરિીસના ઉપરીપણા નીચ વનશાળોન િાસત ગનથો છપાિિાન કાર ચાલત િત – ત િખત િરણાની પઠ ટપન કાર નિોત ચાલત પણ શીલા છાપાથી ગનથ છપાતા – એન સાર સારા અકર લખનારા જોઈતા િતા દકણી લહિયાઓ તો િતા જ, પણ ગજરાતી ભાષા સરજીન લખ એિા ત નિોતા, રાટ જરિીસ સરતની અદાલતના જડજ વરસતર જોનસન લખય િત ક સરતરા કોઈ સારા લહિયા િોય તો તન અહિ રોકલિા. એ ઉપરથી અદાલતરા જોનસ લહિયાઓની પરીકા લીધી િતી. એ પરીકારા લાલશકરન પણ એની રસીઆણ બનના છોકરા ભાણજાભાઈએ (જન િરારા કટબની દાઝ િતી ન જણ ઘણા ઉપકાર કયામ િતા તણ) ઉસકરીન રોકલયા િતા. અસલના લહિયાઓના અકર જાડા ન લાલશકરની કલર અસલથી જ સાફ ન પાતળી તથી દશ ઉરદિારોરા એ પસાર થયા ન પછી જોનસ તીસન પગાર રબઈ જિાન કહ. રારા દાદા તો ખાટલાિશ િતા. પણ રારા દાદીએ રારા બાપન રબઈ જિાની ના કિી. ભાણજાભાઈય મિણ રાયા ક તરો તરણ ભાઈના જનોઈ લગન િગરના ખરચના રવપયા 6000) ર તરન કરજ આપયા છ ત પાછા કિાર અદા કરશો? રાટ નોકરીન સાર આનાકાની ન કરો. એ બોલિ

લાલશકરન વિાડી નાખયા સરખ લાગય ન પછી તરત જ વનકળા. રબઈરા એક િરસ સધી 30 ના પગાર ન બીજા બ િરસ સધી 45 ન પગાર નોકરી કીધી. પછી એ કારખાન સરકાર પન લઈ જિાન ઠરવય. જરિીસ લાલશકરન 60ન પગાર પન આિિાન કહ, પણ રાએ ના લખી તથી ત પન ન ગયા. જરિીસ ઘણ સાર સરહટહફકટ અન ર. 135) ઈનાર આપય. સરહટહફકટરા ત લખ છ ક લાલશકર ગજરાતી ન બાળબોધ અકર ઘણા જ સદર લખ છ.’

પછી લાલશકર તરણ િરસ સધી સરતરા રહા. અિી ભાય ર િાલ ખરીદ કીધીછ ન જાિા અસલ ભાણજાભાઈન ઘર િત તિા ત સિારથી ત સાજ સધી બ કલલાક ભોજનવિશાવતનો સરય કિાડી તરણ રવપય િજાર એ લખ વનત 1 રવપયાન વનયરપર:સર કાર કરતા.

સરકાર પનથી છાપખાન કિાડી નાખય તયાર અધરા રિલા પસતકો રબઈરા લોકોનો છાપખાનારા છપાિિાન રોકલયા – એ પસગ એન તડ આવય. લાલશકર પાછા રબઈ ગયા ન બ િરસ સધી 30 ન પગાર રહા.

એિારા રબઈની સદર અદાલતરા ર. 15 ની કારકનની જગા વનકળી તન રાટ લાલશકર અરજી કરી અન પછી સન 1835ના જાનિારીની 7રી તારીખથી તયાિા રહા. પછી 20-25 નો પગાર થયો ન 22રી અકટોબર 1857 થી 30 નો થયો.

ઘડપણ ન નબળાઈન લીધ કાર કરિાન અશકત થયાન લીધ સન 1863ની 7 રી ફબરિારીથી લાલશકર રહિન ર. 10ન પનશન લીધ, પનશન લીધા પછી ત સપટમબરરા સરત આિી રહા. અિી નબલાઈ િધી ખાટલ પડયા. – સનપાત થયો અન અત ચાર દિાડા અિાચક રિીન સિત 1920ના પોષ સદ 10 ર – સન 1864 ની 18 રી જાનિારીએ 56 િરસની ઉરર પરીન બીજ દિાડ રકત થયા.

ઉદયોગરા લાલશકર જિો કોઈ ગજરાતી તો રારા જોિારા આવયો નથી. એ ચાર િાગત વનત ઉઠતા. ઉઠીન લોકોના છાપખાનાન લખિા બસતા ત નિ િાગતા સધી – એ દરવરયાનરા રારી રા રસોઈ તયાર કરતી ત જરીન બરાબર દશ િાગત ઉતાિળી ચાલથી 1|| રલ ચાલી અદાલત જતા. આફીસરા 6 િાગતા સધી કાર કરતા. તયાથી ઘર આિતા રસતારાથી ઘરન સાર સોદો ખરીદ કરતા. ઘર આિી 8|| િાગતા સધી છાપન લખતા, પછી જરતા, પછી કલલાકક ફરસદરા ગાળી પાછા લખિા બસતા ત 11-12 િાગા લગી. જો ક છાપન લખિાન સાિચતી ન ધીરજન છ તોપણ પોત રળિા આિ તની સાથ અન રારી રા તથા રારી સાથ િાતો કરતા જતા સાર લખાણ સરજીન ઝડપથી લખયા જતા. બાળબોધ અકરના રોટા 4 પષઠનો એક રવપયો અન ગજરાતી 6 પષઠનો એક રવપયો એ લખ લખતા. અર એના િાથના લખલા પસતકો ઘણા જ છ. એના જટલ કોઈ લહિયાએ લખય નિી િોય. રબઈરા તરણ ચાર શીલાછાપખાનારા જટલી ગજરાતી ચોપડીઓ જટલી િાર છપાઈ છ તરાની ઘણીએક એના જ િાથની છ. જરિીસના

છાપખાનારાથી વનકળલા એના બાળબોધ અકરિાળા પસતકો બિ જ છ – એ વસિાય બીજી ઘણી પોથીયો-ભાગિત, ચડીપાઠ, આહદ લઈ જ છપાઈ જ નથી.

વશકારાળા પસતક 2 જારા વતરકોણવરવતનો વિષય જ ઝીણ બાળબોધ અકર છ ત એનો પિલો લખલો. એના સિથી સરસરા સરસ બાળબોધ અકરિાળા પસતકો ગજરાતી વિદયા ઉદશ લાભ ન સતોષ અન રરઠી ડરાગમનન બીજગવણત છ. ગજરાતી અકરિાળા પસતકોરા ભગોળવિદયા (ઝીણા અકરની), પિલી છપાયલી શસાર ચોપડી અન રડળી રળિાથી થતા લાભનો વનબધ. વપગળ પિશ પિલી આિવતત ન રસપિશ પણ એના જ લખલા છ. ર એના બાળબોધ અકરનો સરસરા સરસ નરનો રાખિાન સનરી કાગળ ઉપર ચડીપાઠ લખાવયો િતો જ તણ રોટી ધીરજથી ન સફાઈથી રોટ અકર લખયો િતો – પણ એ પોથી ડાકટર ભાઉદાજીની નજર પડથી એણ પોતાની લાઈબરીરા રાખિાની ઇચછા દખાડીન લઈ લીધી – િ ઘણો જ દીલગીર છઊ ક ત તની પાસ પણ ન રિી – પઠ કરાિિાન ડાકટર બિાર કિાડી િતી એિારા કોઈ ચોરી ગય. લાલશકર કિતા ક, `િરારા જરિીસના ખાતારા એક દકણી લિીયો િતો તના જિો તો રબઈ પવસડનસીરા નિોતો ન તના પછી તો િ એક રહો છઉ, પણ િિ અિસથાથી અકર કતરી ગયા છ.’

એટલા ઉદયરની સાથ ઘર ચલાિિાની કાળજી રાખતા. રારી રાએ બ િરસ ખાટલો ભોગવયો તની ખટપટ કરતા. એ જાર સરત રિતા તાર છાપખાનાિાળાના આગિથી સરતથી કાપી લખી પોસટરા રોકલતા. લખ લખ લખ એ જ એનો ઉદયોગ.

એટલો ઉદયર જોઈન લોકન એિ લાગશ ક ત લોભી િતા, પણ નિી. ઘરરા કટબન સારી િાલતરા રાખિાન રાટ, પરોણા દોસતોની ખાતર કરિા રાટ અન નયાતરા ઉજળા કિિાતા િતા ત તિા િરશ કિિાઈય એટલા રાટ અન અદર તો પોલ િત રાટ એન ઉદયર કરિો પડતો – તરા િળી ડાહો દીકરો દશાિર ભોગિ ત પરાણ છાપખાનાિાળા એના જ અકર પસદ કરતા તથી તઓ એન જ મિનત આપતા – બાપ િરશઠ દિલકર તો ખરી જ ભવકત દખાડી – ક એના રિા પછી કોઈ ગજરાતી પસતક બીજાની પાસ લખાિી છપાવય નથી.

સદર અદાલતરા રહા છતા એણ િકીલ રનસફની પરીકા ન આપી તન કારણ એ ક ત તરતના લાભન િધાર જોતા, અન િકીલ થઈ ખશારતન તથા રનસફ થઈ ઉપરીના ઠપકા સાભળિાન ઇચછતા નિી. તઓ કિતા ક `લોકો સરકારી કારદારોન રાન આપ છ પણ તઓન ટોપીિાળાઓના કટલા ઠપકા સાભળિા પડછ ન તઓન કટલી અદરખાનની ખશારતથી વનભિ પડછ ત િર જ જાણીયછ.’ `ઇશર રારા કાડારા જોર રકયછ એટલ રાર નવચતથી રળિાન છ; રોટા કારરા િાથ ઘાલિાથી કટલીક નીવતન આઘ રકિી પડછ.’

એક િખત વિદયારાર વશરસતદાર લાલશકરન કહ ક, `રાર એક પસતક લખિ છ

ત ઘર આિીન લખો.’ રારા બાપ જિાબ દીધો ક `ઘર આિીન તો નિી લખ, રાર ઘર લખ.’ એ અન બીજ પસગ સપટિ ભાષણ કરલ તથી ત વશરસતદાર રનરા નારાજ િતો ન ઊચ પગાર િધિા દતો નિી. પણ જનો, પકત ન િોવશયાર કારકન પડયો એટલ તન કિાડી રકાિાયો નિી.

લાલશકર સિન જ સારી સલાિ આપતા – શાત રીત તડ ન ભડ જિાબ દતા – તર વિિારરા પણ ઘણા ચોખા રિતા, પોતાના ઘરખરચનો હિસાબ લતા – રવપયો પટી ઉપર રકાિી કાપી [copy નકલ] આપતા – દવનયાદારી સરજતા.

જરિીસના ખાતારા િતા તાર ઘર બીજાઓન લખતા નિી; પણ ચાકરી કરી આવયા પછી પોતાના વરતર રણછોડદાસ વગરધરભાઈ, ખીરજી ભટ અન કટલાક દકણીઓ સાથ બસી આનદ કરી બિાર જતા – ગાયન િહરકથા િગર સાભલતા; તર સરતરા તરણ િરસ રહા તયાર પણ રાત કાર કરતા નિી; દોસતદારોરા મિાલતા – પણ સિારથી ત સાજ સધી કોઈન રળતા નિી – નયાતરા જરિા પણ જતા નિી. એિા વનયરસર કાર કરનારા િતા. પણ જી દિાડથી સદર અદાલતરા 15ન પગાર રહા તયારથી ઘણી જ મિનત કરિા રાડી. સન 1860 થી ર એરન લખિાની ના કિી, ન એઓએ પણ લખિાન બધ રાખય.

એ સસકત સરજતા; કઈ કઈ બોલી પણ જાણતા. દકણીઓના સિિાસથી રરઠી પણ બોલી લખી જાણતા – વનશાળ સબધી ઘણા ખરા પસતકો પોત લખલા એટલ ત સબધી પણ થોડ ઘણ જાણતા ન ગજરાતીરા તો વનપણ િોય તરા નિાઈ જ શી? અિા એની કાગળ લખિાની રીતથી તો અિવધ. જર અગજોરા પોપ, બરન ન કાઉપરના કાગળો િખણાય છ તિા જ એના કાગળો િતા – અફસોસ ત ર ફાડી નાખયા છ! એના કાગળોની ભાષા કિી સરળ ન શધિ! ન રતલબ દવનયાદારીની વશખારણ આપતી ન સસકત શોકથી ભરલી! િ ખરખર કિછ ક રારાથી તના જિા કાગળો કોઈ કાળ લખિાના નથી. એના રારી રા ઉપર ન રારી રાના એના ઉપર લખાયલા તરણ ચાર કાગળો રારા િાચિારા આિલા. તની ખબી શ? કિો-પયાર! કિી નીવત! રારા ઉપર જ એના કાગળો તરા કટલી નરરાસ, કટલો પયાર, ન કટલી વશખારણ! ઓ ભાઈ! તરારી તો રન ખોટ જ છ. જાર િ સરતરા તરણ િરસ રહો િતો ન રારી રા રરી ગઈ િતી ત િખત જાર પોત રબઈરા એકલા િતા ન જાર રાધિાનળની ચોપડીનો ઉતારો કરતા િતા, તયાર રાધિન દશવનકાલ થયથી તના બાપ જ રદન કીધ છ ત િાચતા તન ધજારી છટી િતી ન િાથરાથી કલર પડી ગઈ િતી ન પોત પણ પડી ગયા િતા. એ બનાિ જ તણ રન કાગળરા આબિબ વચતરી રોકલયો િતો ત રન િજી સાભર છ! સારળદાસની ચોપડીઓની પવસધિી કરિાન થોડક રાન એન પણ છ. એણ જ, બાપ િરશઠ દિલકર છાપખાનાિાળાન સલાિ આપી િતી ક ચોપડીઓ છપાિીશ તો તન ન લોકન લાભ થશ. એ ચોપડીઓ એણ જ જના ઘરરા પોત ભાડ રિતા તના ઘરરા િાથની લખલી

િતી તની પાસ બિાર કિડાિી – એિી સરતથી ક એક છાપલી ચોપડી તન આપિારા આિશ. પોતાન વપગળન જાન નિી તથી પત પરાણ જ નકલ કયામ કીધી.

એન પસતકોની સભાળ રાખિાની બિ કાળજી િતી. િરારા ઘરડાના ઘરરા સરારિનાના સસકત પસતકો િતા, જની તણ િગમ બાધી ટીપ કરી િતી; પણ િાય રોટી આગ તનો સિાર કરી નાખયો.

એન ગજરાતી કવિતા ઉપર લક નિી પણ ગાયનરા સારી સરજ િતી. પોત પણ સાજ સાથ ગાતા – એ િળાએ એિી તો રજાિ કરતા ક કઈ કહાની જ િાત નિી. એણ સરતના વિજયાનદન સારી પઠ સાભળલા અન ભીરાનદ ગિયો, જ એનો સગો ન સનિી, તની સાથ પણ થોડા ફરલા – ન નાનપણરા બિ સાભળલ. જી દિાડથી ર કવિતા કરિા રાડી તી દિાડથી એન કવિતા સબધી જાન સાર થિા લાગય ન પછી પોતાના આનદન રાટ રારી જ કવિતા િાચતા, ન કિતા ક, `ભાઈ તારી કવિતા િાચિાથી રોિ આિછ પણ પછી બિ સખ થાયછ.’

સધારાિાળાઓના વિચાર તન ખરખર ગરતા િતા – પણ કિતા ક `િરણા બિાર પડિાનો િખત નથી. ઘણા દિાડા થયા એટલ એની રળ ચાલશ.’ જાવતભદ વિષ કિતા ક `25 જણ જદા પડ તો ત સારલ થજ.’ રારા પનવિમિાિ તરફના વિચારો ઉપરથી કટલાક લોકો એન મિોડ રારી વનદા કરતા તો તઓન ત જિાબ દતા ક `ભાઈ! જિો જનો વિચાર; ત કિછ ત ખોટ શ છ? ત તો રન પણ કિછ ક તર પનવિમિાિ કરો.’ એઓ બવધિિધમક સભારા આિતા – િ ભાષણ કરતો ત પોત સાર ખરસી ઉપર બસી સાભળતા. એણ પણ એક િખત સતય ઉપર વનબધ િાચયો િતો, િ આટલો સધારારા અગસર પણ રારાથી ત દ:ખી થતા નિી.

રારા ઉપર એનો પર અતીસ-રનજ દખતા-રારી રરજી ઉપરાત કાર કરતા નિી. રારા લખાણની નકલ કરી આપતા ન િ પણ વનબધ અથિા કવિતા લખીન પથર એની આગળ િાચતો ન જિા િદથી જયાર ફાટયો િોઊ તાિા ફરફાર કરિાની સલાિ આપતા – ન તર િ કરતો. રારી ઉરરરા એણ એક પસગ વસિાય કોઈ િખત ઝાસો સરખો પણ કીધો નથી. બઠી બાધણીનો બોધ કયામ કીધોછ – ર રન દ:ખ થાય રાટ પોત બીજી િાર પરણયા નિી. રારી ભલ, રાર સાિસ એણ સાખયા કીધછ ન રારા ઉદયોગરા રન િરશ ઉતતજન અન સાહતા આપયા કીધાછ.

એની પકવત પરાણ, ટકી, ધીરી, સતોષી ન રવસક િતી. જઓ એના પસગરા આિલી ત સિની જ એણ પીવત સપાદન કીધી િતી. વનયરસર ખરચ કરનાર પણ પસગ િદની બિાર જતા – નયાતરા ઉજળા ન પવતવષઠત કિિાતા. રારી રાદી રાન પગરસત સરત લઈ આવયા તો વરઆનો, આગડીયા, રસાલ સાથનો ખરચ ર. 300) કીધો.

ઘણી ઘણી િાતો લખિાની છ પણ વનરાત નથી. એણ 37 િરસરા 25000)રવપયા

ખરી મિનતથી રળવયા. તરા પોતાના બાપન ર. 6000)ન કરજ તરા તરીજ હિસસ ર. 2000) પોતાના આપયા; પોતાના અઘરણીનો, રારા જનોઈનો ન બ િાર લગનનો, રારા અઘરણીનો, રારી રાના રઆનો ન રારી િિના રઆનો તરાર ખરચ પોત કીધો. એ રઆ તાર ર. 5000)ની 4 ટકાની પરૉરીસરી નોટ, ર. 1000)ન ઘરણ, બ ગાળાન એક ઘર જન બધાિતા ર. 1200 ન સરરાિતા 600, એર ર. 1800 ન ભાયના ર. 200) ગણીય રળીન ર. 2000) અન 500)નો બીજો સારાન એટલો િારસો રાર સાર રકયો િતો.

રારી રા નિદગામ જન સિ નિાની કિતા અથિા સાસરથી રકરણીિિ ત સિત 1875 ના આસો રહિનારા જનરી ન 1907 ના કારતક િદ 4 ત તવતરસ િરસની ઉરર રરી ગઈ. એ ઘરકારરા કશળ, સઘડ, ઉદયોગી, કરકસર સરજનારી ન સતોષી િતી. એન લખતા, િાચતા, ભરતા, સીિતા ન ગીત ગાતા સાર આિડત. સિભાિ ગરીબ અન રળતાિડો િતો, પણ રન ધાકરા બિ રાખતી. એન પોતાના ગરીબ સગાની બિ દાઝ િતી ન િળાએ િળાએ તઓન લગડા િગર આપી રદદ કરતી. એ એકલી પડતી તયાર પોતાના રરી ગયલા વિાલાન સભારી રડતી. એન પજાપાઠન બિ ગરત િત. કોઈ રાગનારન ભીખ આપયા વિના પાછ કિાડતી નિી. એક િખત એક ધતારો બાિો રારા બાપ લખતા િતા તયા આિીન બોલયો ક તપખીર સઘાડ. રારા બાપ સઘાડી એટલ બાિાએ મિોડારાથી ફકા કિાડયા (સિ કિતા ક આતરડાના ગછળા), ચોખા લઈન પાણી કિાડય, એ જોઈન રારા બાપ ભોળાિાઈ ગયા ન ઘરરા કહ ક એન એક ધોતીઊ ન અગરખો આપો. રારી રા જ રસોઈરા િતી તણ બિાર આિી પલા બાિાન ધરકાિીન કિાડી રકયો. રારા બાપ ભોળાિાય તિા નિોતા પણ એક તી દિાડજ કોણ જાણ શ થઈ ગય? એ િાત રન િજી સાભર છ! અર રદિાડરા જાર ત રન બોલાિતી ન પોતાના દખતા પટ ઉપર રાર રોટપણન શરરાત રાથ રકાિતી ન પછી પરથી-છલલા પરથી (ફરી દિાડા આવયા નહિ) ધીરા આસ પાડતી ત વચતર િ નથી ભલતો જો! એ પરાણ રારા રાબાપ સબધી થોડી ઘણી િકીકત છ. ખરખર રારા ગરીબ પણ કલીન રાબાપના સદગણો વિષ િ જટલ બોલ તટલ થોડ છ ન બોલ ત પણ લોકરા બડાઈ કિિાય. પણ આ પસગ િ રારા અતકરણથી ઇચછછ ક જટલો િ તઓથી સતોષ પામયોછ તિો સતોષ બીજા છોકરાઓ પણ પોતાના રાબાપથી પાર.

6

વિરામ 3

બાળપણ અન પરાથવમક વશકષણ – સન 1833 -1845

1. પસિિળા રારી રાન ઘણ દ:ખ થય િત. િ જનમયો તયાર રાર રાથ ઘણ જ લાબ િત, તથી ચિરો વિવચતર દખાતો િતો. (િરણા તો રાથ ઘણ જ નિાન ગોળરટોળ જિ છ.) છ રહિનારા િ ઘટવણયા તાણતો થયો.

2. જનમયા પછી દશક રહિન િ ન રારી રા, રાના કાકા દલલભરાર સાથ રબઈ રારા બાપ પાસ ગયા. બીજા િરસન આરભ રન બોલતા આિડય પણ બ િરસ સધી અનન ન ખાતા દધ અન ચાટણાથી શરીરન બધારણ રહ.

3. સિત 1893ની મિોટી આગ લાગી તયાર િ રબઈરા િતો. રન બરાબર સાભર છ ક ભગિાનકલાના રાળારા િ હદિાનખાનારા રરતો િતો અન દયારાર ભખણ નારનો પડોસી િાવણયો બપોરી િળા બિારથી ઘર આિી હદિાનખાનારા આકળો થઈન બોલયો િતો ક `આખ સરત શિર બળી ગય.’ એ સાભળીન બીજા બરા ભાડતો, જ સરતના િતા (ભાયડા તો નોકરીએ ગયલા) તઓ તો િબકી જ ગયા. આખ સરત શિર બળી ગય’ એ તના બોલિાનો ભણકારો િજી રન યાદ છ.

4. સિત 1894ના િશાખરા સરતરા બળી ગયલા ઘર બધાિા શર થયા િતા ત 1895ની આખર પરા થયા. એ દરવરયાનરા થોડોક િખત િ ન રારી રા સરતરા િતા. ત િખત એક પસગ સારી ભાયરા રરતા રારાથી રારા કાકાના નાના છોકરાન પથરો રરાયો િતો, ત ઉપરથી રારી કાકી કઈ બબડતી િતી, ત સાભળીન રારી રાએ િચમસરા રન ઘરરા લઈ જઈ સારી પઠ બઝોડયો િતો, ન પછી પટીના કડા સાથ બાધી દાદર બારીએ તાળ દઈ ત બિાર ગઈ િતી, િ બરબર પાડતો િતો. રારી ચીસથી ઘરરા કાર કરનાર ગોિન ગજજરન દયા આિી ન બારી ઉઘાડી રિી િતી, તથી તણ તરાથી આિીન રન છોડયો િતો, એ િાત િજી રન સાભર છ.

એક િખત રબઈરા ર તલન રાટલ ફોડી નાખય િત. ત િળા રારી રાએ રન સારી પઠ રાયયો િતો ન સાજ મિારા બાપ આફીસથી આિી રા-હદકરાન સરાધાન કરાિતા િતા, એિારા િ કઈ સાર બોલયો ત ઉપરથી બાપ પણ રન એક તરાચો રાયયો િતો. એટલ જ પસગ ર રાર ખાધો છ.

5. પાચ િરસનો થયો પછી રારા બાપ રબઈરા ભલશર આગળ નાના મિતાની વનશાળ રકયો િતો, ત િળાએ વનશાળીઆઓની ઘર તડયા િતા ન ગોળધાણા તથા ધાણી િિચયા િતા, ન છોકરાઓ `સરસવત સરસવત ત રારી રાત’ ન `જી રતાજી સલારત’ એર બોલતા િતા ત રન સાભર છ, અન રાત િર ચાર પાચ છોકરાઓ એકઠા

રળી ઘાટા કિાડી આક ભણતા, ત પણ, સરતરા રિતો તયાર ઇચછા મિતાની ન ફકીર મિતાની વનશાળ જતો.

6. િ બાળપણરા વનરોગી િતો, પણ સાતર િરસ છ રહિના રાદો રહો િતો, તરાથી એક િખત મિોડારાથી ન ઝાડા િાટ ઘણા કરર પડયા િતા.

7. આઠર િરસ સ. 1897ના િશાખરા રન સરતરા જનોઈ દીધ િત. એ સસકાર થયા પછી એક પાસથી ર સધયા, રદરી અન િદ ભણિો શર કયયો ન બીજી પાસથી સરકારી ગજરાતી વનશાળ જિા રાડય.

િદ તો િ બાબાજી નારનો દકણી, જ રારા બાપનો સનિી છ, તની પાસ ભણતો. બ િગમ તની પાસ ભણયો ન પછી બીજા દકણી પાસ બાકીના િગયો ભણીન એક આઠો પરો કયયો. િદરા િ એટલ જ ગર પાસ ભણયો છઉ. – રન યાદ આિછ ક રારા કાકાના ઘરરા કઈ વરત ઉઝિાત િત ન રડળો પરાયા િતા ન િહદયાઓ રતર ભણતા િતા, ત પસગ કોઈએ રન ભણિાન કહ િત ત ઉપરથી િ ભણયો િતો ન સિએ રારી ભણણી િખાણી િતી, ત િળા રારી ઉમરર 10 િરસની િશ.

પથર િ રબઈરા પાયધોણી ઉપર બાળગોિદ રિતાજીની વનશાળ બઠો. તયાથી થોડા દાિડા પછી સરત આિિ થય. સરતરા દગામરાર મિતાજીિાળી નાણાિટરા નિલશાના કોઠારા વનશાળ િતી, તયા ર જિા રાડય. ત વનશાળના ભવયપણાન વચતર િજી રારી આખ આગળ છ. જગા જ કરળો ડર ઉપજાિતી તો મિતાજી કઠઠણ ડર ઉપજાિતો કર ન િોય? રન રળાકર સારા ઉચચારથી બોલતા આિડ તોપણ મિતાજીન પરીકા આપતા બિીકથી ઙન ઠકાણ અઙ રારીથી બોલાઈ જિાય – એટલા રાટ િ રહિનો દિાડો બારાખડીરા પડી રહો. એક દિાડો દોલતરાર િકીલ જ રારી રાની ફોઈના છોકરાના છોકરા થાય ત ઘણા ચીડાયા ક છોકરો બરાબર ઉચચાર કરછ ન મિતાજી કર પાસ નથી કરતા – ચલ િ આિછ. પછી તઓ એક દાિાડો રારી સાથ આવયા ન મિતાજીએ ઙ બોલાવયો તો રારાથી શધિ બોલાઈ ગયો ન િ પાસ થયો. આિા આગળની રીત કિી સારી ન િરણાની કિી િસ િસની છીછલલી છ!

8. સિત 1900 ના િશાખ શદ 12-સન 1844 ની 29 રી અપરલ રારા લગન સરતરા સદર અદાલતના શાસતી સરજરારની છોકરી સાથ થયા.

9. રન ગજરાતી અભયાસ કરાવયાન રાન બાળગોવિદ મિતાજીન જ છ. એન જ તિાથી િ એલફીનસટન સકલના વપનવસપાલ જોન િાકમનસની પાસ ગજરાતીની પરીકા આપિા ગયો િતો – ન સન 1845ની 6ઠઠી જાનિારીએ અગજી સકલરા દાખલ થયો િતો. રન સાભર છ ક એક િખત િ સરતરા િતો ન સાભળ ક ઈનાર આપિાના છ, તથી પાણશકર મિતાજીની વનશાળ દાખલ થયો ન બાળવરતરની ચોપડી ઈનારરા લઈ આવયો.

10. ર સરકારી વનશાળ અભયાસ 3|| િરસ કીધો, પણ ત વનયર સાથ નહિ. િખત

સરતરા િોઉ, ન િખત રબઈરા િોઉ. રબઈરા પણ કટલીક ચોપડીઓ ઈનારરા રળિી િતી. િ બાળગોિદની ઇસકોલરા પિલા ગલાસરા 1 - 2 જો રિતો.

11. એ િળા રારા િાચિારા આિલી ચોપડીઓરા રખય આ િતી : બાળવરતર, વનતયાનદ પરરાનદન ભગોળખગોળ, ઈસપનીવત, દાદસલીની િાત, પચોપાખયાન, બોધિચન, વલવપધારા અન વયાકરણ મિોટ ગગાધર શાસતીિાળ અન ગવણતવશકારાળા પથર ભાગ.

જયાર વનતયાનદ પરરાનદ અન બાળવરતર િાચતો તયાર રારા રનના રદાન ઉપર નિાઈ ભરલા એક જાતના વનરમળા આનદનો ભાસ પડતો – વનતયાનદ પરરાનદરા વિશષ ખગોળના પાઠ િાચતા અન બાળવરતરરા િષમના તરણ રખય કાળરાન ચોરાસ િાચતા, કાટાના ઝાડ િાચતા, દાણા વિણનારી છોકરીની ઘરડી રાન કલીનપણ િાચતા, નિાના જગન ઓલીય ઓલીય રડિ િાચતા, અવતકની િાતરા રાજાન પૌઢપણ તથા પરાળપણ િાચતા િગર િગર.

12. એ સાડાતરણ િરસના દરવરયાનરા જો ક રિિ રબઈ અન સરત બન ઠકાણ થત, તો પણ રારો લક વનશાળના પાઠ તરફ ઘણો િતો, તર ઘર િદ તથા બીજી પોથીઓ પણ ભણતો. દરરોજ ઉઠતા િારન બાળવરતરના એક પષઠના શબદ શબદન વયાકરણ કરી જતો ન પછ દાતણ કરતો. રબઈરા રરિાન થોડ – ફકત સાજ કલલાકક પડોસીના છોકરા સાથ બનત.

13. રાર દોસતદારરા એક રારી નયાતનો પડોસી છોકરો પરભરાર કરીન િતો જ મિોટપણ ગજરાતીરા ઘણ જ સાર જાન ધરાિતો ન જ ઘણા અગજોન ગજરાતી વશખિતો. એ જ રારો બાળવરતર–સાથ જ રહિય–સાથ જ ભણીય–સાથ જ વનશાળ જઈએ. એક િખત િર ઘરરા કઈ કકાસ કયયો િતો ત ઉપરથી પરભરારના બાપ બાળગોિદન કહ િત ન મિતાજીએ િરન બનન એકરકના કાન પકડાિી સાથ એકઠા ઉઠબસ કરિાન કહ િત જ રન યાદ આિ છ.

14. જયાર િ બાળગોિદન તયા પિલા િગમરા િતો તયાર રન એક છોકરિાહદયો વિર િતો–ક રોજ વનશાળન તાળ િ ઉઘાડતો ન આખ રીચીન પથિીનો નકસો ટાગલો િતો તયા જઈન પાવસહફક રિાસાગરરા સનડવિચ અન સોસાયટી એ બ ટાપઓ છ ત જગાપર આગળીઓ રકતો ન પછી આખ ઉઘાડતો. જો બરાબર ત જ ઠકાણ આગળીઓ રકાતી તો િ જાણતો ક િગમરા પિલો રિીશ – ન ઘણ ખર તર જ થત.

15. નિાનપણરા રારી તવબયત વધગારસતીિાળી તોફાની નિી પણ ઠાિકી; તો પણ રરજી રજબ ન થયથી રીઢો થઈ ખણારા ભરાઈ ધીર ધીર રડયા કર તિી ખરી-ચિીડીન િાથપગ અફાળ તિી નિી. િ રાબાપ વસિાય બીજા કોઈન દખ ક શરરાઈ ખણારા અથિા રાની સિોડરા ભરાઈ જતો; વબિકણ પણ િતો. રન રાની તરફના સગા

શકહરયો કહિન બોલાિતા.

16. રન બરાબર સાભર છ ક એક િખત સરતરા િ ન રારી રા (રારા બાપ રબઈ િતા) મિોટી પટી ઉપર સતા િતા ન એક આસો સદ 1 ની રાત બાર િાગત િ એકદર કારરી ચીસ પાડી ઉઠયો િતો. રારી રા તરત ઉઠી િતી અન તણ રન છાતી સરસો ચાપયો િતો. એિારા રારા કાકા ઇચછાશકર આવયા િતા, ન તઓએ રન વિભવત કરી ચડીપાઠન એકાદ કિચ ભણય િત. પછી રન એિી બિીક ક રાત ઘરરા સઉ નિી ન પછી રન રારી રા ચારપાચ રાત જદા સગાન ઘર લઈ જઈ સતી, પણ તિા પણ તર જ થત. એક રાત િ રારી રાની રાસીન તયા પરસાળરા સતો િતો ન રાત બાર િાગત પાણી પીિા ઉઠયો. ખાટલારા બસીન જોઉછ તો કોઈ બારણાની આગળી ફરિત િત ન પછી પાણી પી ઉધો સતો ક પાછી કારરી ચીસ પાડી ઉઠયો. એ ઘરનો રાલીક (રાસી તો ભાડ રિતી િતી) લાલભાઈ જ ગણીન જાણતો તણ આિી કોઈ જાણ કઈ કીધ ખર – પણ ત િખત દીિીની પાસ ર એક છડી દીઠી િતી. એટલી િાત રન સાભરછ, પણ રારી ઉરર ત િળા કટલી િતી ત રારા જાણયારા નિી. તની રાસીન તયા ખબર કાઢી તો ત બોલયા ક ભાઈ, તન િજી સાભર છ? ર કહ િા, પણ રારી ઉરર કટલી િતી? તઓએ કહ ક પાચ છ િરસની.

17. રન વબિારણા સપના બિ આિતા-ર િરણા આઠક િરસ થયા ઝાઝા નથી આિતા. ર રોટપણ રાત થયલા સપના જટલા સિિાર યાદ રિતા તટલા લખી રાખિાની તજવિજ કરી િતી – થોડાક લખયા પણ િતા. – જાણિાન ક એ શાથી થાય છ. પણ પછિાડથી લખિાન જારી રાખી શકાય નિી. `કોઈ શતરરાજાન લશકર રશાલ સાથ ન િગડતા િાજા સાથ શિરરા બડી ધારધરથી આવયછ – રસતારા દીિા દીિા થઈ રહા છ – દોડાદોડન ધાર ધર થઈ રિી છ – લોકો િિલા િિલા બારી બારણા બધ કરી દછ – પલાઓએ ભાજફોડ ધરખળ રચાિી રકય છ ન જાસક બબાણ િતતી રહ છ – ઘણા લોકો િબક ખાઈ ગયા છ – છોકરાઓન રારશો રા, રારશો રા, એર રાબાપો કિછ – ઘરણા સતાડ છ. િ િળી આખ બનયો િાથ દઈ દઈ રાની સિોડરા ભરાઈ જતો જાઉ છ િગર િગર.’ `સરત રબઈની િચરાની રજલો કાપતા સાત પટીની ખાડી આિીછ – ભતડા ભરાિછ – ખાડીના પાણી ભરાઈ જાયછ – ડબી જિાયછ િગર િગર.’ `િાથથી રારી પછિાડ છટયોછ ન િ આગળ બિ બિબાકળો થઈ ગબડી રકતા નિાસ છ-નિસાત નથી. એિારા ધારછ ક કદકો રારીન એના રાથા પર ચિડી બસ – એિારા િાથથી છક જ નજીક આવયોછ – િ િબકથી આખ રીચી પડી જાઉછ િગર.’ વપગળરા એક ઠકાણ `અવત દટિારવત નિાસશ રથી’ એ જ લીટી લખીછ ત ઉપલા સપનારા િ િાથથીની આગળ રથી રથીન નિાસતો ત ઉપરથી. `તાપીન કાઠ પાછલી રાત ચાદરણારા િ નિાિા ગયોછ – તિા કોઈ કરળા ગોરા બાળકન જોઉછ – રન દાય આિ છ તની પાસ જાઉછ ત – મિોટ મિોટ થત દખાય છ. એકદર ત મિારી સાર ડોળા

કિાડત રાખસ જિ ઉભ રહ – િ િબકથી નીચ પડી જાઉછ – એટલારા ત ભડકો થઈ ગય!’ ર ભતોની – કાળી ભરિ િગરની સાધનાઓની િાતો બિ સાભળીછ, તના પણ રન ઘણી િાર સિપના થતા. પિોર િ સિિાર પયારી સબધી દલગીરીરા બઠો િતો એિારા પાસ ર રીચડમસન-વસલકશન દીઠ; તરાથી ઓથલોનો છલલો ભાગ િાચયો િતો ત ઉપરથી રાત સપન થય િત. તરા `કોઈ જક રન કચરી નાખતો િતો – બોઆ જાતના સાપ જ ભસોના િાડકા કચરી નાખછ ત સાભયા. પછી ર કહ ક, જા, જા, જક, ત રન રારછ તરા તિારી શી બિાદરી? –રાર રાર – પછી વિચાયા ક જ દિાડ જ વનવરતત રોત થિાનછ ત કઈ વરથયા થિાન નથી.’ આખ ઉઘડી ગઈ, પણ શરીર સકોચાયલ તટસથ થયલ િત, ન બોલાત નિોત, એિા એિા રન બિ સપના આિતા. િજી પણ કોઈ કોઈ િખત સપના થાય છ પણ ત દિશતના નિી – ર બિાદરી કરી િોય તિા. `નીવત તવબ ભિવસધન તરાિ’ એ કવિતા સપનારા વિાણ ડબત િત ત ઉપરથી લખી છ. િ ઘણો બીકણ િતો પણ 18 ર િરસ એક રાત રન એિો વિચાર આવયો ક જ કાળ જ બિાન ન ઠકાણ રોત થિાન િશ ત કઈ થયા િના રિિાન નથી. ત દાિાડથી ભતની ન ચોરની બિીક જિા રાડી-િિ િ કોઈથી જ ડરતો નથી. રબઈરા જિા િ રિતો તિા ઝાડ ફરિા જિાન બ દાદર ઉતરીય તયાર આિત, ન નીચ ઘણ જ અધાર િત, તયાથી િાડારા જતા રન ભતની બિીક લાગતી. સરતરા રારા ઘરરા એક ભાડતની બરીન ભત આિત ત ઉપરથી રારાથી તરીજ રાળ જિાત નિી. િડપીપળા તળ પીશાબ કરિા બસતો નિી. િાલ તો િ ભતબતના વિર રાનતો નથી.

18. સરત અન રબઈ િચચ મિાર ન રારી રાન પગ રસત આિત જિ આિિ બિ થત – વશયાળારા, િનાળારા, ચોરાસારા – રાનન રસત, કાઠાના રસત, િરન વિાણ સદત નિી રાટ ચાલતાન જ તરા બસતા. એ રારી બાળપણની રસાફરીની ત િખત રારા રન ઉપર જ છાપ પડલી ત િજી રન સાભર છ. એક િખત ભર ચોરાસ િ અન રારી રા િલસાડથી ડગરી જતા પોઠી ઉપરથી કાદિરા પડી ગયા િતા ન રાત ડગરીરા રાછીઓના ઝપડારા પડી રહા િતા. ઘણીક િાર િરારા સગાથરા જ બીજા િતા તરાના રરદો સિિાર ન સાજ ચાલતા અન સકટાના ફલ, ખાખરાના પાતરા, કરીઓ, આરલીઓ તોડતા. િર ધરરશાળારા ઉતયામ પછી કોઈ જદા જ સિાદની ખીચડી ન ઘી ખાતા. ધરરશાળારા રધાત તયાર િ િાથરા સોટી લઈન અિી તિી ફરતો ન કિાપર જઈ બસતો. સાજ ગારના પાદરના ઝાડોની નરતી શોભાની અન કોસ કિાની છાપ િજી રારારાથી ખસી નથી. જગલના તાપ પણ રન સાભરછ. િર એક િાર મિરની ખાડીરા ડબતા િતા. વિાણરા ઝાડ ફરિાની રાચી ઉપર રન બસાડતા ત િળા દહરયાન જોઈન રન કિ થત! િ કટલો બિીતો! સરતથી રબઈ જતા આગબોટરાથી કલાબો દખતા રારા આગરા જોર આિત ન પછી બદર પરથી ઘર જતા ચાદની રાત કોટરાના રોટા રકાનો જોતા રન નિાઈ લાગતી ત અન રબઈની આગબોટરા સરત આિતા િલસાડ આગળથી જ િિા બદલાતી લાગતી ત િજી રન સાભર છ. એ સઘળી છપી રિલી છાપો કવિતા કરિા રાડયા પછી રન તજદાર ભભકરા પાછી આબિબ દખાિા લાગી. પણ ખરખર

બાળપણના પિાસરા રન જ નિ નિ લાગત ન જ આનદ થતો ત આનદની રન િાલ પરતી લાગણી નથી પણ સરજ છ ખરી.

19. નિાનપણરા છોકરાઓરા િ ઘણ રમયો નથી. સરતરા િળાએ િ છોકરાઓના ટોળારા જતો ખરો, પણ રરતરા સારલ ન થતા આઘો રિી જોયા કરતો. રન જનરથી રરિા ઉપર ઘણો શોખ જ નિી. િાલરા સોકટાની બ પાસાની તરાર રરત ઘણી જ સારી રીત અન સતરજની સાધારણ રીત રરી જાણ છ.

6

વિરામ 4

અરગજી સકકલ અન કૉલજમાર –1845 - 1851

1. સન 1845ની 6ઠી જાનિારીએ િ રારી 11 િરસ ન 4 રહિનાની ઉમરર અગજી સકલરા દાખલ થયો. પિલવિલો મિારો રાસતર શખરિરદ નાર િતો. એ વિદાન તો થોડો, પણ ગરીબડો ત વશખિિારા સારો િતો. એણ રન રકલકની ફસટમ ન સકડ રીહડગ બકો િરસ દિાડા સધી વશખાવયા કીધી. પછી થડમરીહડગ, રોરલગલાસ બક, સીહરઝ આિ લસનસ, કોસમ આિ રીહડગ અન વજયોગાફીની ચોપડી િગર બરનજી પસતનજી રાસતર, જ િાલ વિલાયતરા િપારી ખાતારા છ તણ વશખિી. બરનજીની વશખિિાની રીત ઘણી સારી િતી અન સિભાિ રળતાિડો િતો. પછી સકાલરવશપન સાર ઉરદિારોના િગમરા મિારા રાસતર વર.ગિાર અન વર. રીડ િતા. વર. ગિાર આલવજબા ન વજયારટરી ચલાિતો અન વર. રીડ ટલસમ એનવશયટ તથા રોડરન હિસટરી, રાશમરનસ ઇહડયા, પોએટરી ન કોરપોવઝશન ચલાિતો. એ રાસતર િસાિી રરાડીન સારી પઠ વશખિતો. પણ વર. ગિારનો વરજાજ છોકરાઓન આકરો લાગતો – એ તઓન રજાક કરી ઠોકતો – પણ ર કોઈ દાિાડો ઠપકો સાભળો નથી. િ એના િગમરા િરશ ફસટમ જ રિતો.

િચરા પિલા ગલાસરા ગવણત શીખિનાર કોઈ બલાકિલ નારનો ઢોડાબોટ ઇશકી રાસતર થોડા દાિાડા આવયો િતો. તન ન મિાર બનત નિી. એક િખત ર સરીકરણનો દાખલો ચોપડીની રીત ન કરતા કોઈ જદી જ પણ સિલી રીત કયયો િતો ત ઉપરથી ખોટો કિી રન ગલાસરાથી દર કયયો. એિારા રગડગલ કરીન રાથરાહટકનો પરૉફસર િતો ત તિા આિી પોિોચયો. તન આગળ ર રાિ ખાધી. એણ મિારી સલટ જોઈન પછી બલાકિલન કહ ક, એ છોકરાએ બરાબર હિસાબ કીધો છ. એ છોકરો િોવશયાર છ. ત િળા બલાકિલ સાિબન મિોડ ચલલી જિ થઈ ગય િત.

િ હિસાબ પિલથી અગજી બોલી લખીન જ વશખતો છક અપણાાક સધી આવયો િતો. એિારા રગડગલ થોડાક છોકરાઓન જલદીધી બીજગવણત વશખિિાનો વિચાર કયયો િતો, ત ઉપરથી િરારી પરીકા લીધી – જઓન ન આિડય તઓન સરિાળાથી ન ત પણ ગજરાતીરા જ વશખિિાન ઠરવય – રારા દાખલારા સિજ ચક િતી તથી રન પણ સરિાળારા નાખયો િતો. એ િાથથીના બચચાની પઠ ડોલતા ચાલતા અન ઝીણી આખ ચશરા પિરતા ગટકી રગડગલન તપખીર સઘિાની બિ ટિ િતી પણ ત ભલો રાયાળ િતો.

ઉપર કિલા રાસતરો પાસથી ઉપર જણાિલો અભયાસ કરી લઈન સન 1850ના એવપલ રહિનારા પાચ િરસ ન બ રહિન ર ગલર સકાલરવસપની પરીકા આપી.

2. જયાર િ ઉપર કિલી ચોપડીઓ વશખતો તયાર દશના િણમન, કદરતી દખાિોના િણમન અન કવિતા િાચતા રન એક જદી જ રીતનો આનદ થતો. ત દશ કિા િશ, તયાની રતોની કિી રઝા િશ, પોએટરીના તકમનો આનદ રારા પોતાના તકમના વબડાયલા કરળન લાગતો. જો ક ત હદલરા ઘણી િાર સધી રિતો નિી કરક બાળપણરા અનભિ નિી. આિા જયાર િ ટલરની એનશટ હિસટરી વશખતો તયાર ઇવજપવશયન લોકોની રીતભાતના િણમન, તયાની વપરવરડ, તયાની નાઈલ િગરના િણમનથી ખરખર રન કિો આનદ થતો? ર એ બાળપણરાનો આછો આછો લાગતો આનદ િાલ ત જ િણમનો ફરીથી કવિ દાખલ િાચતા પણ થતો નથી – આનદ તો બિ થાયછ પણ ત જાતનો નિી.

3. જયાર સકાલરવશપની પરીકા ચાલતી િતી તયાર હિસાબની પરીકા આપિાન આગલ દિાડ એક પારસી નાર રચરજી, જ િાલ જરશદજીની સકલરા રાસતર છ, તણ પરીકક પોફસર પાટન કટલાએક પછિાના સિાલો (જિાબ સાથ નિી) જદા કિાડી રકયા િતા ત ટબલ ઉપરથી લઈ આિીન પોતાના દોસતદાર રયારાર શભનાથન આપયા. એ પારસીન હિસાબ આિડતા નહિ. રાટ રયારાર પાસ સરજી લિાન આપયા િતા. એ રયારાર શભનાથ જ િાલ ડપયટી ઇનસપકટર છ ત જ રાતર અગજી સકલરા િ સકડરીહડગ વશખતો તયારથી રારા સનિી િતા ન િજી છ. એ રયારાર પલા સિાલો રાતર રાર તયા લઈ આવયા િતા ન િર ઉજાગરો કરીન સિાલોના જિાબો નકી કરી રાખયા િતા. બીજ દિાડ પરીકા થઈ તરા સિથી િધાર જિાબ ર ન રયારાર દીધા િતા. એ િાત રન સાભર છ.

4. અગજી ભાષાની ચોપડીઓ િાચતા રન જ િોસ ન આનદ થતા ત, રન બીજગવણતના સરીકરણો છોડિતા ન ભવરવતના વસધિાતો કરતા પણ થતા – ર િધાર – િ નિા નિા સરીકરણો છોડિતા ન નિા નિા વસધિાતો કરી બતાિતો. જર કટલાકન હિસાબરા સજજ પડતી નથી ન તથી તઓ તન વધકાર છ તર રન નિોત. હિસાબરા રન નિ શોધિાની પિલથી જ ગર િતી, જ પછી રોજના અભયાસ િધી ગઈ. આજ કાલ રરારા જ થોડી ઘણી િાદશહકત છ, તના કારણોરા બીજગવણત ન ભવરવતનો અભયાસ એ પણ એક રખય કારણ છ. કોઈ નિ સરીકરણ રારાથી છોડિાત અથિા નિો વસધિાત રારાથી થતો તો િ િરખથી કદતો. અગજી રાઈટીગ સધારિારા અન હિસટરી વજયોગાફીની બાબતો મિોડ રાખિારા રારી કાળજી ન મિનત નિોતી. પણ સપલીગ, િાકયરચના, વયાકયાથમ અન વયાકરણ એ ઉપર રારો લક બિ િતો.

5. ર કોઈ દિાડો લસનન રાટ ઠપકો સાભળો નથી. િ સઘળા ગલાસરા એકથી ત પાચની અદર નબર રાખતો. 1849ના ડીસમબરની ઈનારની પરીકારા રન ર. 16)ની ચોપડીઓન ઈનાર રળ િત.–ટલરની એનશટ હિસટરી, િશમલની એસટરાનારી, ચમબરની

વજયારટરી અન એક હટરગનોરટરી, કોઈ િખત ર તોફાન કયામન િાક ગલાસરા જગાઓ ખોઈ િોય ઈયા રારા ખાધો િોય એર રન સાભરત નથી, પણ કોણ જાણ શા સાર એક િખત ર કાપી લખતા ડા. ભાઉના િાથની નતરના બ ફટકા ખાધા છ ખરા. આિા ત િળા વર. નિરોજી ફરદનજી, ડા. ભાઉદાજી અન વર. ભોગીલાલ પાણિલલભદાસના રોપ કિા િતા! સકલન ભવયપણ કિ િત!

6. જયાર િ સીહરઝ આિ લસનસ વશખતો તયાર ગિરનર આવયો િતો. એની આગળ નાચરલ હિસટરીની કવિતારાનો ફાયરી કોસમરનો પીસ એિો તો ર સરસ રીત િાચયો િતો ક ત ખશ થયો િતો ન બોલયો િતો ક `આ છોકરો અરથ સરજીન િાચછ.’ પણ ત િળા િ ત પીસનો બરાબર અથમ જાણતો નિોતો. એિ ઘણી િાર બન છ ક ઘણા સારા અભયાસન લીધ સરજયા િના પણ સરજીન િાચયા જિ સાર િચાય છ.

7. રારા બાપ રન અગજી લસન વશખિિાન કોઈ ખાનગી રાસતર રાખયો નિોતો – િ રારી રળ જ લસન કરતો. િરારા રાસતર બરનજી િરન તરજરો આગળથી કિતા નિી – િ ઘર આગળ હડકશનરીરાથી કિાડીન ભાગતટ બસાડતો ન બીજ દિાડ વનશાળરા િર બ તરણ જણ સાથ બસીન બનત તટલ તયાર કરતા. પછી લસન ચાલતી િખત સઘળો ખલાસો થઈ જતો. અડધા કલાકની રજાના િખતરા પણ િર લસન કરતા.

8. એટલા અગજી અભયાસની સાથ િ દરરોજ બ કલાક સિિાર એક અબાશકર નારના ઓદીચ શાસતી પાસ સારસિત વશખિા જતો. િ કટલા િરસ વશખયો ત િાલ સાભરત નથી પણ દોિોડ િવતત સારસિત વશખયો છ એટલ સાભર છ. આિા એ અબાશકરની કિી સૌમય ન રાક પકવત!

9. િ રોજ ચાર િાગ મિારા બાપની સાથ ઉઠતો, રાતન કીધલ લસન િ ફરીથી તપાસી જતો -નિ કરતો નિી. પછી સસકત પાઠ કરતો. પછી અબાશકર પાસ જતો. પછી આઠ િાગ ઘર આિી નિાઈ સધયાપજા કરતો. થોડા દિાડા ર પાવથમિની પજા પણ કીધી િતી. પછી સિાડ નિ િાગત બાપની સાથ જરતો. પછી જરા આ િો કરી પાનબાન ખાઈ, લગડાબગડા પિરી સિાડ દશ િાગ વનશાળ જતો. પાચ િાગ વનશાળથી પાછા આિી અગાસીરા િિા ખાતો; ન પછી દીિા થયા ક તરત લસન કરિા બસતો. સિાડા આઠ િીયાળ કરતો ન પાછો નિ િાગ લસન કરિા બસતો ત સિાડા દશ સધી. શાિણ રહિનારા રિાદિની પજા કરિા જતો ન જનરાટિરી, વશિરાવતર િગરન હદિસ ફરાર કરતો.

10. િ એટલો િિરી િતો ક ગલાસરા જો કોઈ છોકરાન થક ઉડય એિી જો રન ભાવત પડતી તો રારા િોઠન લોિી વનકળ તટલ લગી અગરખાની ચાળિતી ધસી નાખતો. વનશાળ જતા કાળકાદિીના દશમન કરતો ન એટલ રાગતો ક `િ ઘણો અપરાધી છઉ, કરા કરજ ન રા મિાર સાર કરજ’ ન ગાલ તરાચા રારતો. એ િ વનશાળરા પિલો નબર રિિાન રાટ કરતો એર નિી, પણ ભાવિકપણાની ટિ પડી ગયલી તથી, એક

દિાડો િ રાતાની સારા ઉભો રિી તરાચો રારતો િતો ત પટી ઘડનાર એક કતારીએ દીઠ. ત બોલયો િતો ક `રાર જોરથી.’ ત દિાડા પછી િ તરાચા રારતા શરરાતો, પણ દશમન કરી રહા પછી ચાર પાસ જોતો ક કોઈ રન જોત તો નથી પછી ડાબો િાથ આડો રાખી જરણ િાથ ધીર રિી તરાચો રારતો. રબઈરા નરમદશર નારના રિાદિ છ જયા થોડા જ લોકો દશમન કરિા આિછ તયા િ અધારારા પજા અવભષક કરીન `િ ઘણો અપરાધી છઉ’ એર કિીન નાકલીટી તાણતો. રારજી જતો તો તિા ઘણીએક પદકણા ફરતો. એ ભાવિકપણ અન મિોટપણરા એકાતરા દલગીર રિિાની તવબયત રારી રાના સિિાસથી રારારા આવયા િશ એર રન લાગછ. ત કઈ રન ભાવિકપણ રાખિાન કિતી નિી તો પણ ત રારી એ િવતત જોઈન પસન રિતી.

11. િરારી િખતરા કાલજરા ચાર પવકતતની સકાલરવશપ િતી – ગલર દસ રવપયાની; ઉિસટ પદરની, સકડ નારરલ િીસની અન ફસટમ નારરલ તરીસ રવપયાની. ગલરની ઉરદિારીરા ઘણા જણ િતા તરા અવગયાર જણ પાસ થયા; તરા રારો નબર તરીજો આવયો િતો. પરીકા લનાર જાણયારા િનરી ગીન વપનવસપાલ, પોફસર પાટન, ટારસ રીડ ન બીજા બએક અગજો િતા. એ પરીકા થી 1850ના એવપલરા, પણ પછી ર રહિનાની રજા પડી તથી જન રહિનારા િ કોલજરા દાખલ થયો. એ પરીકારા ર સઘળા વિષયોરા થોડાઘણા જિાબ દીધા િતા, પણ એક વનબધ અગજીરા લખાવયો તો ત તો રન લખિો સઝયો જ નિોતો. એક જ પારગાફ લખયો િતો. તની રન 7 રાકમ રળી િતી. ગલાસરા હિસટરીના કોરપોવઝશન ર લાબા લાબા ન સારા સારા લખયા િતા, પણ એ વનબધ જ ક જાણયારા બરાઓન ભણાવયાથી ફાયદા છ ક ગરફાયદા છ એ બાબતનો િતો ત રારાથી દવનયાદારી ન જાણયાન લીધ લખી શકાયો નિોતો; કરક ત િખત રાર વચતત વનશાળના-ભણિા લખિારા જ િત.

12 કાલજરા દાખલ થયા પછી કઈ કઈ ચોપડીનો અભયાસ ચાલયો ત રન વિગતિાર સાભરત નથી, પણ એટલ સાભરછ ક હિસાબરા પાટન, િરન િારરરૉવનકસ ન પોલસ પોલાસમના ગવણત અન વતરકોણવરવત વશખિતો; ડા. જીરો, કરીસટરીના લકચરો આપી પયોગો કરી બતાિતો અન ગીન, પોલીટીકલ ઇકાનારી ન લાજીક વશખિતો.

13. િર કાલજના બ તરણ સાથી અન બીજા બ તરણ દોસતદારો એકઠા રળી રાર ઘર રસાયનશાસતના પયોગો કરતા િતા. પછી થોડક દિાડ િર િરારા ઘરની ચોપડીઓ એકઠી કરી એક નિાનો સરખો પસતકસગિ રાર ઘર કયયો િતો. પછી એિો વિચાર કયયો િતો ક આપણ રહિનારા ચાર િાર રળિ. તરા બ િાર આપણ વનબધો લખી આપિારા જ િાચિા-રાિોરાિ લખતા બોલતા ન િાદ કરતા વશખિ; અન બ િાર જાિર સભા ભરી લોકનો સધારો કરિો. એ વિચાર પાર પાડિાન િર િરારા રળિાન જિાન પરષોની અનયોઅનય બવધિિધમક સભા એિ નાર આપય. તરા િ પરખ, રયારાર શભનાથ સકરટરી, કલયાણજી વશિલાલ, તીજોરર અન નારણદાસ કલયાણદાસ તથા

બીજા બ કારભારીયો િતા. એ સભાની તરફથી જાિર ભાષણો ભલશરના ચકલારા િરારા દોસત રઘઝી તથા ભિાની લકરણના કોઈએક ઓળખીતાના ખાલી પડલા ઘરરા (િાટકશરની પાસના) 100 થી િધાર સાભળનારાઓની આગળ થયા િતા. રડળી રળિાથી થતા લાભ વિષ ભાષણ મિોડથી ર કયા િત. ન જાદ વિષ ભાઈ નારણદાસ કયા િત. પછી િરારી સભાએ, િરારા સનિી ભાઈ િરીલાલના બાપ રોિનલાલ જ પાજરાપોળની િિીિટ કરનાર એક કારકન છ તની રજાથી પાજરાપોળના બગલારા રળિા રાડય – ન ભાઈ રાણકલાલ ગોપાળદાસ સતીઓન વિદયાભયાસ કરાિિા વિષ વનબધ તયાર કરીન કારભારીઓન તપાસિા આપયો. પણ એ વનબધ જાિરસભારા િચાિિાનો દાિાડો િર રકર કરતા િતા એટલારા રાર કાલજ છોડી સરત જિ પડય. રારા સરત ગયા પછી દશ પદર દાિાડો ભાઈ પાણલાલ, ભાઈ રોિનલાલ િગર છોકરાઓની સભા જોઈ રનરા િસિાન પાજરાપોળરા આવયા ન તયા પછી અનયોનય બવધિિધમકિાળાઓએ તઓન સારલ થિાની વિનતી કરી. ત તઓના હદલરા ઉતરી; ન પછી તઓએ િરારી સભાન નાર બદલી બવધિિધમક હિદ સભા એિ રાખય - 31 રી રાચમ 1851.

14. સન 1850ના જલાઈ આગસટરા એક રારા સનિીએ રન સરતથી કાગળ લખયો િતો, તરા કટલીએક િાત રારી સતી સબધી િતી. ત કાગળના સરનારા ઉપર નાર મિાર, પણ ઠકાણ રારા સસરા સરજરાર સદર અદાલતના શાસતીના ઘરન િત. ત ઉપરથી રારા સસરાએ સરનાર િાચયા િગર પોતાનો જ એર જાણી ત કાગળ િાચયો ન તના જ ઘરરા એક રારો સગો રિતો િતો તન કહ ક `નરમદાશકરન આપી આિ.’ એટલારા બીજો કાગળ ઉપર કિલી રીતના સરનારાનો આવયો ત પણ રારા સસરાએ િાચયો. ર તો પિલા કાગળ ઉપરથી રારા સનિીન લખય િત ક તાર િિ કાગળ લખિા નિી – પણ રારો સસરો પલો કાગળ લખનાર જ તનો ભાણજ થતો તના ઉપર એટલો તો ગસસ થઈ ગયો િતો ક તણ સરત પોતાન ઘર લખય, જથી પલા વબચારાન તની િડીઆઈ જ રારા સસરાની બિન થાય તનો િર ખબ રાર રાયયો િતો – ન એથી ત બચારો િગર િાક ઘરનો જલર ન બરદાસત થયથી પોતાની રિતાજીગીરીની નોકરી છોડીન કોઈ બીજ ઠકાણ નોકરી રળછ, એિ ઘરરા બિાન બતાિી સરત છોડી જતો રહો િતો. બ િરસ બિાર રખડીન પાછો સરત આવયો ત િખત િિાડીએ ચકલ સિના દખતા િ તન ભટયો િતો. રન રારા સસરા ઉપર ઘણો જ વધકાર આવયો િતો – ક આટલા રોટા અવધકારપર છતા સરનાર િાચયાિના રારા કાગળો ખોલયા જ કર? ર રારા સસરા ઉપર મિોટા ઠપકાનો કાગળ રોકલિાન તયાર કીધો િતો પણ રારા બાપના સરજાિિાથી પછી ત ર ફાડી નાખયો િતો.

15. કાલજરા દાખલ થયા પછી રરજી રજબ લસન કરિાન િોિાથી (કરક કાલજરા કઈ રોજના રોજ લસન આપિા પડતા નિી. ફકત પોફસરો લકચર આપતા

ત સાભળા કરિાન િત.) િ રારો િખત આ ત અગજી ચોપડીઓ િાચિારા ગાળતો. તોપણ નોિલસ ન ટલસ િાચતો નિી.

16. સન 1850 ના સપટમબરરા રારી જિાનીના જોસસાએ બિાર પડિા રાડય – િ બાળપણરા નઠારી સગતરા ન છતા, ન બરાઓસબધી િાતો ર િાચલી નિી ત છતા મિારા રનની િવતતરા નિો ફરફાર થયો – રન બરાની ગધ આિિા રાડી. િર રબઈરા જ ઘરરા ભાડ રિતા ત ઘરરા બીજા ભાડતો પણ રિતા. તરાના બરાઓ ગર ત ગર ત િાતો કરતા િતા ત ર છાનારાના સાભળિા રાડી; બરાઓ પોતાના એકાતરા શ િાતો કરતા િશ ત જાણિાન ર અદશો કરિા રાડયો; શારળ ભટની િાતામની ચોપડીઓ િાચિા રાડી. એ સઘળાથી ઉશકરાયલી િાલતરા સભોગ ઇચછાનો જોસસો ઘણો થિો જોઈય ત મિન નિોતો; પણ એિી ઇચછા થતી ક કોઈ સતી સાથ સનિ બધાય તો સાર. અસલથી ઘણો જ ઠાિકો ન શરરાળ તથી અન ઇશકબાજીથી િાકફ એિા દોસતો નિી તથી રારાથી રારા જોસસાનલગાર પણ બિકાિાયો નિી, કોઈ બઈરી પોતાની રળ રન બોલાિ તો િ બોલ એિી ઇચછા થતી. એ જોસસો રન જાર કાલજરા રજા િોય ન ઘર નિરો િોઊ તાર જ થતો – ન ત પણ દિાડ જ – રાત નિી – એ જોસસો રન રહિનો દિોડક રહો પણ તથી િ કઈ બળા કરતો નિી.

17. સન 1850ની 23 રી નિમબર રારી રા સરતરા રરી ગઈ. રારા બાપ સરત િતા ન િ એકલો રબઈ ગયો. જયાર રઆના સરાચાર રારા બાપના સનિી ગોકળનાથ ઉપર આવયા તયાર િ કોટરા રોજ સિિાર એક પારસીન વશખિિા જતો તયા િતો. િ 11 િાગ ઘર આવયો તયાર ઓટલ ગોકળનાથ બઠા િતા, તણ રન ઉપર જતા અટકાવયો – િ તરત સરજયો – મિારાથી પાઘડી ફકઈ દિાઈ ન િ એકદર સર થઈ સિની સાથ તળાિ જિા ઓટલ બઠો.

18. રારી ઉમરરરા, રારા સગારા, રારા ઘરરા કારીન રરણ સરજતી અિસથારા પિલિલ જ સાભળ – મિારી રાન રરણ સાભળ – મિારી રા રરી ગઈ એથી અન એ િખત હદલાસો દનાર મિારા બાપ રારી પાસ નિી એથી િ િોલહદલ બની રહો. ર સતકરા કાલજ જિ બધ રાખય િત. તથી 10 દાિાડા સધી તો ર 11 થી ત 6 સધી તીજા રાળની બારીય બસી તડકા સાર જોયા કીધ – ત રન પીળા ન રોતા લાગતા! રાત પણ ઉદાસ રિતો. પણ એ ઉદાસી રરણના ઘરની નિોતી પણ િરાગના ઘરની િતી. િ શરીરના રોગ, રોતના ભો અન ઇશર સબધી વિચારરા ઘર રિતો; અન `કષણન કરિ િોય ત કર, વજિ ત વશદન વચતા ધર,’ એ િચન િારિાર બબડયા કરતો. એ િચન દયારારન છ ત િ િખત જાણતો નિોતો - રારી રા ભજન ગાતી ન રારા સાભળારા એક બ િાર ઉડત આિલ ત કઈ સાભરી આિલ. તરર વિતયા પછી ર કાલજરા પાછ જિા રાડય, પણ વચતત ઠકાણ નિી. એ જોસસો રન એક રહિનો સારી પઠ રહો.

19. પખિાડીયા પછી સરતથી કાગળ આવયો. તરા એર િત ક િિ રોટી થઈછ

રાટ નરમદાશકર િિ વિલ આિિ. રારા સસરાની રરજી એર ક સરતરા ઘર રડાય. રારા બાપના બ વિચાર-સગિડન રાટ સરત ન છોકરાનો અભયાસ તથા બાપદીકરા સાથ રહિય એ બ રાટ રબઈ હઠક પડ. એ િખત રન સતીન રળિાનો સારી પઠ જોસસો થઈ આવયો િતો. એટલારા રન કોગવળય થય તથી રારા બાપ સરત રોકલિાન જ રાખય. ન રારા સસરા રન સરતરા નોકરી રળિા રાટ પોતાના સનિી જગનનાથ શકરશઠના છોકરા વિનાયકરાિ પાસ સરતની ઇસકોલના ગિાર ઉપર વસફારસ કાગળો લખાિિાની તજિીજરા િતા. રારી તો સરત જ જિાની ઇચછા થઈ િતી તની અન િળી કાલજરા અભયાસ ન થિાથી પરીકારા પાસ તો થિાનો જ નથી એર જાણી ર તો સરતરા જ નોકરી લિાન ધાયા.

20. કાલરાથી િ સારી પઠ સારો થયો િતો તોપણ તન બિાન કિાડી રાજીનાર આપી, પોફસરોના સરટીફીકટો લઈ િ સરત આવયો. મિારા સરટીફીકટો આ પરાણ છ : -

Elphinstone Institution

Feb. 8th 1851.

I have known Narmadashankar for the last eighteen months; but principally since June 1850 at which period he commenced his studies in the College department of the Elphinstone Institution. Out of a large list of candidates for Clare-scholarships of whom eleven succeeded Narma-dashankar obtained the third place. He distinguished throughout the term as a student but he has lately been attacked by cholera which has left him so weak and ill that his Doctor insists upon his removal from Bombay to his native town, Surat.

We all part with him with great regret.

(Signed) H. GREEN,

Acting Principal

Narmadashankar Lalashankar a student in the College Department of the Elphinstone Insitution, has been under my Tuition in English Liter-ature and History for the last year and a half. It would be impossible to speak too highly of his acquirements, or of his industry. His knowledged of the English Language is remarkably good for his standing and he has

made considerable progress in the study of History, ancient and modern, but more particularly in the History of India. At the examination of June 1849 (1850) he came out 3rd in his class and was appointed a Clare of (1 st year’s) scholar, in which capacity he has given great satisfaction and I regret to say that he is now obliged to leave (I hope only for the present) Bombay.

He is decidedly a boy of great talents and his conduct as far as I know of has been always most unexceptionable.

Elphinstone Institution

February 14th 1851.

(Signed) R. T. REID, A. B.

Acting Professor of History and General Literature.

3

I have great pleasure in bearing testimony to the good conduct and industry of Narmadashankar Lalashankar since I became acquinted with him. At the scholarship examination in April 1850 his answering was ex-tremely good and his progress since has been very fair notwithstanding his ill health which I regret has at last compelled him to leave the Institution.

Elphinstone Institution

25th Feby. 1851.

Joseph Patton

Profr. Math, and Physic.

એ સરટીહફકટ લખી આપિા પાટનન ફરસદ નોતી તથી િ ત લીધા વિના સરત આવયો િતો - પછિાડથી રારા બાપ ત લખાિી રોકલય િત.

6

વિરામ 5

રારદરમાર વશકષક – (1851-1854)

1. િ સન 1851 ની 19રી ફબરિારીએ સરત આવયો-રઝારા પડયો. બીજ ક ચોથ દાિાડ િ સરતની ઇસકલના િડા ગિારન રળિા ગયો. તિા ર પછ ક તારા ઉપર રારા સબધી વિનાયકરાિ જગનનાથના કાગળો આિલા છ? તાર ત બોલયો ક િા પણ બોડમનો એિો ઠરાિ છ ક સરતની જ ઇસકોલરાનાન રોટા પગર કરી આપિા. ત િખત એિ િત ક તરણ તરણ ચચચાર રવપયાના રાનીટરોન કિાડી નાખી રોટા પગારના છ જ રાનીટરો રાખિાનો બોડમનો િકર આવયો િતો – િ નાઉરદ થઈ ગયો. ર ગિારન કહ ક િ પણ તારો જ વશખિલો છઉ રાટ તાર રન પણ તારી પાસ રાખિો જોઈય. ત બોલયો ક આવયા કરજ-પાછી નોકરીની રતલબ ર એક બ રહિના ઇસકલરા ફસટમ ગલાસરા નાર દાખલ કરાિી રાખય િત પણ િ કઈ બરોબર જતો નિી ન પછિાડથી ર જિ રકી દીધ િત.

2. બાપ રબઈ, રોજગાર નિી, એકલો પડી ગયો તથી પાછ રન દલગીરીરા ફટકલ થઈ ગય ન તરા રારી રા સબધી પાછા ખયાલો થિા રાડયા. એિારા એક કળિતી ડાિી સતીનો સિિાસ થયો અન એથી રાર સરાધાન થય.

3. ર રારી ગરતન સાર એક રડળી ઉભી કરિી ધારી ન પછી િાત ર રારા સગા દોલતરારન કિી. એણ રડળીની સાથ એક છાપખાન કિાડિાન કહ અન પછી િર ભાગીદારો કરી `સિદશહિતચછ’ એ નારની રડળી ઉભી કરી. એક પાસથી છાપખાનારા `જાનસાગર’ નારન નયસપપર અઠિાહડય એક િાર વનકળિા રાડય ન બીજી પાસથી ભાષણો થિા રાડયા. જાનસાગર કિાડિાની દોલતરારની રતલબ દગામરાર રિતાજીની કટલીક નરસી ચાલ જાિરરા આણિાની િતી પણ ત રારા જાણયારા પછિાડથી આિી. પિલ ભાષણ ર રડળી રળિાથી થતા લાભ વિષ લખીન તા. 4થી જલાઈય કયા િત. એ જાનસાગર આસર 1 િરસ ચાલય. પછી ત રડળી ભાગી ગઈન સઘળ અસત વયસત થઈ ગય.

4. એ િરસરા રારી સતીન તરણ રહિનાન અધર ગય િત.

5. રાદરની સરકારી ગજરાતી વનશાળના રિતાજીથી બરાબર કાર નિોત ચાલત રાટ તન રજા આપી ગિાર સન 1852ની 1 લી રથી ર 15 ન પગાર રન તિા જિાન કહ ત ર બઠાથી બગાર ભલો એર જાણી કબલ કીધ.

6. િ સિિાર ચાર િાગત ઉઠીન િોડીરા બસી સાર પાર જતો. િ સકાન ફરિતો ન િોડીિાળો સિડની તજિીજ રાખતો – આિા ચોરાસાની રલરા િોડીરા બસી એરીયા ખાિાની કિી રઝો? તયાિા જો આગલા દિાડાના ઠરાિથી ઘોડો આવયો િોય તો ત ઉપરથી બસી અિી તિી કલલાક બએકલગી દોડાદોડી કરીન ન નહિ તો ચાલતો ચાલતો રાદર જતો. સાડ સાત આઠ રાદર પિોચતો. પછી રલાઈ રગાિી ખાઈન થાકયો પાકયો સઈ જતો. તરણચાર રોટી ઉરરના શીરતના છોકરાઓ જ પિલા િગમના રારા વનશાવળયા િતા તરનો રારા પર ઘણો ચાિ િતો. તઓ વનશાળન કાર ચલાિતા – અકક મિોલલાના છોકરાઓન તડી લાિનાર અકકો છોકરો રકયો િતો તથી સિિારના છ િાગારા વનશાળ ભરાતી ન પિલા િગમના તરાર છોકરાઓ વબજા બધા િગમરા રાનીટર જતા ન સારી પઠ વશખિતા. િ નિ િાગત ઉઠી એકક િગમરા 5-10-15 રીનીટ ગાળતો ન પછી 10 િાગ વબજા બધા છોકરાઓન રજા આપી પિલા િગમનાન વશખિિા બસતો ત સાડા અવગયાર લગી. પછી તાપીએ નિાિા જતો-તિા તરણ કલાક પાણીરા તોફાન કરતો – પછી બ િાગ ઘર આિી તરણ િાગ જરતો. વનશાળ તો બ િાગથી જારી થયલી જ િોય – રાનીટરો વશખિતા જ િોય. િ જરીન પાછો અકક િગમરા બસતો ન 4|| િાગત વનશાળન રજા આપી પિલા િગમન 1 કલાક વશખિતો ન પછી કાતો ઉભી િોડીય અથિા કાઠ કાઠ સવટિસૌદયમ જોતો જોતો 7 િાગત ઘર આિી જરીન સઈ જતો. એિી રીત 80 છોકરાન િ એકલો ભણાિતો. એક ભાઈચદ કરીન શાિકનો છોકરો િતો તન ર ભવરવતના વસધિાતરા ઘણો જ ખબરદાર કયયો િતો. કલયાણદાસ ન િજભાઈ પારખના છોકરાઓ પણ િાચિ સારા િતા. િખત િખત િ ચાર પાચ દાિાડા રાદરની આસપાસના ગારડાની સિલ કરી આિતો; આઠ નિ રિીન પરીકાના દાિડા ઉપર િ રાદર રિી રાત છોકરાઓન વશખિતો – એિ બનય ક ગિાર આગળથી િરદી આપયા િના સિાર રાદર આવયો ન િ તો સતો િતો. છોકરાઓએ પાથરણા પાથરી ઠીકઠાક કરી મિલયા એટલારા ગિાર વનશાળ ઉપર ચિડી આિી ખરસી પર બઠો – િ વનશાળન લગતા એક ઓરડારા રિતો તયાથી બિાર આિી ઉભો. ગિાર રન પછ ક, આ શી સસતી? તન જિાબ આપયો ક, રાત ઉજાગરા કરીયછ; ન િરદી િના કર તયારી કરી શકાય? પછી તણ પરીકા લીધી ન છોકરાઓના જિાબથી ખશ થઈ તાિા આિલા લોકન કહ ક, રાસતર ઘણા સારા છ રાટ ફરી ફરીન આિો વશખિિાનો િખત નિી આિ તથી છોકરાઓન ભણિા રોકલિા. પછી સાિબ વસધાવયા.

7. રાદર જિા આિિાની ખટપટથી િ ઘણો ગભરાયો િતો તથી ર સરતરા નોકરી લિી ધારી. એિ બનય ક દગામરાર રિતાજીન ગિાર સાથ ન બનિાથી સાિબ તન રાજકોટ રોકલયા – ન તની ખાલી પડલી જગો પર નાનપરાની વનશાળના વતરપરાશકરન રકીન તની જગો રન આપી, સન 1853ના રાચમરા. અિીના છોકરાઓ સઘળા વતરપરાશકરન તિા ગયલા. રાર નિસરથી વનશાળ જરાિિી પાતિ થઈ – તોપણ પછી રાર નાર સાભળી કતાર ગારના છોકરાઓએ અન રન ચિાનારા રાદરના છોકરાઓએ છક

નાનપર આિિા રાડય. અિી રન વનશાળના કારરા કટાળો લાગિા રાડયો – ભણનાર નિી, ભણાિિાન નિી ન િળી શિરરા મિતાજીની આબર થોડી ત રન બિ જ લાગિા રાડ. એ દખથી ર િડોદરાના રસીડટ ફલ જમસન નોકરી સાર અરજી કરી પણ જિાબ પાછો િળો નિી.

8. સિત 1908 ના જઠરા રારી િિન અઘરણી આવય ન શાિણરા સન 1852ના જલાઈ ક આગસટરા છોકરી અિતરી જ 15 દિાડાની થઈન રરી ગઈ, િળી 1909રા રારી િિન દાિાડા રહા પણ આઠ રહિનાન રએલ છોકર આવય તના ઝરથી ત આસો સદ તરીજ 1853ની પથી (રી?) અકટોબર 16-17 િરસની ઉરર રરી ગઈ.

એક િખત રાર ઘરથી ત બજીિિાળી પીિર જતી િતી ન તણ રસતારા એક કાળો સાપ દીઠો િતો ન તથી ત ઘણી અભક ખાઈ ગઈ િતી. િ જાણછ ક તી દાિાડથી જ તાિ લાગ પડયો ન અત ગઈ! રિલ છોકર િ જ સિાર દાટિા ગયો િતો પણ ર ખાડારા રકતા ત કરળ ન ગોર નાળિાળ રારા જોિારા આવય િત ત વચતર િજી રન સાભરછ-ર તના ઉપર રાટી નાખતા રારો જીિ ચાલયો નોિોતો. છોકરાન દાટીન આવયો ક િિની તયારી થઈ ન પાછલ પોિોર તરણ િાગત િળી પાછો તરણ ગાઉ અશનીકરાર તન બાળિાન ગયો. સિાિડીન બાળતા પિલા ઘણો વિવધ કરિો પડ છ – ખાડો કરી સિાડછ-ઉપર રતર ભણછ-પાણીયો રડછ િગર. – અર ત િખતન રારી િિન વચતર-ચોટલો છટો-કપાળ પીયળ-ગોર શરીર-આખ રીચાયલી રારી આખ આગળથી ખસત નથી – આિા ત િળા ઓટન લીધ કાઠા ઉપરના કટલા જીિડયા બળા છ! એ િિની પીિરથી નાનીગિરી ન રાર ઘરથી ગલાબ િિ નાર િત – ત ઠીગણા ઘાટની ન ઘણી ગોરી િતી – રોટા સયડ આિિાથી મિોડાપર આછા થોભા પડયા િતા પણ દરથી આિતા જોઈ િોય તો ગોર ઘણ જ તકતકત દખાત – એ ભણલી નોતી તર ઘરકારરા કશળ નોતી પણ ભોળી સાચી આજાહકત ન રારા ઉપર ઘણી જ પીત રાખનારી િતી. રારી નયાતરા એિ કિિાત ક િ તન બિ દખ દતો. પણ ત દખ આ રીતન િત-ક િ ઘરરા રાત 9-10 િાગત આિતો ન પલીન ઘરરા એકલ રિિ પડત – એના ઘરના બરા એન રાર વિષ આડ સરજાિતા તથી ત રનરા જરાક બળતી પણ રન કાઈ જ જણાિતી નિી-તર એ શીરતની છોકરીથી રારા ઘરરા ભાજફોડ બિ થતી તોપણ ર કોઈ દાિાડો એન ધરકાિી સરખી નથી -અલબતત રન તન અવતભોળાપણ પસદ નોત ન ચતર નિી તથી રારા પરનો જોસસો નરર િતો. રન રારા સસરા સાથ બનત નિી-િ સધારારા ત તન ગરત નિી. રડળી રળિાથી થતા લાભના વનબધરા ર શાસતીઓની ધળ કિાડી િતી ત ઉપરથી ત ઘણા નારાજ િતા. એક િખત ચાર લોક દખતા સધારાની િાત વનકળી િતી તરા ત બોલયા િતા ક એ જ ડાઘ પડયો ત કધી જિાનો નિી’ ર કહ ક તરારારા િરારા દોષ કિાડિાની શહકત નિી તયાર િરારો શો િાક’- `તર િરારી-સાથ િાત ન કરો ન પછિાડ બબડયા કરો એ સારી િાત નિી.’ િરાર સસરા જરાઈન ગર તર િત

તોપણ ત સરતની નાગરી નાતન ભષણ િત ન સદર અદાલતરા 300ન પગાર શાસતી રપ રોટા પવતવષઠત રનાતા િતા. રારી સાસનો રારા ઉપર બિ પર િતો પણ ઘરરા ચલણ રારી સાળીઓન િત તથી અન એઓ રારી િિન રાર વિષ કઈ આડ સરજાિતી િતી તથી તઓન વિષ રારો પણ ઘણો જ િલકો વિચાર િતો. રારી રા તો એ બરા ઉપર વિિાિ રળો તયારથઈ જ નારાજ િતી.

9. િિ રરી ગયા પછી ઘરરા િ એકલો પડયો – િસતી ગઈ. વનશાળરા છોકરાઓની રોટી સખયા કાયર રાખિાની હફકર બિ થિા રાડી, ઊચી પાયરીની જગાન સાર ર ફાફા રાયાા પણ ન રળી તથીિ ઘણો નાઉરદ થઈ ગયો. દવનયાદારીથી પણ ધરાઈ ગાયના સબબથી િ કટાળો િતો. એ સઘળાની સાથ વિદાન દાખલ કોઈ રીતની પવસવધિ રળિ એ જ મિારો અગજી વશખતો તયારનો જોસસો ત પાછો તાજો ઉઠીન ચલચલ રબઈ’ એર ઉસકયામ કરતો. – સરત રન કડિા ધાિા લાગય. ર કાલજના વપનવસપાલ િારકનસન અગજીરા કાગળ લખયો ક, વિદયાના ઝાડના ફળનો સિાદ ર ચાખયોછ તનો ગળકો િજી રિી ગયો છ રાટ રન વનશાળરા બ કલલાક ગજરાતી વશખિિાની નોકરી આપિી ન બાકીના િખતરા િ રારો અગજી અભયાસ કર. જિાબ કઈ પાછો િળો નિીન િ તો બિ અકળાયો – પછી રબઈ જાિના જોસસાથી એટલો તો ઊચકાયલો થયો ક સન 1853ની 29રી અકટોબર ર ગિારન રાજીનાર રોકલય ક `કટલીએક ઘર અડચણન લીધ િાલની રિતાજીગીરીની નોકરી તરત છોડી દઈ રાર રબાઈ જિ છ િાસત આ નોટીસ આપી ઉરદિાર છઊ ક આજથી વશરસતા રજબ રદત પરી થત સાિબ રજા આપિી.’ એના જિાબરા આવય ક `તરણ રહિનાની રદત રાગી ફરીથી રપોટ કરો.’ ર પાછ લખય ક રારીથી થોભાશ નિી રાટ તાકીદથી રજા આપિી ત ઉપરથી ખડથી તા. 27 રી હડસમબરનો િકર આવયો ક `તર જ તરારી િાત લખી ત ઉપરથી તરાર રાજીનાર કબલ રાખય છ ન તર રાદરની વનશાળના રિતાજીન તરાર ચાજ મ આપજો.’ પછી ર સન 1854ની 2 જી જાનિારીએ વનશાળનો ચાજ મ રાદરની વનશાળના રિતાજી રારા સિાડ કશિરારન સોપી આપીન બીજ દિાડ આગબોટ પર ચડી બઠો.

10. તા. 19રી ફબઆરી 1851 અન તા. 2જી જાનિારી 1854 એ બના દરવરયાનરા ર કોઈ અગજી ક ગજરાતી ચોપડી િાચી નિોતી; ન એક િાકમનસન કાગળ લખયો િતો ત વસિાય બીજ કઈ અગજીરા લખય પણ નિોત. ગજરાતીરા પણ તરણક ભાષણ લખલા, બીજ કઈ નિી. `જાનસાગર’રા ર કઈ જ લખય નથી; ત દોલતરાર લખતા. િ ભાગ પીતો, પાક ખાતો. (બીજી જાતની કઈ પણ કફ કરતો નિી.) અન બરાઓરા મિાલતો. એકાતરા િ નાર રળિિાના (પસો રળિિાના નિી) અન પરસબધી વિચારો કરતો, સધારાના અન તન અરલરા આણિાના વિચાર પછી ખાનગી ક જાિર ત િખત વબલકલ નિોતા. જાવતભદ, પનવિમિાિ, રવતમપજા, અભકયાભકય િગરના સધારા સબધી વિચારોન રન સપન પણ નિી િત. ઉદયોગ કરિો, સપ રાખિો, ભાષણ કરિા, વનબધો િાચિા,

ગથો લખિા અન દશન ભલ કરિ એટલ જ િ સધારા સબધી જાણતો.

એ િખતરા `જાનસાગર’ના છાપનાર જદરાર સાથ દોસતી બધઈ િતી. એ કોઈ દાિાડો િાતરા દોિોરા, ચોપાઈની રાતરા સબધી બોલતો, ત િ બદરકારીથી સાભળતો. એની સાથ િ ભાદરિા રહિનારા સાગી જોિા જતો ન તયા કવિતો રાર કાન પડતા પણ ત ઉપર રારો લક નિી. દોસતદારની સાથ ફરિ એ જ કારણ તિા જિાન.

એ િખતરા દલપતરાર કવિ સરતરા િતા ન આઘથી િ એન ઓળખતો ક આ દલપતરાર કવિ છ – નિી જિા કઈક આશચયમથી તની તરફ િ જોતો ખરો પણ કોઈ દાિાડો તની પાસ ગયો નથી – તના ઓળખાણની કઈ રરજી થયલી જ નિી. તઓ હકલલા આગળ `પરજગાર રડળી’ (એ રડળીની તરફથી પરિજગાર પતર વનકળત ત ઘણખર ભાઈ રહિપતરાર રપરારના િાથથી લખાત.)રા કફ ન કરિા સબધી ગરબી લાિણીઓ િાચતા પણ િ કોઈ દાિાડો ત સાભળિા ગયો નથી. એણ જયાર 1907રા લાઈબરીરા િનનરખાન ભાષણ િાચય િત તયાર િ તયા ગયો િતો, એ ભાષણ ર દર ઉભા રિી કઈ કઈ સાભળલ ખર, પણ ત સાભળીન તરત ઘર આિલો – દલપતરારન જોિાન ?ભો રિલો નિી. િ રારી જિાનીની લિરરા જ રસત િતો તથી બીજીતીજી િાત ઉપર રારી નજર થોડી જ ઠરતી.

એ િખતરાના બ પસગ દલપતરાર સબધી રારા વરતરોએ રન પછિાડથી કિલા ત આ છ. દગામરાર રિતાજીય સરતની અદાલતના રઘનાથ શાસતી દાત આગળ દલપતરારની શીઘરશહકતની પશસા કરલી ત ઉપરથી એક હદિસ ત શાસતીય એક ચરણ કહ ક, `સરતરા સરત કર સરત કાવરની સાથ’ ન પછી ત દગામરાર કાગળ પર લખય પછી દલપતરાર તરત લખાવય ક `પદ પિામધમ લખય છ દગામરાર િાથ.’ શાસતી રનરા સરજયા ક જવકતિાળા છ પણ શીઘર કવિ નથી. બીજો પસગ-દગામરાર રિતાજીના ઘરની પાસ રિાદિન દિર છ તિા પજા થતી િતી-તાપીશકર ગધપ દલપતરારન નાવયકા ભદ સબધી પછ િત પણ તનો તન રનરાનતો જિાબ રળો નિોતો. રન સાભરછ ક એક િખત દગામરાર રિતાજીએ રન કહ છ ક દલપતરાર રાગન ઓળખી શકતા નથી. એક િખત ચૌદશની પજારા સિ તન િસતા િતા. દલપતરાર રાગન ઓળખી શકતા નથી ત િાત ખરી છ-જાર ર અરદાિાદ ભાષણ કયા િત તયાર જ રાગરા ર પદો ન ગાયલા ત રાગના તઓએ નાર દીધા િતા – જથી કટલાક સરજકો રનરા િસતા િતા. એ િાત ત િખત િાજર અન રાગરા સરજતાઓન જાણીતી િશ જ.

એ જ િરસરા રનરોિનદાસ રણછોડદાસ પણ કવિતારા એક ભાષણ કયા િત તયા િળી િ કઈ ફરતો ફરતો જઈ ચિડયો િતો. ભાષણન અત િાચનારન પરખ રાન આપિા જતો િતો એટલારા દલપતરાર કવિએ િચરા ભોજા ભગતના ચાબખા ગાઈન લોકન રન પોતાની તરફ ખચી લીધ િત. પછી રનરોિનદાસન કઈ વશરસતા પરાણન સભાની તરફથી રાન બાન રળ નિોત. એ િાત રન પિલથી સાભરછન રસપિશરા

એક દોિોરો પણ લખયોછ –

વશશ કવિ ઉગતો જોઈન, તરણ ટપલી દીધ;

રનરા બવળ બિ રિોધથી, કવિતા ખોટી કીધ.

6

વિરામ 6

કવિપદની તયારી – 1854-1856

1. િ જાનિારરા રબઈ ગયો ન તયા રારા બાપ ગોઠિણ કરી રલી િતી ત પરાણ 10 રી જાનિારીથી ત 10 રી જનસીધી 11 થી ત 4 િાગા લગી જીિરાજ બાલિાળાના દારકાદાસ નારના છોકરાન ર. 25 ન પગાર અગજી વશખિિા જતો. એ છોકરાની વસથવત ભણિા ઉપર નિોતી. પાચ કલલાકરા દસક િાર અભયાસરાથી ઉઠીન ફરી આિતો. એન સરરણશહકત સારી નિોતી તર એનો ઉદયોગ પણ સારો નિોતો. ભણનાર યોગય નિી તથી નકારો પગાર લયા કરિો એ ઠીક નિી તથી અન મિારો િખત નકારો જતો તથી ર તન છોડી દીધો.

2. સિિારથી ત 9 િાગયા સધી િ એક દકણી શાસતરી પાસ વસધિાત કૌરદી વશખતો જ ર કટલએક રહિન અપતયાવધકાર સધી ચલાિી બધ રાખી.

3. સરતથી રબઈ ગયા પછી એકાદ રહિનો સરતરા ખાધલા પાકની ગરરીથી (રબઈરા કફ કરિો તદન રકી દીધો િતો.) અન સતીિનાનો િતો તથી િ શરીર િરાન રહો િતો.

4. એ પાચ રહિનારા રારી િાલત આ પરાણ િતી – એક પાસ વિદયા, અવધકારથી પવસવધિ કયાર પારીશ એનો વિચાર જોશરા ચાલતો – કાયદા વશખી િકીલની પરીકા આપિી ધારતો; ભભકો કરિાન રારલતદાર થિ ધારતો (રનસફ નિી); સસકત, ફારસી, અગજી, ઉરદ, હિદિી, રરઠી િગર ઘણીએક ભાષાઓ શીખી સર વિલીયર જોનસની પઠ લવગવિસટ થિ ધારતો; કાલજરા જિ ધારતો, અન અગજોન વશખિી ગજારો કરી સિતતર રિી વિદયાનદરા રનિ રિિ ધારતો. ઉદમ ર વશખિા રાડય િત-તાલીરનારાની બ હકતાબો અન એક બીજી બતની ચોપડી િ વશખયો િતો અન રોડી અકરની અરજીઓ િાચતા પણ-પણ એ બધ િ િાલરા ભલી ગયો છઊ. અલબત ઘણા એક ઉરદ શબદો જ રારા જાણયારા છ ત એ વશખિા ઉપરથી અન પારસી ગજરાતી બોલીરા છપાયલા કટલાક ફારસી તરજરા િાચલા ત ઉપરથી. બીજી પાસથી સરતરા ર રાખલી કટલીક િતમણકો જન િ રબઈ ગયા પછી અનીવત સરજતો તનો પશચાતતાપ કરતો (વશખિિા જતો તિા અન રાત), િ રારા બાપન કોઈન નાર દઈ રારી િાત કિી તરા પાપ થય ક નિી, પાપથી કર રકત થિાય એિા એિા સિાલો કરતો. ત રન કિતા ક દવનયાની રીત જોતા પાપ ખર પણ પશચાતતાપ એ પાપથી રકત થિાન સાધન છ િગર િગર; રબઈ ગયાથી સરતરાના વિાલાનો વિયોગ થયથી એ દ:ખ પણ થત અન સસારરા રહાથી, પસા કરાિિાથી, નાર રળિિાથી પણ શ? એિા એિા િરાગના વિચારો પણ જોશરા થયા કરતા િતા. ર એ રારા ગભરાટરા ર તરણ ચાર િખથ રારા બાપન કિલ ક તરારી

સતી રરી ગઈછ, રારી સતી રરી ગઈછ રાટ િિ આપણ રાયારા શ કરિા રિિ જોઈએ. રાટ ચલો કોઈ ગારડારા જઈન કોઈ સરોિર અથિા નદીન કાઠ રિીએ ન થોડાક ઉદયોગથી આપણો વનિામિ કરી સતોષથી વિદયાભયાસ કયામ કરી આનદરા રિીય. એ રારી િાલત જોઈન રારા બાપન દીલરા કટલ દ:ખ થિ જોઈએ. િ એકનો એક લાડકો તથી ત રન કઈ જ ધરકાિીન કિ નિી. શ કિ બચારા? પોત રવસક છત વનધમન ન સતીવિયોગી તરા રારી પિવતત િરાગી. પણ ધનય છ તન ક પોત પોતાના દ:ખનો જોશ રનરા સરાિી રન શાસતના ન દવનયાદારીના દટિાતો આપી રાિારા રનન સરાધાન કયામ કરતા. ઓ બાપ તારી રન બિ ખટ છ! એ રારી િાલત વિષ પરી સાકી એક રારી નયાતના ઘરડા પદયરનજી હિરાચદજી આપી શકશ.

5. એ ઘરરાયલી િાલતરા જનરલ આસમબલી ઇનસટીટયશનના રકાનરા નટીિ બક ગલબ નારની લાઈબરીરા િ એક દાિાડો બઠો િતો, તિા એક ગજરાતી પાઘડીિાળા ગોરા છોકરાન ચોપડીઓ લરક કરતો દીઠો; થોડી િાર પછી કોણ જાણ શાથી (સાભરત નથી) િર એક એકથી અજાણયા છત િાતવચત કરિા રડી પડયા. એ શખસ કાલજરા જતા રારી નયાતના ઝિરીલાલ ઉરીયાશકર િતા, જણ રન કાલજરા દાખલ થિાની ભલારણ કરી ત વિષ ઘણ ઉતતજન આપય િત. રારા બાપ પણ રન એ જ સલાિ આપી ન પછી િ તા. 13 રી જન ર. 60) આપીન પઈગ સટડટરા નાર દાખલ કરાિી ગલર સકાલરના ગલાસરા બઠો. બ રહિના પછી રારી િિન િરસી સારિાન રાર સરત આિિ પડય. અિી િળી 1910 ના ભાદરિા િદ પાચર રારા કાકાન રરણ થય. એ રીત બ રહિના પાછા સરતરા કિાડિા પડયા. પછી પાછા રબઈ જઈ રાતર હદિસ અભયાસ કરી ર હડસમબરરા પરીકા આપી એ સોએ સાઠ આની રળિી િ ઉિસટસકાલર થયો – રન રહિન 15 રવપયા રળતા થયા.

6. એ િખત હિસાબ વશખિનાર દાદાભાઈ નિરોદજી પોફસર િતા. બીજા કોણ કોણ પોફસરો િતા અન બીજો શો શો અભયાસ ચાલતો ત રન સાભરત નથી. રારી સાથ પરીકા આપનારા છોકરાઓએ દાદાભાઈ કન તકરાર લીધી િતી ક નરમદાશકરની િાજરી િરારા જિી બરોબર નથી રાટ કટલીએક આની ઓછી કરિી જોઈએ – દાદાભાઈય જિાબ દીધો િતો ક તર તરારા લખિારા સપલીગરા ઘણી ચક રી છ ન એણ કીધી નથી. િ રગરબ થયો િતો ક સરતરા તરણ િરસ અગજી એક પણ ચોપડી ન િાચયા છતા સપલીગરા ર કઈ ચક ન કરી!

7. 1855રા પણ રનનો ગભરાટ ઓછો નિોતો-ધધિાતો ન ધધિાતો રિતો. િ ગપપા રાયાા કરતો. વિલાત જિાના તડાકા રારતો, બીજા લસન કરતા તયાર િ રારા પોતાના જ વિચાર કયામ કરતો, પોફસરોના લકચર પણ રન દઈ સાભળતો નિી. રારા સાથી રોરલીધર ગીરધર જ િાલ કચછના દરબારરા છ ત, ઝિરીલાલ ઉવરયાશકર જ િાલ િપારી છ ત અન વતરભોિનદાસ દિારકાદાસ જ િાલ કરરદીન તયબજી િકીલન

તયા છ ત રાર બોલિ ચાલિ જોઈન રન લાલાજી કિીન બોલાિતા. િ લસન બસન કઈ કરતો નિી પણ જયાર િાકમનસના ગલાસરા ફાલકનરના વશપરકની કવિતા અન િડમઝિથમની કવિતા ચાલતી તયાર િ એકવચતત સાભળતો ખરો – ખર એ કવિતારાના સવટિસૌદયમના િણમનની અસર રન બિ જ થતી; વશપરખરાના ખલાસીઓની આખર સધીની બિાદરી િજી રન સાભરછ. િળી રન સાભરછ ક ર આગસટરા સોએક લાઈન અગજીરા પરચરણ પરચરણ બાબતની જોડીન રી. રીડન બતાિી િતી પણ એણ ત જોઈન રન િસી કિાડયો િતો.

8. િ રારી ચવળત િવતતન ઠકાણ આણિાન બિ રથતો પણ કઈ રાર ફાિત નિી. સપટમબરની શરઆતરા ધીરા ભગતના બ તરણ પદ રારા િાચિારા આવયા ત ઉપરથી િ દિાડોરાત તની લિારી કરતો. એ પદોના વિચાર રારી િરાગ િવતતન રળતા િતા. ચોથ ક પાચર દિાડ રારા રનરા સિજ આવય ક િ પણ એ ઢાળન કઈ બનાિ – પછી ર `પરબહમ જગકતામર સરરોની ભાઈ િરઘડી’ એ પદ બનાવય ન બીજ દાિાડ `જીિ ત રરખ સરજર કિ છ ઘલા ફરી ફરી’ એ બનાવય – પછી વિચાર કયયો ક આિી રીત િ જાત બનાિિાની ટિ રાખ તો રારી િવતત ઠરી ઠાર થાય ખરી – કોઈ પણ રીત િવતત વસથર થાય છ એ રારો ઉદશ િતો – રાટ પદો બનાિિાની ખરટપટરા રિિ અન ઉભરો બિાર નીકળ તથી ખશ રિિ એ િાત ર નકી કરી. િળી વિચાયા ક ભણિ, કરાિિ, રાન રળિિ, બરી કરિી એ સિ આનદન રાટ છ ન રન જાર પદો બનાિિાથી આનદ થાય છ તાર િ તો એ જ કાર કરીશ ન શર જિાર તો રળી રિશ– એ રીત િ રાર બસત 23ર િરસ પદો બનાિિા લાગયો. પિલપદ કી દાિાડ કીધ ત રન યાદ નથી, પણ ત દાિાડારા રારી િરસગાઠ આિી િતી ત ઉપરથી ર ત િરસગાઠના દાિાડાન જ કવિતારા પારભન રાન આપી ત દાિાડાથી જ ર રારા કવિતાના િરસોની તરણતરી રાખી છ – સિત 1911 ના ભાદરિા સદ 10-સન 1855 ના સપટમબરની 21રી.

9. પછી વનત સિાર િ પાથમનાન અથિા વશકાન અકક પદ કરતો ન 11 િાગ કાલજરા જતો.

10. હડસમબરરા પરીકા થઈ તરા સોએ આઠ આની આિિી જોઈએ ત ઉપલી િવતતન લીધ અભયાસ બરોબર ન થયાથી ન આિી – 50 આની આિી તથી િ સકડ નારમલ સકાલર ન થયો.-ફી સકડ નારમલ સકાલર થયો.

11. સન 1854ના ચોરાસારા ર રાર નાર બવધિિધમક સભારા દાખલ કરાવય િત, અન સન 1855રા રડળી રળિાથી થતા લાભ વિષ ભાષણ કયા િત ન વયવભચાર તથા રડીબાજી ન કરિા વિષ વનબધ િાચયો િતો; તર, ઇવતિાસ િાચિાના ફાયદા અન કફ કરિાના ગરફાયદા વિષ કવિતા િાચી િતી – એ બ કવિતારાની પિલી ખોિાઈ ગઈ છ. એ કવિતા ર વપગળના કાયદા પરાણ કરી નિોતી પણ સારળદાસના દોિરા ચોપાઈ છપપા િાચલા ત ઢાળ પરાણ અન કવિ દલપતરા તથા રનરોિનદાસની છપાયલી

ચોપડીઓરાની કવિતા જોઈ જોઈન કરી િતી. એ િખત રબઈરા કવિતા શબદ નિોતો ન દલપતરાર કવિન નાર પણ થોડાક જણ જાણતા િશ. બવધિિધમક સભાિાળાઓન રારા રાગડા પસદ પડિા લાગય ન રન ઉતતજન રળિા લાગય – ઉજડ ગારરા એરડો પધાન તિી રીત.

12. રન વિચાર થયો ક બવધિિધમકિાળા કવિતાની ખરી ખોટી બનાિટ સરજતા નથી ન િ તો ઝોકાયિો જ જાઉછ; પણ એ સાર નિી – કવિતા બનાિિાની રીત તાકીદથી વશખિી જ જોઈએ – ર દોિોરા ચોપાઈના પણ વનયર જાણતો નથી. એ ગભરાટરા 1855ના અકટોબરના બવધિપકાશથી રાલર પડય ક કવિતા બનાિિાના શાસતન વપગળ શાસત કિ છ; પછી ર એ સબધી સસકત-પાકત પસતકોની શોધ કરિા રાડયો, પણ રબઈરા રન કોઈ પસતક રળ નિી.

13. ર કવિ દલપતરારન કાગળ લખિાન ધાયા, પણ પાછ વિચાયા ક રખન એ રન િસી કિાડ અથિા રખન એ રન હદલના ખલાસાથી જિાબ લખ નિી. સન 1851રા દલપતરાર રનરોિનદાસના ભાષણ િખત જ ચાલ ચલાિી િતી ત િળી રન યાદ આિી, ર દલતપરારન કાગળ લખિો રોકફ રાખયો.

14. સન 1856ના જાનોિરીરા તળજારાર નારના ભારગિ જ રબઈરા રિતા િતા ન જની સાથ રાર ઓળખાણ િત તન ર વપગળના પસતક વિષ કહ. એણ રન કાળીદાસનો `શતબોધ’ આપયો. પણ પછી વશખિનાર ન રળ. ખોળ કિાડતા કિાડતા એક દાદાદિ નારનો નાશકકર શાસતી રળો. ત ઘણો બતરાિાળો િતો, તન તયા િ કાલજરાથી િખત કાિાડીન જતો. પછી 18 દાિાડારા િ ત `શતબોધ’ વશખી રહો-વશખતો જતો ન ગજરાતીરા બનાિતો જતો. એ પસતકથી િ કટલાએક અકરિતતો કરતા વશખયો પણ દોિોરા ચોપાઈના વનયર કઈ જાણ નિી, કરક એ િતતો સસકતરા નિી.

15. રનરોિનદાસ બોધિચનના િાકયોન કવિતારા રકી છોકરીઓન રાટ ચોપડીઓ કિાડી િતી. ત ઉપરથી િ જાણતો ક એ ભાઈની પાસ કઈ હિદસતાની વપગળ િશ ખર. પછી ર એન એક કાગળ લખયો ત આ િતો: -

`વરતરવશરોરવણ કવયોપનારક ભાઈ રનરોિનદાસ વિ. રણછોડદાસજી પવત રબઈથી લા. સનિાવભલાષી નરમદાશકર વિ. લાલશકરના આશીરિાદ. વિશષ આની સાથ રોકલલ પતરક (વયવભચાર વનષધક વનબધરાની કવિતા) અિલોકન કરી લખાણરા રાતરા તથા અકર સબધી ભલો સધી છદ છદના નાર પણ રથાળ લખી ત પતરક નાટપડ એવલફનસટન ઇનસટીટયશન એ ઠકાણ પાછ રિાન કરિ – એર થયથી રોટો ઉપકાર થશ.’

`િ કવિતા પકરણરા છક અજાણયો છઊ. પરત એ વિષય જાણિાની રારી ઉતકહઠત

ઇચછા છ ન ગર પણ પડશ એર ધાર છઊ, િાસત તર રારો કર ગિી વપગળ કતરની જાતરા કરાિશો એર આશા રાખ છઉ.’

`તરારી પાસ જ રોકલય છ ત તથા બીજ કટલએક ર કીધલ છ ત, ઉટાગ બાધી કઈ તરાર ન કઈ દલપતરારન જોઈ જોઈન ગોઠિલ છ.’

`અગજીરા કિ છ poets are born ત પરાણ કવિતા કરિારા વિચારશહકતન સારથયમ જોઈએ; ફકત વપગળની રીત જાણિી રારા ધાયામરા બસ નથી – તર વિચાર ન તકમ િોય એટલ બસ એર પણ નથી; તન પબધરપી ભાષાના િસતો પિરાિિા અિશય છ – િસત િગર અલકાર શોભ નિી.’

`િણ લણ રસોઈ જર, લાગ ન કઈ સિાદ,’

`કીરતન રાગરા સણતા, છાડ નાવસતક નાદ.’

`(એ પણ સધારજો)’

`િિ રારી વિચારશહકત અન તકમશહકત િધાર કળિાઈ શક તિી છ પણ રીવત િના અઘર લાગ છ. શકાન લીધ ઘણો કાળ જાય છ અન તન સાર વપગળ સબધી પાકત ગથો ભણી લિાની જરર છ.’

`તર, ગર િના જાન પાતિ થત નથી; ન એ છદરા અસલથી સરતના કટલાએક કણબીઓની પઠ કવિતા િગરનો ર અભયાસ કયયો નથી, તર આિડશ ક નિી એની ગભરારણ થાય છ. િળી એ વિષય વશખિિાન રારા પહરચયરા કોઈ જ નથી, િાસત કપા કરીન વશકકપણ સિીકારી િ વશષયની િોસ પરી પાડનાર આપ સરથમ છો. સજજન કાળકપ સાર કરા કરિી.’

`ભાઈ રોિનલાલન તથા િહડલ રણછોડદાસજીન રારા યથાયોગય કિિા.’

`રાર રાસ એવપલરા લગન સાર સરત આિિ છ ત સરય તરારા દશમન કરિાની તથા કટલીએક વશકા લિાની આશા રાખ છ. પરત િાલ વપગળશાસત પિશક હરિયા ગથો િાચિા જરરના છ ત લખિ. સજન બિ શ લવખય? રજપાસથી કાર લિાન આચકો ન ખાિો – એ જ તા. 16 ફબઆરી 1856.’ (એ કાગળનો જિાબ આવયો નિોતો... જાર રન ગએ િરસ રારી િકીકત લખિાનો વિચાર થયો તાર ર રનરોિનદાસન ભરરરા કહ ક તરારી પાસ રારો કાગળ િોય તો ત આપો – પછી કટલક રહિન તઓએ રન કાગળ આપયો ત ઉપર દાખલ કયયો છ.)

16. રનરોિનદાસનો જિાબ ન આિથી ર રાતરાકવિતા લખિી બધ રાખી િતી. અકરકવિતા અન પદો થોડા થોડા બનાિતો.

17. સન 1856ના અપલરા િ સરત આવયો ન રરા સિત 1912ના િશાખ સદ 12 એ પડયા વતરપરાનદની છોકરી ડાિીગિરી સાથ પરણયો ન પછી રબઈ ગયો.

રારી સતી રઆ પછી રાર ફરી લગન કરિાનો વિચાર નિોતો. પણ રારા બાપ એક સાથ રારો વિિાિ કયયો િતો - પણ એ વિિાિ કટલાએક રારા સગાન ગરતો નિી ન જિા તિા ન જિાર તયાર નયાતરા પણ એ િાત ચરચાતી-રન ત ગરત નિી. પછી એક દિાડો જોસસારા ર રાર સાસર કિિડાવય ક જનરાકર પાછા આપો. તઓએ જિાબ આપયો ક ત તો બાળી નાખયાછ – એ રીત ર વિિાિ ફોક કયયો. નાગરી નયાતરા એિ કાર થોડા જ જણ કર છ, કરક કનયાના તોટા. િિ બાપન કટલ દ:ખ? તન કરલ તન પછા િના ર રદ કીધ! ખરખર રારી તવબયત તો રારાજ બાપ સાખ! પછી િ ગભરાયો ક રારા બાપ બિ દ:ખી થશ – તની ઉરદ સિ રારા સસાર ઉપર િતી ત ર તોડી નાખી – પછી રાર રાટ બીજ ઠકાણ તજિીજ થિા લાગી ન સિત 1911 ના કારતગ સદ 3 જીએ રારો ફરીથી વિિાિ થયો – ન ઉપર કહા પરાણ 1912 ના િશાખરા રારા લગન થયા. લગનરા ર ઘોડ બસિાની ઘણી ના કિી િતી પણ રારા બાપના આગિથી રાર બસિ પડય િત; પણ સાજિનાના કાળા ઘોડા પર બઠો િતો. તર, કર દાખલ તડન નોતર જરાડિાન બદલ આખી નયાતન પરચરણ નોતરાથી જરાડિાની ર ઘણી િઠ કરી િતી, પણ તરા પણ રાર ફાવય નિોત.

18. લગન કરી રબઈ ગયા પછી કાલજરા રાર દીલ લાગય નિી : – કવિતા કરિાનો િધી ગયલો જોસસો, ગજરાતી સસકત ન અગજીરા ગથકાર થઈ રાન પારિાનો મિોટો લાભ, રોટા થયા એટલ બાપન ભાર ન પડિ એ વિચાર તથા ઘરરા પણ નાણાની ભીડ.

તથી થતો ગભરાટ, ફસટમ નારમલ સકાલરવશપ તરણ જ જણન રળ એિ િત તથી ન રારી આ િવતતથી રન તની આશા નિી ન આગળ પણ કાલજ તો છોડિી પડિાની જ એ વિચાર, રારી િાલત પસાની િાત સિતતર કર થાય અન રઆ પછી રવકત કર થાય એ વિચાર – એ સઘળાથી ર કરૉલજ છોડિી ધારી – િળી રારી ચવલત િવતતથી કાળ નકારો જાય છ, બાપ રોજરોજ રોજગાર િળગિાન કિ છ ન કિ છ ક એક ઉદયોગ પકડી બાકીના િખતરા કવિતા સસકત ગર ત ભણજ, વપગળ તો રબઈરા રળત નથી રાટ ગજરાત જઈ લઈ આિિ – એ સિ િાતન લીધ ર કાલજ છોડિાન નકી કીધ – સન 1856ની 28રી જન ર રાજીનાર આપય – એર લખીન ક રાર કઈ ખાનગી નોકરીએ િળગિ પડ છ. રાટ (એ બિાન િત) ત પછી તા. 19રી આગસટ ર િારકનસન સરટીફીકટ લઈન કાલજ છોડી.

કThis is to certify that Narmadashankar Lalashankar was admitted into the English School of the Elphinstone Institution in January 1845; that he continued to attend regularly till April 1850, when he obtained a Clare Scholarship; that he left the college shortly afterwards and returned as a Paying student in June 1854; that in December following he obtained a

West Scholarship and regularly attended the second year class in which he made a creditable appearance, having obtained 50 percent marks at the Scholarship Examination; that he possesses fair abilitiess and would in my opinion have taken a pretty high place if he had continued to prosecute his studies. His conduct so far as it has come under my observation has been uniformly good.

Bombay, Elp’n Ins’n

19th Aug. 1856

(Signed) JOHN HARKNESS, LL.D.

Principal

19. કાલજરા િતો તયાર કચછના રિાનો િારકનસ પર કાગળ આવયો િતો ક, `તરાર તાથી કોઈન િરાર તાિા અગજી સકલરા સો રપીઆના પગારનો રાસતર રોકલિો.’ એ પરથી િારકનસ રાર ન રરલીધરન નાર તથા િરારી નયાત તથા િરારા ગણ લખી રોકલયા િતા. – તરા વનશાળ વશખિિાના અનભિની િાતરા રરલીધર કરતા રારી િધાર સીફારસ કરી િતી પણ રાિ રરલીધર જ નયાત કણબી તન પસદ કયયો િતો – એ િખત કચછના દરબારરા રાિન નાગરો ન રાખિા એિ િત. (ર કચછ જિાની ઈચછા દખાડી િતી ત એટલા સાર ક તાિા કવિતા સબધી હિદસતાની ગથો છ ત જાણિારા આિ ન કોઈ દાિાડો રાિન કવિતાનો શોખ લાગથી રાર કાર િધી જાય ન પછી સિતતર રીત કવિતા થયા કર.)

20. સન 1856 ના રાચમથી િચલા બ તરણ રહિના વસિાય ત હડસબર આખર સધી િ બવધિિધમકગથના અવધપવતન કાર કરતો –ન એ િખતના પાછલા ભાગરા કાલજ છોડયા પછી ર ગજરાતી હડપટી વશરસતદારની જગાન સાર સદર અદાલતના રવજસટર વર. કોકસનન અરજી કરી િતી પણ કઈ િળ નિોત.

21. કાલજ છોડયા પછી ઘર બઠા – એક પાસથી કવિતા કરિાન રાખય ન બીજી પાસથી િતતરતનાકર અન રઘિશ વશખિાન દિશકર શગલ પાસ રાખય તરા િતતરતનાકર પસતક પર વશખયો ન રઘિશનો બીજો ન તરીજો એર બ સગમ વશખયો.

22. તા. 15રી આગસટ રાસતગોફતારરા ગોસાઈજી રિારાજોની ઉતપવતત, તઓનો ઇવતિાસ આહદ લઈ બાબતો ઉપર 100) રવપયાના ઇનારના વનબધની જાિર ખબર છપાઈ િતી ત ઉપરથી ર ત લખિા ધાયયો ન એન રાટ િજનાથ શાસતી જ રબઈરા રોટા રહદરના જીિણલાલજી રિારાજના આવશત છ ન જ રારા સનિી છ તન ર કહ ક રિારાજો સબધી કટલાએક રન પસતકો આપો – તણ જિાબ દીધો ક રારાથી તો રહદરરાથી અપાય નિી પણ તર સરત જશો તો તયાથી રળશ. એ ઉપરથી ર રારા

બાપન કહ ક રાર સાહિતય રળિિાન સરત જિ પડશ – રનરા એિ ક કદાવપ એ ગથો ન રળા તો ચતા નિી પણ હિદસતાની વપગળના પસતકોની શોધ તો થશ. પછી િ નિબરરા સરત આવયો. અિી કઈ િલલભ રાગમના ઘણા પસતકો રન રળા નિી, રાટ ત ઉદયોગ ર નરર પાડયો.

23. પછી અિી (સરતરા) ર રારા દોસતદાર 1851ની િખતના `જાનસાગર’ના છાપનારા જદરારન પકડયો ન કહ ક કોઈ પણ ઠકાણથી વપગળન પસતક અપાિ – પછી િર ઘણ ઠકાણ ફયામ તરા એક િખત િર એક ગોરધન નારના કહડયાન તિા ગયા. એ કહડયો છોના કાર ઉપર વચતરિારા અન પથથર કોતરિારા ઘણો િોવશયાર છ. અકર ઘણા સરસ લખ છ. તર એણ હિદસતાની ભાષાના િદાતના ગથો બિ િાચયા છ. એિાલરા રાર નિ ઘર બધાય છ તિા વરસતરીપણ કર છ – આજકાલ એના જિો હકસબી કહડયો સરતરા નથી. તિા ર કટલાએક રારા બનાિલા પદો ગાયા ન ત કહડયો ખશ થયો ન બોલયો ક રારા ગર લાલદાસ રોટા કિસર િતા, તના પસતકો સઘળા રારી પાસ છ તરા જોઈશ – તર કાલ આિજો. પછી િ બીજ દિાડ તની પાસ ગયો ન તિા પટારો ઉઘડયો. તરાથી છદ રતનાિળી નારન પસતક વનકળ. તણ રન કહ ક િ ઘર તો નિી આપ પણ અિી આિી લખી લો. પછી િ રોજ સિાર કલર ખહડયો કાગળ લઈન તન ઘર જતો ન વપગળ લખતો. ત કહડયા પાસ લાલદાસના કરલા ચાળીસક રગલા ન સારા અકરથી લખલા વચતરકાવય િતા ત રન તણ દખાડયા ન િાચી બતાવયા – રાર રન ત ઉતારી લિાન થય.

ર ગોરધનદાસ જન સિ ભગતજી કિતા તન કહ ક, અિી તરાર ઘર તો જાનની િાતો ચાલ છ એટલ રારાથી લખાત નથી. તર રન થોડા પાના રતનાિળીના ન ચારપાચ વચતરકાવય ઘર લઈ જિા દો તો બીજ દિાડ પાછા આપીન બીજા લઈ જઈશ. ત િાત તના રનરા ઉતરી ન પછી િ રોજ ચારપાચ વચતરકાવય લઊ ન રસતારા વચતારાની દકાન નકલ વચતરિાન આપ. ઘર જઈ જર ન પાછલ પોિોર વચતારા પાસથી લઈ આિ. રાત તરા અકર લખ ન િળી રતનાિળી લખ. એ રીત ર સઘળા વચતરકાવય વચતરાિી લખી રાખયા ન રતનાિળી પણ લખી લીધી. એ વપગળના પસતકની રતલબ ર રારી રળ સસકતન જોર સરજી લીધી. એ પસતકથી રન દોિરા ચોપાઈ િગર રાતરા િતતોના વનયર જણાયા.

24. ડીસમબરની 15 રી પછી િ રબઈ ગયો તો તિા રીજરીટના એક સાિબન વશખિિાન િત, પણ તણ કહ ક વિનાયક િાસદિન સરટીફીકટ િોય તો િ તારી પાસ વશખ. િ વિનાયકરાિ પાસ ગયો ન ર કહ ક, રારી પરીકા લઈ રન સરટીફીકટ આપો. વિનાયકરાિ બોલયા ક `નરમદાશકર રારી રશકરી શ કરોછ’! પછી તણ ઓફીવશયત રીતરજબ સરટીફીકટ આપય.

Bombay 22nd December 1856

Certified that Narmadashankar Lalashankar is qualified to teach Gu-zerathee.

(Signed) VENAYEK WASUDEV

Oriental Trans. to Government.

ર પલા અગજન થોડા દાિાડા વશખવય ન પછી તન કઈ કાર આવય તથી કાર બધ રહ.

6

વિરામ 7

કલમન ખોળ – 1857-1859

1. જાનિારીરા, ભણલા સતી પરષ અન ન ભણલા સતી પરષ એ બ વિષ એક િાત કવિતારા જોડતો િતો, એિારા સન 1855-56ના `બવધિપકાશ’રા કવિ દલપતરાર વપગળ સબધી જ કઈ કઈ લખલ ત રારા બાપના જોિારા આવય. એ જોતા તઓ બોલયા ક, કવિતાની રીવતઓ પણ કવિતારા લખિી એ રોટી િાત છ. િ બોલયો ક, તરા કઈ દર નથી. તઓ બોલયા ક, િ તો તારી િોવશયારી કયાર જાણ ક વપગળ બનાિ તાર. પછી ર પલી િાત લખિી છોડી દઈ વપગળ બનાિિા રાડય. ન પારભરા જ `લલગ સરજી સગણ ન જગણ જાણ લગલ’ એ કડળીયો કીધો તથી ત ખશ થયા ન બોલયા ક, િિ રારી ખાતરી થઈ. રતલબ ક બ લઘ અન એક ગર અકર િોય તો તન સગણ કિિો અન સાર ર લલગ એિી સજા આપી તથી.

2. ફબરિારીરા, િ ગોકળદાસ તજપાળ વિદયાલયરા ર.28)ન પગાર રાસતર રહો. એ િખત રારી સાથ વતરભોિનદાસ દારકાદાસ પણ એટલ જ પગાર રહા િતા, પણ થોડા રહિના પછી તઓએ રાજીનાર આપય િત. િ વનશાળન પાચ િાગત છોડયા પછી વનશાળરા રિી, દરીયો, આકાશ, િોડી િગર જોિાતા જાય તિા એકાતરા રારા વપગળપિશરાની કવિતા બનાિતો.

3. રારચરા, ગર અન સતીનો વનબધ પરો કયયો અન વપગળપિશ રારા બાપના િાથથી લખાિી શીલા છાપા પર છપાિી તા. 6ઠઠી અપરલ લોકરા પગટ કયયો.

4. એ વપગળ પિશ વિષ પિલિલ તા. 12 રી અપરલના `સતય પકાશ’રા ભાઈ રિીપતરાર આ લખય િત : –

`જ વપગળ વિષ િર આશા રાખતા િતા ત છપાઈ ચકો છ. એની નકલ એના બનાિનાર કવિ નરમદાશકર લાલશકરની કીરપાથી અરન પોિોચી છ. એ િાચિાથી રાલર પડ છ ક એ ગનથ ઘણો જ ઉપયોગી ન પૌઢ છ, અન એના કાબલ બનાિનારન આપણા નારાહકત કવિયોની પદિીરા દાખલ કર છ.

કવિતાના વનયરો વિષ ગજરાતી ભાષારા આજ સધી એકો પસતક નહિ િત એ

ખોડ ભાઈ નરમદાશકર પરી પાડી છ.***’

19રી અપરલના `રાસતગોફતારરા’ છલલી િાર છ ક : – `એિી ચોપડીની એક ખટ િતી અન ત પરી પાડિારા આિીછ, એ ધણીએ જર કવિતાની રીતીઓ જણાિીચ તર કવિતા જોડી દખાડીયછ ત પણ કઈ િલકો કવિ નથી.’

સન 1857ના જનના `બવધિપકાશ’રા કવિ દલતપરાર લખય િત ક : – `ગજરાતી ભાષારા કવિતાની સારી જાણિાનો ગનથ આજસદી કોઈએ બનાિલો નિોતો ત િાલ રબઈરા ભાઈ નરમદાશકર બનાિીન છપાવયો છ.’

`એ પસતક બનાિતા તન ઘણી રિનત પડી િશ અન એ વિષન પસતક ગજરાતી ભાષારા પિલિલ થય છ.’***

5. એ રાર વપગળ બિાર પડય તની આગરચ કવિ દલપતરાર 1855ના અકટોબરથી ત 1856 ના અકટોબર સધીના `બવધિપકાશ’ના કટલાક અકોરા વપગળ સબધી લખય િત, પણ તરા 16 રાતરારા િતત લગીન િત. અકરિતત તો રળરા જ નિોતા ન દોિોરાની રીત પણ નિોતી આિી.

6. વપગળપિશ કિાડયા પછી ર ચદરાલોક નારનો અલકારનો રળ ગથ અન નવસિચપ દિશકર શકળ પાસ વશખિા રાડયા ત હડસમબર આખર સધીરા પરા કયાા.

7. રન ગોકળદાસ તજપાળ વિદયાલયરા ર. 35નો પગાર થયો િતો, પણ એ ખાનગી ખાતા કરતા સરકારી સકલરા રિિ િધાર રાન ભરલ અન તરા આગળ િધાય એિ છ, એર સરજી ર સન 1858 ની 26 જાનિારીએ એલહફનસટન ઇનસટીટયશનની સટરલ સકલરા આવસસટટ રાસતરની જગાન સાર વર. વસરથન અરજી કરી.

8. તા. 3 જી ફબરિારીએ રન જિાબ આવયો. તા. 7રી ફબરિારીએ ર ગોકળદાસ તજપાળ વિદયાલય છોડી અન તા. 8 રીથી િ ર. 40)ન પગાર સનટરલ સકલરા આવસસટટ રાસતર થયો.

9. જાનિારીથી ર અલકારપિશ લખિા રાડયો અન પતાપરદર નારના ગથરાથી રસપકરણ ર એક ફરસરાર નારના દકણી પાસ વશખિા રાડય.

10. પછી સન 1855ના સપટમબરથી ત સન 1858ના રાચમ સધી જ ર પરચરણ કવિતા કરી િતી તના બ અકો છપાવયા. નરમકવિતા અક 1 લો તા. 18રી અપરલ 1858 ન અન નરમકવિતા અક 2 જો તા. 14રી રએ પગટ કયાા. તર 25રી અપલ અલકારપિશ ન જન ક જલાઈરા રસપિશ કિાડયા.

અલકારપિશ વપગળપિશની પઠ શીલા છાપ પર છપાિિાનો રારો વિચાર િતો ન ડા. ભાઉ રસાલકારની ખબી સરજનાર ન રારા વરતર તથી તન કિિા ગયો ક, એ પસતક િ તરન અપમણ કરિાનો છઉ. – અપમણ કરી નાણ કિડાિિાનો રારો વિચાર જ નિી.

તઓએ રન ટાઈપરા છપાિિાન અન બીલ પોત ચકિિાન કહ. ર ટાઈપરા છપાવયો ન ડાકતર બીલ પગાર કરતા ઘણીિાર લગાડી રાટ ર રારી ગાઠથી બીલ ચકાવય. રારો વિચાર ક ભાઉન કિિ જ નિી, પણ રારા બાપનો આગિ એિો ક, તણ કહછ તાર શા રાટ ઉઘરાણી ન કરિી – રારા રનરા િ એટલો વચિડાઊ ક જન આપિછ ત તરત આપછ ન શા રાટ તન ઘર રોજ રાર ધકા ખાિા ન પરાધીન થઈ બસી રિિ ન િખત ખોિો? તો પણ િ બાપની આજા ન તોડિા સાર જતો-ભાઉ રળ નિી ન રળ તો િાયદો કર, ઘણ રહિન ભાઉએ ર. 125) આપયા-(બીલ કરતા) પચચીસક િધાર આપયા િતા એર રન સાભર છ.

23રી જલાઈય ર રસપિશના કાપીરાઈટની અરજી કીધી િતી ત ઉપરથી અટકળ.

11. સન 1858રા િ બવધિિધમક સભાનો સરિટરી અન બવધિિધમકગથનો અવધપવત િતો – બવધિિધમકગથરા િર એિી જાિરખબર આપી િતી ક જઓ વિષય લખીન રોકલશ તઓન પષઠ પા(0) રવપયો રળશ – એ ઉપરથી બવધિિધમક ગથના અરદાિાદ ખાતના આડવતયાએ તા. 15રી ર અન 10રી જલાઈએ નીચ પરાણ લખી રોકલય િત – `જર સતીબોધ ચોપાવનયારા કવિ દલપતરાર ગરબીઓ બનાિીન રોકલ છ ન દર ચરણ ર. 0-4-0 તરન ત સભાની તરફથી આપ છ તર તરારી જો તરારા ચોપાવનયારા એિી ગરબીઓ િગર દાખલ કરિાની રરજી િોય તો કવિ દલપતરારન િ કિ રાટ ત વિશ તરારો જિાબ લખિો, ભલિ નિી.’ `તરારા બવધિિધમક ચોપાવનયાન સાર કોઈએક આદરી ઘણી સારી ગજરાતી ભાષારા કવિતા બનાિીન રોકલ તો દોિોરા એક જટલા ગરબીના ચરણો આસર થાય છ અન તની કવરત સતીબોધ ચોપાવનયાિાળા દરએક ચરણના ચાર આના રજબ આપ છ, રાટ ત રીત તરારી સભા આપશ તો િ રોકલાિીશ ન જો કદાપી ત કવિતા તરન પસદ પડ નિી ન પાછી રોકલો તો તન તરાર કાઈ લિ દિ નિી ન ગજરાતના કવિ જ િલલભભટ તથા પરાનદ તથા સારળના જિી અથિા તથી પણ સરસ અન સધરલી રડળીન કાર લાગ એિી િોય તો તરાર રાખિી, નિી તો રાખિી નિી, રાટ આ પતરનો જિાબ તરારી સભાનો અવભપાય લઈન જલદીથી લખશો તો ઘણી મિરબાની.’ એના જિાબરા ર 20 જલાઈએ લખય ક `જિાન પરષોન ઉતતજન રળ એ કવિતાના 100 ચરણન રલ પા રપીયો પણ ન થાય ન એક ચરણન રલ એિ િોય ક આપનાર િોય તો 25)રપીયા પણ આપ. િાલ સતીબોધરા ગરબી આિ છ તિી ગરબી છાપિાન અવધપવતયોની રરજી નથી, તોપણ જર સાદી ભાષાના પષઠ 1 નો ર. 0 તર કવિતાના પષઠનો પણ પા રપીયો આપશ ન કવિ દલપતરાર સરખા પરોપકારથી પસગ કવિતા લખી રોકલશ તો ત અવધપવતયો બલક સભા રોટા રાન ન ઉપકાર સાથ સિીકારશ.’ પછી તા. 28રી જલાઈના કાગળરા લલલભાઈએ લખય ક, `બોતતર ચરણનો ગરબો કવિ દલપતરાર તરારી સભાન સાર ચોપાવનયારા છાપિા સાર રોકલયો છ ત તરારી સભાન તથા અવધપવતઓન પસદ પડ તો છાપિો ન તની કવરત વિશ તઉ

કાઈ રલ કરતા નથી.જો ખસીરા આિ તો છાપિો, નહિ તો તની કવરત નિી રોકલો તો ફીકર નિી – તરારી સભાન પસદ પડ તો છપાિો, નહિતો પાછો િરન બીડિો, ન ચરણન િાસત તર જિાબ લખયો ત ર રન એ પરાણ લખાિનારન જિાપ િચાવયો છ.’ એ ભણલી પતરીના િષમ વિષનો ગરબો એ જ િરસના બવધિિધમક ગથરા છપાયો છ તના પાચ પાનાનો ર. 1 દલપતરારન આપયો છ ન ત તઓએ લીધો છ.

12. રાર રન કવિતા તરફ લાગલ તથી તરન સકલરા છોકરાઓ સાથ રાથ ફોડિ દરસત ન લાગય. `સાડા દસથી ત પાચ લગી કાિ કાિ થાય.’ એ કવિત જ રસપિશરા છ ત ર રારા સનિી સકલના આવસસટટ રાસતરોન દખાડય. તઓએ કહ ક િાત તો ખરી જ છ. વનશાળના કારરા દીલ ન લાગયાથી ર રારા બાપન પછા િના જ નિમબરની 23 રીએ સકલની નોકરી છોડી દીધી.

13. વર.વસરથ રન સરટીફીકટ આપય ત આ િત : –

Elphinstone Instin. Central School.

Bombay Novr. 23rd 1858

I have much pleasure in testifying to the satisfactory manner in which Narmadda (shanker) Lalshunker discharged his duties as assistant master in the Cetral School.

His knowledge of Gujarati rendered his services particularly valuable and it is with regret that I part with him - of late he had undertaken the instruction of the Candidate Class in that Branch and displayed great zeal and abillity.

(Signed) W’m, HENRY SMITH

Head Master.

E. I. Central School.

14. ર ઘર આિી કલરની સાર જોઈ આખરા તન ઝળઝળીયા સાથ અરજ કરી ક `િિ િ તાર ખોળ છઊ’ કોઈ પણ રીતની પદાશની ગોઠિણ ન કરલી તથી રારા બાપ રનરા તો બિ દાઝયા પણ પછી રન એટલ કહ ક `ભાઈ, ઉતાિળ કરિાની શી જરર િતી?’ ર વિચાર કીધો ક કવિતા તરફ રાર રન છ – નીવત ભવકત તરફ રાર રન છ ન બીજા કોઈ ઉદયોગથી રાર રન રાનત નથી, રાટ િરદાસન કાર કર ક જથી પટન પણ રળ ન રારો લખિા ભણિાનો ઉદયોગ કાયર રિ – ગજરાતીરા કથા કરનાર કોઈ િરદાસ છ નિી ન રારી િાણી સારી છ. રાટ સસકત અભયાસ િધારી ગજરાતીરા આખયાનો બનાિી એ ઉદયોગ રિ. એર નકી કયામ પછી ર બ તરણ હિદ શહઠયાઓ પાસ

દરવયની રદદ રાગી ક વનરાત થોડોક સસકત અભયાસ કરી િહરકથાન કાર ચલાિ. તરા એ જણ ર.250)ન બીજાએ ર.50) એટલા આપયા ન એક જણ ન આપતા ઉલટી રારી રજાક કરી. જોઈએ તટલી રકર ન રળિાથી િ ઘણો જ નારાજ થયો તો પણ ર ધાયયો ઉદયોગ પાર પાડિાન નકી રાખય.

15. એ અરસારા એક વરતરની ભલારણ ઉપરથી ર લઘહિતોપદશન કવિતારા ભાષાતર કરીન છાપિા આપય; એ રારી ગરિાજરીરા (િ પન િતો)બિાર પડય.

16. િ ડીસમબરની શરઆતરા પન ગયો. તયાિા ર નીલકઠશાસતી પાસ લઘકૌરદી અન વિષણશાસતી પાસ વિરિરોિમશીય નાટક વશખિા રાડય. લઘકૌરદીની બીજી િવતત અન નાટક પરા કીધા. બાળશાસતીદિ જ વયાકરણરા ન કાવયશાસતરા વનપણ છ અન પોતાન ઘર પદરક વિદયાથતીઓન ભણાિ છ તની પાસ િ કાવયચપ નાટકરાના પાસતાવિક શોકો (સાહિતય) લખી લતો ન કાવયશાસતના રગો જોતો. કવિતા ત શ? ઉતતર કવિતા ત શ? અલકાર ન રસરા અતર શ? આહદ લઈ પશો િ તન કરતો તના ઉતતરરા ત ગથોના પરાણ સાથ રારી પતીજ કરતા. રારી ખાતરી નિોતી ક િ જ જોડછ ત ખરી કવિતા છ પણ બાળશાસતીના સિિાસથી રારી ખાતરી થઈ ક િ ખરી કવિતા કરછ. એની પાસ ર રારા વપગળ, અલકાર અન રસ શધિ કરાવયા; તર િતતરતનાકર ઉપર એક જન રોટી ટીકા કરી છ ત ગનથ િ તની પાસ શીખયો. એ ગનથ જનો લખ પવશચર રાતકાનો ઘણો જનો છ ત ર ભાઉ દાજીની ઇચછા ઉપરથી તરન આપયો છ. એરા આયામ ગીવતના પસતારાહદક વિષય સવિસતર છ ત પણ ર જોઈ લીધો. ર 1859 રા એક િખત જાણયારા રગળદાસ નથભાઈન ઘર કવિ દલપતરારન પછ િત ક, તરન આયામ ગીવતના પાસતારાહદક આિડ છ? તાર તઓએ ના કિી િતી. રાત િ લવગપરાણ ન અધયાતરરારાયણ િાચતો. એ સઘળ રાત દાિાડો રળીન ર ચાર રહિનારા જાણય. (ર પથર સસકત અભયાસ કરલો તથી સિલ પડય.) એટલા કારરા િળી વિષયી ગર ન ગરની સતતા એ બ વનબધો પણ લખી રબઈ વબડાવયા િતા. રન રથરદાસ લિજીએ એ વનબધો છપાિિાની ઇચછા દખાડીન ર. 75) આપિાન કહ િત ત ઉપરથી ર એ વનબધો શીલા છાપથી છપાિિા ધાયામ િતા. એટલારા ભગિાનદાસ પરશોતરદાસન તિા છોકરીઓન એકસીબીશન િત, ત દાિાડ ગાડીરા (િર સાથ તિા ગયા િતા) ડા. ભાઉએ એકક વનબધની િાજર નકલ ટાઈપરા છપાિિાન અન બીલ પોત ચકિિાન કહ. ર કઈ તન તિ કરિાન કહ નોત પણ પોતાન ટપ િધાર ગર અન ચોપડીઓનો ફલાિો િધાર થાય રાટ તઓએ તર કહ િત. ર તર કીધ ન બીલ આવય. પણ પછી એ બરાથી કોઈએ કઈ રન આપય નિી. િાચનાર એ િળા ગરીબ ગથકારન કટલી ગભરારણ થાય – રન એિા પસગ બિ આવયાછ. ર કરજ કાિાડી બીલ ચકવય ન ચોપડીઓ રહદર આગળ લટાિી દીધી –એટલી એટલી ચોપડી િ ભાડાની નાનકડી ઓરડીરા રાખ કિા? રારા બાપ રન રથરદાસન ન ભાઉન સતાિિાન કિતા ન ર થોડા દાિાડા તર કીધ

પણ પછી ર તઓન કિિ રકી દીધ – છએક રિીન ભાહટઆઓરાથી રપીઆ સો (એ રકર બીલની રકરથી ઘણી જ થોડી િતી) આવયા જ ર તગી અન બાપની જીદ એ બ કારણથી કબલ રાખયા.

17. િ રારા કાકાસસરાના ઘરરા રિતો િતો તિા રન ઠીક નિોત પડત ન તઓ રન જદો રિલો જોિાન ઇચછતા નિી. તથી ર રબઈ જઈ બીજી કોઈ ગોઠિણથી પાછ પન આિિ ધાયા. – િ સન 1859ના રાચમની 20રીએ રબઈ ગયો.

18. સિતતર રિી વિદયાભયાસરા જનરારો કિાડિો એતો નકી છ, પણ ઉદરવનિામિન સાર એક ઠકાણએથી રળા કર કર એનો વિચાર કયાા કરતો – િરદાસન કાર કરિાન શહકતરાન થાઊ તાિા લગી રારો વનિામિ થયા કર તિી તજિીજ કરી િતી પણ તરા િ ફાવયો નિોતો. ફકત 300) રળા િતા, ન જયારથી સકલની નોકરી રકી તયારથી ર વનશચય કીધો િતો ક િિ બાપન ભાર પડિ જ નિી – ત પડાય તર િત પણ નિી. પનથી રબઈ આવયા પછી ર એક નિા સિારીનારાયણ – ચડારાનપોરના િહરશખર વિષ સાભળ. એ પથર રાિસાિબ ભોગીલાલના િાથ તળ સરકારી ગજરાતી વનશાળરા એક રદદનીશ મિતાજી િતો ત ઉપરથી ર ધાયા ક એ જિાન છ ન િ પણ જિાન છઊ – િરાર બનન બનશ – ન રારી રદદથી એિ કાર થશ ક િગર સધરલા ન સધરલા બન િહરશકરથી સતોખાશ – ન રારો વનિામિ થયા કરશ ન િળી રારો કવિતાનો, ધરમ સબધી ભાષણો કરિાનો અન સસકત વશખિાનો ઉદયોગ જારી રિશ – એર સરજી ર તન રળિાન ઠરવય. કોઈય રન ભરાવયો ક ચડારાનપોર ભાિનગર થકી 20 ગાઉ છ એટલ રન જોિાની બીજો િોસ થઈ. દશી રાજ કિા િશ ન ભાિનગર શિર શ રબઈથી િધાર શોભાયરાન િશ?

19. પછી િ સરત આવયો – ન અિીથી એક રારા જિાન સગાન લઈન ભગિાડાડીન રસત ઘોઘ ગયો – પથર રાદરથી કહદઆણ ગયો – તિા પલા સગાના િાથની કાચી પાકી ખીચડી ખાધલી ત અન દરના પાદરપરના કિા પર બપોરી િળાના સવટિસૌદયમથી રન જ આનદ થયલો ત અન તિાતી નિાઈન નીગળત શરીર રસતારા દોડતા દોડતા આિતા જ કાટો િાગલો ત િજી રન સાભરછ! પછી ભગિ ગયો – તયાથી રાત 10 િાગત મિસ કાદિ ખદીન બોટરા બસાિ ગયા તો એટલો કાદિ િતો ક બોટ પર ચિડાય નિી ન િર ડાડીની પાસ રતીપર આખી રાત ટાિાડ ખાતા પડી રહા. બપોર સધી કાઠાના રદાનન જોયા કીધા ન પછી બોટ િકારી – બીજ દાિાડ સિિારરા ઘોઘ પોિોચયો – તયા િાટકશરની ધરરશાળારા એક નાગરની બાઈય પછ ક કઈ સરકારી કાર પર આવયાછ? ર કહ ના – એ િખત તણ જ મિોડ રરડયછ ત રન િજી સાભરછ ન િસિ આિછ. (આ દાખલાથી જણાશ ક વજલલાના લોકરા સરકારી કારદારન કટલ રાન છ ત. િપારીની, પહડતની આબર થોડી પણ એક િલકા કારકનની ઘણી?) પછી તાબડતોબ ગાડી કરીન િર ભાિનગર જઈ િરારી નયાતના પાણનારાયણ જ તિાની અગજી સકલના

રાસતર તન તયા રકાર કયયો. અિી ખબર કિાડાતા જણાય ક િહરશકરન જોર છક નરર પડી ગયછ ન ત કદરા છ અન ચડારાનપોર 50-55 ગાઉ દર છ. સિએ સલાિ આપી ક તડકારા કિા જશો – ન િ પણ રારા બાપન જણાવયા િના આવયો િતો ત રારી ફીકર કર રાટ ર ચડારાનપોર જિ બધ રાખય. ચાર દાિાડા ભાિનગરરા રહો. અિી રન ઘણા જણ રળિા આવયા તરા કટલાક (રારી નયાતના પણ) કારભારીઓના સારાિાળા િતા – તઓએ કટલીક િાત કિી ત ર સાભળી – પછી ર ગારરા ફરિા રાડય – િ ભાિનગર જોઈન ધરાયો – કઈજ નિી. રબઈની આગળ ગારડ, જોક એક રોટા દશી રાજની રાજધાની છ! તિાના રાજાના કારભારી જ િરારી નયાતના થાય તણ રન જરિાન નોતર દીધ. િ ઘણો ગભરાયો – રન રન રળા વિના કોઈએ તિા જરિા જિ ગરત નથી – િ નયાતરા પણ નથી જતો તન કારણ ક તાિા િોિો બિ થાય છ ન નકારો િખત બિ જાય છ – જરિાની રઝા તો થોડા સનિીઓરા વનશા સાથ નાના પકારના પહડતાઈિાળા તડાકા ચાલતા િોય તયાર. િ બિ દલગીર થયો ક રોટાન ના કહાથી તન રાઠ લાગશ રાટ ર ઘણી ઘણી જકતી કીધી, પણ આખર પાણનારાયણની સલાિથી રાર તિા જરિા જિ પડય. જરિા ગયાની અગાઉ િ ગગાભાઈન રળો િતો. િ ધારતો તટલી ઉલટથી તઓએ રારો સિીકાર કયયો નિોતો, પણ પોત રોટ દરજજ િોય ન િ ઉતરત દરજજ િોઉ એ પરાણ – પણ રન તઓ વિવચકણ ન પખત જણાયા િતા ખરા. પછી તઓના દીકરા િજલભાઈ રન પોતાના ઓરડારા લઈ ગયા – અિી એ તરણ રારો આદરસતકાર રનરાનતી રીત કયયો – ચિા પાઈ, પાનસોપારી આપયા. એઓન સસારી િાતનો સધારો બિ ગર છ. પોત છોકરીઓની વનશાળન કાર ધરધોકાર ચાલ તન રાટ જ જ રિનત કરલી ત તઓ પોત રન જોસસાથી કિતા િતા. એ તરણ વિષ રન લાગય ક ત ખલલા હદલના, દોસતીના ન આબરના ભખયા અન સધારાના કારરા ઉલટ લનાર છ. જમયા બાદ તઓએ રન પાછો તડયો – તિા ગગાભાઈ રારી સાથ પોત જ ભાિનગરરા ડકો બધાિલો, રસતો સધારલો, ત વિષ બોલયા – એર જણાિિાન ક િર રાજસધરાિટ કહરયછ. પછી સસકત અભયાસ ઉપર િાત વનકળી – ર કહ ભાિનગરરા શાસતીઓ રાખી સસકત ગથોના ભાષાતર કરી છપાિિા જોઈએ, પણ એ વિષ તઓએ ઉડાવયા જિ કીધ. પછી તઓએ રન રનોિરસિારીના પસતકો બતાવયા ન ઇચછા દખાડી ક આ પદસગિ લો ન છપાિજો, ખરચ િ આપીશ. એ પદો બાળબોધ લીપીરા પદચછદ પાડયા િનાના ગજરાતી ન હિદસતાની ભળા િતા તન ર રારા કારકન પાસ છાપિા જિા જદા પડાિીન છપાવયા. ર લખય ક ર. 300(આસર-રન િાલ બરોબર સાભરત નથી) છપાિિાના થયાછ ત િડી રોકલજો ક છાપનારન આપ ન થોડી કવરત િચી તનો નફો રારી રિનતરા લઉ ન જિાબ તાકીદથી લખજો ક ત પરાણ ટાઈટલપજ લખાય. સાથ છપાયલા શીઠો પણ રોકલયા િતા. કાગળના ઉતતરરા આવય ક ચોપડીરા અશધિ બિ રિી ગયછ–ર લખય ક પિલી આિવતતરા એર જ િોય – બીજીરા શધિ થશ. તઓના લખયાપરથી ર કયાસ કયયો ક તઓ નારજ થયા છ ન એર સરજી છાપનારન ર ર.

300) રારી પાસથી આપી ચોપડીની બ રપીયા કવરત રાખી ટાઈટલ પજ પર લખય ક ર છપાિી પગટ કરી છ. એિારા ર. 300) આવયા ત રારી તો ખશી નિી પણ રારા બાપના આગિ ઉપરથી ત રાર લિા પડયા પણ પછી ર રીસરા સઘળી જ ચોપડીઓ ભાિનગર રોકલી દિાન મિરિાનજી ભાિનગરીન તિા રોકલી દીધી િતી. પછી િજલભાઈ ન છગનલાલ રન સાજ ગાડીરા બસાડી ડકા તરફ લઈ ગયા ન પછી તઓએ રન એક િોરાની િાડી દખાડી. તિા િર સિ બઠા, પાનસોપારી ખાધા ન કોઈ વશિરાર ગાય – િજલભાઈ સાદા લાગયા પણ છગનલાલ જિા રપાળા, તિા કપડા, ખાનપાન ન સગધીના શોખી લાગયા. એઓનો કવિતા ગાયન ઉપર થોડોક શોખ દખાયો. તર એ યવકતની ખટપટ કરનાર ન જરા મિોના રીઠઠા પણ લાગયા. એઓ પોતાની બનાિલી કટલીક ચીજો વશિરાર પાસ ગિાડીન રનરા રલકાતા રાલર પડયા. પછી દીિા થયા પછી તરત િર રિલરા ગયા. અગાસીરા સિ બઠા િતા. ર અગાસીના ધોરાની પાળ ઉપર એક કષણિણમ પરષન દીઠો, જન ખિાસ સરજી િ તની પાસ બસિા જતો િતો, એટલારા સારળદાસ પલા-રાજાન કહ ક રિારાજ, નરમદાશકર કવિ ત આ. પછી ર ગભરાટરા જિા તિા જિાર કરીધા ન પછી િ બોલયો ક, આપ એક િખત રબઈ આિી જાઓ – તાર રિારાજ િસીન બોલયા ક, િા, વિચાર તો છ. પછી િ સિસાથ અગાસીરા થોડીિાર બઠો ન પછી જિાર કરી ઘર આવયો. બીજ દિાડ િ સરત આિિા વનકળો ત પસગ રન ગગાભાઈએ પોતાન ઘર તડી એક િલિાન ન એક પાઘડી (આસર ર. 30 સકનો રાલ) વિદાયગીરીરા આપયો, જ ઘણી ના કિી તો પણ રાર લિો પડયો. રબઈ ગયા પછી ર ર. 25 સકની ચોપડીયો િજલભાઈ, છગનલાલ િગરન બકીસ રોકલાિી દીધી િતી. – પછી િ ઘોઘ આવયો તિા જયતીલાલ, નરભશકર િકીલ, જરીએતરાર રનસફ િગરન રળી બોટરા બસી સરત આવયો.

પાચ રીનીટના રળાપરા અન તરા રીનીટક રાજાના મિોસાર જોય િશ (કરક રારા રનરા તના સાર િધાર િાર જોઈ રિીશ તો તન કઈ વિર આિશ એિી કવલપત શરર લાગલી તથી) એટલા ઉપરથી રાર અનરાન એિ ક રાજા સાદા, સાધારણ સરજના અન ધીરી તવબયતના ઠાિકા છ, પણ કઈક ભડાઈ િશ ખરી.

રાત િ રારા એક નાતીલા સનિી સાથ શિર બાર એક રસલરાન િશયાન ગાણ સાભળિા ગયો િતો, એ િશયાન અન રાજકચરીન કઈ િાધો પડયો િતો – એિ િત ક રાજકચરી કિ તારી રળ અિી આિ ન ત કિ ક રન બોલાિ તો િ આિ. ગારના કટલાએક ગરીબ શોખીલાઓન તન રકાર જઈ સાભળિાનો ઠરાિ કરલો. રીજલસરા ચાર પાચ જણ જ સરજનારા િતા. બાકી બીજા તો િિીતર કરી જાણનાર િાણીયાઓ તો રવપયો બ રવપયા આપી આપીન ઘર જતા રહા; પણ પછી િર દસક જણ રહા. એક રસલલો તરિ તરિિાર રાગની ફરરાસો કરતો – પલી ચિીડાતી પણ ગાતી. એક િખત એ રસલલો બોલયો ક કરબો કર – પલી બોલી ક ઘણા િરસ થયા ર કરબો કીધો નથી,

રાટ રારા પગ બરાબર નિી ચાલ; તોપણ પલાએ િઠ કરી ન પછી પલીએ બાલ છટી રકી દીધો. – ઠીક કીધો. પછી પલો કદરદાન બોલયો ક િિ વસતાર બજાિો. એ િશયાન સતાર, નરઘા, સારગી િગાડતા આિડતા. પાછલી રાતના ચારકનો સરય ન પલીન પણ જોસસો થઈ આિલો તથી ત સતાર િગાડિા બઠી. એ િળા ત બાઈની સરતની કદરત ઉપર િ રોહિત થયો િતો. પાસ રકલા બ દીિાની ઝાખી જોત, પલીનો ગોરો ચિરો, છટા બાલ, સતાર ઉપર રરી રિલી આગળી, ડાબા પગનો તાલનો ઠકો, રસતીથી કરર ઉપરના આખા શરીરના ભાગન ઝોકિ ન પાછ ટટાર થિ, ગોરા કપાળ ઉપર પરસિાના ઝીણા બદો અન આખ ઉપર રસતીથી થતી લિજતનો ભાર, એ સઘળાન વચતર િજી રારી આખ આગળ રરી રહછ – એ પસગન સરરણ રાખિાન ર રારા ઋિણમનરા બ લીટી લખી છ – `છટ વનરાળ પગતાલ રારી, િાથ િગાડી ન વસતાર સારી-1’

20. િ રબઈરા િતો તયાર દશી રાજ જોિાની રન ઘણી ઉતકઠા િતી, ત આ પસગ જોક ભાિનગર જોઈન, સરી િતી તોપણ િડોદર પાસ છ ન િળી ગાયકિાડની રાજધાની છ એટલ કઈ જોિાલાયક િશ જ એર જાણી રન એિી ઇચછા થઈ ક એકિાર ત જોઈ આિ – જોઈએ કિ છ! જો સાર ન લાગ તો ફરી તણી તરફ જિાનો કહદ ખયાલ જ કરિો નિી. િળી બન તો ડભોઈ જઈ તયાથી દયારારના પદો લતા આિ. એ રસાફરીની યાદદાસ `િડન ઝાડ’ એ કવિતારાની છલલી 10 લીટીરા રિી છ, િડોદર જોય ન ધરાયો. દયારારનો સીગીદ જની પાસ રાર જિ િત ત જ પોત ચતર રિીનાન લીધ ઓખાિરણ િાચિાન િડોદર આવયો િતો એટલ ડભોઈ જિ બધ રહ. એન ન રાર જ િાતચીત થઈ ત નરમગદયરા દયારારના ચહરતરની શરઆતરા આપલી નોટરા છ. જયાર િ િડોદર િતો તયાર રન લાગણી થઈ િતી ક, આિા, િ કીયા િતથી કિા જિાન બદલ કિા ભાિનગર રખડી આિી અિી રખડ છ – િખત જાયછ ન કાર થત નથી – પછી ર `દ:ખિતામ સખકતામ’ની ગીતીઓ જોડી. િડોદરારા િ દરબારરા ગયો જ નિોતો. એ િખતરા રન ઠાઠરાઠ જોિા ઉપર શોખ જ નિોતો. રાર રન રારા ઉદયોગ પર જ િત. ર રાજાન એક િખત રલો કસતી રરતા િતા તયા દરથી જોયા િતા.

21. એ પરાણ 20 દાિાડા રસાફરી કીધી. એપીલની 19રીએ ર બ અગજી કાગળના જિાબ સરતથી લખી રોકલયા. એક બાિીસરી રાચમની ડાઈરકટર આિ પબવલક ઈનસટરકશનની તરફથી તના આવસસટટ ડબલય. એચ. નયનિારનો લખલો િતો – એિી રતલબનો ક આનમલડના હિતોપદશની પછિાડ ગલાસરી’ છ તનો તરજરો બન તો કરિો.’ જિાબરા ર લખય િત ક િ ત કરીન થોડા દાિાડારા રોકલીશ. રન ફરસદ ન િોિાથી ર ત કાર રારા બાપ પાસ કરાવય િત, પણ પછી સરકાર તરફથી રાગિારા ન આવય એટલ ર ત રોકલય નિી. પછિાડથી રન જણાય ક ત રણછોડભાઈ ઉદરારન કરલ છપાય છ. કાતો ર સરકારના ફરીથી રાગયાિના ન રોકલાવય તથી ક કાતો રી.િોપની ભલારણ ઉપરથી રણછોડભાઈ પાસ કરાિલ િોય. એકતીસરી રારચનો ઈ.

આઈ િાિડમનો િતો ત આ : -

`I request that you will do me the favor of becoming a member of the vernacular Class book Committee for the purpose of settling once for all the standard of Gujerati orthography.’

રારા જિાબની રતલબ આ િતી ક `િ તરારો ઘણો ઉપકાર રાનછ; ઘણા દાિાડા થયા એ વિષયપર રારા શા વિચાર છ ત જણાિિાન િ અધીરો િતો અન તરારા રરબબીપણા નીચ તર જ રડળી ઉભી કરી છ તિી રડળીની જરરીયાત રન લાગી િતી; આશા રાખછ ક રડળી એ બાબતસર રારી સાથ િિિાર રાખશ.’

22. એપીલની આખર રબઈ ગયા પછી િ પાછ રાર િરદાસન કાર વશખિાન પન જિ ધારતો િતો એટલારા દલપતરાર કવિ રબઈ આિિાના છ એિ ર સાભળ. રારા વરતરોએ રન ચિીડિિા રાડયો ક ત આિછ રાટ ત નિાસી જાયછ? એ કારણથી ર પન જિ રોકફ રાખય. સન 1859ના રની 27રીએ કવિ દલપતરાર હડપટી ઇનસપકટર ભાઈ રોિનલાલ સાથ આખન ઓસડ કરાિિાન રબઈ આવયા.

સન 1858રા રગળદાસ નથભાઈય કવિ દલપતરારન રબઈ આિિાન કાગળ લખયો િશ ન તના જિાબરા કવિએ લખય િશ ક રારા આિિા જિાના ખરચન રાટ રવપયા સોએકનો બદોબસત થિો જોઈએ – ન બ ઉપરથી એક ટીપ થઈ િતી ન તરા રગળદાસ અન વબજા બવધિિધમકના સાથીઓએ રપીયા ભયામ િતા – ર પણ 2 રવપયા ભયાા િતા; પણ પછી કોણ જાણ શા કારણથી કવિ દલપતરાર રબઈ આિિ બધ રાખય િત. વર. િોપનો રકાર 1859ના ચોરાસારા રબઈરા થિાનો િતો, તથી કવિ દલપતરાર રાિ રળતા પોતાના રરબબીની કચરીની સાથ આિિાન િધાર સાર ધાયા િશ.

23. એ આવયા ત દાિાડ ક તન વબજ દાિાડ પોત સધયાકાળન સરય રારાદિીની ચોકી આગળ જયા િાસદિ બાબાજી નિરગની ચોપડીઓ િચિાની દકાન િતી ન જયા િ બઠો િતો તયા આવયા. તઓએ રન પછ ક `િાસદિ બાબાજીની દકાન અિીયા છ?’ ર કહ `િા, આ જ.’ પછી તઓ ઉપર ચિડીન િાસદિ બાબાજીન રળા. પછી િાસદિ બાબાજીએ તરન કહ ક, કવિ નરમદાશકર પણ આ અિી બઠાછ. દલપતરાર રન સરતથી ઓળખતા નિી. પછી િર બઉ પરસપર ભટયા. તઓએ રન કહ ક, `િ ભાિનગર ગયો િતો તયા રન તરાર આિી ગયાની ખબર રળી િતી. ન તયા ર વિજયકરા ઉપર ભાષણ કયા િત. ન રાજા એટલા તો રારા ઉપર ખશ થયા િતા ક તઓએ રન ભાર વસરપાિ આપિા રાડયો. પણ ર કહ ક પસતકશાળા તથા સગિસથાન કરિા સાર ર. 10000) એ ચોપડીના ઈનારન પટ કિાડો ન ત િાત રાજાએ કબલ રાખી છ.’ – એિી એિી િાતો કરીન ઉઠા. ઉઠતી િળા તઓએ રન કહ ક, `િ સિારીનારાયણના રદીરરા ઉતયયોછ તયા કાલ તર આિજો ન ડાકતર ભાઉન તિા રન તડી જજો.’ ર કહ સાર સાર. વબજ દાિાડ િ તયા ગયો ન જોઉછ તો પોત ડાકતર ભાઉની તારીફરા કઈ બનાિલ ત રખપાઠ

કરતા િતા. રન પછ, `કર આ ઠીક છ?’ ર કહ `ઘણ સાર છ.’ પછી િ તરન લઈન ભાઉન ઘર ગયો ન બનયોન રળવયા. િ રાર ઘર આવયો.

કવિ દલપતરાર વિશ એ િખત રન કઈ મિોટો મિોટો વિચાર િતો ક એ ઘણા િષમ થયા કવિતા કરછ, રાજસભાઓરા િાચી આવયાછ િગર. તરા ઉપર કિલી દલપતરારની િાત સાભળીન તો િ ડગ જ થઈ ગયો િતો. િ રનરા મિોટા વિચારરા પડયો િતો ક એની સારા આપણાથી ટકાિિાન નથી. પણ પછિાડથી રાલર પડય ક સરસિતીન રદીર બદીર વનકળ નથી ન એન રવપયા અડીસ તરણસનો સરપાિ રળો િતો. રારા ભાિનગર જઈ આિિા વિશ એક બ જણન એણ કિલ ક, `ગયા િતાની-ભાિનગર-િરષાસન કરાિિાન;–એર િિી િરષાસન થતા િશ?’ રન સાભરછ ક ઘણકરીન સરશર બાિાદરના તયારના અવધપવતએ રન એ િાત કિી િતી. ર પણ એન કહ િત ક, `દલપતરારભાઈ એર કા ન કિ?’ – રાર કોઈ ફારબસ સાિબ નથી ક રાજાના રરણ વનવરતત ખરચિાન કિાડલા દરવયરાથી િરષાસન કરાિી આપ.’

24. તા. 13રી જન બવધિિધમક સભારા ભાઈ કરસનદાસ રળજીએ પિાિી શાસત વિષ ભાષણ કીધ તન અત કવિ દલપતરાર બવધિિધમક સભાની તારીફરા કટલાએક નારાચિતતના શોકો િાચી સભળાવયા િતા. એ સાભળીન રન દલપતરારની કવિતા વિષ સારો વિચાર બઠો. દલપતરારન મિોડથી ધયાન દઈન સાભળલી પિલી કવિતા તો ત જ.

25. તા. 17 રી જન િાસદિ બાબાજીની દકાન િર બઠા િતા. ગગાદાસ હકશોરદાસ રન બોલયા ક, `કાલ ખબર પડશ.’ ર કહ `શ છ?’ તયાર ત ફરીથી િસીન બોલયો ક, `કાલ ખબર પડશ.’ જો ક ગગાદાસન બોલિ રારો ન દલપતરારનો બીજ દાિાડ રકાબલો થિાનો ત સબધી િત તો પણ ત િખત િ તો જદ જ સરજયો િતો – આર ક રિારાજની વિરધિ છપાિલા ગનથો સબધી લાઈબલની નોટીસ આિિાની િશ. િ બોલયો િતો ક `લયથર તો એર કહ િત ક રોિોલના જટલા નવળયા છ તટલા રારા દશરનો િશ તોપણ િ રાર રત કદી છોડિાનો નથી.’ પણ િ તો કિ છ ક `ત નવળયા ભાગયાથી નિાની નિાની જ કકડીઓ થાય તટલા રારા દશરનો િશ તોપણ િ રિારાજની દરકાર કરિાનો નથી.’

26. બીજ દિાડ એટલ તા. 18 રી જન શનીિાર ગગાદાસ પોતાની ઇસકોલરા રન બોલાિી કહ ક, `વિનાયકરાિ િાસદિની આ વચઠઠી આિી છ અન એરા લખય છ ક આજ સાજ તરાર તરારી સરસરા સરસ કવિતા લઈન િાલકશરરા ભગિાનદાસન બગલ આિિ.’ ર કહ ક `આિીશ ખરો પણ સાભળિાન, િાચિાન નિી.’ ર ઘર આિી વનશચય કયયો ક કોઈ દાિાડો જાિરરા રાર દલપતરારની સારા કવિતા િાચિી નિી. રારી કવિતા નબળી પડશ તો તની તો િરકત નિી પણ દલપતરારની નબળી પડશ તો તઓ સરરાશ ન એર થાય ત સાર નિી – લોક તો રવસયા – લોકન શ? પછી પાચ િાગ

કઈ પણ કવિતા સાથ રાખયા િગર િ તયા જિા વનકળો. રસતારા એક દોસતદાર પાક આપયો ત ખાધો. પછી રસતો દલપતરાર ન ગગાદાસ રળા તઓન સાથ િ િાલકશર ગયો.

છ િાગ રડળી બઠી. એ રડળીરા કોઈ પારસી નિોત. પણ િાવણયા શઠો િતા. ભગિાનદાસ રન કહ ક `થોડા દલપતરાર બોલ, ન થોડ તર બોલો.’ ર કહ ક `એર નિી બન – જિી દલપતરારભાઈન સાભળિાની તરાર આતરતા છ તિી રાર પણ છ ન રાર તો ઘણીિાર તર સાભળ જ છ.’ પછી ર દલપતરારભાઈન કહ ક `િિ ચાલિા દો.’ પથર તો તઓ એક બ હિદસતાની કવિત બોલયા. પછી િોપ સાિબ ન દોલતરાય એ નારો બાહાતરલાવપકાની રીત વનકળછ ત કવિત તઓએ બોલી સરજાવય. એ કવિત તથા `િ સતો પારણ પતર નિાનો’ તથા રારસીતાના કાગળ દલપતરારભાઈ પોતાની ચતરાઈ દખાડિાન `જિા તિા જિાર તિાર બોલછ–િ ધારછ ક અરદાિાદ, સરત, રબઈ િગર ઠકાણા રળીન એણ એ કવિત બસ એક િાર ભણય િશ – સરસ કવિતા!’ પછી દલપતરારભાઈય પોતાના ભાણજની સાત જાદિાસથળી ગાિા રાડી; ત પરી થિા આિી એટલ વિનાયકરાિ બોલયા ક `િિ આપણ રબઈના કવિન સાભવળય.’ િ બોલયો `આજ તો નહિ સભળાિ – રાર તર બિ સાભળછ’

એ સાભળીન સાભળનારા જ સિ દલપતરાર પાસથી જદી જ જાતની ઉરદ રાખતા િતા તરા તઓ નાસીપાએસ થઈ ગયા. એ પસગન સાર દલપતરારની રન બિ દયા આિી – એક તો સાભળનારન કિી બાબત પસદ પડશ તનો તણ અગાઉથી – ર રબઈરા પિલ જ પસગ વિચાર ન કયયો – િાથરા િકા લઈન બઠલા એિાઓની આગળ જાદિાસથળીની–કફ ન કરિાની બાબત કિાડી. બીજ એ ક જિી રીત નદીન ઓિાર ભગીભટ સારળભટની ચોપડીઓ િાચ છ તિી રીત (પણ છક તિ નિી) એણ દોિોરા ચોપાઈ િાચયા િતા જથી સાભળનારા કટાળી ગયા િતા.

િાવણયાઓન –િાળનો સરય થયો િતો તથી અન િરજીિનદાસ જઓ રારાપર જરા નારાજ િતા તઓ બોલયા ક, `િા, િિ રાડી િાળો - િખત થઈ ગયો છ.’ તો પણ વિનાયકરાિ તો િઠ લઈન બઠલા ક રબઈના કવિન સાભળા િના ઉઠિજ નિી – િ ગભરાયો ક એક તો વનર તટછ ન બીજ ક પાક ખાધોછ એટલ બરોબર ગિાશ નિી – િળી પાસ ચોપડી પણ રળ નિી. વિનાયકરાિ બોલયા, ક જ કઈ મિોડ િોય ત સભળાિો. પછી રાર લાચારીથી ઉઠિ પડય. િ રસપિશરાના નિરસસબધી દોિોરા તથા રાવલની જ પાઠ િતા ત સભળાિિાન ઉઠયો. દલપતરારભાઈ બઠા િતા તની પાસ ઉભા રિીન પથર તો િ બોલયો ક `દલપતરારભાઈ તો સાગર છ ન ઘણા િરસ થયા કવિત કર છ. િ તો ખાબોવચયા જિો ન નિો જ વશખાઉ છઉ – દલપતરારન કવિતા કરતા િીસ િષમ થયાછ ન રન ચોથ ચાલછ – દલપતરારબાઈ જિ રારી પાસ કઈ નથી પણ વિનાયકરાિનો આગિ છ રાટ ગાઉછ.’ પાક ખાધો િતો તોપણ એિ સાર અિાજ

ન એિી સપટિ િાણીએ દોિોરારાવલનીરા રસસબધી નિો વિષય સભળાવયો ક સઘળાઓ ડગ થઈ ગયા. િ ગાતો ત િખત વિનાયકરાિ જ રાર ખભ િાથ રકી ઉભા િતા ત િચરા િચરા `િા:િા! િા:િા! નરમદાશકર, આ ત તર કયાર કીધ’ એર બોલતા િતા. િ ગાિાના ધયાનરા િતો તોપણ દલપતરારન ઝાખા પડતા જોઈન રનરા બિ દાઝતો ન જયાર જયાર વિનાયકરાિ રન િા: િા: િા: કિતા તયાર તયાર િ પગિતી તન બટ ડાબતો – એર જણાિિાન રાટ ક રન શાબાસી ન આપો. પછી સિ ઉઠયા ન િરાર રાટ અફસની કરી િગર તયાર િતા ત િર (િ ન દલપતરારભાઈ) સાથ ખાિા બઠા. ખાતા ખાતા િ ઘણી સારી રીત બટકબોલ કરીન દલપતરારભાઈન શરરથી લાગલ દ:ખ જ તન ભલાિિાની તજિીજ કરતો. એ સરાગર સબધી કઈ ઈસારો ચોિીશરી જનના સરશરબિાદરરા છ.

27. એ પસગથી દલપતરારભાઈન રાર વિશ જરા રનરા િાક િસલ ત બીજ દિાડ તણ સરશરબિાદરના અવધપવતન તની સાથ િાત કરતારા જણાિલ. દલપતરારભાઈ રિારાજ સબધી વનબધો વિષ િાત કરતા બોલયા િતા ક `લલલભાઈ, એ િોવશયાર છ, વનબધ ઘણા સારા લખ છ ન રારી ઉમરરનો થશ તિાર કવિતા ઘણી સારી કરશ.’

28. ભાઉએ રન તડીન કહ િત ક, તર ગભરાશો નિી – તરાર ન દલપતરારન રાટ એક ફડ કરીશ, રાટ તર તરારો કવિતાનો ઉદયોગ ચલાવયા કરજો. એ આશાએ ર પન જિ બધ રાખય – એિી રતલબ ક ફડરાથી રવપયા રળશ એટલ પછી વનરાત િરદાસના કારન રાટ અભયાસ થયા કરશ – િરણા તો કવિતા જ કયામ કરિી ન િાચયા કરિી. રન દલપતરારની રોટી ધાસતી િતી ક તઓ િીસ િરસ થયા કવિતા કરછ રાટ તની પાસ ઘણી કવિતા િશ ન રારી પાસ તો કઈ નથી રાટ નિી કવિતા કરિાના પસગ ઝડપી િ ત કયામ કરતો.

દલપતરારભાઈની પજી પછિાડથી રાલર પડી ક – તઓએ પોતાની ઘણીખરી જની છપાયલી કવિતા િાચયા કીધી િતી અન તરા ઘણો ભાગ ગરબીયોનો િતો. ર એઓન પછ િત ક `તર સિારીનારાયણના રાગમસબધી અન બીજી કટલીએક જ તર નથી છપાિી ત કટલીએક િશ?’ તઓએ રન કહ ક `જટલી છપાયલી છ તટલી બીજી િશ.’

29. 5 રી જલાઈય ર `સપવિશ વનબધ’ બ. િ. સભારા િાચયો િતો; તર 11 રીએ `લવલતા’ ન `સાિસદસાઈ’ની કવિતાઓ િાચી િતી; 28 રીએ ડાકતર ભાઉન ઘર, બળિાન સરાધાન થય ત વિશ ઇશરન સતિન િાચય િત; 7 રી આગસટ ડાકતર ભાઉએ રગળદાસની છોકરીઓની સકલરા ભાષણ િાચય િત તન અત એક ગરબી િાચી િતી; અન 21 રી નિમબર બ. િ. સભારા સિતતરતાની કવિતા િાચી િતી.

30. તર નરમકવિતા અક 4 થો, પ રો, 6 ઠઠો, 7 રો ન 8 રો છપાિી પગટ કયામ િતા, પરા 6 ઠઠાની છપાઈન પટ રારા એક પારસી વરતર દાદી ખરસદજી ઘોઘાએ 100

રવપયા આપયા િતા.

31. રબઈના ગજરાતી ભાષા બોલનાર ઘણાએક લોકો કવિતા ત શ એટલ પણ નિોતો જાણતા. તઓએ 1857 થી કવિતા અલકાર રસસબધી થોડઘણ જાણિા રાડ િત ન તઓન કવિતાનો શોખ લાગિા રાડયો િતો. પણ કવિ દલપતરારના આિિાથી રારી ન એની કવિતા ઠાર ઠાર િચાયાથી, લોકરા ચરચાયાથી, નયસપપરોરા ટીકા થયલી લોકરા કવિતાનો શોખ સારી પઠ િળી ગયો – તરા પારસીઓ તો ગાડા જ થઈ રહા. દલપતરાર ઠકાણ ઠકાણ જઈ િાચતા ન તઓ ઘણક ઠકાણથી જ રપીઆ આપિારા આિતા ત લતા. ર કોઈનો રપીઓ લીધો નથી પણ ઉલટો ઘણોએક િખત તો ગાડીભાડાનો ખરચ ગાઠનો કયયો છ. એ હદિસોરા રન ન કવિ દલપતરારન રાત દિાડો ઝપ નિોતો. જયાર દલપતરારન કોઈ લાબી કવિતા િાચિાનો પસગ આિતો તાર આગલી રાત તઓ તન સારી પઠ ગોખતા (આખા દરદથી િચાય નિી રાટ).

32. એિ બનય ક બવધિિધમક સભાિાળાઓએ કવિ દલપતરારન સાર રોટ ફડ ઉભ કરી તરાથી કવિ દલપતરારન બિાિલ અથિા તના નારની સકાલરવશપ કરિાનો વિચાર કયયો િતો. ત િાત રાર કાન પડી તાર િ રનરા વખનન થયો ક લોક કિા ગાડા છ – ક આટલ આટલ રાન કવિન જીિતા આપ છ. એ વખનનતા એક રારા વરતર દીઠી ન તણ સરશરરા લાબો આરટીકલ લખી ડા. ભાઉ, ગગાદાસ હકશોરદાસ અન બીજાઓ વિષ કટલએક લખય ન એ આરટીકલથી બિાિલાની ન સકાલરવશપની િાતો બધ પડી. ર ત આરટીકલ લખાવયો નથી પણ કવિ દલપતરારના રનરા એિ ખર ક ત અન બીજા આરટીકલો જ નયસપપરોરા `દલપતરારની કવિતા સાધારણ ન નરમદાશકરની વિદતતાિાળી’ એિી રતલબના આિતા ત નરમદાશકર લખાિ છ. ખરખર િ વનરદોષ છઉ. અલબત જાર દલપતરારન જોઈય તના કરતા િધાર રાન અપાત જોતો તાર િ રનરા રઝાતો ખરો. દલપતરાર પોતાની કવિતા સાધારણ કિિાતી જોઈન બિ અકળાતા. એક રારા પારસી વરતરની આગળ તઓ બોલયા િતા ક, `જઓની નયસોરા રારા વિશ નઠાર નઠાર છપાિ છ; નરમદાશકર નિી િો.’

33. ડા. ભાઉએ રન બોલાિી કહ ક ફડની િાત બધ રાખીછ, દલપતરાર આપણા પરોણા છ રાટ િાલ એન જ લોકની તરફથી રદદ થિા દો. ર કહ ઠીક છ. પણ રનરા ભાઉ ઉપર ચીડાયો િતો ખરો.

34. લાડની િાડીરા ર રારા લખિા ભણિાન સાર ઓરડી રાખી િતી તિા પડોસરા દલપતરાર રકાર લીધો િતો એટલ િર ઘણખર રળતા. એ રળાપોરા જ િાતચીત થયલી ત નીચ પરાણ : –

ર પછ િત ક, `કવિતારા િસિ દીઘમનો અન સસકત શબદો રળ પરાણ શધિ રાખિાનો વનર રાખિો ક નિી?’ તઓએ કહ ક, `ના, એર ગજરાતીરા કવિતા બન જ નિી.’

`તર કઈ રસાલકાર શાસતનો અભયાસ કયયોછ?’ તઓએ કહ, `ના-ર તો ફકત વપગળનો સારી પઠ અભયાસ કયયોછ.’ એ િાત એ ભાઈએ રારી વપતાન પણ કિી િતી.

ર પછ િત ક, `ઉતતર કવિતા કોન કિિી?’ તયાર તઓ બોલયા િતા ક, `ભાઈ દસ િરસ થાય તયાર તો કવિતારા પિશ થયો સરિજો– ઉતતર કવિતા તો ત ક જના ફકત રાગ સાભળિાથી પણ આપણા ગજરાતીઓ તો શ પણ વબજી ભાષા જાણનારા ખશ થાય.’ ન પછી `તન રોહક રહિ રાવધકા રગ જામયો ઘણો રવસયા રજની રહિ જ થોડી’ – એ કવિતા બોલયા. ર કહ, `એરા શ કવિતા આિી?’ – ઘણા રરામ સાથ આવયા રાટ!’ તાર પોત બોલયા ક, `એ શ થોડી િાત છ?’ એ િાત થઈ રહા પછી દલપતરારની ગરિાજરીરા ર રારા મિતા નરભરારન કહ િત ક, `ભાઈ, એરા કવિતા શ છ ત ત સરજયો? આશક ઉતાિળન લીધ કાલાિાલા કરતો િોય ન રાશક તનો છડો રકતી ન િોય, એ િખતન વચતર છ, એ એરા કવિતા છ. બાકી ઘણા રરામ સાથ આવયાછ ત તો નિી – અદરની ખબીન કવિતા કિિી જોઈય – દલપતરાર દાખલો તો ઠીક આપયો પણ તન પોતાની સરજ પરાણ કારરા લાગડયો.’

સપલકરીરા `ગગા વગહરજા દષ ગલશ વનત તનો થાય’ િગરનો છપયો છ ત િાચી રારા બાપ રન કહ િત ક, આ કિો સારો છ? ર કહ િત ક, એ રળ વિચાર એનો નહિ િોય. પછી રારા સાભળિારા ત જ રતલબનો એક શોક આવયો ત ઉપરથી ર દલપતરારન ઉપર જણાિલા છપપા વિશ પછ ક `એ વિચાર તરારા પોતાના છ ક સસકત ઉપરથી લીધલા છ?’ પોત પથર તો કઈ ઉતતર આપયો નિી, પણ પછી ર કહ ક, `એક સસકત શોકરા પણ તરારા જિા જ વિચાર આપલો છ.’ તાર પોત બોલયા િતા ક `િા, ર ત શોક ઉપરથી કયયો છ.’

ર પછ ક `તરન કવિતા કરિાનો શોખ પથર કર લાગયો ત રન કિો.’ તયાર તઓ નીચ પરાણ બોલયા – નિાનપણરા િ સારિદ ભણયો િતો – દશ ગનથ પાન િાચી જાણ છ - રખપાઠ નિી–નિાનપણરા રન નઠારી સગત િતી. િ રારાની જોડ રળીગાર જતો તાિા એક ભરાનદ સિારી િતા. ત સિારી પથર કભકાર િતા. તની પાસ રારા જોડ િ જા આિ કરતો. બાપ એર જાણતા ક સિારીનારાયણની વશકા લશ એટલ ઠકાણ આિશ. એર કરતા રળીગારરા એક િખત આચાયમજી આવયા. તણ કહ ક `આ છોકરાન કવિતા વશખળી િોય તો સારો થશ.’ પછી ર કહ ક રાર ગજરાનન રાટ કઈ જોઈય. તાર આચાયમજીએ કહ જા તન ખાિ વપિાન િર આપીશ – ત અરદાિાદ જઈન અભયાસ કર’ અન એક વિષણ બહમચારી િતો તન કહ િત ક, `ત કચછની શાળારા જઈન અભયાસ કર.’ પછી િ અરદાિાદ આવયો ન તાિા ભાષાના ગનથો, જ સાધઓએ બનાિલા િતા ત ર વશખિા રાડયા. તાિા સારસિત વશખિા રાડય પણ તરા કઈ રન લાગય નિી – રન સઘળ કવિતા તરફ જ િત. તાિા એટલી રસીબત પડતી ક કોઠારી િળાએ સીધ પણ ના આપ.

ર દલપતરારભાઈન જરિા તડયા િતા–ન બાસદી પરી જરાડયા પછી પાનસોપારી ખાતી િખત `પતાપરદર’ નારનો રસાલકારનો સસકત ગનથ ભટ કયયો િતો ન ખરખરા ભાિથી ર કહ િત ક, `દલપતરારભાઈ, કવિતા સબધી તરારા ન રારા વિચાર જદા છ ત ઉપરથી તરારા રારા સનિરા કઈ ઘટાડો થિો ન જોઈય.’ તાર બોલયા ક `નાર ભાઈ જઓની પચ’ આપણી ચોટલીઓ એક એક પાસ કિી પકડાિી છ?!’ ર કહ નયસિાળા ગર ત લખ તરા આપણ શ? ન પચ તો રરઝ કર છ. તર નજરરા આિ તો રાનજો ક – અલબત જન તર કવિતા કિોછ તન િ નથી કિતો–રારા તરારા વિચાર જદા છ પણ તરન િ રારા િગતી જાણી ચાિ છ.’

જયાર નયસપપરોરા દલપતરારભાઈની કવિતા સબધી છપાય તયાર તઓ િગર સબબ રારા પર બળિા રાડયા ન એટલા તો બળા ક (િ ઘણો દલગીર છ કિિાન) ર રારા શધિ અત:કરણથી રતરી બાધિારા દલપતરારભાઈન જરિા તડયા િતા, ત છતા દલપતરારભાઈએ એક જણન (દલપતરારભાઈ એ િાતનો ઈનકાર કર તો િ ત સખસની સાકી આપિાન તયાર છઉ) આગબોટ પર ચડિાના િખત પર કહ િત ક `ધળ પડી એના બાસદી પરી ઉપર.’

35. િાલકશરરા દલપતરારભાઈન ઉજાણી આપિારા આિી િતી ન પછિાડથી સિએ તઓના િખાણરા ભાષણો કયાા િતા–તરા ર પણ કીધ િત ક `સધારાના વિષયરા કવિતા કરિાન પિલ રાન દલપતરારભાઈન છ–એઓ અસલી ઢબની કવિતા કરનારાઓરા છલલા અન નિી ઢબની કવિતા કરનારાઓરા પિલા છ. દશનો સધારો સતીસધારા ઉપર વિશષ આધાર રાખ છ, રાટ સતીઓન રાટ તઓના લાયક કવિતા કરિા પછિાડ દલપતરારભાઈએ વિશષ ધયાન આપય છ એ પણ તઓન રોટ રાન છ િગર િગર.’

36. એ િરસરા ર વચતારવણ વપગળ, સદરશગાર, ભાષાભષણ, રવસકવપયા એ હિદસતાની ગથોની રતલબ ઉપર ઉપરથી એ ભાષા જાણનારા કચછ તરફના રારા વરતરો પાસથી જાણી લીધી િતી.

37. સન 1859ના િષમથી િ ધરમ સબધી વિરોથી રકત થયો – સસકારી સધારાિાળો થયો.

38. િરારી વભકકની નયાત જર તયાર સતીઓ કાચળી કિાડી નાખી ફકત અબોહટયા પિરી બસ એિો ઘણા ઘણા િરસનો ચાલ ચાલતો આિલો ત ર રારી રાના ફોઈના છોકરા દોલતરાર િકીલ અન રાના રસીયાઈ ભાઈ ગલાબનારાયણ એઓની સિાયતાએ િાટકશરના ઓચછિન દિાડ ઘરરાથી પિલ કરાિી તોડાવયો. (અપરલ 1859); ન આજ સિ જ હિરાગળ કાચળીયો પિરી જરિા બસ છ – એ િળા સઘળા બરારા રાતર પાચ જણ જ પિલ કિાડી િતી. કટલાક બરા નયાતરાથી ઊઠી ગયા િતા–બાહમણો ઘણા વચિડાયા િતા પણ કોઈની બોલિાની હિરત ચાલી નિોતી. કાચળી

પિરાિિા ઉપર રારી િવતત થઈ તન કારણ ક એક દાિાડો રારી સારની ભાયરા ગિસથ ન વભકક બન િગમની સતીઓ સાથ જરિા બઠી િતી, તરા ગિસથની સતીયોએ પોતાના ચાલ પરાણ પિરી િતી ન તની જ સાથ વભકકની સતીયો પોતાના ચાલ પરાણ કિાડીન બઠી િતી, એ ર રારી બારીરાથી દીઠ ન પછી વિચાર કયયો ક એક નયાતની, સાથ બસી જરતી, તરા એક િગમ પિર ન બીજો િગમ ન પિર, એ તો એ ન સખાય. જો આભડછટન કારણ વભકકની સતીઓ કાચળી ન પિરતી િોય તો ગિસથીનીઓએ પણ ન પિરિી જોઈએ. જયાર ગિસથ પિર તયાર તની સાથ બસી જરનાર વભકક કર ન પિર–શ વભકકની સતીયો ગિસથની સતીયોની દાસી છ? કાચળી પિયામ િગર ઉઘાડી જગારા જરિા બસિ એ ઉચ નયાતની સતીઓનો વિિક નિી.

6

વિરામ 8

જદનાથજી સાથ પરસરગ – 1860

1. સન 1860 ની જાનિારીરા ભાઈ રહિપતરારની વિલાત જિાની તયારી થતી િતી. તિારા સરશરબિાદર પતરરા તના ચલાિનારા અવધપવતની ગરિાજરીરા િીરાલાલ ઉરીયાશકર (અરદાિાદના આડવતયાનો ભાઈ) રહિપતરાર વિષ લખલો એક આરહટકલ દાખલ કયયો િતો. તરા એિ િત ક ત ભાઈન નાગરી નયાત વિલાત જિાની રજા આપી છ. ત પતર શઠ ભગિાનદાસ પરસોતરદાસના િાચિારા આિલ. ત ઉપરથી તણ પોતાના એક મિતા, નાર ડાહાભાઈ જની સાથ િીરાલાલ એકઠા રિતા િતા, તની આગળ ચિીડિિાન નાગરી નયાતની રશકરી કરલી ન તથી એ ડાહાભાઈ ઘણો ચિીડાઈ ગયો િતો. તણ ઘર આિી િીરાલાલન ધરકી આપી ક એિ ત લખય જ કર, ન ફરી લખ ત જઠ છ, નહિ તો તારો વિિાિ ફોક થશ ન તાર નયાતબિાર રિિ પડશ, પલા ગભરાયા ન પછી કોઈ પપરરા તણ ઇનકાર કીધો ક નિી ત િ જાણતો નથી, પણ તણ રિાદિન ઘીનો દીિો તો કયયો ખરો. પછી રબઈની નાગરી નયાતરા એક દસતાિજ થયો તરા સઘળાએ સિી કીધી, પણ જાર ત રારા બાપ પાસ આવયો તાર તઓએ જિાબ દીધો ક, `રારો છોકરો અિી નથી ત આિશ તિાર થઈ રિશ!’ એ િખત િ રારા દોસત નાનાભાઈ રસતરજી, અરદશર ફરારજી િગરઓની સાથ વચરોડ ગારરા સિલ કરતો િતો. તિાથી આવયાપછી એકડા કરાિનાર િરારીપાસ આવયા ન પછી િર બાપદીકરાએ જિાબ દીધો ક, `એ દસતાિજ ઉપર િર સિી કરી શકતા નથી.’ એિો જિાબ ભાઈ ઝિરીલાલ પણ દીધો. એ ઉપરથી રબઈની નયાતિાળાઓથી િર સાત જણ જદા રહા. પછી ર એક વિજવતિન િડબીલ કિાડય (નરમગદય પાન 423ર જોિ). િરસક દિાડા પછી કટલાક વરતરોના િચનરા પડિાથી િર નયાતના િિિારરા જોડાયા ન નયાત જરિી બધ પડી િતી ત પાછી ચાલ થઈ.

એ ઠકાણ રાર કિિાની જરર છ ક, લોક એર સરજછ ક ભાઈ રહિપતરારન જઓએ વિલાત જિાન ઉસકયામ િતા તરા િ પણ િતો. ખરી િાત એ છ ક ભાઈ રહિપતરાર વિલાત જિાના છલલા ઠરાિથી રબઈ ગયા િતા તિાર જ ર જાણય િત. ભાઈ રહિપતરાર કાગળથી રારી સલાિ લીધી િતી.

2. સન 1860 ની 7 રી જલાઈએ `તતિ શોધક સભા’ કિાડી (નરમગદય પાન 434 ર જોિ) પણ એની અગાઉ નરમકવિતા અક 9 રો ન 10 રો પગટ કયામ િતા ન આગસટરા

`દયારારકત કાવયસગિ’ કિાડયો િતો.

3. જલાઈરા ર રારા ઘરરા ચાર ભાષણો (બ ભવકત ઉપર ન બ સાકાર ઉપર) કરી છપાવયા િતા. તર એ િરસરા સજીિારોપણ-રપકાલકાર વિષ બ.િ. સભાના રકાનરા એક, ન પનવિમિાિ વિષ બીજ (5 રી અકટોબર) ટાઉનિાલરા કયા િત.

4. જદનાથજી સાથ પસગ પડલો ત આ રીત – સદર અદાલતરા હડપટી વશરસતદાર લલલભાઈ ગોપાળદાસન જદનાથજીએ જલાઈરા રબઈ આવયા તયાર કહ િત ક `નરમદાશકર રન રળ તો સાર.’ િ એક દિાડ ભાયખળ તઓન રળિા ગયો િતો – એઓ રન ઓળખતા નિોતા ન િ તરન ઓળખતો નિોતો. િ દરિાજારા પસતો િતો ન તઓ બિાર વનકળિાની તયારીરા િતા. એટલારા તઓએ જાણલ ક કોઈ િષણિ રન રળિા આિછ–એ ઉપરથી તઓ પાછા ઘરરા જઈ કોચપર બસી ગયા. િ કોચ આગળ નરસકાર કરી ઉભો રિી બોલયો ક જ નરમદાશકરન રળિાની તર ઇચછા દખાડી િતી ત િ છઉ’ ન પછી તઓની પાસ બસિા જતો િતો એટલારા પાછ ર વિચાયા ક, એર કરિ ઠીક નિી ન પછી િ કોચની પાસ નીચ બઠો ન કહ ક તર `ચાતરામસ અિી રિિાના છો?’ તાર જદનાથજીએ કહ ક, િા. પછી થોડીક િાત થઈ જ રન સાભરતી નથી. પછી ર કહ ક, `િરણા તરાર બિાર જિાની તાકીદ છ રાટ બોલાિશો તાર રળીશ.’ પછી િર ઉઠયા.

જલાઈરા રગળદાસિાળી છોકરીઓની વનશાળરા જદનાથજી આવયા ન બતાવય ક િ છોકરીઓન વશખિિાના કારરા ઉતતજન આપ છઉ. કોઈ પણ રિારાજ એર ન કરલ ત જદનાથજીએ કીધ, તથી સઘળા સધારાિાળાન વિશાસ બસી ગયો ક જદનાથજી સારા છ. લખરીદાસ ખીરજીએ એન કઈ ખાનગી િાતચીત કરતા પછ િશ ક `પનવિમિાિ કરિો ક નિી,’ તાર તઓ બોલયા િશ ક, કઈ વચતા નિી. રન લખરીદાસ ખીરજી િગરએ જદનાથજીની તારીફ કરિાન કહ–પણ રારા રનરા એર ક જિાસધી જદનાથજીન રળી તના અત:કરણના વિચાર સધારાસબધી જાણ નિી તિાસધી િ એની તારીફ નિી કર–પણ પછી શીઘર કવિતાની જકતી સાથ રાર કઈ તારીફ કરિી પડી િતી ખરી.

એક દાિાડો િ એન રહદરરા રળિા ગયો િતો – તાિા થોડીક ઉપર ઉપરની િાતવચત થયા પછી તઓએ રન કહ ક `બપોર આિજો–આપણ િાત કરીશ.’ પછી િ અન ધીરજરાર બન પાછલ પિોર ગયા–જોઈયછ તો રાિારાજ કોચપર સતલા. ર તિાના એક ભટન કહ ક `રાિારાજન કિો ક નરમદાશકર આવયાછ.’ તાર િરારા દખતા જ રિારાજ કરોડ રરડીન કહ ક `પછી આિજો.’ એ બોલિ રન તીર જિ લાગય ન િ ઘણો જ વચિડાઈ ગયો.

પછી તો કટલાક સધરલાઓન એર જણાિિા લાગય ક રાિારાજ સધારાિાળાઓન જદ સરજાિછ ન પોતાના િરડતા િષણિોન જદ સરજાિછ. રાિારાજોની સારા રારા

લખલા વનબધો િાચીન જદનાથજી રારા પણ ઘણા વચિડાયા િતા ન રાર ભડ બોલતા િતા – ભવકતના ભાષણથી ર તરન પણ વચિડવયા િતા. ન એર સારસારી થઈ ગઈ.

પછી તા. 15 રી આગસટ ર િડબીલ કિાડય... એ િડબીલ તથા તની નીચ આપલી ટીપ એ જોિા નરમગદય પથર પસતકન 424ર પાન.

એ િડવબલ ઉપરથી િાદ કરિાન સભા ભરિાન ઠરવય. (જઓ નરમગદય પથર પસતકના પાના 426...427).

એ સભાનો િિાલ તા. 26 રી આગસટના `સતય પકાશ’રા છ. વિશષ અિી લખિાન આ: – રારી સાથ સધારાિાળા ન આિલા ન િ પાછલ પિોર તરણ િાગતાનો ગયો િતો – રારો ન જદનાથનો વિચાર ત દાિાિ પનવિમિાિ સબધી િાદ કરતિાનો નિી પણ ત િાદન રપક બાધિાનો ન એર િત તથી જ આડી આડી િાતો કરી. રાતના આઠ િાગા-પછી ર કહ ક િખત ઘણો થઈ ગયો છ રાટ િિ અિીથી રલતિી રાખીયછ – બીજી િખત બસીન પનવિમિાિ વિષ િાદ કરીશ.’ સિાદ થિાની અગાઉ રારી ન જદનાથજીની િચચ જ કાગળ પતરો ચાલયા િતા, ત ર એિા જોશથી િાચયા િતા ન પછી મિોડથી બોલયો િતો ક `ધરરગર થઈન જઠ બોલ તની સાથ ભાષણ કરિ િરાર યોગય નથી તો િાદ કર કહરય તો પણ એ બિાન સધારાિાળા િારી ગયા, એર અજાનીયોરા કિિાય રાટ આવયો છ.’ ર કાગળ િાચિા રાડયા તયાર જદનાથજીએ કહ િત ક તરાર છપાિિા િોય તો છપાિજો પણ િરણા િાચશો નિી. ર કહ ક એ કાગળો િચાયા િના કઈ કાર ચાલ નિી. એ કાગળો િાચતો િતો ત િળા જદનાથજી શરરથી નીચ મિોડ ટકટક જોયા કરતા િતા. સભાન કાર બધ થયા પછી એક રશકરો પોકરણો બારણ ઉભો થઈ બર પાડીન બોલયો િતો ક `નકામશકરનો ખ.’ દીિનાખાનારા 200) ન બિાર કપાઉડરા 800) એક િષણિો િતા. કટલાકનો વિચાર રન રારિાનો િતો. પોલીસનો બદોબસત નિોતો, એિારા રારા બાપ જન ખબર નિોતી ક છોકરો સભારા ગયો છ ત ગભરાતા ગભરાતા રારી પાસ આવયા – રન તની ખબર પડી ક ડોસો છદાઈ જશ. ર રારા દોસતદાર હકસનદાસ બાિા સાથ તન વિદાય કીધી ન પછી જદનાથન કહ ક `અગર કોઈ રારા ઉપર િાથ ઉગારશ તો તનો જિાબ તરાર આપિો પડશ રાટ કિીદો ક ભીડ ઓછી થાય.’ પછી િ ઉઠયો ન જોઉછ તો જોડા રળ નિી; પગરા રોજા ખરા. િ જોડા પિયામિના જ દાદર ઉતયયો. કટલાક રન પછ ક `પલો કિા છ?’ તાર િ ઉતતર દતો ક `આ ચાલયો જાયછ.’ રસતારા આવયો ક તરત એક દોસતના જોડા પિરી લીધા ન પછી ઘર આવયો. બારણા આગળ ઘણા લોક ભગા થઈ રન ગાળો દતા િતા પણ બદા તો બારણા બધ કરીન ઉપર ચિડી ગયા િતા. સભારા રારા બોલિાની છટા ઉપર એક વબજા રાિારાજ ન આવશત શાસતીઓ આશચયમથી જોયા કરતા િતા ન એરાનો એક વિષણશાસતી જ ઉતતર હિદસતાન તરફનો િતો ત તો બીજ દિાડ પછતો પછતો રાર ઘર આવયો િતો. રાિારાજન સસકત વશખિતો િતો તો પણ ત રારો પરર સનિી થઈ

પડયો િતો–એ રારી કવિતા િખાણતો ન રકરવણિરણથી તો ચહકત જ થઈ ગયો િતો.

5. સધારાિાળા જો ક બિીકથી રારી સાથ સભારા આવયા નિોતા તો પણ તઓ રારા દોષ બોલિા લાગયા ક `શાસત કોના બનાિલા છ?’ એ તકરાર નિોતી કિાડિી. ર કહ ક, `િ રારા વિચારથી ઉલટ નિી બોલ ન પનવિમિાિની તકરાર ચાલી િોત તો જદનાથજીના કિિા પરાણ ક `શાસત ઈશરકત છ,’ એ ઉપરથી જ િ પનવિમિાિ કરિો વસધિ કરત–તર તો બસી રિો ખણ.’

શાસત ઈશરકત નથી એ િાત નયસોરા ચરચાયાથી 1 રી [પિલી] અકટોબરના `સતયપકાશ’રા એક આટતીકલ એિો આવયો ક જરા જદનાથજીના વયવભચારવિષ કઈ બોલાયલ. ત ઉપરથી સન 1861 ની 14 રી રએ જદનાથજીએ લાઈબલની ફહરયાદ રાડી. િચરા કટલક કાર ચાલયા પછી 1862ની 26 રી જાનિારીએ તપાસ ચાલ થઈન તરા ચાળીસ દાિાડા ગયા. (જોિો રિારાજ લાઈબલ કસ.)

6. રારી કવિતારાના શબદો સરજિા વનશાળરા ભણતા છોકરાઓન કઠણ લાગતા િતા, ત ઉપરથી ર તરાના જ અઘરા શબદોના અથયો િણામનરિર લખીન િાકબયલરી કરિાનો વિચાર કીધો િતો, પણ તન રાટ શબદ જદા પાડયા તો ઘણા જ વનકળા–પછી જોસસો થયો ક એક રોટો કોશ જ કરિો એટલ તરા ભાષાના ઘણખરા શબદો આિી જ જાય. એ વિચારન ડા. ધીરજરાર પવટિ આપી ન ર તા. 18 રી નિબર સન 1860થી રોટો કોશ કરિો શર કયયો.

7. પનવિમિાિ સબધી િો િો થઈ રિી િતી, એિારા એક જોડ પનવિમિાિ કરિાન તયાર થય–એિ બનય ક દીિાળી નારની એક બારણી નાશક જિાના િતથી રબઈ જઈ એક િાવણયાન ઘર ઉતરી િતી. એ િાવણયો રન ઓળખ ખરો. એણ રારી પાસ આિી િાત કરી ક, `આજકાલ પનવિમિાિ વિષ મિોટો ઘોઘાટ થઈ રહોછ ન તર જો રાર ઘર આિો તો એક સતીન બતાિ જ કરિાન તયાર થઈ છ.’ િ તિા ગયો ન ત બાઈય કહ ક, િ કર તો ખરી પણ એર કરિાથી િરારા પર િરકત આિી પડ તો સધારાિાળાઓએ સાહ રિિ પડ–ર કહ ક, `તર પનવિમિાિ કરી રડી રીત રિશો ન બીજીઓન રડો દાખલો બતાિશો તો તરારી રદદ કોણ નિી રિ?’ િ તો િાત કરી ઉઠયો–ન વિચારતો િતો ક વરતરોન કાન નાખ એટલારા બીજ દાિાડ ર ડા. ધીરજરારન ઘર ગજરાતી વરતરરડળી અન પલો િાવણયો તથા પલી બાઈ એ સિન દીઠા. તિા વરતરો અન પલી બાઈ િચચ િાતચીત થતી િતી–િ તો જોયા જ કરતો િતો. છલલી િાર નકી જણાય ક, એ બાઈ તો તયાર છ– િિ કોઈ પરષ જોઈય. એિારા પલા િાવણયાએ પોતાના બીજા િાવણયાઓની રદદ એક ગણપત નારનો બારણ પદા કયયો. પછી તઓ રિાલકરીરા આઠ દિાડા સાથ રહા ન નિર દાિાડ િાસદિ બાબાજીની દકાન ર અન થોડાક વરતરોએ ત બારણન કટલાક સિાલો કયામ ક `કર ભાઈ ત પસાન રાટ કરછ, પલીન રઝળાિિાન કરછ, ક િરશ સાથ રિી વબજાઓન રડો દાખલો બતાિિાન કરછ?’ તયાર ત બોલયો

િતો ક, `પિલો દાખલો બતાિાિથી સધારાિાળાઓરા રાન િધશ, પણ વબજા ઘણાક લોકરા તો િ બઆબર થઈ જઈશ – ન પનવિમિાિ કયામ પછી જો િ પલીન રઝળાિ તો દવનયારા રાર ઉભ રિિાન ઠકાણ કિા? િ કઈ પસાન રાટ નથી કરતો.’ એ તની બોલી ઉપરથી અન તઓએ આઠ દિાડા સાથ રિીન રન રળવય ત ઉપરથી સધારાિાળાઓએ આગિાની કરી. પછી એક બાહમણ ડા. આતરારારના નિા ઘરરા મિોટી ધારધરથી વિવધયકત પનલમનિ કરાવય. એ સરારભરા પરરિસ સભાના અન બવધિિધમક સભાના સાથીઓ િરિિન ચાલલો કરી શોભા આપિારા િતા. (જોિ 16 રી ડીસબર 1860 ન સતયપકાશ) એ જોડ જાર પનવિમિાિ કરિાન તયાર થય તાર સધારાિાળાઓએ ત કાર પાર પાડી આપિાન રાથ લીધ.

એ પનલમનિ થયા પછી જદનાથજી રાિારાજ સધારાિાળાઓની ફજતી કરાિિાના વિચારથી પોતાના આદરીઓની રારફત ગણપતન સરજાિિા રાડય ક સધારાિાળાએ તન ફસાવયો – ત જો સધારાિાળાની સાર થશ તો તન િર નયાતરા લઈશ િગર – ન ત એટલ લગી ક એક અગજ િકીલન તિા એક કરારનાર તની પાસ કરાવય. તરા ઘણ કરીન એિ ક ર ભાગ પીધી િતી અન ત િખત રન ભલથાપ આપી સરજાિી પનવિમિાિ કરાવયો ન ફાલાણા ફલાણા સધારાિાળાએ રન આટલા આટલા રવપયા આપિાની કબલાત આપી િતી ન િિ તઓ આપતા નથી િગર. કોણ જાણ શ િશ પણ એિ બનય તાિા િકીલની ઓહફસરા એક જણ જ સધારાિાળાની તરફનો િતો તણ તન સરજાવયો ક વિચારીન કાલ સિી કરજ. ત ગણપત પણ અદશારા પડયો ક સિી કરીન પછી કદાચ રિારાજ ન ગાઠયો તો નિી આર નિી આર – પર રઝળિ પડશ. પછી તણ ત િખત સિી ન કરી. એરાની કટલીક િાત ત ગણપત ત રાત રન કિી િતી; ન ર તન સધારાિાળાઓની તરફથી સારીપઠ સરજાવયો િતો. ત િાર પછી એક દાિાડો તણ કઈ વનશો કીધો. કરીન સધારાિાળાઓન ગાળો દિા રાડી, તરા રન તો પષકળ જ. એ ગણપતન ભલ કરિારા કટલાક શીરતો પણ િતા; પણ ત સધારાિાળાની સાર થયા તથી ત શીરતો અન બીજા સધારાિાળાઓએ તન છોડી દીધો. પછિાડથી એ ગણપત ન એ દીિાળીએ રન ન બાલાજી પાડરગન રોજ રોજ િરાર ઘર આિી એિા તો સતાવયાછ ક કઈ કહાની જ િાત નિી. િર તના ઉપર ઉપકાર કીધલા તના બદલારા તઓએ િરન ગાળો દીધલી ન એર છતા જાર તઓ ખાિ િરાન થિા લાગયા તાર િર દયા જાણીન તઓન યથાશહકત રદદ કયામ કીધી. ર જાર એ બાઈ રાદી પડી િતી તન પછી રરી ગઈ તાર ર રારી તરફથી દયા જાણીન દરવયની સારીપઠ રદદ કરી િતી. િા એટલ થયછ ક તન રડદ થોડી િાર રઝળ િત – કારણ ક સધારાિાળા તો ત જોડારાના કોઈન મિોડ જોિાન ઈછતા નિી; – ન રન એક પસગ એિો આવયો િતો ક તઓના ઘણા સતાિિાથી રાર પોલીસરા જઈ તઓનો બદોબસત કરિો પડયો િતો. એ રરણ પસગ િ જાત દર રહો િતો, પણ પસાથી ર સારીપઠ રદદ કરી િતી. જોક એ પનવિમિાિના પયોગન ફળ સાર ન વનકળ તો પણ સધારાિાળાન એટલો સતોષ છ ક બ જણા ઘર ઘર કતરા

ભસાિાથી બધ રિી એક બીજા સાથ સનિ ન સપથી રહા િતા. પછિાડથી તઓએ પોતાન િાથ જ પોતાની ખરાબી કરી– સધારાિાળાન ગાિો દીધી–શતર રાિારાજ એ પણ કારણ છ. પથર પયોગ એિા જ િોય છ. લોકો કિ છ ક પથર ઊચી પતન જોડ વનકળિ જોઈય, પણ એ િાત ન બન તિી છ. જટલા સધારા થયાછ ત, ઘણાક રધયર પવકતતના લોકથી અન થોડાક રરખ ફાટલ લોકથી પણ.

8. એ જ િરસરા જાવતભદ તોડનારી એક ધરમસભારા દાખલ થિાન તરાના એક વિદાન દકણી બાહમણ વરતર રન આગિ કયયો. ર તન કહ ક, `એ સભાનો ઠરાિ જો આિી રીત થાય ક એરાના કટલાક રમબરો ઉપદશક થઈ, ઠાર ઠાર જાિર ભાષણો કર, પોતાના રત બિાર પાડ ન ત પરાણ િતત તો િ એરા દાખલ થાઉ.’ તયાર તણ કહ ક `એ સઘળી િાત પછી થઈ રિશ. તર િરણા દાખલ થાઓ.’ પછી એ તના કિિા ઉપરથી િ ત સભારા દાખલ થયો.

1860-61 રા સધારા સબધી રારો જોસસો ઘણો જ િતો. છપા જ કાર થાય તરા ઇશરના ન લોકના ચોર થિાય છ રાટ જ કરિ ત જાિરરા કરિ એિો જોસસો ત િખત િતો. 1861 રા એક પસગ એિો આવયો િતો ક સભારા રખીઓરા ફાટફટ થઈ ન ત ભાગી પડી. તરાના 6 જણાઓએ ઠરાિ કયયો ક આપણ તો બિાર પડિ જ. તરા િ પણ િતો. ર રારા બાપન કહ ક `આિ છ રાટ તરાર જદા પડિ િોય તો કિી દો.’ ત ગભરાયા. (ઘણક પસગ િ સધારા સબધી ઘણો જ જોસસો બતાિી રારા બાપન રન દખિતો પણ ત િળા િ કિતો ક, `ભાઈ િ તરન દગો નિી દઉ. િરણા તરાર રન દખાઓ તો દખાઓ’) એિ બનય ક િરારારાના પાચ જણ િઠી ગયા એટલ રાર પણ અટકિ પડય; બાકી કીદાડનો િ બિાર પડયો િોત.

9. એ જ િરસરા રારી ડાિીગિરી તર િરસની ઉરર મિાર ઘર રિતી થઈ.

6

વિરામ 9

કીવતમનો મધયાહન – 1861-64

1. સન 1861 ની 3 જી રારચ, 1917ના રાિા િદ 7 ર રારો બાળવરતર પરભરાર અિી સરતરા રારા ઘરરા રરી ગયો. સાચિટ ન સિતતરતા એ બ સદગણિાળા એ રારા જોહડયાના રરણન દ:ખ થોડા દાિાડા રન ઘણ લાગય િત.

2. અપરલની શરઆતરા રાર બ કળિતી સતીસાથ સનિ બધાયો.

3. 13 રી અપરલ ભાઈ રહિપતરાર વિલાતથી પાછા રબઈ આવયા. એઓન તડી આણિાન િ સારો બદર ઉપર ગયો િતો. એઓન ઉતારો આપિાન ધીરજલાલ િકીલન ઘર આગળથી રકરર કરી રાખિારા આવય િત, ત ઉપરથી તઓ તયા ઉતયામ િતા.

4. જયારથી રહિપતરાર વિલાત ગયા તયારથી બવધિિધમક સભાના આગલા પરખ ગગાદાસ કીશોરદાસ રન રોજ સતાવયા કરતા ક તર રહિપતરાર સાથ જરિાનો િિિાર રાખો તો જ તરારી જાિર હિરત ખરી, ન તર નાગરાઓ લચચા છો. િ કિતો ક રારા એકલાના જરિાથી આખી નયાત જરિાની નથી; ન િરાર બનન નયાત બિાર રિિ પડશ; ન ત કરતા રહિપતરારના જ નાગર વરતરોએ કાગળ લખી સાથ જરિાન િચન આપય છ તઓ જરશ તો િ પણ જરીશ; ન જયાર સધારાિાિાઓનો આખર વિચાર જાવતભદ તોડિાનો છ તયાર તર િર સિએ સાથ કર ન જરિ? જાર ભાઈ કરસનદાસ રળજી વિલાતથી આવયા ન ગગાદાસનો તની સાથ જરિાનો િખત આવયો તયાર ત બિ ગભરાયા; ન આખર ન જમયા! `આપકી તો લાપસી, ન પરાઈ ત કસકી’ િળી રારો ઘણા કાળનો એ જ વિચાર ક નયાત બિાર રિિ તયાર પછી કોઈ પણ નયાવત સાથ જરિ. એ જોસસો અન ગગાદાસના વનતયના બોલિાથી લાગલો ગસસો એ બથી ઉશકરાઈન ર તા. 15રીએ આકાશિાણી એ નારન િડબીલ છપાિી ડા. ભાઉન તિા, જિા ભાઈ રહિપતરારન રળિાન સિ એકઠા થયા તિા વિચય. (આકાશિાણીન સાર જોિ નરમગદય પાન 429ર.)

એક િખત રી. િાિડત રારા વરતર બાલાજી પાડરગ સાથ કિિાડય િત ક `નરમદાશકર રહિપતરારન કર રદદ નથી કરતા?’ ર કિિાડય િત ક `સઘળી રદદ કરિાન તયાર છઉ ન સાથ જરિાન રાટ રારો વિચાર એ છ ક જો બીજા ચાર વરતરો

જર તો પાચરો િ તયાર છઉ.’

5. એ િરસરા િ જરતોસતી છોકરીઓની વનશાળરા ર. 25ન પગાર રારા વશષય ગણપતરાર િરજીની રારફત એક કલલાક કવિતા ગાતા વશખિતો. સિ રળીન એ વનશાળરા બ િરસ ન એક રિીનો કાર કયા – 1 લી ડીસમબર 1860 થી 31 ડીસમબર 1862 સધી. તર રી. સટનસમ ન રી. િોબાટમ એ બ િપારીઓન પણ અઠિાડીયારા બ િાર ર 50 ન પગાર ગજરાતી વશખિિા જતો; િળી બ તરણ શીરત પારસી ગિસથોન તિા પણ જતો.

6. એ િરસરા ક આિતા િરસરા (બરાબર સાભરત નથી) ર િાલકશરરા ગોકળદાસ તજપાળન બગલ એક રાત િરદાસની કથા કરી િતી ન રન તઓએ ર. 50) આપયા િતા.

7. એ િરસરા િ દરરોજ એક કલલાક ગાયન વશખતો.

8. એ િરસરા ર `કવિ કવિતા’ અક 3 જો ન `નરમકોશ’ અક 1 લો એ બ છપાિી બિાર પાડયા િતા; ન કટલીએક કવિતા ઘરરા લખી રાખી િતી.

9. સન 1862 ની શરઆતથી ત જન સધી િ રાતદાિાડો અગજી ન ગજરાતી હડકશનરી બનાિિારા રારા વરતર નાનાભાઈ રસતરજી ન અરદશર ફરારજી સાથ ગથાયો િતો. એ પસતકના િચાણથી રન તરીજ હિસસ પણ સારી પઠ નફો થયો િતો.

10. ફબઆરીરા ર લાઈબલ કસરા શાિદી આપી િતી.

11. ર રિીનાથી ર પીવતવિયોગના દ:ખથી રીબાિા રાડય ન એ દ:ખરા ર ઘણીએક કવિતા કરી.

12. એ િરસરા ર નરમકવિતા પસતક 1લ (સાત િરસની કવિતાના સગિન) કિાડય.

13. સપટમબર 10રીથી ત 9 રી અકટોબર સધી ર દકણ ન ગજરાતરા પિાસ કયયો. જન િણમન નરમકવિતાના બીજા પસતકરા પિાસ િણમન નારની કવિતારા છ. એ પિાસરા િ સવટિસૌદયમરા લીન િતો. જગલન ઘાસ, નહદનો કાદિ, દરીયાનો પથથર િગર િલકી ગણાતી િસતઓએ રારાપર ભાર અસર કરી િતી. ખરખર િ એક જાતના યોગાનદરા િતો. એ ચોરાસાના પિાસરા રારા શરીરન ઘણી ઘણી અથડારણ થઈ િતી ન એક બ િખત તો ઘાત થાય તિ િત. તો પણ રન કઈ જણાય નિોત.

સવટિસૌનદયમ જોિાની ઘલાઈ એટલી િતી ક નબળા શરીરરા પણ બળાતકારન કૌિત આિી રિત. પિાડોરા ભરિા, અન રાત રસતો ભલયાથી ઝાડીઓરા રઝળિા, એરા પણ રન આનદ થતો. દકણના પિાસરા રારી સાથ ઝીણારાર નારનો રારો મિતો િતો અન ગજરાતના પિાસરા રારો રખય મિતો નરભરાર અન રારો વરતર પરભરાર રિતાજી એ બ િતા.

14. હડસમબરરા ર નરમકોશનો અક 2 જો કિાડયો.

15. ર એક િખત રારા વરતર કરસનદાસ રાધિદાસન કહ િત ક, રારી રરજી ગજરાતરા ગારોગાર સધારાનો ઉપદશ કરિાની છ. રબઈરા એક વરશન ઊભ થાય ન િ તની તરફથી જાિરરા ઉપદશ કર;–ન એન રાટ શાસતી, લખનાર, િગરન એસટાવબલશરટ જોઈય; ન એના ખરચના ર. 300 (રાર પણ અદર આિી ચક) રહિન થાય ત તરારાથી તરણ િરસ સધી અપાય તર છ? તાર તઓ બોલયા િતા ક `સો રપીયા આપયા કરીશ;’ ર કહ, એક જણ બીજા સો રપીયા આપ તિો છ પણ તરીજા સો જોઈય.’ – પછી ત િાત બધ રિી.

16. 1862-63 ના િરસન સાર રન 28 રી જાનિારી 1863 ન સરચાજ મન સાર પતરક આવય િત. એ િળા િ રજગારરા રિતો િતો – રન એિો જોસસો થઈ આવયો ક, `સાલરલી હડગલર’ કલયા પછી રારા સરખા જાિર રાણસની સાચિટપર શા રાટ શક જિો જોઈય – િ ચારા દાિાડા બિ ગભરાયો રહો. 3 જી ફબરિારીએ િ ઇનકરટાકસ કરીશનર કરટીસ જ ઘણો જાિલ િતો તની પાસ રારા વરતરો આસસરોની રરજી ઉપરાત ગયો. તઓન ધાસતી િતી ક આજ કવિ કદરા જશ. િ તો અદર ગયો ન સાિબન કહ ક, `આ પરાણ નાણા સબધી વિગત, આ પરાણ આબર ન આ પરાણ રારો જોસસો છ. સરચાજ મ એથી િધાર રાગશો તો િ આપિાન તયાર છઉ પણ રન જ લાગ છ ત જાિરરા કરછ.’ સાિબ બિ ચીડાયા પણ પછી રારો રોપ જોઈન બોલયા ક, એિ ભાષણ ઘરરા કરિ ન પછી કહ, જાઓ. પછિાડથી સરચાજ મ થોડોક ઓછો થયો િતો.

17. સન 1863 ની શરઆતથી ર નરમકવિતા પસતક બીજાના અકો છપાિિા રાડયા ન પછી િરસની આખરીય ત અકોન એકઠ પસતક કિાડય.

18. એ િરસરા નાણાની તાણ, પીવતવિયોગ, વરતરોન બદરકારીપણ િગર િાતોથી રારા રનરા બિ ગભરાટ િતો. તરા શરની ઘલાઈ શર થયલી ન તર લોકો સારીપઠ કરાતા ત જોઈન રન પણ દ:ખ થત િત ક જઓ સધા આચરણથી સદો ઉદયોગ કરછ તઓન દવનયારા કઈ ફાિત નથી ન જઓ ખોટા આચરણથી ખોટા ઉદયોગ કરછ તઓન ફાિછ એ ત કિ કદરત! િ રારા રનન રરાડિાન શગારરસ, દ:ખરા ધીરજ આપિાન શાતરસ અન પપચી સસાર સાત ધરમજધિ કરિાન િીરરસ લખતો.

19. સન 1862-63 રા િ રારી દલગીરી રટાડિાન અગજી કવિના જનરચહરતર ન તઓની કવિતા િાચતો.

20. સોળરી નિમબર-કારતક સદ 5 ન સોરિાર ર રારા વરતરોન ઘર તડી રારી કવિતા સાજ સાથ રારા વશષયો પાસ ગિાડી િતી. 21. એ િરસની આખરીરા રારા બાપ અિી સરતરા ખાટલાિશ થયા િતા ન રાર બ તરણ િખત રબઈથી સરત આિિ પડય િત –છલલો િ સન 1864 ની જાનિારીરા પગરસત આવયો િતો–ન રારા આવયાન

તીજ દિાડ તા. 18રી જાનિારીએ તઓ રકત થયા. સરતરા રારા બાપના રદિાડરા િ રબઈરા તથી તઓની ચાકરી રારા નરભરાર સારી પઠ કરી િતી.

22. રબઈરા એ િખત શરની ઘલાઈની સાથ નાટક કરિાની ઘલાઈ ચાલતી િતી. નાટક ત શ ન ત કિી રીત કરિા એ િાતની તો સરજ નિી, પણ કોઈ પણ રીત ગર ત રીત િસ ભજિી િસાિીન નાણ કિડાિિ એિો નાટક રડળીઓનો વિચાર િતો. બ પારસીઓએ રન કહ ક `તરારી કવિતા િરન નાટકગિરા ગાિાની રજા આપો.’ ર કહ ક `રારી કવિતાથી ગાયાથી લોક ખશી થાય તિી લોકની સરજ નથી.’ તઓએ ઘણો આગિ કયયો તયાર ર કહ ક, `અકકકી બઠકન સાર કાગળ કરી આપ તના રપીયા 100 લઉ ન બીજો ખરચ ગિયાનો અન નાટકરા ગાનાર છોકરાઓનો ન નાટકગિના ભાડાનો તરાર આપિો; તર સાભળિા આિનારની ફી સઘળી તરાર લિી.’ તા. 6ઠીન 16રી રએ નરમગીતગાયક રડળીની બઠકો થઈ. તરા લોકની તરફથી પરતો આસરો ન રળો, ન ઉલટી ખોટ ગઈ તથી ત રડળી ભાગી પડી ન ર. 200 ર તઓની દયા જાણી પાછા આપયા.

23. પછી િ અરદાિાદ ગયો તયા રી. કરટીસ કહ ક, `અિીના લોકો તરાર ભાષણ સાભળિાન ઘણા ઇનતઝાર છ, રાટ ભાષણ આપીન જાઓ’ – ર કહ ક, `આજ કાલ તજિીજ થાય તો સાર. કારણ ક રાર જલદી જિ છ.’ ત બોલયા ક, `પરાભાઈ અિી નથી.’ ર કહ, `ભાષણ લોકન રાટ છ, પરાભાઈ િોય તો શ ન ન િોય તો શ.’ પછી તઓએ કહ ક, `િ દલપતરારન કિિડાિીશ.’ પછી િ દલપતરારન રળો. તઓએ પણ કહ ક, `અિીના લોકની રરજી છ રાટ ભાષણ કરો.’ પછી ર તા. 27રી રએ જાિર ભાષણ કયા ન ત સર તયા િાજર એિા રારા જના વરતરોન િ રળો.

24. સરત આિી તા. 31 રીએ એદરસ લાયબરીરા ભાષણ કયા ન પછી િ રબઈ ગયો.

25. એ િરસરા પથર અકોરા ન પછી આખા પસતકરા નરમકવિતા છાપી પગટ કરી, – એ રાર 3 જ પસતક.

26. સપટમબરરા ડાહડયો શર કયયો અન નરમકોશ અક 3 જો બિાર પાડયો.

27. બાપના ઉભા િરસનો ખરચ, શરની ઘલછાથી લોકન રન પસતકો િાચિા તરફ ન િોિાન લીધ ચોપડીઓન િચાણ બધ, ઘરખરચ પણ રોટો(ઘરન ભાડ રબઈરા રપીયા 75), તરા િળી જનરથી િ િાથનો છટો એટલ પછી પછિ જ શ – એ કારણથી રાર રન પસાની તરફથી ઘણ ઉદાસ રિિા રાડય. દિ છએક િજારન થઈ ગયલ; તરા પાછો િ રરત ભરાયલો ક,િાર કિાસધી એર તગીરા રિિ પડછ ત તો િ જોઉ; િળી શીરત વરતરોની તરફથી દરવયની રદદ ન રળતી તથી તઓ ઉપર ચિીડ – એ કારણોથી પણ રાર રન ઉદાસ રિત. િ રનરા ગરાડાન રાટ ઘણોઘણો ખરચ કરતો – તરા

રાગનારન આપિ ન ગણીની કદર બઝિી એ જોસસો ઘણો િતો. નિી દોલત ગાયનરા કઈ જ સરજ નિી. એિી રાડોરા ન એિા ગિયાઓરા ઉડતી ત જોઈ િ બિ વચિડાતો. સારા ગિયાઓની કદર થાય અન ગરીબોન અપાય ત િતથી આસો િદ 10 િાર ભોર, – તા. 25રી અકટોબર ર પચચીસક ગિયાઓની બઠક કરી; અત આખી રાત ગાયન થઈ રહા પછી દરકની યોગયતા પરાણ આપતા ર ર. 200 ખરચ કયયો.

28. નબમબરરા ફયર લાડ રકલરશન કમપની ?ભી થઈ; તરા રારા વરતર ભાઈ કરસનદાસ રાધિદાસ એક રખી િતા. એણ ઘણાખરા પોતાના વરતરોન શરો આપયા િતા. રન રારા કટલાક દોસતોએ કહ ક, આ પસગ તર કરસનદાસન જઈન રળો એટલ તરન પણ શર રળશ. ર કહ, ક તની નજરરા આિશ તો રોકલશ – િ કઈ જઈન રાગનાર નિી. કટલાક કહ ક, રાગયા વિના રા પણ પીરસ. ર કહ ક, રા જ છ તો િઠીલા બાળકન પણ ખિડાિશ જ ન વરતર જ છ તો ત રાગયા િના પણ આપશ જ. એ રારી િઠ જોઈન ઘણા જણો રારી નાદાની વિશ બોલિા લાગયા; તરા કટલાએક કરસનદાસ વિષ પણ બોલિા લાગયા. ર રારા વરતરોન કોઈન કઈ ન કોઈન કઈ કિી ઉડાવયા કીધા. કોઈન કહ ક, રન આપલો જ છ; કોઈન કહ ક રન રળનાર જ છ, કોઈન કહ ક, કરસનદાસનો રારા ઉપર ઘણો ઉપકાર છ એટલ ત નિી અપાિ તો કઈ ફીકર નિી. એક રારા નાગર વરતર રન કહ ક કવિ, આ િળા તર ન ચકો; રારા સર તર ન જાઓ તો; ન રાર રાટ જાઓ; એિ ઘણ ઘણ કહ તથી િ શરરાઈ ગયો ન આખર રાર તન લાચારીથી કિિ પડય ક િ જઈશ; પણ પછી ર ઘર આિીન પાછો વિચાર ફરિી નાખયો.

એિ બનય ક એ િખતરા ભાઈ કરસનદાસ પોતાની િરસગાઠન દાિાડ રન તડ કયાા િત. તથી એ ઉપરથી િ રારા વરતર સાથ તની સીગરારરા બસી જનાર િતો પણ રનરા તો એર જ ક, શર સબધી કઈ બોલિ નિી. રાતના 9 િાગ વરતર કિિડાવય ક, `રારી તબીયત દરસત નથી ન સીગરાર આિી શક એિ નથી.’ એ ઉપરથી િિ રાત દસ િાગ કોણ જાય, એર વિચારી ર જિાન બધ પાડય. પણ પછી િળી પાછો વિચાર કીધો ક રાર બાપન િરસી િાળિા સરત જિ છ ન તયા ઝાઝા દાિાડા થશ રાટ એક િાર રળી આિ તો ઠીક ન એરસરજી બગી કરીન ગયો. તિા થોડાક વરતરો બઠલા િતા. જતા િારન કરસનદાસ પોતાની પાસ બસાડી રન કાનરા કહ ક, `તરાર રાટ એક શર રાખયો છ િો.’ ર કહ, `એની શ જરર છ!’ ન તયા ઘણીક િીરરસની કવિતા ગાઈ ન સિ રડળી પસન થઈ. એ સર બાલાજી પાડરગ જ રારી `િીરરસની કવિતા’ ઉપર ઘણા આસકત છ ત તો `હિદઓની પડતી’ સાભળીન ઘણા જ ખશી થયા. પછી ચાર પાચ દાિાડ ર રારા વરતરની રારફત ઉપર કિલો રળલો શર િચયો. તરા ર. 5700) નફો થયો. તરા કરજ વબલકલ અદા કયા – પછી હડસમબરી આખર િ સરત આવયો.

29. સરતરા રારા એક કાકી રરી ગયાના સબબથી બાપન વનલાદાિ કરમ અટકય;

ત દાિાડા પદરક પછી કીધ. પણ એ ગાળારા ર ડભોઈ જઈન દયારાર વિશ કઈ િધાર િકીકત રળિિાનો વિચાર કયયો ન િ તયા જિા વનકળો. વરયાગાર ઉતયયો ન તયાથી ગાયકિાડ ડભોઈની નિી સડક કરી છ ત ટક રસત જિા સાર એક િાગનની તયાના સટશન રાસતર પાસ રજા લીધી; ન તરા િ, રારા તરણ સાથી અન એક ડભોઈના રોદીનો છોકરો (ભોરીયા દાખલ) બસી રજર પાસ ધકલાિી તિા ચાલયા. સડક તટલી તથી િાગન છ ગાઉ આિી અટકય. તયા કારિણ ગારરા ન રિતા રાતોરાત ડભોઈ જાિ ધાયા. સડક સડક ચાલતા િરન બિ રસીબત પડી. અધારી રાત, િચરા િચરા તટલી સડક ન આજબાજએ ખાડાખબોચીયા. બસી બસીન ઢોળાિ ઉતરતા, ફાફા રારીન સડક ગોતતા ન જગલી જાનિરોના બીિારણા શબદો સાભળતા, રન ન નરભરારન તો ઘણો જ આનદ થતો િતો. કડાકડીની ટાિાડ, ન કકડીન લાગલી ભખ, એિી રસીબત આઠ ગાઉ ચાલીન ડભોઈન દરિાજ રાતના તરણ િાગ આવયા. જોઈએછ તો દરિાજો બધ એટલ તિા એક િાગન પડય િત તરા પડી રહા. સિિારના પિોરરા દરિાજો ઉઘડાિીન તળાિની ધરમશાળાન ઓટલ બઠા ન અિી દધ િગરનો ફરાળ કયયો. તરણ દાિાડા રિિા અલાઈધ રકાન શોધિાના વિચારરા િતા, એટલારા ખબર રળી ક ચાણોદ કનયાળી અિીથી છ ગાઉ થાય છ. એ ગારો નરમદાન તટ તીથમસથળ છ, રાટ તયા સવટિસૌદયમ સાર િોિ જોઈય એર ધારી તયા જિાનો વિચાર કયયો. તરત ગાડ જોડાિી વનકળા ત એક િાગ ચાણોદ પિોચયા. ગારરાથી જાતા તયાના બાહમણોએ િરન ઘણો કટાળો આપયો–કિા બાહમણ છો, કયાથી આિોછ, તરારો ગોર કોણ છ, એિા એિા સિાલો પછા– પણ િર તન ન ગણકારતા આગળ ચાલયા. પછી તયા રારા વરતર સાથી પરભરારના ઓળખીતાન તાિા ઉતારો કીધો. તયા ફરાળ કરી તરતના તરત ગાઉ ઉપર કનયાળી છ તાિા કાઠ કાઠ ચાલતા ગયા. િચરા ઓરસગર આિછ તરા નાિીન આસપાસ ભમયા; દિદિરા કયાા ન સાજ પાચ િાગ પાછા ચાણોદ આિી ઉતાર રોદીક લીધા. રાત પાછા ગારરા ફરિા વનકળા ત શષસાઈન રહદર ગયા; તયા સનની આરતી થતી િતી તયા દશમન કીધા પછી િ તો તરત પાછો નીચ ઉતરતો િતો એિારા એક બાહમણ સતોતર ભણતો િતો તણ રારા સાથીન પછ ક આ નરમદાશકર તો નિી? ત લોકોએ કઈ કારણસર પરો જિાબ દીધો નિી, પણ બ તરણ િાર પછ તાર એક સાથીએ કહ ક, `િા.’ તરણ પછી રન બોલાવયો ન પછ ર જોય તો ત દયારારનો શાગરીદ રણછોડ િતો. રાળ જઈ તની સાત ર િાત કીધી. પછી રણછોડ કહ ક, `િ પરર દાિાડ ડભોઈ આિીશ તર તાિા ઠરજો.’ ર કહ, `િ તરાર જ રાટ આવયો છઉ રાટ ખસસ આિજો’–પછી ઉઠયા ન તયાથી િળી પાછા ગારરા ન નરમદાતીર અધારારા ફયામ; અવગયાર િાગ સતા ન પાચ િાગ ગાડ જોડાિી ચાણોદથી ડભોઈ આિિા સાર સિિારરા વનકળા.

30. ચાણોદરા ઘણી િસતી બાહમણોની છ. તઓ પોતાનો ગજારો તાિા તીથમ કરિા આિતા જજરાનો ઉપર રાખ છ. લોક ખાઉધર, લોભી, વનલમજ ન લચચા છ; પણ બરા રાયા ઘણી બતાિ છ – ચાણોદ કનયાળીરા વછનાળાની િાત તો પછિી જ નિી – તીથત

એર જ જોઈય! ચાણોદ-કનયાળીના બગાડા વિશ િ ઘણ સાભળતો િતો તનો નગચરચા પરથી િરન અનભિ થયો. એક જગ રારા સાથીન એક બારણી લઈ ગઈ ન તાિા તણ પોતાન ઘર દખાડય ત આ રીત; આ િરારો ચલો, આ સિાન, આ રારી છોકરી, આ રારા છોકરાની િિ; તર અિી રહા િત તો િર તરારી ઘણી બરદાસત લત – એિી રીતન બોલિ ક જથી તની રતલબ એટલી જ ક િર તરન સઘળી રીત ખપ આિત – ફરી આિો તો િરાર જ ઘર ઉતરજો િગર. બરાની આખ, ચાલ, ન તઓન બોલિ એ સિ પરાળ, પણ જનરથી ટિ પડી ગયલી તથી પસાન લોભ વછનાળ કરતા વશખલા. ચાણોદરા કોઈ નાગર નથી.

31. કનયાળી, ચાણોદ કરતા નિાન ગારડ છ, પણ તરા રોટી િસતી નાગર બાહમણ ન દકણીઓની છ. લોકો િદ શાસત ભણ છ ન બરા તો ચાણોદ જિા જ પણ નાગરના રાટ િધાર સઘડ, ચતર ન રારકણા. રન ચાણોદ તો વબલકલ પસદ ન પડય, પણ કનયાળીરા સવટિસૌદયમ છ તથી ત ઘણ જ પસદ પડય. સાજની િખત કનયાળીરા જ રચના રારા હદઠારા આિી તની રઝા ખરખર ન િણામય તિી છ. વિશાળ રદાન, ઊચા નીચા ટકરા, નિાના મિોટા ઝાડ, મિોટા નિાના પથરાના દિરા, ઓિારાની શોભા! એકાતપણ, શાતપણ, ન ગભીરપણ! આિા ખરખર ઉતતરકાળરા કનયાળી જઈન વનરાતરા હદિસ કિાડિા એ તો દલમભ જ તો! જાતરાન સથળ એ ત ખર. નરમદાકાઠાના ઘણાખરા જાતરાના સથળરા સવટિસૌદયમ ઘણ સાર જોિારા આિ છ. કનયાળીરા ઓિારાના પગવથયા સારા નથી–ઝપટથી ઉપર ચઢતા પડી જિાય તિા પાસપાસ છ. સોરનાથના દશમન કરી ઓિારાના પગથીયા પર બઠલા તયાર રન ખયાલ ઉઠયોતો ત આ ક, કોઈ ઘરડો રવસક વનશાના ઠરલા તારરા આિા એકાત ન ગભીર સૌદયમની િચરા સરી સાજ એકલો બઠો િોય અન ત િળા જિાનીરા કરલા પરરારથન તથા અનભિલી સઘડ પીવતન સરરણ તન થત િોય અન ત સરરણથી તના અત:કરણરા જ છપો છપો ન ધીરો ધીરો આનદ થયા કરતો િોય, તો ત આનદની શી િાત! સારી પઠ પિાસ કરી આવયા પછી ઉતતરકાળારા એિી િાલતરા ન એિા સથળરા રોજ કિાર બસીશ અન વનતય કોરળ હદયયનો થઈ બહમાનદરનિ કયાર થઈશ!

એ ગારોરા (ચાણોદ-કનયાળીરા) સધારા જિ કઈ નથી. સધારો શબદ બદ ઠકાણ પસરી િળોછ પણ એ ગારોરા નથી. ચાણોદથી ડભોઈ આિતા રસતારા જ રન વિચાર થઈ આવયા ત આ ક – આ બાપડા કિાર ઠકાણ પડશ! રબઈરા સધારાિાળાઓ રાતર મિોડથી પોકાર કરી રહાછ. રન વિચાર થયો ક એક વનબધ લખ ન તરા એક સધારા વરશનની સચના કર અન પછી દરક ગારરા ત વરશન તરફરા રાણસો ફરીફરીન સવદચારોનો બોધ કર. ખાિાપીિારા અન લગડા પિરિારા સધારો છ એર કટલાક સધારાિાળા સરજ છ; ગરીબ અન અજાની સાથ બસતા તઓ શરરાય છ. તઓ બિાર જીલલાઓરા ફરતા નથી. તઓ રોટી રોટી િાતો કર ત શા કારની? (ર રબઈ જઈન

ર. 50) ની રારી બનાિલી ચોપડીઓ કનયાળીના કટલાક લોકન િાચિા સાર બકીસ રોકલી દીધી િતી.)

32. ચાણોદથી સિિારરા નીકળલા 11 િાગત પાછા ડભોઈ આવયા. તયાિા એક ધરમશાળારા એક જદી કોટડીરા ઉતારો કીધો. એક પાસથી રસોઈની તયારી ચાલી ન એક પાસથી રસોઈની તયારી ચાલી ન એક પાસથી દયારાર સબધી ખોળ કરિાન ચાલય. રબઈરા ભાઈ વચરનલાલન ઘર નારણલ િરખરલ નારનો રાથર કાયસથ ડભોઈરા ચબતરા પાસ રિનાર આવયો િતો તણ રન કહ િત ક `તર ડભોઈ આિો તો િ ઘલાભાઈ દલભદાસ જરીનદારન ઘરથી દયારારના પસતકો અપાિ.’ ત ઉપરથી ત નારણરલની શોધ કિાડી તો ત ડભોઈરા નિોતો, ગારડ ગયો િતો. ઘલાભાઈની શોધ કિાડી તો ત પણ ગારડ ગયલો, પણ તનો કોઈ સગો રન રળિા આવયો િતો. તણ કટલીક દયારાર સબધી િાત કીધી ન કહ ક, ઘલાભાઈ આજ સાજ આિશ.’ જરીખાઈ સાજ ફરિા નીકળા. દયારાર કવિ કિા રિતો તની પછપાછ કીધી. લોકોન મિોટ આશચયમ લાગય કરરી ગયલાના ઘરન રાટ આટલી શી તજિીજ કર છ! ઘરની તો ખબર કિાડી, જ સબધી દયારારના જનરચહરતરરા કહ જ છ. બીજી દાિાડ સિિાર ઘલાભાઈની ખબર કિાડી તો તના ઘરનાએ જાણય ક કોઈ સરકારી રાણસો છ તથી, નથી એિો જિાબ દીધો ન પછી િ જાત ગયો તો પણ ત ઘરરા છત તઓએ બિારથી નાની ના જ કિાિી. જોતા જાઓ આ ઉપરથી ગાયકિાડી રાજનો તરાસ, અધર, અન તિાના લોકોની વસથવત! ગારરાથી દયારાર સબધી થોડી ખબર કિાડી પણ પછી પસતક ન રળિાથી જલદીધી છોડિાનો વિચાર કીધો; પણ રણછોડ રળિાન િચન આપલ તથી બ દાિાડા િર તિા િધાર રહા એ દરમયાનરા જ જોય ત આ: –

ડભોઈન ચાર દરિાજા છ – એક િડોદરાનો, એક ચાપાનરનો, એક નાદોદનો રજિાડારા જિાનો અન એક િીરા દરિાજો. િીરા દરિાજો એ નાર પડિાન કારણ આ ક–કોઈ િીરો એ નારનો કહડયો અન તના નારની રાજાની લોડી, એ બન પયાર િતો. િીરાએ પોતાની પયારીન કહ િત ક તાર નાર િ અરર રાખીશ. ડભોઈન તળાિ બાધિાન રારિાડથી જ સારા સારા પથરા આિતા િતા તરાથી પલા િીરાએ ચોરી ચોરીન ડભોઈથી બ ગાઉ ઉપર જયા તની પયારી રિતી તાિા એક તળાિ બાધય, જ િાલ તન તળાિન નાર ઓળખાય છ. એ તળાિ ઘણ રોટ છ અન જો ક ઘણ જન છ તો પણ પથરાનો કાકરો ખરલો રાલર પડતો નથી. એ તળાિન પાણી દધના રગન ન ઘણ રીઠ છ. એ તનતળાિ બાધયાની ખબર રાજાન પડતા જ જ દરિાજાની કરાન િીરો કરતો િતો ત દરિાજારા િીરા કહડયાન પરી નાખિાનો રાજાએ ઠરાિ કરી તર કીધ. પણ એિી િાતો ચાલ છ ક કટલાક િીરાના ડાહા રળવતયાઓએ હિકરતથી ભીતરા એક બાક રાખય િત જરા તઓ રોજ કોઈન જાણ ત ઘી રડતા ત પલા િીરાના મિોડારા પડત ન તથી ત જીિતો. િીરા કહડયાની અધરી રાખલી કરાન કોઈથી િળી નિી તયાર રાજાએ

કહ ક, `િીરો િોય તો િાળી આપ.’ પછી તન બિાર કિાડયો અન તણ ત કરાન િાળી આપયા બાદ રાજાએ પાછો તન પયયો. એ કારણ સાર ત દરિાજાન નાર િીરા દરિાજો પડય છ. એ દરિાજાન લગતા કોટરા િાલ કાવળકાન થાનક છ. એ ઠકાણ આખા ન આખા પથરા ચણલા છ; ન સલાટકાર ઘણ સાર છ. િર ઘી રડિાન બાક જોય પણ ઉપર લખલી િાત તો ગય છ એર સરજીયછ. એ દરિાજાના પથરારા સસકત લખ છ પણ ઘસાઈ ગયલા છ, તથી ત િરારાથી િચાયા નિી. ગાર સાર છ. બાહમણો ન કણબીઓની િસતી ઘણી છ. સાઠદરા નાગર ઘણા છ. ગાયકિાડી થાણ છ ન તળાિની ઉપર પશિાના િખતનો એક મિલ છ.

33. રણછોડ પોતાના કિિા પરાણ ચાણોદથી ડભોઈ ન આવયો ન રન દયારારના પસતકો ન રળા તથી િ વનરાશ થઈ ગયો ન રાતોરાત િર ગાડી કરીન સિિાર િડોદરા આવયા. ન તયાથી સરત આિિ ધાયા પણ ટરન િાથ ન લાગથી અરદાિાદ જિાનો વિચાર રાખયો – એટલા રાટ ક, નિમબર રહિનાથી ર રારા ઘરરા એક ગજરાતી પસતકસગિ કરિાનો વિચાર રાખલો તન રાટ અરદાિાદ જઈ તયાથી રળ ત પસતકો લાિિા. અરદાિાદ ગયો તયા સાજ પાધરો લાઈબરીરા જ ગયો તયા જઈ પછ ક, `તરારી લાઈબરીરા ગજરાતી પસતકો જ છ તની યાદી આપો.’ જિાબ રળો ક `ગજરાતી પસતકો ઘણા જ થોડા છ. તની યાદી કઈ ગર તિા પડી િોશ ત કાલ શોધી આપીશ.’ ર પછ `કઈ રાનયવસરિપટો છ?’ તો કિ, ના-િરનાકયલર સોસાઇટીરા થોડાક િોય તો િોય, તયાથી પછી િ રહિપતરારન ઘર જઈ ઉતયયો. અરદાિાદરા પણ કઈ ગજરાતી પસતકોનો સારો સગિ જોિારા આવયો નિી. તયા ર જગજીિનદાસ હડપટીના આગિ ઉપરથી તન તયા ભાષણ કીધ. એણ રારી ખાતર બિ તસદી લઈ, સિ શહઠયાઓન બોલાવયા. અિી રન ખબર રળી ક સારળના િાથન લખલ પસતક તના વશષયના િશજ પાસ છ. િ રહિપતરારન કિી આવયો ક ગર ત કરી સારળના િાથન પસતક જ બસ ત આપી પદા કરી રોકલી દિ ન પછી સરત આવયો.

34. સરતરા બાપન િરસી િાળી ધરરકાર આટોપી ઓરપાડની પાસ ટકારર ગાર છ જાિા નભલાલ નારના સાઠોદરા કવિ રિ છ તયા િ જિા વનકળો ન પછી િર તયા રાત પોિતા. નભલાલ તળાટીન કાર કરતા. એઓ િાલરા િદાતરાગમન ગજરાતી કાવય કર છ – આગળ શગાર સારીપઠ રાધાકષણનો લખલો ખરો. એ કઈ રત ચલાિનારા નથી તો પણ ગારડાઓરા જિા જિા એન રિિાન થાય છ તિા તિા લોકો અન િળગતા આિ છ. સરતના પીજારાઓ એના વશષયો છ. પાચ િરસ ઉપર જયાર ર એન સરતરા જોયલા તયાર એના ભાવિક સિકો એની આરતી ઉતારતા. એ કવિ રવસક છ. એનો સિભાિ રળતાિડો છ ન એ દવનયાદારી સારી રીત સરજ છ. એન કાવય અસલની રીત પરાણન છ–ઉતકટિ નથી. એના ચલાઓએ રન કહ ક, તરાર કાવય િરન સભળાિો. િ સરજયો ક એ લોકોન આજ િદાત તરફ િલણ છ તથી તરાન કઈ બોલ એર વિચારી

ર `અનભિ લિરી’ િાચી. પછી ર કહ–કટલાક િદાતીઓ િદાત શબદોના સાકવતક શબદોન ભરણ રાખીન, તરાનો વિષય સારીપઠ જાણીન અિબહમાવસર કિાિ છ, તન નાર કઈ અિબહમાવસર નિી, ઇશરી લીલા પછી ત બિારની કાતો વભતરની તન જ જાન, ન ત જાનથી થતો જ એક નયારો જ આનદ, ત આનદરા જ વનતય િોય છ ત જ ખરખરો અિબહમાવસર છ. બીજ દાિાડ સિારરા નભલાલના િાડારા રડળ કરી બઠા ન ચાિ પાણી પીધા. િળી પાછા એના વશષયોએ િદાત સબધી રન સિાલો પછિા રાડયા. ર સાફ કહ ક, `િ કઈ િદાતશાસત ભણયો નથી–િ તો કવિતા કરી જાણ છઊ; કાવયશાસત સબધી જો કઈ સિાલો પછિા િોય તો બલાશક ચાિો તટલા પછો.’ પછી ત િાત બધ રિી. નભલાલ પોતાન જન નિ કાવય સભળાવય. ર રાર સભળાવય, પછી સઘળા ગયા, ન િ ન નભલાલ કઈ િદાતના ગથો િાચિા બઠા, ર નભલાલન પછ ક, `તરારારા ન રારારા ફર શ છ?’ તાર ક `કઈ ફર નિી–તર પણ, અિબહમાવસર છોજ. પણ એટલ જ ક એ શાસતનો તર થોડોઘણો અભયાસ કરી લો એિી રારી ભલારણ છ.’ એક િળા ર રબઈના વિષણબાિા બહમચારીન પછ િત ક, `તર રન કઈ થોડક િદાત વશખિો’ તાર તણ પણ એિો જ વિચાર આપયો િતો ક, `િદાતન સરજિાન છ ત તો તર જાણો જ છો.’ પછી બપોર જમયા કીધા. રાત પાછી બઠક થઈ તરા નભલાલની િાદશહકત જોિાન ર બ તરણ પશો પછા િતા. નભલાલની િાદ કરિાની રીત તકમશાસત પરાણ નથી પણ દટિાવતક છ. એ નભલાલ રારા ઉપર બિ સનિ રાખ છ. પછી બીજ દાિાડ િ ટકારરથી સરત આવયો.

6

વિરામ 10

સરસિતીમરરદર – 1865-1866 સપટમબર 18મી સધી

1. જાનિારીરા િ રબઈ ગયો.

2. રારી ઘણા િરસ થયા ઉતતર હિનદસતાનરા પિાસ કરિાની ઇચછા છ. રારી જટલી ઇચછા હિનદસતાનરા ફરિાની છ તટલી ઇગલડ જિાની નથી – ન રનરા એિ પણ ખર ક હિનદસતાન જોયા વિના ઇગલડ જિ નિી – િળી જ પરાણ કટલાક વરતરો ઇગલડનો બાિારનો દબદબો જોિાની ઇતછા રાખ છ તર િ ઇચછતો નથી – ઇગલડ જિાનો રારો િત તિાન સવટિસૌદયમ જોિાનો, લોકની રીતભાત જાણિાનો અન તિાના વિદાનોનો સરાગર કરિાનો છ; ન એ જ િત હિનદસતાન ફરિાનો પણ છ. જિાર ડા. ભાઉ, અરદશર ફરારજીરસ, ખરસદજી નસરિાનજી કારા, રસતરજી ખરસદજી કારા િગર સિ હિદસતાન ગયા િતા તયાર ર સાથ જિાની, પિલા બન ઇચછા દખાડી િતી ન એ બ તો રન સાથ તડી જિાન ઘણા ખશી િતા પણ રારા ખરચન સાર રારી પાસ સાધન નિોત ન ડાકટર કહ િત ક થોડક તો િ આપ પણ બીજ થોડક પણ આપિાન ખરસદજી કારા િિ કચિાશ; અરદશર પણ સલાિ આપી ક એ િાત સાર કોઈન ભાર પડિ એ ઠીક નિી. ર પણ વિચાયા ક રોટા લોકન ભાર પડી તઓની સાથ જિારા રારો ટક શો ન િસિસની દોડાદોડીરા રાર જ જાણિાન છ ત તો જાણયારા આપિાન નિી. પાસ નાણ થશ તિાર એકલા જઈશ – એર કરી બીજા શીરતો પાસથી નાણ રાગી લઈ ફરિા જિાનો વિચાર બધ રાખયો.

3. ગયા િરસરા એક િખત ર રારા વરતર કરસનદાસ રાધિદાસન કહ િત ક `રારો વિચાર હિદસતાન જિાનો છ રાટ દસક િજાર રવપયા તર બ ચાર શહઠયાઓ રળીન રન આપો તો િ રારા ગદયપદયના લખાણના બ રોટા પસતક કરી સાથ લતો જાઉ, ક જરા સઘળ જ આિી જાય. તઓ બોલયા િતા ક કરો. પછી ર વિચાયા ક શરની દોલત શહઠયા તાજા છ તન એ રકર ભાર પડિાની નથી ન ત કરતા રદદ નિી રળ તો બ િરસ અિી િધાર રિીન પછી હિનદસતાન જઈશ. કરસનદાસનો રારાપર જ સન 1855 થી પયાર અન રાર રાટ જ એન અવભરાન ત જોતા રન પકો ભરોસો ક એ અડી િખત રદદ કયામ િગર રિનાર નથી – બરાબર સાભરત નથી ક હકયા િરસરા પણ જાર કવિ

દલપતરાર અરદાિાદરા ઘર બધાિિાના િતથી રબઈરા કટલાક શીરત પાસ નાણાની રદદ રાગતા િતા ન તરા કરસનદાસ પાસ આિીન વચતરકાવયથી તઓન સતવત ગાઈન રવપયા પાચક િજાર રાગયા િતા, તાર કરસનદાસ તઓન ઉડાવયા િતા – એ િાત કરસનદાસ રન કિી િતી ન બોલયા િતા ક `કવિ દલપતરારની રાગિાની રીત કિી નઠારી છ ન રાર ન તન એટલો શો પસગ– િ રારા નરમદ કા ન આપ?’ થોડા રહિના પછી રારા વરતર રન ર. 5000) નો ચક રોકલાિી દીધો િતો.

4. ગથો છપાિિાની િાત કરસનદાસન કાન નાખી ર એક પાસથી રારો ગદયસગિ ગણપત કષણાજીન તિા રારચથી ન પદયસગિ યવનયન પસરા જનથી છાપિા આપયા. તરા ગદય તો એ જ િરસના સપટમબરરા બિાર વનકળ ન પદય તો આ 1866 નો સપટમબર ચાલ છ પણ િજી વનકળ નથી.

5. એ િરસરા શરબજારની પડતી આિથી ચોપડીઓન િચાણ બધ પડથી, લોકન વશખિિા જિાન તો બ િરસ થયા બધ રાખલ તથી કર ખરચ રાખિાના િતથી, વરતરોની ઘણી આિજાિથી રારા લખિાના કારરા ખલલ પોચિા લાગી તથી, અન રસાફરી કરિાન જીિ િલખા રારછ રાટ આગળથી સતીન સરતરા ઘર રાડી આપ ક વનરાત થાય એ રતલબથી, ર રારો ઉચાળો રબઈરાથી ઉઠાિી, સરતરા નાખયો. જલાઈ સન 1865. જો ક ઘણ રિિ સરતરા રાખય તો પણ રબઈરા પણ થોડક રિિાન થાય છ ન અન સાર એક રકાન પણ ભાડ રાખય છ.

6. એ િરસરા છપાિી પગટ કરલા પસતકોરા એક તો ઉપર કહ ત ગદય ન બીજા નરમવયાકરણ ભાગ 1 લો અન દયારારકત કાવયસગિ બીજી આિવતત એ િરસરા અન આજલગીરા પણ કવિતા જજ લખાઈ છ. (એન રાટ થોડાક પદો આણિાન અન દયારારન વચતર (પિલી િારન જ પછિાડથી ખોટ ઠયા છ ત) આણિાન ર રારા બ વશષયોન િડોદર ન ડભોઈ રોકલયા િતા.) પસન કાર આપિારા અન પરફ તપાસિારા ઘણો કાળ ગયો છ.

7. સપટમબરની 10રી તારીખ રવિિાર સિિાર િ રારા વરતરો ગીરધરલાલ દયાળદાસ તથા નગીનદાસ તળસીદાસ સાથ સર અલકઝાડર ગાટન રળિા ગયો િતો; તિા પલાઓએ રન રળાપ કરાવયા પછી સર ગાટ રન આદરસતકારથી બસાડયો. તયા રી. ઓકસનિાર વલટરચરના પોફસર તથા રી. બલર સસકતના પોફસર પણ િતા. ર રારા પસતકો બતાવયા ત જોઈન ગાટ ઘણા ખશ થયા; ન રન કહ ક, `કવિતા િાચો.’ િ બોલયો ક `િરારી પાકત કવિતા અગજી પરાણ સાદી રીત નથી બોલાતી પણ કઈક ગિાય છ રાર ગજરાતી ગાયન તરારા કાનન સાર નિી લાગ રાટ બીિ છ. તાર બોલયા ક `િા ત િ જાણછ પણ બોલો.’ પછી ર પછ ક `શગારરસની કવિતા બોલ ક િીરરસની?’ તાર ગાટ બોલયો ક શગારરસની જ તો.’ પછી ર શા િતા આપણા બિાર’ ની લાિણી ગાઈ તાર બોલયા ક `What a beautiful recitation!’ આિા કિી સદર

િાણી! પછી ર રતલબ સરજાિી તો તથી તરણ જણા ઘણા ખશ થયા. પછી િાદળ ફાટિા રાડય’ ન `ઉઠો ધરી ઉરગ’ એની રતલબ ગીરધરલાલ ન નગીનદાસ સરજાિી. પછી ઋિણમનરાથી ચોરાસારાના રદારિાતા અન િહરણીપલત િતતો િાચી સરજાવયા. પછી ર રારી િકીકત કિી ક રાર હિનદસતાન તરફ જિ છ ન ચોપડીઓની છપારણી સબધી િ ઘણો ભીડરા છઉ.’ તાર બોલયા ક `તર અરજી કરો િ સારી પઠ રદદ કરીશ.’ (અરજી કીધી ત ઉપરથી રારા પસતકો રાિસાિબ રહિપતરારન જોિા રોકલિાનો ઠરાિ થયો. ર રાિસાિબન પસતકો રોકલયા ન તઓએ `હરવય’ કયયો પણ લખિાન દલગીર છઊ ક રપીયા ઓછારા ઓછા બ િજારની આશા રાખતો તરા ર. 600ની રદદ આપિાન સર ગાટ લખય છ.) પછી ઉઠતી િળા બોલયા ક `પલી લાિણીનો અગજી તરજરો કરીન આપજો ત િ રારા વરતર ઇગલડના રાજકવિ ટનીસનન રોકલાિીશ’ એ પરાણ 1 કલાક ગજારી `શકિડ’ કરી િર ઉઠયા.

લાિણીનો તરજરો ર અગજીરા કરી કાલજના વરતરો પાસ અન એક બ અગજો પાસ ફરફાર કરાવયો છ પણ જ ખબી રન ગજરાતીરા લાગ છ તિી રીતન અગજી થય નથી રાટ િજી રોકલય નથી.

8. સન 1866 ની જાનિારીરા ર રારા ઘરની સારની ભાય ર. 600 એ િચાતી લીધી અન ત ઉપર અરલો બધાિા રાડયો, તથા જન ઘર પણ સરરાિા રાડય. એ નિા ઘર સબધી રાર રી. સરસમ નારના હડપયટી કલકટર સાથ કટલીએક ખટપટ થઈ િતી, ન તથી આખા શિરરા જાિરરા થય િત ક, કવિ સરતરા રિિા આવયાછ ન ત ટોપીિાળાની સારા લડછ. િ સારો થયો ત દાિાડાથી રી. સરસમ જ શિરના લોકોન જલરગાર થઈ પડયો િતો તન જોર નરર પડિા રાડય િત. તથા પછિાડથી તો તના વિષ બીજી તરફથી સરકારરા પણ ચરચા ચાલિાથી િાલરા તો ત છક જ નરર પડી ગયો છ. (એ ઘરો સપટબરરા તયાર થયા છ.)

9. એવપલરા `સરતની રખતસર િકીકત,’ જનરા `નરમ વયાકણ ભાગ 2 ખડ 1લો’ અન સપટમબરરા `નરમકોશ અક 4 થો’ એ બાિાર કાિાડયા.

10. તા. 2 જી આગસટ રારા પરરવપય વરતર રાિબાિાદર રારચદર બાળકષણના રરણની ખબર રન સરતરા તા. 9રીએ થઈ. એ રારચદર જન િર સિ ભાઈ કિીન બોલાિતા તન આર એકાએક રરણ સાભળી રારા રિા ઉભા થયા િતા. એ ભાઈન ન રારય રળિ થોડ થત તોપણ જયાર થત તયાર િર ખરા ઇટિવરતરની પઠ ઘરન તથા દશન હિત કરિારા ખરા સાથી પરાણ ઘરસધરાિટ તથા ધરમસધરાિટ સબધી બિ બિ િાતો કરતા. જયાર સાથ ઉજાણીરા જતા તયાર તયાિા પણ બીજા સિન છોડી દઈન િર કોઈ ખણારા ભરાઈ િાતો કરતા ત, તથા એન ઘર જયાર રળતા તયાર સધારા સબધી જ જ િાતો કરતા ત તથા ત સરતરા આિલા ત િખત રન કિલ ક વરશન િાઉસ બધાિોછ તરા િિ િરન કયાર બોલાિોછ ત અન પછી સાથ આગગાડીરા ગરત કરતા રબઈ

ગયલા ત સઘળ આ િળા રન દ:ખ સાથ સાભરી આિ છ. એનો વિચાર સધારા સબધી એિો ક એકદર બાિાર પડિ ન રારો વિચાર એ ક આગળથી એક સધારા વરશન જિ કિાડિ ન પછી ત પયોગથી સાથી િધારી પછી બાિાર પડિ ન વરસન પયોગથી કઈ ન રળ તો પછી એકદર બાિાર પડિ. (િાલની િાલત જોતા વરશન થાય એર લાગત નથી. રાટ રારો પણ એ જ વિચાર ક જન અનકળ િોય તણ રદાન પડિ, દ:ખ પડ ત સિિ ન િીર કિિાઈ યશરા રરિ). બીજા ગજરાતી સધારાિાળાઓ કરતા રારા ઉપર ભાઈની િધાર પીવત િતી. સાલસાઈ, નમરતા, સાચિટ, સધાઈ, ટક, સિતતરતા, પર અન શૌયમ એ ગણો એનારા દખતો ત િ બીજા થોડારા જ દખ છઊ. એના પરાળપણાની અન વરતરસિાની શી િાત!

11. તા. 19રી આગસટ રાર રારી નયાત સાથ કટલીએક ખટપટલ થઈ છ. એ સબધી રાર લખિ જોઈએ પણ એન લગતી બીજી બિ ખટપટો િજી રાર કરિાની છ રાટ બધ સારટ બીજ પસગ સવિસતર લખીશ.

12. તા. 31 રી આગસટ કવિ નભલાલ દાનતરાર રન રળિા આવયા િતા, તઓન ર પછ િત ક, `ઉતતર કવિતા ત કઈ’ તયાર તઓ બોલયા િતા ક `જ કવિતારાતી ઘણા અથમ નીકળ ત.’ ર પછ ક `એક જણ અથમન વચતર આબિબ આપય િોય પણ તની ભાષારચના જરા સરળ ન િોય અન એક જણની ભાષારચના ઘણી જ સરળ િોય પણ અથમવચતર સાર ન િોય તો એ બરાનો કીયો કવિ પવકતતરા ઉચો બશ?’ તઓ બોલયા ક `સરળ રચનાિાળો.’ િળી બોલયા ક `અથમિીન ત શબ જિી, ન સરળતાિીન ત પાગિી કવિતા કિિાય છ.’ િ બોલયો ક `િાર, જીિત પાગળ સાર ક રએલ ખબસરત સાર?’ તઓ બોલયા ક `જીિત જ તો.’

13. તા. 3 જી સપટમબર રાતર રબઈરા ભાઈ રનસખરાર સરજરાર ન રણછોડભાઈ ઉદરાર રન રળિા આવયા િતા ત પસગ સધારા સબધી ર રારા વિચાર તરન કહા િતા ત આ –

લોક પોતાની રળ છટથી કારણકાયમ નયાય વિચાર કરતા થાય, અન પછી જ વસધિાત ઉતર ત વસધિાત અરલરા આણતા થાય એ રારો ઉદશ છ.

છટથી વિચાર કરતા ન છટથી ત વિચારો અરલરા આણતી િળાએ રખીઓ િદથી બાિાર જાય, અન તથી લોકરા સધારો થયાન બદલ િખત બગાડ થયલો ન થતો રાલર પડ તો તથી પલા રખીઓએ નઠાર કાર કીધ ન સધારાન બદલ બગાડો કયયો એર િ તો નિી કિ. ચોરાસારા અધાર, તોફાન થાય છ તો પછી શરદરા ખતરો પાકથી આખન ટાિાડી કર છ.

હિદઓ ધરમપાશથી તથા સસારપાશથી એટલા વિટલાયલા છ ક, જયાિા સધી કટલાએક શરિીરો રરણીયા થઈ લાગ ફાિ તર (પછી અનીવત કિિાએ તો પણ) બધન

નિી તોડ ન સાિસપણ એકદર ગડબડ કરી ફરફાર કરી નાખ તયાિા સધી ખરો સધારો થિાનો નથી. ધીર ધીર હિદઓરા કોઈ દાિાડો સધારો થિાનો નથી, – સાિસથી જ કઈ થિાન છ પછી તના પહરણારો થોડા દિાડા નઠારા થાઓ તો શ થય?

િાલ જધિનો-વિર તથા સધારાની િચચ ચાલલા જધિનો પસગ છ: નીવતશાસત વશખિિાનો નથી ન યધિની નીવત જદી િોય છ – એરા સાર, દાર, ભદ, દડ એ ચારન કાર લગાડિા પડ છ. લટફાટ બડોરાથી નિા રાજયો રડાય છ.

14. આ િરસરા પયાર પસાની આફતરાથી રાર રન રાત દાિાડો દલગીરીના ઉડા વિચારરા રિત, પણ એ જોસસાન િ જાનથી બનત તટલો સરાિતો. પયાર સબધી આફતરાથી તો ઘણોએક ઉગયયો છઊ. આગસટ સપટબર ગરડા ન તાિથી િ બિ રીિાયો છઉ. એ દ:ખરા ગરતન સાર ર નાવયકા પિશ એ નારનો નિાનો ગથ લખયો છ. આ િરસરા ર રારા ઘરરા તરણ રાણસની અન ઘણાક વરતરોની બિફાઈ જોઈ – એથી િ પણ બિ વખનન છઊ.

15. ઉપર પરાણ 33 િરસની રારી િકીકત છ. કટલીક િાતો બવધિિધમક ગથ, સતય પકાશ, સતય દીપક, રાસત ગોફતાર, સરશર બિાદર િગર પપરોરાથી પણ રળી આિશ.

16. પીવત રવતર સબધી, દરવય સબધી, ધરમ સબધી – સધારા સબધી કરલા વિચારો તથા કરલા કતયો સબધી અન રારા સિાભાવિક ગણ વિષ રારા જ કરલા વિિચન સબધી િાલ લખિાથી રન તો થોડ પણ રારા સબધીઓન ઘણ જ નકસાન થાય અન સાધારણ બવધિના બીજા લોકરા પણ િળાએ નઠાર પહરણાર થાય તિી િોિો થઈ રિ ત િાતો ઘટત પસગ ઘટતી રીત લખાય તર લખિાન રલતિી રાખ છઉ-િાલ એટલ જ.

સરત-તા. 18રી

સપટમબર 1866.

ભાદરિા સદ 9 િાર ભોમર સિત 1922

નરમદાશકર

6

મારી હકીકત

પરરવશટિ : 1

કવિ નમમદની જીિનરખા

1833 – ઓગસટ 24-જનર

1837 – એવપલ 25 - સરતની રોટી આગરા આરલીરાનરાના બાપદાદાના રકાન બળી ગયા.

1838 – રબઈરા નાના રિતાની વનશાળ; સરતરા દગામરાર રિતાજીની વનશાળ અન અરક િખત પાણશકર રિતાજીની વનશાળ.

1841 – જનોઈ દીધ.

1843 – ગર બાલાજી પાસ િદનો એક આઠો ભણયા.

1844 – એવપલ 29-શાસતી સરજરારની પતરી ગલાબ સાથ લનિ.

1845 જાનયઆરી 6 – રબઈની અગજી સકલ એવલફનસટન ઇવનસટયટરા દાખલ.

1849 ડીસબર – ઈનારની પરીકારા ઈનાર રળ.

1850 જન; કરૉલજરા દાખલ – જિાન પરષોની અનયોનય બવધિિધમક સભારા; `રડળી રળિાથી થતા લાભ’ ભાષણ

1850 નિબર 23 – રાતાન રતય.

1851 ર 1 – રાદરરા વશકક તરીક વનયવકત.

જલાઈ 4 – રડળી રળિાથી થતા લાભ’ વનબધ સરતરા સિદશ હિતચછ રડળી’ સરક િાચયો.

`જાનસાગર’ પતર શર કયા.

1853 રાચમ – નાનપરાની વનશાળરા બદલી.

1853 ઑકટો. 5 – પથર પતની ગલાબન રતય.

1854 જાનય. 2 – નોકરી છોડીન રબઈ ગયા.

1845 જન 12 – કરૉલજરા ન બવધિિધમક સભારા ફરીથી દાખલ.

વસધિાનતકૌરદી શીખિા રાડી.

1855 સપટ. સધી – ધધિાટ, તરગ, અગજીરા સોએક લીટી કવિતાની લખી પો. રીડન બતાિી, જ રીડ િસી કાઢલી.

સપટ. 21 – પિલ પદ રચય. ચવલત િવતત વસથર થઈ.

બવધિિધમક સભારા વયવભચાર ન રડીબાજી ન કરિા વિશ વનબધ િાચયો.

1856 જાનય. – `શતબોધ’ દારા અકરરળ િતતોનો અભયાસ.

ફબ. 16 – રાતરારળ છદ રાટ રાગમદશમન આપિા રનરોિનદાસન પતર.

રાચમથી ડીસ. – `બવધિિધમક ગથ’ના અવધપવત

ર – વતરપરાનદ શાસતીની પતરી ડાિીગૌરી સાથ લનિ.

આગસટ 19 – કરૉલજનો અભયાસ છોડયો. - િતતરતનાકર અન રઘિશનો અભયાસ

1857 ફબ. – ગોકળદાસ તજપાળ વિદયાલયરા વશકક,

રાચમ – `વપગળપિશ’ રચય ન વપતાન અપમણ.

1857 – ચદરલોક, નવસિચપ િ. સસકત ગથોનો અભયાસ

1858 – લઘહિતોપદશન પદય ભાષાતર કયા. લઘકૌરદી, કાવયચપ, પતાપરદર, અધયાતર રારાયણ િ. નો અભયાસ.

1858 ફબ. – સનટરલ સકલરા વશકક,

નિ. 23 – રાજીનાર, `કલરન ખોળ’ રાથ રકય.

1859 – નિ. ‘58થી 19 રાચમ ‘59 પણરા સસકત વયાકરણ, કાવયશાસત આહદનો અભયાસ.

20 રાચમન રોજ સિતતર રિી વિદયાભયાસરા જનરારો કાઢિાનો વનશચય કયામ અન પણથી રબઈ આિી રહા.

જન 18 – િાલકશરરા દલપતરાર સાથ પથર રળાપ.

- કટબની સતીઓન કાચળી પિરાિીન નાતરા જરિા રોકલી.

– પોત `સસકારી સધારાિાળો’ થયો.

1860 – રિીપતરારન વિલાયતગરન.

- જદનાથજી રિારાજ સાથ વિધિાવિિાિ અગ ચચામ.

- તતિશોધક સભા કાઢી.

- વિધિા હદિાળીન ગણપત સાથ પનલમનિ કરાવય. - ડાિીગૌરી સાસર રિિા

આવયા.

1861 – વિલાયતથી પાછા આિલ રિીપતરાર સાથ ભોજન. – રિારાજ લાઈબલ કસ.

1863 ફબ. 3 – ઇનકરટક કવરશર કહટમસની સરચાજ મ અગ રલાકાત.

1864 સપટ. – `ડાહડયો’ પતર શર કયા.

1864 જાનય. 18 – વપતાન 56 િષમની િય અિસાન. ઘરની દિપજા પડોશીન સોપી.

1865 જલાઈ – સરતરા વનિાસ. સિજાવતની વિધિા સવિતાગૌરીન પડોશરા પોતાના રકાનરા આશય આપયો.

1865 સપટમબર – `નરમગદય’ન પકાશન

1866 ઑગસટ 19 – નાતબિાર.

નિ. 21 – નાતરા પાછા.

- `રારી િકીકત’ન લખન-પકાશન.

- `નાવયકાવિષયપિશ’ `ઉતતર નાવયકા’ ડાિીગૌરીન અપમણ.

1867ના આરભ – અવગયાર િષમની `નરમકવિતા’ ના રોટા પસતકન પકાશન.

1867 નિ. 7 – દસ િજારના દિા વિશ િલોપાત.

1869 – સિજાવતની બીજી વિધિા નરમદાગૌરી (સભદરા) સાથ લનિ.

1870 – પતર જયશકરનો જનર.

1870 – રારાયણ, રિાભારત તથા ઈવલયડના સાર િગરન પકાશન.

1874 – `નરમગદય’ શાલય આિવતત તયાર કરી.

1875 – `નરમગદય’ની સરકારી આિવતતન પકાશન થય.

રાચમ – ફરી રબઈરા વનિાસ. – વનિવતત પિવતતના ધરમ વિશ વયાખયાનો.

- આયમસરાજના સથાપક દયાનદ સરસિતી સાથ ચચામ.

- વશિશહકતરપ પરરશરન પજિા વનણમય. – ધયાનરતરનો જાપ.

1876 – શી રારજાનકીદશમન નાટક કખશરો કાબરાજીએ ભજવય.

રાચમ – નરમકોશ પગટ થયો.

1877 એવપલ 16 – સરતરા `સરસિતીરહદર’રા િદ સરસિતીની સથાપના.

- વશિરાતરી વરત, ચડીપાઠ, વશિસતોતર, નરમટકરી પર સરસિતીની સતવત.

1878 – આયમનીવતદશમક રડળીએ `દરૌપદી-દશમન’ નાટક ભજવય.

1879 – ભકયાભકય ઈ. વિશ આચાર પાળિાન નકી કયા. સયમગિણ પાળ.

1880 – જયશકરન જનોઈ આપય. પોત પરા `આસથાિાન’ થયા.

1881 – `શી સારશાકનતલ’ની રચના અન તનો તખતોપયોગ.

1882 – શીરદ ભગિદગીતાન ભાષાતર પગટ થય.

ગોકળદાસ તજપાળ ધરમખાતાના સરિટરી તરીક વનરણક.

1883 – `શી બાળકષણવિજય’ નાટકની રચના.

1885 જલાઈ 19 – ધરમખાતાની નોકરી છોડી.

1886 17 ફબ. – રિાવશિરાતરી – પહરિારજનોન સિધરમવનષઠા રાખિા અવતર ઉપદશ.

1886 ફબ. 26 – અિસાન.

6

પરરવશટિ - 2નમમદનાર સિજનો અન પરરજનો વિશ વમતાકષર નોધ

[નરભરાર પાણશકર, સરદાર જનાદમન પાઠકજી, રગશરાય પાઠકજી, નદનાથ દીવકત અન ભપનદરભાઈ વતરિદીના લખાણોન આધાર.]

સિજનો

(1) ડાહીગૌરી :

લનિ ઈ. સ. 1856. વિ. સ. 1912, િશાખ સદ 12; સાસર રિતી થઈ સન 1860 રા.

સરતના નાગર ફવળયારા ગોપનાથ રિાદિળાળી શરીરા વપયર.

વપતારિ ગૌરીનદ પડયા િદ અન ધરમશાસતના પકાડ પહડત િતા, અન સરતની અદાલતરા હિદ ધરમશાસતના વનષણાત શાસતી તરીક સિા આપતા િતા.

વપતા વતરપરાનદ પખર િદપાઠી િતા. વતરપરાનદના એક ભાઈ રવણનદ પણ અન કોલિાપરની અદાલતરા શાસતી િતા. બીજા ભાઈ લવલતાનદ રબઈની િાઈકોટમરા હિદ ધરમશાસતના વનષણાત શાસતી તરીક સિા આપતા િતા. તરણ પનવિમિાિ શાસતસરત છ તિ સથાવપત કરતો ગથ `સૌભાગયરતન’ સસકત અન રરાઠીરા લખયો િતો. તરના પતર ઇવનદરાનદ નરમદના વશષય સરાન િતા.

તના િસતાકરની નોધરા ભાષાશવધિ અન સઘડ લખાિટ ધયાન ખચ છ. નરમદ સાથની સતીના ધરમ વિશની ચચામરા તની તાવતિક સરજ પતીત થાય છ જ વિદાન પહરિારના વશકણ અન ધરમના સસકાર પગટ કર છ.

ડાિીગૌરી ગૌરિણમની, એકિડા બાધાની િતી.

(2) સભદરાગૌરી ઉરફ નમમદાગૌરી

સભદરાગૌરી (નરમદાગૌરી પાછળથી કિિાઈ) સરતરા આરલીરાનની બાજરા રાકભાઈ રનસફની શરીરા રિતા લાલશકર દિ (ભારતીય વિદયાભિનના ભતપિમ વનયારક રિારિોપાધયાય જયનતકષણ િ. દિના વપતારિ)ની પતરી િતી. બાળવિધિા

િોિાથી ત વપતાન તયા જ રિતી. તના પવત વિશ વિશષ રાહિતી રળતી નથી. પરત રવણલાલ નભભાઈ વદિદીના એક સરયના સસકતના વશકક અન ડપયટી ઇનસપકટર છબીલારાર દોલતરાર દીવકતના તઓ રારા થતા િતા. નરમદાગૌરીન સાસર સરતરા િિાહડયા ચકલા પર િત.

નરમદાગૌરીના પવત નરમદના રાવસયાઈ રારા થતા િતા, ત સબધ ત નરમદની રારી પણ ગણાય. તની સાસ, નરમદના રાસી, નરમદ ઉપર ખબ ભાિ રાખતા િતા. નરમદાના ભાઈઓ પણ નરમદના વનકટના પહરચયરા િતા તથી પણ નરમદન તન તયા જિાના પસગો અિારનિાર બનતા. નરમદના સધારા વિશના તથા પનલમનિ વિશના વિચારોથી નરમદાગૌરી પભાવિત થઈ િતી. ત બન િચચ સનિ બધાયો િતો, જન પહરણાર તરન પનલમનિ કરિ પડ એિી વસથવત વનરામણ થઈ િતી.

નરમદાગૌરી પડોશરાના રવિભદરના રકાનરા થઈન કવિન ઘર પિોચી ગઈ િતી. કવિએ તન પોતાના ઘરરા આશય આપયો અન રઘનાથપરારા અઠઠાિાળા ઠાકોરભાઈની િાડીરા તરન લનિ થય િત. નરમદાગૌરીના બાપભાઈઓએ કવિ પર કોટમરા અપિરણનો કસ કયયો િતો. ભરચ, રબઈ અન સરતના િકીલો નરમદન પક િતા અન ત કસ જીતી ગયો િતો. આ પસગ અનક લાિણીઓ રચાઈ િતી. આ પનલમનિ 1869રા થય િત.

આ પકરણરા નરમદન િધ ઊચી િીર ભવરકાએ રકતી અન ડાિીગૌરીન તયાગરવતમ તરીક સથાપતી અનક લોકશવતઓ પચારરા છ.

નરમદાન તની જ જાવતના કોઈક ફસાિી િતી, અન તન કિો-િિાડો કરિાની પહરવસથવત આિી િતી. ત નરમદન રળી. નરમદ તની જ જાવતના એક જિાન નાર નરિહરન તની સાથ લનિ કરિા તયાર કયયો. નરમદાગૌરી તો વપતાન ઘરથી નીકળી નરમદના ઘર વનવશચત દવિસ પિોચી ગઈ, પરત નરિહરન તના ભાઈઓએ ઓરડારા પરી રાખયો તથી ત ન આિી શકયો. નરમદ પોતાના ગોહઠયાઓ લવલતાશકર વયાસ, ઇહદરાનદ પડયા અન વિજયાશકર વતરિદીન રોકલયા પણ તઓ ખાલી િાથ પાછા ફયામ. નરમદા િિ વપતાન તયા પાછી જઈ શક તર ન િતી. તન રાટ તો તરત લનિ અથિા રોત એ બ જ વિકલપો િતા. તથી ડાિીગૌરીએ (ત સરય તની ઉરર રાડ 21-22 ની િશ; નરમદાગૌરી તના કરતા કદાચ એકાદબ િષમ રોટી િશ) પવતન આ ધરમસકટરાથી ઉગારિા અન બ જીિની િતયાન પાતક ન લાગ ન ત િતથી નરમદન નરમદાગૌરી સાથ લનિ કરિા પોતસાહિત કયયો.

પરત આ લોકશવત રાટ કોઈ આધાર નથી. બીજાની ફસારણનો ભોગ બનલી વિધિાના બાળકનો વપતા બનિા જિ રળદાસકરમ કરિાન નરમદની આતરકનદરી, અિભાિી પકવતએ સિીકાયા િશ એર રાનિાન ભોળપણ નરમદન સરજનાર કોઈ ન કર. એિી વિધિાન ત બિ બિ તો સવિતાગૌરીની જર આશય આપ. પનલમનિ કરિાનો તન ઉતસાિ િતો તો આ પિલા સવિતાગૌરીન વિવધસરની પતની તરીક ત સિીકારી શકયો

િોત. પરત તયા એિી તાકીદની રજબરી ન િતી. નરમદાગૌરીના વિષયરા ત િતી રાટ જ નરમદ આ ઘટનાની પણમ જિાબદારી સિીકારી િતી. ડાિીગૌરી વિશની અપગટ ડાયરી પકાશરા આિતા પલી લોકશવતઓ વનરાધાર કર છ.

નરમદાગૌરી શરીર જરા ભાર, જાજરરાન િતી.

(3) સવિતાગૌરી:

સરતરા ખપાહટયા ચકલારા, છબીલાનદ પડયાના ભાઈ ભિાનીનદ સાથ બાળિયરા લનિ. પદરક િષમની િય વિધિા થતા, ત સરયના હરિાજરજબ કશિપન કરાિિાનો તણ રકર ઈનકાર કયયો. એથી સાસરાપક તન કાઢી રકી. નયાતબિાર થિાના ભય તની રાતા વતરપરાગૌરીએ પણ તન પોતાની સાથ રાખિા નારરજી બતાિી. જાવતના સધારાઓ સાર ઝબશ ઉપાડનાર નરમદ આ સાિવસક વિધિાન પોતાન તયા, બાજના ઘરરા આશય આપયો. આ ઘટના 1865રા બની.

સવિતાગૌરી પદો રચતી. આન કારણ જ નરમદ સાથ તરન હદયાનસધાન થય. નરમદ નાગરસતીઓરા ગિાતા ગીતોન સપાદન કયા તરા તનો ફાળો રિતિનો િતો.

તની રચનાઓ `એક સતીજન’ના નારથી `વિશજયોવત’ અન `સરાલોચક’ જિા પવતવષઠત સારવયકોરા છપાઈ છ.

તના ભાઈ છોટાલાલ જાની પાલીતાણાના દશી રજિાડારા દીિાન િતા. નરમદ સાથના સબધથી સરાજરા ગિાઈ ગયલી સવિતાગૌરીન તરણ પોતાની પાસ બોલાિી લીધી િતી.

સવિતાગૌરી અન નરમદના પહરિાર િચચનો નરમદસબધનો તત કયાર ય તટયો ન િતો. સવિતાગૌરીના આગિથી છોટાલાલ નરમદન ગીરો રકાયલ પતક રકાન ખરીદી લીધ િત. અન નરમદન દિ તરાથી ચકિાય િત. નરમદના વરતરોએ કરલા ટરસટરાથી નરમદ, ડાિીગૌરી અન નરમદાગૌરીના સાિતસહરક શાધિનો ખચમ સવિતાગૌરીન રળતો, અન છોટાલાલન તયા ત વિવધ થતો. તરના અિસાન પછી પણ િષયો સધી છોટાલાલના પતર ગણાલાલ અન તરના પતની રાલવિકાગૌરીએ આ પરપરા નભાિી િતી.

સવિતાગૌરી ગૌરિણમની, બઠી દડીની િતી. ઉતતરિયરા ત અધ થઈ ગઈ િતી. પાછલા િષયોરા સાસરાપક સાથ પણ સરળ થયો િતો. સન 1925રા તન અિસાન થય તયાર તના સાસરાપક ભતરીજા ચગભાઈએ અવનિસસકાર કયયો િતો.

તણ રચલા પદોરાથી કટલાક પદો તના ભતરીજીિિ જયરદરાબિન રનિરલાલ ગાતા િતા, જરાથી કટલીક પવકતતઓ પો. ભપનદરભાઈ વતરિદીએ (છોટાલાલ જાની -

દીિાનના જરાઈ)નોધી િતી, જ આ પરાણ છ:

(1)

આ શો ગજબ કરી આવયા, 2 કોડીલયા કથ મયારયા?

સયાઠ વરસ કમયારી વરી લયાવયા, ર કોડીલયા કથ મયારયા!

હ તો ભડક બળ છ નરક, ર કોડીલયા કથ મયારયા!

લોક દીકરીની દીકરી પરખ, ર કોડીલયા કથ મયારયા!

બયાળકડીથી બયાળકની શી આશ, ક કોડીલયા કથ મયારયા!

ઉછરલયા બયાળ પયામ નયાશ, ક કોડીલયા કથ મયારયા!

(2)

મગ મયારીન ર પચવટીમયા આવયા રયામ,

દીસ સીતયા વવનયા સન ધયામ.

`સીતયા’ `સીતયા’ પોકયાર તયા કીધો ર,

નવ ઉતતર કોઈએ દીધો ર,

આસપયાસ તપયાસ જ લીધો ર,

વીરયા લકમણ ર, કોન હશ આ કયામ?

દીસ સીતયા વવનયા સન ધયામ.

વદ શી રયામ વવપરીત વયાણી, સીતયા! સણો વનધયાધાર;

દયાનવ હસતથી મકત કીધયા મ ધમધાતણ અનસયાર.

- વદ શી રયામ

જાઓ જયા મન મયાન તયા, છ દશ વવદશ અનક;

કો રપવતયા રયાન મદદર જાજો ધરીન વવવક.

- વદ શી રયામ

(સીતયાનયા પરતતતરથી પવકતતઓ મળી નથી)

(4) પતર જયશરકર (બકો) (જનમ સન 1870)

ઉ. ન. ચ. ના સપાદક નરમદના પતર જયશકરના જનરન િષમ આપિારા ગાફલ રહા છ. `કવિએ પનલમનિ કયા’ એ નોધરા તન જનરિષમ સન 1870 આપય છ, જયાર જયશકરના રતયની નોધરા 1875રા આપય છ.

`ધરમતતર’ રાની નોધ અનસાર જયશકરન સિત 1936 ના િશાખ િદ પાચર, સન 1880રા યજોપિીત અપાય િત. શાસતના વિધાનના અનસાર ગભમથી આઠર િષત અથિા તો પછી, યજોપિીત આપી શકાય. પિલા નહિ. ડાિીગૌરી વિશની નોધરાના ઉલલખ અનસાર જયશકર બજારરાથી ખરીદી શક, અથિા અરકતરકન બોલાિી લાિી શક એટલી ઉરરનો તો થઈ જ ગયો િતો. આર તનો જનર સન 1875રા નહિ સન 1870રા થયો િોિાન વનવશચત થાય છ. તરન રતય પલગના રોગરા 31 રાચમ 1910ના રોજ થય િત.

જયશકર જીિનભર અપહરવણત રહા. રવણલાલ નભભાઈએ નરમદ પતયના આદરથી પરાઈ તરની પોતાની સાઠોદરા નાગર જાવતરા તરનો વિિાિ ગોઠિિા પયાસ કયયો િતો. પરત આ વિષયરા જયશકર ઉદાસીન િતા. તઓ કોઈ વિધિા સાથ, અથિા પનલમનિ કરલી સતીની કનયા સાથ લનિ બાબત ઉતસાિી ન િતા. આિા લનિના સતાનોન સરાજરા ગોઠિાતા રશકલી નડ છ તનો તરન અનભિ િતો. તરની રાતાએ પણ િડનગરાની કનયા રળ તો જ લનિ કરિાના રતની િતી.

જયશકરરા નાટયરચની સઝ સારી િતી. તઓ રબઈ મયવનવસપાવલટીરા હિસાબી કારકન િતા. નરમદના રતય પછી જ ભડોળ ભગ થય િત તના ટરસટરાથી તરન વનયવરત રકર રળતી િતી. વપતાના ગથોના િચાણની આિક પણ તરન રળતી િતી. તરણ કવિના `નરમકવિતા’ જિા કટલાય ગથોન પનરમદરણ, પનસાકલન કયાા િત.

કવિના ગથોની વયિસથા તરણ પોતાના બ વરતરો, ડરૉ. રળચદ દારોદરદાસ રકાતી અન ઠાકોરદાસ વતરભિનદાસ તારકસન સોપી િતી. આ ટરસટીઓએ 1911રા કવિના ગથોના કરૉપીરાઈટ `ગજરાતી’ પસન તબદીલ કરી આપયા િતા.

પરરજનો

(1) નરભરામ પરાણશરકર (કારકન):

નરભરાર સરત વજલલાના ઓલપાડ તાલકના ટકારરા ગારના િતની િતા. કવિ જયાર રાદરરા વશકક િતા (સન 1851) તયાર નરભરારન તરનો પહરચય થયો િતો. ત પછી કવિના વરતર અન `ડાહડયો’ના એક સાથી કશિરાર ધીરજરાર સાથ તઓ સન 1856રા કવિન રબઈરા નોકરી રાટ રળા િતા. શરઆતરા નરમદ તરન ખચમ જોગ આપતો. ઉપરાત એક બીજી નોકરી પણ તણ તરન અપાિી િતી. નરભરાર અન કશિરાર શરઆતરા કવિની સાથ જ રિતા િતા, ત પછી કવિએ તરન અલગ ખોલી ભાડ રખાિી આપી િતી.

નરભરાર કવિના લખાણોની નકલ કરિાથી રાડી ઘરની ખરીદી, હિસાબ રાખિાન બધ જ કાર કરતા િતા.

`સરસિતીરહદર’ન બાધકાર ચાલ થય તયાર બધી દખરખ તરણ રાખી િતી.

ભાિગનરના દરબારી છાપખાનારા નરમકોશન છાપકાર શર થય તયાર તની પફ િાચિા રાટ તઓ ભાિનગર રહા િતા. ભાિનગરરા કોશ છાપિાન કાર અધર રહા પછી સરતના વરશનપસરા ત છપાિો શર થયો તયાર પણ તની પફ તરણ જ િાચી િતી. દયારાર વિશન સાહિતય રળિિા કવિની સાથ અન ત પછી પણ નરભરાર ડભોઈ ગયા િતા. ડાિીગૌરી વિશની નરમદની નોધરા ડાિીગૌરીએ જ રિતાજીનો ઉલલખ કયયો છ ત નરભરાર વિશનો છ. કવિએ પોતાના રતયના બ રહિના પિલા સ. 1942 (સન 1886) ના રાગશર સદ બીજન હદિસ તરન છટા કયામ િતા.

`નરમિતતાત’રા નરભરાર નરમદની સતીઓના આચાર વિશ િલકો અવભપાય નોધયો છ.

ઈચછારાર સયમરારના કિિાથી 1967 (સન 1910) રા નરભરાર `ગજરાતી’ રાટ `નરમિતતાત’ શીષમકનો લખ લખયો િતો.

(2) રામશરકર (અન તમના પતર રાજારામ શાસતી) :

રારશકર રળ હદિણ ગારના િતા અન તઓ નરભરારના બનિી થતા િતા. તઓ ટકારરાના તલાટી કવિ નભલાલ જાનતરારના પણ વરતર િતા. નરમદ નભલાલન રળિા ટકારરા ગયો તયાર રારશકરન તની સાથ પહરચય થયો અન નરમદ તરન પોતાની

પાસ રાખી લીધા. તઓ નરભરારના પરક થઈ કવિન રદદ કરતા િતા. પાછલા િષયોરા કવિના ઘરન િાતાિરણ ગલવષત બનલ લાગતા તઓ છટા થયા િતા. પરત તરણ કવિનો સદભાિ ખોયો ન િતો.

તરના પતર રાજારારન કવિએ પોતાની પાસ પતરિત રાખયો િતો અન ભણાિિા રાટ આવથમક સહિત બધા પકારની સિાય કરી િતી. રાજારારની લખનપિવતતન અન સસકત રચનાઓની અનિાદપિવતતન કવિન પોતસાિન િત. કવિના અવતર હદિસોરા રાજારાર તરની સશષારા િતા. સરત ખાત સન 1915રા રળલા ગજરાતી સાહિતય પહરષદના અવધિશનરા તરણ કવિના જીિન અન કાયમ વિશ `સરયરવતમ નરમદના સસરરણો’ શીષમકનો વનબધ િાચયો િતો, જ તરાની આયમસરાજ અન િષણિ રિારાજો વિશની ટીકાન કારણ પહરષદના કાયમિાિકોએ છાપયો ન િતો. આ વનબધ `ઉતતર નરમદ ચહરત’રા છપાયો િતો. આ વનબધન નિલરારના `કવિજીિન’ની પવતમરપ કિી શકાય.

6

પરરવશટિ - 3

નમમદનર મતય અન તની તારીખ

કર કપત, કલર ન ચાલત, દગ આછાદીતોત;

હકસી ધ વલખ પહડત કવિ નરમદ દઃખદ રૌત।

`િાથ ધજ છ, કલર ચાલતી નથી! બિ રાઠા સરાચાર છ!’ – એર નિલરાર તરના સપાદન નીચ રાજકોટથી પકાવશત થતા `ગજરાત શાળાપતર’રા (રાચમ 1886) નોધ લીધી િતી..

કવિની રાદગીની વિગતો આપતા તઓ નોધ છ ક,

`િષમ દોઢ િષમથી કવિન શરીર કથળ િત અન છલલા છ રાસથી તો પથારીરાથી પોતાની રળ ઉઠાત પણ નહિ તો પણ કિ છ ક છિટની ઘડી સધી, એટલ દિ છોડયો તની પિલા એક કલાક સધી પણ – િોશીયારીથી બરાબર િાતવચત કરતા િતા, અન તરા એરની બવધિન ગાભીયમ પિમિત એિ રાલર પડત ક અજાણયાન તો કવિ રાદા છ એ િાતની પણ ખબર પડતી નિી.’

કવિની સારિારરા આ નોધ અનસાર તરણ ડરૉકટરો િતા – ડરૉ. ભાલચદર, ડરૉ. એરચશા અન ડરૉ. વસરિ.

રાજારાર શાસતીની નોધ અનસાર એક િષમ પિલાથી ફબ. 1885થી નરમદથી પકવત વશવથલ થિા લાગી િતી. આન કારણ તઓ અતગમત – રાનવસક િોિાન કિ છ. ટક છોડી નોકરી સિીકારિી પડી તનો રાનવસક આઘાત ઘણો તીવર િતો. ઉપરાત શઠ ગો. ત. બોહડમગ સકલની યોજના તયાર કરિારા પણ રોડી રાતના ઉજાગરા થતા તનો શર પણ ખરો. શરઆતરા અનન પર અરવચ, શરીર વનગમત થિા રાડય, ચકર આિતા, બએક િાર પડી પણ ગયા િતા. એવપલ 1885રા તો સાધાઓ ગઠાઈ જતા ?ભા પણ ન થિાય તિી વસથવત થઈ, પરત પોત તયાર કરલી યોજના પરાણ બોહડાગ શાળા શર થઈ તના આનદરા કવિએ શારીહરક દ:ખ અિગણય. એર દશ રહિના ખચય.

કવિ વશિરાવતરનો ઉપિાસ કરતા નહિ. ફબ. 1886 ની રિાવશિરાતરીનો ઉપિાસ તરણ કયયો. રગચરમ પર બસી, ડાિીગૌરી, નરમદાગૌરી, જયશકર અન રાજારારન ઉપદશ આપયો. િિ આ દિ બચાર હદિસ જ રિિાનો છ એર કિી, ડાિીગૌરીની કરાયાચના કરી, સભદરાન ડાિીગૌરીની આરનયા રાખિા, રાજન નિા પિાિરા ઘસડાઈ ન જતા સિધરમવનષઠ રિિા ઉપદશી સવચચદાનદ – સરરણ કયા. આન િબિ િણમન રાજારાર, પોતાના `સરયિીર કવિ નરમદના સરરણો’રા આપય છ.

*નરમદન રતય નિલરારની નોધ અનસાર તા. 25-2-1886 ના રોજ, અન રાજારાર

શાસતીની નોધ અનસાર તા. 26-2-1886 ના રોજ થય. વિશનાથ ભટ રાજારાર શાસતીના `સરયિીર કવિ નરમદના સરરણો’ લખન આધાર, કવિએ ડાિીગૌરી, નરમદા અન રાજારારન અવતર ઉદબોધન વશિરાવતરના રોજ કયા એર છ તયા સધી તો બરાબર છ. ત પછી તઓ એર કિ છ ક આ ઉદબોધન પછી, કવિએ જીિનલીલા સકલી લીધી. તો એનો અથમ તો એ સપટિ છ ક જીિનલીલા સકલિાનો હદિસ પણ આ વશિરાતરીનો જ. પરત રાજારાર શાસતીએ તો એ પણ નોધય છ ક કવિ આ ઘટના પછી એક અઠિાહડય જીવયા િતા. સો િષમના પચાગ પરાણ આ વશિરાવતરએ તો તા. 17-2-’86 િતી! આર `િીર નરમદ’રા તો કવિન એક અઠિાહડય િિલા હદિગત થિ પડય છ.

આ સદભમરા તા.25 અન 26 રીનો વિરોધ પણ વિચારી લઈએ. નિલરાર કવિના રતયની નોધ `શાળાપતર’ના રાચમ 1886ના અકરા લીધી તરા તા. 25રી આપી છ. 1887ના અતરા તરણ સરગ `નરમકવિતા’ના આરભરા રકિા `કવિજીિન’ લખય તરા પણ તરણ આ જ તારીખ આપી છ. આ તારીખ આર જાિર થઈ ગઈ િતી છતા, 1915રા રાજારાર શાસતીએ લખલા અન સાહિતય પહરષદના સરત અવધિશનરા િાચલા વનબધ સરયિીર કવિ નરમદના સરરણો’ રા તા.26રી (બપોર) આપી છ. તઓ નિલરાર આપલી તારીખ સિીકારતા નથી. એરા કોઈ રિસય તો છ જ. નરમદન રતય રબઈ ખાત થય િત. નિલરાર ત સરય રાજકોટ િતા. રાજારાર કવિની સારિારરા િતા. જયશકર સાથ તરણ પણ કવિન કાધ આપી િતી. તઓ ઇવતિાસના પતયક સાકી િતા. તરની રાહિતી સિરાહિતી, Firsthand છ; નિલરારની અનય પાસથી રળલી second or third hand છ. વરતરન વરતરની રતયવતવથન વિસરરણ થાય, પતરન વપતાની પણયવતવથન વિસરરણ ન થાય. રાજારાર કવિના પતરિત આવશત િતા.

એથી નિલરારની અપકાએ રાજારાર શાસતીની નોધ વિશષ શધિય ગણાય. તદનસાર કવિના રતયની તારીખ 25 ફબઆરી નહિ 26 ફબઆરી 1886 વનવશચત થાય.

6

3. પતરાિવલ

1

જદનાથજી મહારાજન

રબઈના સધારાિાળા િાણીઆ ભાટીયાઓન (શહઠઆઓપણ) જદનાથ રિારાજન વિશ એિ રત ધરાિતા િતા ક એ કોઈ સધારાન કતતજન આપનાર છ અન તથી તઓ તન રોટ રાન આપતા િતા. િ અન એક રારો કાએચર વરતર જ સરતના, ત િર સારીપઠ સરજતા િતા ક જદનાથ રિારાજ કટલા સધારાિાળા છ. ર ઘણી ઘણી રીત રારા વરતર કરશનદાસ રળજી િગરન સરજાવયા ક તર પછિાડથી પસતાશો, પણ તઓની નજરરા કઈ રારી િાત આિી નિી. ર નનારા ચરચાપતર લખયા િતા. પણ ત સતયપકાશ ન રાસત ગોફતારના અધીપતીઓની તરફથી દાખલ કરિારા આવયા નોિતા. ન સતયપકાશના અધીપતીએ તો એક િખત તા. 12 રી આગસટ 1860 ના પતરરા એિી રતલબતન લખય િત ક રિારાજ તો સારા છ પણ િરારા કટલાક વરતરો રિારાજની સારા છ ત જોઈન િર ઘણા દલગીર છય. િ લાચાર એકલો રહો. િ ન કાએચ વરતર તો રિારાજના પપચો પથરથી જ જાણતા િતા, પણ િરીલાલ રોિનલાલ નારનો એક િાણીયોવરતર અન બીજા કટલાએક, જઓએ રિારાજન કટલાક ધરમ સબધી પશો કયામ િતા (સરશર બાિાદર જોિ) તઓની પણ ખાતરી થઈ િતી ક રિારાજ પોતાના સિકોન જદ સરજાિ છ અન સધારાિાળાઓન જદ સરજાિ છ. જદનાથ રિારાજ, સધારાિાળાઓન એિા તો રાનીતા થિા આવયા િતા ક ત રિારાજ નરમદાશકર કિળ નાવસતક છ એિ પગટ સભારા ઠરાિિાન લખરીદાસ ખીરજીની રારફત એક સભા ભરિાની ગોઠિણ ખાનગી કરી િતી. ત િાતની રન ખબર પડી ક ર તરત ?પલ િનડબીલ છપાિી પગટ કયા. રતલબ ક સધારાિાળાઓ ન ઠગાતા પાછા વિલા વિલા ઠકાણ આિ. એ િનડબીલ વનકળા પછી રારા સાથીઓ રન ઘણ બીિડાિતા િતા ન રારી ઘણી રશકરી કરતા િતી ન કિતા ક િર તરારી સાથ નિી આિીય. િ કિતો ક `દીયર ઉપર શ દીકરી જણી છ? જાઓ જાઓ બાયલાઓ, િ એકલો જઈશ, ખર તઓ પછી સભાન દાિાડ

આવયા જ નિી. રારો કાએચ વરતર પણ આવયો જ નિી. આિનારરા લખરીદાસ ખીરજી, વતરભોિનદાસ દિાકરદાસ, રોતીરાર વતરકરદાસ, બાિા હકસનદાસ, ગગારાર અન રઘનાથ બાબાજી એટલાજ િતા. ભાઈ ઝિરીલાલ ઉરીયાશકર રન જદનાથ સાર િાદ કરિારા સારી રદત કરી િતી. તર અજાનીઓની તરફથી થિાના િલલલની સાર થિારા પિલિાન બાિા હકસનદાસ અન છાતીિાળા રઘનાથની રન સારી કરક િતી. પણ પછી િલલડ તો થય નોિોત. પણ િો િો ઘણી થઈ રિી િતી. એ સભા તા. 21 રી આગસટ 1860 એ રળી િતી તનો સવિસતર િિાલ તા. 26 રી આગસટના સતયપકાશરા છ. તરા રારા કાગળો, રિારાજની તરફના જિાબો અન િરારી િચચ ચાલલો સિાદ પણ છ.

(જદનાથજી સાથ પનવિમિાિનો િાદ કરિા સાર સભા ભરિા સબધી રારા કાગળો)

જદનાથજી રિારાજન વિનતી કર છઊ ક જયાર િ સરતરા િતો, તયાર તર રન પનવિમિાિ વિશ િાદ કરિાન તડયો િતો, પણ તર કરિાની રન તયાિા જોગિાઈ રળી ન િોતી. તર અિી આિતા િારન પણ ઘણાએકન રોિોડ કહ િત ક રાર નરમદાશકર સાથ પનવિમિાિ વિશ િાદ કરિો છ. પરત િાલરા તર એ િાત કઈ બોલતા નથી. તર રન કહ િત ક, `િ અિી ચાતરામસ રિિાનો છ.’ િિ ચાતરામસની આખર આિિા રાડી છ ન તર એરના એર જતા રિશો અન તરારો રનોરથ પાર પડશ નિી એર રન લાગ છ. રાટ િિ િાલ બીજા કારો રલતિી રાખીન પિલી જ જોગિાઈય પનવિમિાિ ન કરિો એ વિશ તરારો, રારી સાથ િાદ કરિાનો ઘણા દિાડાનો જ આગિ છ તન અરલરા લાિિાસાર તરાર કોઈ તરાિીતન ઘર એ કારણસર જાિર સભા ભરિી. જયાિા ક પારસીભાઈયો પણ આિી શક.

આ વિનતી તર રાનય કરશો તો ખરો િાદ લોકના જાણયારા આિશ અન બવધિિધમકના સધરલા સભાસદો, અન સધરલા શઠીયાઓ જઓ તરારી રારફત ઘણા સારા કાર કરાિિાન આતર છ અન જઓ ઘણા હદિસ થયા એ બાબતનો વનિડો જોિાન ઘણા અધીરા છ તઓના ઉપર રોિોટો ઉપકાર થશ. તર પારસી ગિસથો જઓની રદદ હિદસધારારા ઘણી છ, તઓન પણ થોડી ખશી નિી થશ.

તા. 15 રી આગસટ 1860.

લા. નરમદાશકર લાલશકર

સધારાની તરફથી.

(2)

જદનાથજી રિારાજ,

વિશષ ગઈ કાલ સાજ આસર છ કલાક તર રન વચઠઠી લખી જણાવય ક લાડની િાડી બદલીન હફરગીના દિળ આગળ ધીશજી રિારાજની જગા છ તયા સભા ભરિાનો ઠરાિ તર કીધો છ. પણ એ જગા સભા ભરિાન લાએક નથી. એ કારનિાસત કોઈ સારી જગા જોિાની ઘણી જરર છ ક જરા સારા લોકન આિિાન િરકત રિ નિી, તથા જરા ઘણા જણાનો સરાસ થઈ શક.

2. તર આજ બપોરના બ કલાક સભા ભરિાનો િખત રાખયો છ, ત રાર તથા રારા વરતરોન અનકળ નથી. રારા ઘણાએક વરતરો જઓ એ િખત પોતપોતાના ?દયરરા લાગલા િોય છ, તઓથી આિિાન બન તર નથી.

3. િળી રારા સાભળારા આવય છ ક, તર પોતાન બસિા સાર ખરસી અથિા કોચની, અન બીજાઓન ભોય પર બસાડિાની ગોઠિણ કરી છ, ત યોગય નથી, રાટ તરાર કપા કરીન સિન િાસત એકસરખી બઠક કરિી જોઈએ. અથિા શઠ રગળદાસની ઈસકોલરા થોડા દિાડા ઉપર તર પધાયામ િતા ત િખત જ ગોઠિણ થઈ િતી તિી ગોઠિણ થાય તો પણ સાર. કરક એ સભારા સભય વિદાન પવતવષઠત ગિસથો આિશ એિી અપકા છ. રાટ તઓનો તઓની યોગયતા પરાણ સતકાર થિો જોઈય.

4. જ પરાણ અતર સપરીરકયોટ િગર ઇનસાફની જગારા િાદી પવતિાદી પોતપોતાના િીરાયવતઓની રદદથી સલકાઈથી પોતાન કાર ચલાિ છ ત પરાણ આપણ કાર ચાલ અન કાઈ કતપાત ?ઠ નિી, તન િાસત પોલીસની તરફનો તર શો બદોબસત કીધો છ ત કાઈ જાણિારા આવયો નથી.

5. પનવિમિાિ સરખી ઘણી અગતયની બાબતરા બન તરફથી જ તકરાર ?ઠ ત લખી રાખીન તના ઉપર વનષપકપાત અવભપાય આપિાન, તથા લોકોરા પવસધિ કરિાન રાખરખાિટ ન રાખ એિા પરાવણક પચ નરિાની જરર છ. એ પચ, સભારા િાદવિિાદ કરિાસબધી જ કાયદાઓ ઠરિ ત પરાણ ચાલિાન બન પકિાળાઓએ અગાઉથી જ કબલ થિ જોઈય.

6. િાદવિિાદ કરિાન કાર ગજરાતીભાષારા જ રાખિ, ક જથી કરીન તરારા િષણિ િગર જઓ તયા એ વિષય સાભળિાન િાજર થયા િોય, તઓ સરજી શક.

7. એ ઉપર લખલી કલરો વિશ તર શો બદોબસત કરિા રાગો છો ત કપા કરીન આ વચઠઠી પોિોચયા પછી બ કલાકની અદર તરાર િરન લખી જણાિિ, ક જથી િરન વિચાર કરિા સઝ, પનવિમિાિ સરખી ઘણી અગતયની બાબત વિશ સભા રળિિી, તથા કાર શી રીત ચલાિિ એ બાબત આપણ બઉએ અગાઉથી બદોબસત પતરદાર કરિો જોઈય. સિત 1916 ના ભાદરિા સદ 5 િાર ભોમર 8 કલાક. તા. 21 રી આગસટ 1860

લા. નરમદાશકર લાલશકર.

સધારાની તરફથી.

(3)

તા. 21 રી આગસટ 1860

જદનાથજી રિારાજ,

તરારો પતર આજ 11 કલાક રળો ત િાચી જોતા િરન કઈ રનપતીજ ખલાસો થયો નથી.

સરય થોડો રહો છ તન લીધ િર તરન એટલ જ િાલ જણાિીય છય ક શઠ જગનાથ શકરશઠ, શઠ રગળદાસ નથભાઈ તથા દાકતર ભાઉદાજી તરારી વિનતી ઉપરથી પનવિમિાિસબધી તકરાર સાભળીન પોતાનો અવભપાય પવસધિ કરિા કબલ થયા િશ તો તરોએ િરારી સરવત લીધા િગર જ જગા તથા િખત સભા ભરિાન નમયા છ તન અનસરીન િર આિિા તયાર છય. તરારી તરફના ઠરલા સદરિ પચ સભારારા આિીન વબરાજયા છ એિી િરન સચના થતા જ િરો તરત આિીન જ િરાર વિહદત કરિાન છ ત તઓની આગળ કરીશ.

આજ બથી ત પાચ િાગતાસધી જો તરારી તરફના સદરિ શહઠયાઓ, સભારા આવયા તો ઠીક ન જો તઓ એટલી િખતરા આવયા નિી તો તઓ સભારા િાજર થિાન રાજી નથી એર િર સરજીશ.

રિારાજ — !!! તર એિ તો કદી રનરા લાિતા જ નિી, જ િરો તરારી સાથ પનવિમિાિ સબધી તકરાર કરિા એકિાર જાિર રીત કબલ થયા પછી છટકી જશ. કદાવપ રખન કિિત પરાણ િઈડાની િાત તરાર િોઠ આિતી િોય! િર તો તરારી યોગયતા ઉપર નજર રાખીન ઉતતર બદોબસત કરિા સબધી પતર લખય િત. િાલ, એટલ જ.

લા. નરમદાશકર લાલશકર.

સધારાની તરફથી.

તા. ક. - રાતર સભાસદ એ શબદ રાતી સાિીથી છકલો છ.

ન. લા.

6

2

નિલરામ લકમીરામ પરડયાન

(1)

રબઈ તા. 24 રી રાચમ 1863

રારા વપય નિલરાર, - ર. સરત

તરારી ચોપડીના દશમન આજ રન છાપખાનારા થયા છ એ ઉપરથી જાણજો ક તરારી ચોપડી અિી પોિોચી છ ખરી. રારો એક વરતર થોડા દિાડા ઉપર અરદાિાદ ગયો િતો તના કિિાથી જણાય છ ક કવિ દલપતરારના એક વશષય રિારાજ કસ કવિતારા કરિો શર કયયો િતો પણ પછી િચરાથી રકી દીધો છ, ન આજ લગી તરો વસિાએ કોઈ બીજો ઉરદિાર નથી.

તર તરારી ચોપડી રન દખડાવયા િગર બારોબાર રોકલી દીધી તન સાર તર પસતાિો કરો છો એ જોઈ િ દલગીર છઉ. પસતાિાની કઈ જરર નથી. કરકશન પછી પણ થઈ શકશ, િિ તો તરાર પરીકકોના છલલા ઠરાિ થતા સધી (પાચક રહિના સધી) વનરાત બીજા કારો કયામ કરિા. િિ એ વિષ તર જટલી કાળજી રાખશો તટલી ફોકટ જશ.

ચદરાિળા ર બિ સાભળા છ અન નરનાન રાટ બનાવયા પણ છ. ચદરાિળા કરિાની અન ગાિાની રીત ઘણી સલી છ, પણ તરારા સાભળિારા નિી આિલી તથી તરન ઘણી રઝિણ પડી િશ. રન ચદરાિળાની કવિતા ઘણી ગરતી નથી, તો પણ એ કાઠીઆિાડી ઉદાસી ઢાળ કરણારસરા સારો લાગ તિો છ ખરો.

તર રશકરીરા લખો છો ક `પવસધિ રીત કિોની, ત કિીશર તરારો ઘણો જ પાડ રાનશ અન પાડ રાનિાન તન કઈ સાધારણ કારણ રળશ એર પણ નથી.’ તર પવસધિ કિિડાિિા રાગતા િો તો તર કરિાન િ તયાર છઉ. િ બીજાન રાન રળિ જોઈ જટલો ખશી થાઉ છ તટલો પોતાન રાટ નથી.

િિ તર ત અિી રોકલિા વિષ રારી સલાિ પછો છો તો ત આ પરાણ છ. ઘણ કરીન એિ જોિારા આિ છ ક જ િાતરા આપણી ખાતરી િોય ત િાતની બીજાન ખાતરી થાય અથિા ન થાય, પણ જ િાતની આપણ પોતાન ખાતરી નિી િોય તો ત િાતની ખાતરી બીજાન થિી રશકલ. રાટ તરન જો તરારી કવત વિષ ખાતરી િોય તો બલાશક ત રોકલી દિી. દલપતરારના વશષય સાથ તરાર રકાબલ આિિ એરા કઈ િીણપત જિ છ એર રન લાગત નથી, ન કદાપી સરસ ઉતરિાન બદલ એકાહદ પાયરી ઉતયામ તો

તરા કઈ અપયશ જિ છ એર પણ રન લાગત નથી. રડિા કટિાના વનબધન પસગ રાર ચારની સાથ રકાબલ આિિ પડય િત. કવિતાની નિી શાળા આગળ જની ટકનાર નથી એ િાત ઘણ કરીન ખરી છ, પણ પરીકા પસગ પરીકાન પહરણાર..... પરીકકો આગળ ઉરદિારોની વિરધિતા ઉપર, રતલવબયા અન સિવચછક પરીકકો આગળ, એઓની રચી ઉપર અન પકપાતી પરાધીન પરીકકો આગળ િગિસીલા ઉપર આધાર રાખ છ. રાટ તરાર તરારો ગનથ રોકલિો તો ખરો પછી તરારી રરજી િોય તો તરન રોકલો ક ત િ જોઈ `દફતર આશકારા’ રા રોકલ અથિા ત રન પાછો રોકલ. તર જ ચરણો લખી રોકલયા છ તટલાથી તરારા ગનથ વિશ રારાથી કશ અનરાન થઈ શકત નથી.

`ગોદર ભસ ન ઘર ઝડકા’ તર શ કરોછ? તરારા ગનથન પહરણાર જણાયા પછી તરાર જન અપમણ કરિો િોય તન કરજો, પણ એિો ત કોણ છ જન તર છક જ છાપર ચડાિો છો? એિો ત કોણ છ ક જણ અલગ દર પડલા અન ચાર પાસ ફરતા કોિ આિી રિલા એિા કવિતા.... હકલલારા (વપગળ શાસતરા) તરન પિશ કરાવયો અન ખરા.... જાનના અન બવધિના પસતકો... ... ... ... ડયા’ અન જનો તર એ... ... ... ... ક તર કવિ દલપતરાર વિષ... ... ...

`કવિતાની જની શાળા... .... ... ... ઉદય જાિર િોિો જોઈએ-’ એર.... .... ... ... નિી શાળાન પથર જનર ... ... ... .... યો એ સરજિાન અન .... .... .... .... દાખલ પિલ રાન પણ કોઈન ઘટ છ પર .... .... .... સટર ઓફ ધી સકલન રાટ આચાયમ લખો છો ત ધરમરત સબધી િોય તો ચાલ પણ કવિતાન રાટ નિી ચાલ. િ ધારછ ક રાસતર ઓફ આ પોએહટક સકલન રાટ નાર આપિાની જરર નથી. નાર આપયા િગર પણ વનિડો થઈ શકશ.

િ તરારી ઈચછા પરાણ િાલરા કોઈન કઈ જણાિતો નથી.

તરારો સાચો શભચછ-

નરમદાશકર.

6

3

નરદશરકર તલજાશરકર મહતાન

(1)

તા. 17 અકટોબર 1868

ભાઈ (?) નદશકર

જો ક કટલાએક જણ તરારા ખારીલા સિભાિ વિષ રન દાખલા સાથ કહ છ ન ડાહડયારા રોતીરાર વિષ લખલા તરારા કાગળ તરારી કઈ એક સઘડતા બતાિી છ. તોપણ ર જ તરારા સિભાિ વિષયરા રારા તરણ િરસના અનભિ ઉપરથી (અિી રિિા રાડય તની પિલા િ તરાર વિષ કઈજ જાણતો નિી) જ રત બાધયા િતા, તરા એક આ િત ક તર કટલાએક કાર જોસસારા કરો છો ન પછી પસતાઓ છો. પણ પછિાડથી બ તરણ દાખલા તરારી િતમણકના રારી જાતના અનભિરા આવયા છ ત ઉપરથી તરારા થડા લોિી ન િયારલ વિષ રારા રનરા નકી જિ થિા આવય છ. છલલો દાખલો આ ક –

ઈનારના વનબધ વિષ તરાર રત રાગિાન કારણ આ જ ક ત ઉપરથી કઈ તરાર રન જાણી લઊ. જો વનષપકપાત હરિહટક દાખલ વનબધ રદ કયયો િોય – રદ કયયો િોય તો પણ િ જરાક રનરા સકોચ ન આણતા ઉલટો તરન સાબાશી આપ એિો િ છઉ, એ િાત રારા અત:કરણની પકવત જ વરતરોન રારી સાથ ઘણો સિિાસ છ ત સિ જાણ છજ. અગર તર ન િોય તો જાણી શક ક હરિહટક દાખલ તરાર જાન ઓછ છ અથિા દષભાિથી જ ખોટ રત આપય છ. તરાર રાટ ર ભાજગડ કીધી-કરીટી ખોટી રીત પણ નારાજ થઈ – રન રત ન રળા. (તર જ ત ન અપાિિાન કા ન પયતન કયયો િોય?) રન રોટો સતોષ છ ક ર રતરીની પરીકા કીધી છ. િ તરન નથી પછતો ક તર શ રત આપય છ? ત િિ રાર જોઈત જ નથી. પણ તરારાથી જ િ આટલા દિાડા ઠગાતો િતો ત િિ નિી ઠગાઉ, એ તરન જણાિિાન આ લખ છઉ ક તરન `સીહરયસનસ’ ગરત નથી. `લાઈટનસ’ જ ગર છ ન રારા લખાણથી ફલાસો ક એન કિો વચિડવયો છ, પણ સખ ફલાજો. િયારલ ન બિાર વિિક એ રીત રાજખટપટરા છાજ. લોકરા પણ બ રીત છ. જિા બન જણા જાણ છ ક િર એકરકના િરીફ છય ન જિા એક ભોળો છ ન બીજો રનરા ગાઠિાળી રગો રાર રાર છ. બન રીત રન પસદ નથી.

કલીનતા ન રતરી વિશ પર સરજિ ન ત પરાણ િતમિ એ સજાત રાણસન કાર છ. વનદા કરિી, પઠના ઘા કરિા, બિારથી વિિક ન રનરા રલ રાખિો એ બાયલાપણ છ.

રદાન પડી ઘા કરિો એ રદામઈ છ. એકરકન જાણ કરી ઉચપણ લડિ એરા રોટાઈ છ. સઘડ બરા પણ બોલ છ ક `જધિથી લડિ શજથી ન લડિ.’ િ એર સરજ ક તરાર રન વનરમળ છ ન તર રાર િયારલા િોઈ ભીતરરા રારી વનદા કરો ન રારી સાચી રતરીન ભોળી ગણી કટલાએક િલકા કાર કરી તરા ફલાઓ. એ છતા િ (થોડા સિિાસન લીધ) રતરીરા સાચો રિી તરાર વિષ સારો વિચાર રાખ, પણ જાર તરારી તરફથી અતીસ થાય તયાર રન શક પડિો જ જોઈએ ન એ શકન ચાર પાસથી પટિી રળ તયાર અત: પરન રાટ રાર સાિધ રિિ જ જોઈએ. તર ઓધિદાર છો, િ નથી. તર િગિાળા િશો, િ નથી, તો પણ રારા શધિ અત: કરણન ઉચી નીવતનો અવભરાની છઉ. તથી િિ રડાિાની બાજીરા તરન જીતિાની િાત તો કર કિિાય, પણ રાર પોતાન રાટ યશવસિ િારનો પણ સતોષ પારિાની આશા રાખ છઉ.

અર કટલાએક વરતરો ઘરરા ન બિાર િળાએ પરસપર િાદરા અથિા રશકરીરા ઘણા જ કડિા િણ િાપરીએ છય, તો પણ િન પાણીએ આગ લાગતી નથી. તર િરારારા વિરોધ થતો નથી. કારણ ક િરારારા રળ નથી. અગર થોડી િાર રળ ફાવયો તો શ થય? અત તો રળ જ વનદાશ. જઓ પોત કાળા છતા ગોરા છય એર બતાિિાન સારા ગોરાન કાળા કિિાન રથ છ, તઓ પોત જ પોતાની કાળાસ વનરખાિિારા લોકન તડ છ એિ ર ઘણ જોય છ. રન નથી જણાત ક ગજરાતી દશીયોરા ઐકય વિલ થાય. એ થિારા પથર રોટા રોટા રડળોરા સાચી રતરી થિી જરર છ, ન જાર તરારા સરખા રવતર સરજતા નથી ન ત િળી રારા સબધરા, તાર િિ પરરાથમન રાટ સાચી રતરીની કિા આશા રાખિી?

તરારી તરફથી ન તરારી કપની તરફથી જ િીણી ચાલ રારી તરફ ચલાિિારા આિી છ ન તરારી તરફ જ ચાલ ર ચલાિી છ, ત સધ કદાચ કોઈ િખત એકઠા રળિાનો દિાડો આિિા જિ િોસ તાર તો ત સઘળ રાલર પડી આિશ.

િિ િધાર લખિાની જરરી રિી નથી. રરતી રતરીની સિારા તન છલલા આપિાના ઓસડરા રારી તરફથી કઈ ?ણ ન રિિ જોઈય, રાટ ઉપર પરાણ લખય છ. પછી ત જીિો ક રરો. રરિા તો પડી છ ન િ તો રોયલી જ સરજ છઉ. િયારલ ન ભણલાની ઠગાઈ કરતા ખલલ હદલ ન ન ભણલાની અવિિક જિી લાગતી લાગણી િધાર સારી સરજ છઉ. તરારી જિી ચાલ ચલાિનારા બીજા કટલાક રારા સબધરા િતા ન છ, પણ તઓન આિો કાગળ લખયો નથી. તરાર વિષ જ કટલક સાર રત રારા રનરા અગાડીન ઠસલ છ તથી જ આ લખિાન ટકિાળ સરજ છઉ. જોઈએ િિ –

લી. જિો તર સરજો તિો નરમદાશકર.

(2)

તા. 21 અકટોબર સન 1868

ભાઈ નદશકર

પથર રિોધ ન પછી શાવત એર તરારા કાગળના બ રપ જણાય છ, ન એ રારા પોતાના બાધલા રતન પટિી આપ છ. લોકના કિલા તથા તરારા કિિા પરાણ રારા રાની લીધલા રત ખોટા છ, ત પસગો ઉપરથી સરજાશ ન તરારા લખિા પરાણ આશા રાખ છ ક ત ખોટા ઠર.

ખર જાણજો ક વનબધ નાપાસ થયથી લોકના કિિાન ર કાન આપયો નથી જ, પણ રન તરાર વિષ શક ઉતપનન થયથી એ શક દર કરિાન તથા વનબધના દોષ જાણિાન ર રત રાગયા િતા. `ધરમ બજાવયો છ, દોવસત અથિા િરની સતતા ચાલિા દીધી નથી.’ એર જ છ તો ત િ ખર રાન છઉ ન રત વિષ તો જાણયા િના કયર બોલાય – `Advanced school boy’ ન શોભા આપ તિો છ – િતો, પણ scholar ની પાસથી જિા વનબધની આશા રખાય તિો નોતો એર કિો છો ત તિો પણ િોય; પરત રારા ધારિા પરાણ એિ ખર ક વિદાન પરીકકોએ રાતર પોતાના કલપલા સટાડડમ પરાણ વનબધ ન આવયો રાટ જ રદ કરિો ન નીચલી િાત ધયાનરા ન જ લિી, એર ન િોિ જોઈય: -

ગજરાતી વિદયાથતીઓન કટલ ગજ છ ત જાણિ જોઈય. તર તો લખો છો ક આડિાનસડ સકલ બોયન શોભા આપ તિો છ, પણ િ તો કિ છઉ ક ઇગલડની ગારર સકલના ફસટમ ગલાસના છોકરાન પણ શોભા આપ તિો પણ ન િોય, તર જાિર ખબરરા રાગલા વિષયન જટલ જોઈય તટલ લખાણ, િાલના ગજરાતી વિદયાથતીરાથી આશા રાખી શકાય તટલ લખાણ થયલ છ ક નિી ત જોિ જોઈએ; ઈનારનો વનબધ કળિણી પર નથી રાગયો, સતી કળિણી ઉપર નથી રાગયો ક જરા ઘણીક િાત લખાય, પણ સતી કળિણીના લાભ વિષ રાગયો છ, રાટ એટલા જ પકરણરા શ અધર છ તનો જ વિચાર કરિો જોઈય. જર કટલાક વનબનધીઓ રાગલા વિષયથી આડા ફાટી લખ છ તિ શ રાર લખિ જોઈત િત? `િળી અગર કોઈ બીજો લખ તો સતીકળિણીના લાભ વિષ પનરવકત િગર કટલ િધાર ન િધાર સાર લખી શક ત પણ વિચારિ જોઈય. િળી િાલરા જટલા વનબધ લખાયા છ ત કિા છ, તન કટલા ઈનાર રળા છ ત પણ જોિ જોઈય. ચથાયલા વિષય ઉપર િરસ દિાડાની રદત છતા બસના ઈનાર રાટ એક જ વનબધ આવયો એન કારણ શ? રતલબ ક પોત કલપલા ઊચા સટાડડમ (આકસફડમ ક કરબીજની યવનિરવસહટના?) પરાણ એ વનબધ તપાસિાનો નિતો, પણ ગજરાતી વિદયાવથમઓન ગજ જોઈ તપાસિાનો િતો. વનબધ કર લખિો એ િાત જ આપણા વિદયાવથમઓરા થોડા જ જાણ છ. િ રારી સરજ પરાણ કિ છ ક એ જ વનબધરા લખનાર જ પિલી ચાર બાજન લખાણ કયા છ ન જિી રીત ગોઠિણ કરી છ ન જિી ભાષારા વનબધ લખયો છ તિ ર િજી લખાયલા

થોડા જ વનબધરા જોય િશ! રાગલો વિષય ન ત ઉપર આડ ન ફાટતા જટલ લખિ જોઈય ત ઉપર ર ઘટત ધયાન આપય છ ન ઈનારન લાયક િતો એર રારી સરજરા િજી પણ છ. કરીટીએ બસન જ ઈનાર આપિ ન પછી પરીકકોએ ઊચો સટાડડમ કવલપ ત પરાણ વનબધ વિષ રત બાધિ, એિ અનભિી પરીકક તો ન કર. દલગીર છઉ ક તરારો સટાડડમ રારા જાણયારા નથી. તરારો રત રારા જાણયારા નથી ન એથી રારા લખાણના દોષ રારા જાણયારા આિતા નથી ન રાર પોતાન રાટ ઘણો વખનન છઊ ક રારા વનબધરા ર શ અધર રાખય છ ક જથી ત ઈનારન પરતો લાયક ન ઠયયો, ન એથી કરીટીએ િિ એર જ કર ન જાણય િોય ક બ િરસ થયા વનબધ લખાિીએ છય ન કોઈ લખત નથી અથિા સાર લખત નથી. રાટ વનબધ લખિાન કોઈ ગજરાતી વિદાન શહકતરાન નથી ન એથી તણ િિ ભાષાતરન રાટ જાિરખબર છપાવિી! શ એ વિચાર રારો વનબધ નાપાસ થય બધાયો? એ રન બિ લાગ છ! અલબત રાર પરીકકોના સટાડડમ અન રારી ભલ એ જાણિા જ જોઈય. ન અગર પરીકકો તથા વબજા વિદાનો એક રતના િોય તો રાર રારી ભલ કબલ કરી ચાનક રાખી સધારો કરિો જોઈય. િ શહકતરાન છઊ અથિા નથી. પણ એકાદા આપલા વિષય ઉપર િ પરીકકો વિસરય પાર તિો ઈલાબોરટ એસ લખિાન હિરત વભડ તિો છઊ. ઈનારના રલ પરાણ ર રાગલી િસત આ દશના ભાિ પરાણ આપી છ – જ િસત વબજા દશના ભાિ પરાણ રલ પરાણ ન િોય રાટ શ રારી િસત રલન લાયક નિી? પણ િશ-રત જદો પડ જ. ર રત રાગિાન વચઠઠી લખી તની પોિોચ પણ 24-25 દાિાડા ફરી ન િળી, તાર ર રારી ખરી લાગણી બતાિીન એ કરીટીની નજરરા અસતય લાગી. રારા વિચાર પરાણ કવરટીએ ઉદાર રનથી ત ઉપર વિચાર કરિો િતો. કરીટી સાથ રાર તકરાર િતી ત નાર જાણી તપાસયો એ બાબતની િતી ન એ વિષ ર છલલો કાગળ દફતર દાખલ રાખિાન કરીટીન રોકલયો છ ત તરારા િાચિારા આવયો િશ જ. િિ એ વિષ લખિ વનરથમક છ એર સરજી બધ રાખ છ ન તર પણ તર કરશો.

તરારા કાગળ કટલીક િાત રારા રનન સરાધાન કયા છ – એટલ તરારા રિોધ િચનની સારા રારાથી િિ તિ લખાત નથી તો પણ કઈક લખિ તો જોઈય ખર. `ખર ખોટ ઓળખિાની તથા રાણસના ગણ દોષ પારખિાની શહકત વિષ રારો વિચારો ઉચો િતો ત કઈક િલકો થયો છ-’ િ દલગીર છઉ ક તરારો કઈક જ િલકો થયો - ઘણો થયો િોત તો િળી િ તરારા વિચારરા પાછો ઊચો થિાનો યતન કરત.

`રારા જિો આ પાતરા કોઈ લખનાર નથી એિ તરન અવભરાન છ એિ િ અત: કરણથી કિી શક છ.’ સિાભાવિક અવભરાન તો દર રાણસન િોિ જો જોઈય-ન ત રારારા છ. િિ લોકરા ત અવભરાન જોઈય તથી વિશષ અથમરા િપરાય છ. િળી સકારણ અવભરાન ન વરથયાવભરાન એર પણ બ પકાર છ? સકારણ અવભરાન (લૌકીક અથમરા) રારારા કટલ છ? સિિાસ નિી એટલ તર કાથી જાણો ન કહા િના તરારા વિચાર

બધાય નિી ન કહાથી અવભરાની કિિાઊ તો પણ કિ છઊ- (અવભરાની કિિાિાન).-િ સરથમ વિદાનોના કરયો જોઈ વિસરય પાર છઉ ન િળાએ આખરા ઝળઝળીયા આણછ ક રારી એિી શહકત કર નિી! િ પણ કયાર રારી બવધિરા િધારો કર? એઓની આગળ તો િ કઈ જ ગણતીરા નથી! – એિા એિા વિચાર િ ઘણો જ નમર છઊ પણ જાર કટલાએક બળીએલો રાર વિષ થતી રડી િાતો સાભળી રારી વનદા કર છ, જાર કટલાક પોતાની કાચી સરજ છતા રારી સાથ વરથયા િાદ કર છ, જાર રાર સારાન ખર ખોટ જદ પાડી પાડી યથાથમ સરજાિિાન િોય છ અથિા જાર િ રારા શરનો બદલો નથી રળતો એિા ખયાલથી દલગીર િોઊ છ અથિા િળાએ રરઝ કરતો િોઊ છ, તાર રારી લાગણી ઉશકરાય છ ન િ રાર વિષ અિી ન વિદયાવથમઓના રકાબલારા િધાર બોલ છ જન કટલાક અવભરાન કિ છ-એ રીતનો િ છઊ, એર જો તર રત બાધય િોય તો તર ભલ નથી કરી એર િ પણ કિ છઊ.

રારા ગથ ઉપર જ સરજ િગર અથિા વિદતતા િગર ખોટી ટીકા કર છ તની િ દયા ખાઉ છ અથિા િાસી કર છઉ, પણ જ દશ ભાિથી કર છ તના ઉપર તો િ ચીડાઉ છઉ જ ન એ વચડાિાન તર અિગણ કિો તો કિો. િળી શકન દર કરિાન અન િાજબી ઈનસાફન રાટ ગરઈનસાફથી ગભરાયલો જ રાણસ પોતાના રનરા રળ ન રાખતા ઉશકરાયલી લાગણીરા ખરી િકીકત કિ તન તર ઉદાર બવધિથી કરા, સજજનપણાથી વિિક ન નયાયબવધિથી નયાય બતાિિાન બદલ આપિડાઈ ન પતરાજી કર છ એર કિો તો કિો-િશ-િિ એ િાત ફરી ફરી કરિી નથી ચાિતો-પણ અગર કદાપી કરીટી સાથ થયલ રાર લખાણ પવલબકરા રક તો તથી તર રાઠ લગાડશો નિી. કરીટી ન િ, ન તર ન િ એ સબધ િ જદો સરજ છઊ.

તર રારી વનદા નથી કરતા, તરારા રનરા રલ નથી. ઈ. િાકયોથી િ રારી તરફથી ઉપજલો શક દર-સરળો દર કર છઊ. તરન રારા કાગળથી રાઠ લાગય છ ન દલગીર થયા છો, પણ ર રારો શક દર કરિાન જિ રન લાગય િત તિ લખય છ ત જોઈ અન રવતર તોડિાન િ ઇચછતો નથી, એર જ તરા છપ છપ બતાવય િત ત જોઈ તર રાર વનખાલસ રન જોય િશ.

જર તર ઇચછો છો તિી રારી ઇચછા પથરથી િતી-ર સરત આવયા પછી તરન સિોડરા રાખી ઘણ કાર કરિાની ર આશા રાખી િતી પણ તર ન થય-િશ. િ કાનનો કાચો િતો તો તરન કાગળ લખત જ નિી. િ કાનનો કાચો નથી ન તરારી કપની વિષ જ શક િજી રન છ તનો ખલાસો િળી થઈ રિશ. તર પછિાડથી કટલીક િાત લખી છ તની િાલ જરર નોતી, તર તરારી એટલા નમર થિાની જરર નોતી. ખલલા-રનન અગર કદી બિારથી રલ િળગયો િોય તો ત કિાડિાન વનરમળ પાણી જ બસ છ-ચરબીિાળા સાબની જરર નથી તો િળી રોઘા અગજી સાબન શ કાર છ? ન એર કરતા સાબની જ જરર િશ તો વિિકન ભાિ અથિા દયાન ભાિ અથિા રવતરન ભાિ અથિા રોટાઈરા

રિનત લઈ સાબથી ત રલ ધોઈ નાખશો, તાર િ શ ઉપકાર નિી રાન ન રનરા નિી ફલાઉ ક િિ ખરી રવતરનો લિાિો લિાના દિાડા પાસ આવયા છ!

તરારા રનરા રાર વિષ સિગમ જટલો ઉચો ક પાતાળ જટલો નીચો વિચાર િો, તર રારા કટા િરી ક સાચા સનિી િો, તો પણ િ તરારા શિરરા એક કયારકટર છઉ, પછી ગર તિો. એ જ વિચાર તરન રાર અવભરાન રખાિિાન બસ છ એર િ અવભરાનથી કિ છઊ ન તર એ અવભરાન ઉપર િસશો જ-િસો િિ.

આ કાગળ બધ કરતા રરતી રવતર પાછી ઉઠી તની ખશાલીરા િ રારા પાન સોપારી ખાઊ છઊ ન તર તરારી તપખીર સઘજો.

લી. સજજનની સજજનાઈરા રનિ રિતો,

નરમદાશકરની સલાર.

6

4

કવિ હીરાચરદ કાનજીન

સરત તા. 5 રાચમ 1868

કવિ ભાઈ િીરાચદજી

ફાગણ સદ 7 નો પતર આવયો ત િાચી સરાચાર જાણયા છ. જાનસરદર રન પોચયો છ. રારો ગથ િાલરા તરન રબઈથી રળ તર નથી. થોડી એક નકલો બધઈન આિી િતી, તરાની થોડીએક િ અિી લાવયો છઉ ન થોડીએક નાનાભાઈય િચી છ. િજી દકાનરા પણ િચિા રકી નથી ન થોડીએક વરતરોન પણ આપિી બાકી રિી છ. કાહઠયાિાડરા રાર એ ચોપડીઓ રોકલિી છ, તર એક તરન પણ રોકલીશ.

િાલરા િચિાના રારા ગથરા, કવિતાના રોટા પસતક વશિાએ બીજ કઈ જ નથી. તરારા છાપલા ગથરાના અખા ભકતની િાણીનો ગથ લિાન કોઈ કોઈ િખત ગારડાના લોક રારી પાસ આિ છ. રાટ એ ગથની નકલ 20 એક રારી પાસ િોય તો સાર. રિીપતરાર વિષનો ગથ અન તરારા દ:ખનો ગથ એ બ રાર જોિા છ, રાટ બન તો કોઈ પાસ નકલ કરાિી ગર તયાર પણ રોકલિા. કાહઠયાિાડ ગયા પછી પણ િખત િખત કાગળ લખતા રિિ. ન તણી તરફના સરાચાર જણાવયા કરિા.

વરથયાવભરાન ખડન તર કીયા પસગથી લખયો છ, એ વિષ રાર રારી િકીકતરા લખિાન છ; ન એન રાટ રન બિારથી કટલીક ખબર રળી છ ક ભોગીલાલ તરારી ચોપડી લીધી નિી, તથી ડપયટીઓ ઉપર અન દલપતરારના કહાથી રારા ઉપર તર લખય છ. ન એ પાછલ તો તર પોતજ રન કહ છ, પણ એ બન વિષ સવિસતર િકીકત જાણિી છ રાટ જ સતય િોય ત યથાવસથત લખી રોકલિ. કાગળ નોટપડ રોકલતા સકોચ આણિો નિી. એ જ વિનતી.

લા. નરમદાશકરના જ પરરાતરા િાચિા.

તા. ક: -ભાઈ આપણ જ ઘણાએક બપોર િાતવચતરા કિાડયા છ ત રન બિ સાભર છ, તર ગત પરષન ચાચલય િજી રારી આખ આગળ રર છ.

6

5

ધનસખરામ ઓચછિરામન

(1)

પરર સનિી ભાઈ ધનસખરાર ઓચછિરારન -ર0 િડોદર

રબઈથી લા. નરમદાશકરના નરસકાર. તરારો પરપતર િાચી ઘણો પસન થયો છ. તર દયારારભાઈની છબી રોકલી તન સાર તરારો રારા ઉપર રોટો ઉપકાર થયો છ. જ જ ચોપડીઓ તર રગાિી છ ત વિષ જાણિ ક ત ચોપહડયો ઘણા િષમ ઉપર છપાઈ છ-િાલ રળતી નથી- જોિારા પણ આિતી નથી. રાટ જ નથી ત કઈ રોકલાઈ શકાતી નથી તો પણ ખતથી ખોળરા રિી જર જર રળતી જશ તર તર રોકલાિતો જઈશ. અિીના કાએચ િગર લોકો જઓએ દયારારભાઈન સારી પઠ જોયલા ન તરની પાસ રિલા તઓ કિ છ ક એ છબી દયારારભાઈની નથી, એ તો રણછોડના જિી લાગ છ-ચિરારા. ર પણ એ છબીરા જોતા િારન રણછોડભાઈની છાયા જોઈ. તરારી રણછોડભાઈ િગરની ખાતરી છ ક એ જ છબી દયારારભાઈની છ. િશ ઉભય પકન લીધ તરારી રોકલલી છબી દયારારભાઈની જ છ એર રારાથી કિિાઈ શકાત નથી. અિીના વરતરોએ રણછોડભાઈન જોયલા તઓએ તો જોતા િારન કહ ક આ તો રણછોડની તસિીર છ.

િિ રારી ઇચછા એિી છ ક રતન સોનારણની પાસ જ છબી છ ન જન તર ખોટી ન ખરાબ કિો છો ત જ છબી, જિી તર જોઈ િોય તિી જ રન તાકીદ રોકલી દો તો સાર.

અિીના લોકોના િણમન પરાણ સવિતાનારાયણ સોનારણ પાસ જોયલી તસિીર રળતી આિ છ, રાટ જર એક સદર છબી રોકલિાની આપ તસદી લીધી તર પલી બીજી તસબીર જિી તર જોઈ િોય તિી કપા કરી તાકીદ રોકલિી. તર અતર પધારિાના છો એ સાભળી િ ઘણો ખશી થયો છ ક તર સરખા સિનયાતી ગવણજન સાથ રવતર બધાય. તર અતર આિશો તયાર િ રારા પલા વરતરો પાસ તડી જઈશ અન પછી તરારી રરજી િોય તો તઓના િણમન પરાણ બીજી તસિીર લજો. રારો વિચાર એર ક તરણ તસિીર ઉપરથી એક નિી તસિીર ઉપજાિિી ક જન સિ લોકો કબલ કર. તરન ચોપડી રોકલતા િાર લાગિાથી તર રાર વિષ કઈ જદો જ વિચાર લાિી સોનાિરણીિાળી તસિીર રોકલાિતા વિચારરા પડશો એર િ ધારતો નથી. આટલો ઉપકાર કયયો છ તરા પલી તસિીર તાકીદ રોકલીન ઉરરો કરશો એિી આશા છ.

તરન િડોદર સરનાર કરિ ત શી રીત ત લખી રોકલજો ન રાર તર આ રીત

કરજો. નરમદાશકર લાલશકરન રબઈ રધય કભાર ટકડારા લિાણાની િાડીની પાસ નબર 91 િાળા ઘરરા પિોચ. કારકાજ લખિા.

લા. તરારો દશમનાવભલાષી.

(2)

તા. 18 એપરલ 1865.

ભાઈ ધનસખરારજી - ર. િડોદર.

આ પતરનો ઉતતર આિથી છબી તાબડતોબ રોકલાિી દઈશ. તારસ, અધીરાઈ અન અકળાપણ દશામિતો છટાથી િાકારા લખલો આપનો પતર િાચી રન સારી પઠ િસિ આવય છ. રન તરારી છટાથી લખતા આિડ છ ખર પણ તર રારા ઉપર ઉપકાર કીધોછ. (છબીના બદલારા અધીરાઈથી ચોપડીયો રાગોછ એટલ ઉપકાર કિિો તો ન જોઈય,) તથી િ તરારી છટાથી લખિ દરસત ધારતો નથી. તરારી રિનતના બદલારા ર રપીઆ આપિાન કિિડાવય િત પણ તની તર ના પાડી િતી. રાતર રવતરની વનશાનીરા તર રિનત લીધી એર િ જાણતો િતો. પરત જયાર તર ચોપડીના બદલારા છબી આપો છો તયાર ત રવતરની વનશાની ન કિિાય. તર રાર વિષ ખોટો વિચાર લઈ જાઓ છો એ જોઈ િ ઘણો દલગીર થાઉ છ. ર તરન ચોપડીઓ રોકલિાની ના નથી કિી. ખાતથી ખોળ કરી રોકલતો જઈશ, એર લખિા છતા તરન ખોટ લાગય તો િિ ભાઈ સાિબજીન વિનવત કરછ ક રારા રાણસોથી તરાર દીલ દખાય તો કોઈ પણ રીત તના બદલારા રન િજી િધાર વશકા કરી કરા કરો તર છો? કિો તો તનથી રાફ રાગ એટલ નાક લીસોટી તાણી જાઉ, કિો તો રનથી રાફ રાગ એટલ તરારી સાથ કાર પાડયાથી જ પશચાતતાપ રન તરારા કાગળથી થયો છ તન િધાર દિાડા ચલાવયા કર. અન કિો તો ધનથી રાફ રાગ, એટલ રારા ગજા પરાણ તળસી પતર અપતી સાિબન રીઝિ. `છબી રોકલજો ક દરસણથી આપન સરરણ રિ’ એર તર લખો છો તર િ પણ તરન લખછ ક િ તરારી ખબીના કાગળો જોઈ જોઈ તરારા રિોધરપી વિછ સાપના ડસથી આકળવિકળ થઈ જઈ પશચાતતાપ કયામ કરી તરાર સરરણ રાખયા કરીશ. િ રારા રાણસોનો પક નથી કરતો. કયયો િોત અન રારા રનરા કપટ િોત તો િ તરારી સાથ કાગળથી પસગ કરી ચોપડી રોકલિાની િાત લખત નિી. િિ ગઈ ગજરી િાતન લબાણ કરિ ન જોઈય, તો પણ કોઈ બીજા સદગિસથો તરારા િરારા કાગળો િાચ તઓન ઉભય પક સરજાિિારા આિ રાટ લખ છ ક તરન જ િળા ડભોઈ જિાન કહ ત િળા તર એિ નિોત કહ ક ચોપડી રગાિી આપો તો જ િ તરારી સાથ આિ. એર ન કહ એ તરારી રોટી ભલાઈ અન રવતર. છબી પાડયા પછી આગિ ધયયો ક રગાિી આપો તો જ લઈ જાઓ ન િ કિો

રાણસ છઉ એ વિષ સારી પઠ ચોકસી કરી નાચારીથી છબી આપી અન પછી પાછા િરણા રારા કાગળથી નારાજી થઈ જઈ છબી પાછી રગાિી લો છો એ પણ તરારી ભલાઈ અન રવતર. તરન સોનાિરણિાળી તસિીર પસદ ન પડથી અન તિી તસિીર રબઈ સરખા શિરરા તરારી યશસિી કલરન બટો લાગશ એર સરજી તર ત તસિીર રદ કરી. તરન યશ રળ તિી બીજી ઉતારી. ર રારા રાણસન સોનાિરણિાળી જ ઉતારિાન કહ િત. પણ તઓએ તર અપસનન ન થાઓ રાટ અન તરારા કિિા પર ભરોસો રાખીન તર જ કીધ ત કરિા દીધ. રગદાર અન ખશવરજાજની તસિીર કરતા રન સાદી અન ઉદાસી તસિીર િધાર ગર છ ન ગર તિી ત તસિીર નઠારી િતી તો પણ રન તની ઇચછા િતી. ત ઉપરાત તર રણછોડની સરતીથી નિી બનાિી રોકલી એ તરારો રોટો ઉપકાર. ન એ ઉપકાર જાણનાર તરારા હદલરા અપકારી જણાયો એ જોઈ રન કૌતક સરખ ભાસ છ. જિી ધીરજ તર ડભોઈ જતા પિલા રાખી િતી તિી તર પછિાડથી રાખી શકયા નિી, એિ પસગ રારા રાણસો જઓ એર સરજલા ક નરમદાશકર આખા રબઈની ચોપડીઓ વિષ જાણ છ ત ગર તર કરીન ખોળ કિાડી િિલી રોડી રોકલાિશ જ. એિા વિચારથી તઓએ તરન નકી રોકલાિીશ એર કહ. તર પાછળથી અધીરા થયા અન િ તરારો હિતચછ ત તર રાર વિષ િગર પસગ ખોટા વિચાર કીધા એન વિષ તર તરારા હદલન એકાતરા જ સરજાિજો. રારા રાણસો ર િ તરતની તરત ચોપડી ન રોકલી શકયો તટલા ઉપરથી તઓન વિષ ન રાર વિષ ખોટા વિચાર કરો છો એરા અરન તો અરારો દોષ કઈ જણાતો નથી. કારણક ચોપડીઓ રોકલિાની ના નથી કિી. `ચાનક રાખી ખોળ કરી રોકલતો જઈશ’ એર લખયા છતા તર આકળા પડી જાઓ છો અન રવતરના અકરન રિોધરા ચાપી નાખો છો. કોઈ એક રાણસ બીજાન કહ ક િ તરન અવગયાર િાગ રળીશ ન પછી કટલીક અડચણન લીધ તનાથી બાર િાગ રળાય અન જન સાર પિલો રાણસ વિિકરા રિી બીજાની પાસ રાફ રાગ અથિા પિલો રાણસ અધોકથી રરી ગયથી, બીજાન ન રળી શક ન તથી ત બીજો કોપાયરાન થાય તો તરા ન બીજા રાણસન ભલારણપણ ન સાચી રવતર (?) અન પિલા રાણસન ખોટાપણ અનો ખોટી રવતર ખરી(?). છબી રોકલિાન કઈ જ િાર નથી પણ તરારા જિો િ આકળો ગણાઉ રાટ આ પતરનો ઉતતર આિતા સધી િાર લગાડ છઉ. આ પતરના ઉતતરની સાથ નીચલા પશનો ઉતતર પણ લખી રોકલશો. લોકો કિ છ ક દર પડલા ન ન દીઠલા એિા પરદશીની સજનતાથી પરીકા કરિારા િડોદરાના બરા તિાના પરષો કરતા િધાર ચતર છ એ િાત ખરી છ? રનરા રલ રાખયા ન કરતા તડ ન ભડ કિી દિ એ રોટી નીવત છ. સોનાિરણિાળી પનસીલની જ છાયાિાળી છબી રોકલિાન ર તરન લખય િત ત વિષ આપ રિોધરા કઈ જ લખતા નથી. એ જ તરારી કાગળ લખિાની ચાતરી ત વશખિારા િિથી િ તરન ગર ગણીશ. િ જ લખ છ ક િિ તર ત રોકલિાની ખટપટરા પડશો જ નિી. તરારો રર જટલો ઉપકાર િ અળવસયાથી કર ઝીલાય! આ ઉભરો ગર તિો પણ શધિ અત: કરણનો છ; રાટ કરા ધારણ કરી પાછો

પીવતનો ઉરળકો લાિશો. એ જ વિનતી.

નરમદાશકર લાલશકર.

(3)

તા. 19 એપરલ 1865

ભાઈ ધનસખરાર-ર. િડોદર.

તરન કાગળ બીડયા પછી જ રાણસોન ર તરારી ચોપડીઓની ખોળ કરિાન કહ િત તરાના એક જણ આિીન કહ ક `જ પારસીએ ત ચોપડીએ રરઠી ઉપરથી ગજરાતીરા કરી છપાિલી ત તો તરારો ફલાણો સનિી છ. તણ તરન સલાર કિિડાિી છ ન કહ છ ક એ સાતરાની િોડ વિદયાિાળીની એક જ પત તની પાસ છ ન બીજી તો નથી. એ બધી 22 રપીએ િચાતી િતી. તરન ઘણી જ જરર છ તો િ જર બનશ તર તરન પદા કરી આપીશ.’ ભાઈ સાિબ! િિ જોતા જાઓ. જણ છપાિી છ તનીજ પાસ નથી તો એકદર કર રળી આિ? એ તો ખણાઓરાથી ખોળિાની છ-દકાનોરાથી ખરીદ કરિાની નથી. પણ ધીરજથી સિ રળી આિ છ.

એ જ શખસ થોડ દિાડ રન ત ચોપડીઓ પદા કરી આપશ જ; એ સિજ જાણિા સાર લખય છ-િાર તરાર વનવરતત રાર તો કાર થશ. કર ક મિાર ઘર જટલા ગજરાતી પસતકોનો સગિ છ તટલો આખા ગજરાતરા કોઈ ઠકાણ નથી. એ સાત ચોપડીઓની જાણ તરારાથી જ થઈ, ત િિ રારા સગિરા રિશ. રારા અસખયાત ઓળખીતારા રાર વિષ િગર કારણ ખોટો વિચાર આણનાર એક આપની જ અધીરાઈ િોય.

નરમદાશકરના નરસકાર.

(4)

ભાઈ ધનસખરારજી - રકાર-િડોદર.

રબઈથી લા. નરમદાશકરના નરસકાર. તરારો િદ 11 નો લખલો આજ િશાખ સદ 3 જ આવયો ત િાચયો છ. સિક રાગી લછ ન િિ બીજા પદર દિાડાની છબી રોકલિાની રિલત આપશો ક િાર એટલારા જો ચોપડીઓ રળી જાય તો રોકલાિી દઉ. તર એર ન જાણશો ક છબી રોકલિાની આનાકાની કર છ-રારી પાસ રિી ક તરારી પાસ રિી તો શ? તરાર ઘર ત પણ િાટકશરન જ છ. ન રારી ઇચછા દયારારના દશમન કરિાની િતી ત તર પણમ કીધી. તરારી અધીરાઈથી િ તર ગણીજન પાસ આિતો

અટકી પડયો છઉ રાટ જ રાર લાબો કાગળ લખિો પડયો િતો, પણ નીવત છ ક એક જો જોરથી બોલ તો બીજાએ પણ બોલિ ક જથી બન ધીરા પડી જાય ન તર થિાન િખત આિ છ. રન એટલી તો ચટપટી છ ક કિાર ચોપડીઓ રળ ન િ િડોદર આિ-તરન નરસકાર કર-ન તરારા ચરણ આગળ ચોપડીઓ ન તસિીર ધર.

એ પદર દિાડારા જો કોઈ ઓળખીત રાણસ અિીથી િડોદર જત જણાશ ન ત તરન ઠાિકી રીત પોિોચ તિ િશ તો છબી તો િ તની સાથ જ રોકલી દઈશ. ધનસખરારભાઈ! છબી ધીરિા સરખો પણ િ નિી? રારી ઇચછા ગઈ ગજરી વિસરી વિસરાિી પરસપર પર બાધિાની છ. પછી તો આપની રરજી.

લી. દશમનાવભલાષી નરમદાશકરના નરસકાર.

6

6

છગનલાલ વિ. સરતોકરામ દસાઈન

(1)

સરત આરલીરાન, તા. 14 અકટોબર સન 1869.

સનિકપાિણમ દસાઈ શી છગનલાલ વિ. સતોકરાર, ર. ભાિનગર.

રાજશી ભાઈ,

1. આપનો તા. 10 અકટોબરનો સનિદશમક તા. 13 રીએ િાચી 10 િષમ ઉપર થયલા સરાગરન સરરણસખ પામયો છઉ ન આપ `પતરવયિિાર જારી રાખિાની ઉરદ’ રાખો છો એ ઉપરથી આશા રાખ છઉ ક આપન િ કટલાએક કારણોથી જાણ એકરકન છક જ ઓળખતા ન િાઈય તિી વસથવતરા આિી રહા િતા ત પાછા પતરરપી નતરદારાએ પરસપર રસ આપતા થઈશ ઈ.

2. `આપન આપણા દશસધારા ઉપર ઉલટ અન પીવત છ ત િાત િરક પસગ સાભળી અત: કરણનો ઘણો જ આનદ પાતિ થયા છ.’ એ િાકયનો આપના પતરરા આપ જણાવયા એથી રન પણ થોડો સતોષ નથી. કારણ ક આપ શીરાન પણ દશન અથત થતા કરયો ત સસારરા ઉતતર પરરાથમ છ એર અત: કરણથી સરજો છો - ઇવતિાસો િાચયાથી જણાય છ ક સધારાના કરયો રધયર િગમના જનોથી થયા છ ન પછી પથર િગમના જનોએ રોટી સિાય કરી છ ક જથી પલા વિશષ ફાવયા છ.

આપણારા િજી અનભિવિિક સધારાના વિચાર ફલાિનારા થોડા છ, ન કારો કરનારા તો િળી બિ જ થોડા છ; અન કટલાક શીરતો સિાથમથી, રોટાઈથી ન શરરરા પડયાથી સિાય કરનારા છ, પણ શધિ વિચારથી શધિ બવધિથી સિાય કરનારા બલક નથી એર કિ તો ત ખોટ નથી ન આપ જ હદલ દાઝથી રન પતર લખયો છ, ત જોતા આપ શીરાન િગમરા સધારાન શધિ બવધિથી સદાય કરનારાઓરા પથર ન પથર રાનન યોગય થાઓ ખરા.

3. રા. ગોપાળજી સરભાઈ સાથ રાર કોશ સબધી પતરવયિિાર ચાલલો ત સરય રારો વિચાર રાતર ત થી િ લગીના શબદોન રાટ 300 પત છપાિિાનો િતો ન તન િાસત બ અહઢ િજારની છપાઈ થશ એટલી અટકળ બાધી િતી. ગયા અપરલ રાસથી રારો વિચાર છપાયલો ભાગ રદ કરી નિસરથી અ થી ત િ સધી ફરીથી શધિ કરી નિા શબદો િધારી છપાિિાનો ન િજાર પત કિાડિાનો થયો છ. ડાઈરકટર પાસ પદર િજારની રદદ (500 નકલ 30 ન ભાિ આપિાની શરત) રાગી િતી. એક િષમરા છાપી બિાર

કિાડિાનો કલ ખરચ (કાગળ, છપારણી, કપડાના પઠા િગર) સરત ઐહરશ વરશનના એવસટરટ ઉપરથી છ િજાર ર. થાય છ. દર પતના ર. 20) ભાિ રાખતા 300 પત ર. 6000 પરા થાય. બીજા છાપખાનાનો એવસટરટ 500-700 ઓછો પણ થાય ખરો.

4. `રારી જાતથી જટલી રદદ થઈ શક તટલી કરી આપ લીધલા પયાસના ફળ સિ ચાખ એ િતથી’ આપ-રન ખરચનો આકડો પછો છો તો પછી કોશન બિાર પાડતા શી િાર છ?

5. એટલી રકરનો આશય રળિાન આપની તરફથી બનથી એ આશયના બદલારા સિમ ગજરાતી તરફથી ન રારી તફરથી રાર જ ઉપકાર રાનિાન થશ તના પકાર સબધી િ આપન જણાિીશ.

આપના શધિ સનિનો અવભલાષ રાખનાર

નરમદાશકર લાલશકર

(2)

સરત આરલીરાન, તા. 24 અકટોબર 1869.

રાજશી દસાઈશી છગનલાલ વિ. સતોકરાય-ર ભાિનગર

સનિીશી ભાઈ,

આપના તા. 21 રીના પતરના ઉતતરરા ઉપકાર રાનિા સબધી વિશષ વિિક કરિો રકી દઈ નીચ પરાણ લખ છઉ.

આપન ઉતતર લખયા પછી અરદાિાદના યનાઈટડ કપનીના છાપખાનાના રનજર રારી પાસ આવયા િતા. તણ રારા કોશ સબધી એવસટરટ (1000 નકલનો ખચમ, કપોજ તથા સારા કાગળ ઉપર છપારણીનો ર. 3500) તથા ર. 1000 કપડાના પઠાનો રળીન ર. 4500 નો આપયો છ ન પાચ રહિનારા (િ જો અરદાિાદ રિ તો) છાપી આપિાન કહ છ. તર રબઈથી પણ િિ કાગળો આિ છ-એ સિજ જણાિ છઉ.

કોશ સરખા પસતકન આશય આપનારન રાન છ તર જ છાપખાનારા છપાય તન પણ રાન છ. ચાર પાચ િજારનો વિષય રન ભાર પડ તર નથી ન કોશ છપાએથી તટલો તતમ આિી શકત એિી રન ખાતરી પણ છ; તો પણ કટલાએક કારણ જ પસતાિનારા લખિારા આિશ તથી અન રોટા પસતકની સાથ કોઈ રોટાન નાર જોડાય ન ત તિા જ પકારનો જોઈય એિી રારી ઇચછા, તથી િ કોઈ તિાન શોધતો િતો.

1. ઈશરચછાથી આપ સાનકળ થાઓ છો ન નગન કદનથી શોભાળો છો તો રારો આતરા પસનન થિો જ જોઈય-વિશષ આ રીત ક નાગર ગથકતામ, નાગરનો આશય ન નાગરન છાપખાન.

સખ આ જાનચદરોદયરા છાપો. પફ સબધી અડચણન રાટ િ આર વિચાર રાખ છઉ-જો છાપખાનારા વિશષ કોશન જ કરાર ધરધોકાર ચાલ તિ િોય તો િ રાર એક રાણસ પફ તપાસિાન રાટ ભાિનગર રાખ ન િચરા િચરા િ આિતો રિ; જો ધીર ચાલ તિ િોય તો પોસટની રારફત િ પફ તપાસી રોકલયા કર. ધીર ચાલ તોપણ ઘણ તો એક િષમ એટલારા છપાઈ રિિો જોઈએ; જો છએક રહિનારા છપાય તિિ િોય ન રાર અથિા રારા રાણસન ભાિનગર રિિ થાય તો એક બીજો લાભ થાય ક-કોશરા ન આિલા એિા (કાહઠયાિાડના) બીજા શબદો પણ તરા ઉરરાય.

જાનચદરોદયનો એવસટરટ રારા ધારિા પરાણ અરદાિાદનો જોતા ઘણા ઘણો ર. 4000)નો થશ ન એટલા અિજનો આશય આપ રન આપશો, પણ એ સબધી િ જાણિાન ઇચછ છઉ ક પસતકની પતો ખરીદ કરી આપ અિજ િાળી લશો ક રાર જ િચાણના નાણારાથી ત િાળિો ક શી રીત?

હદિાળી કરીન રાર રબઈ જિ છ, રાટ િિ દશબાર હદિસરા તરારી તરફનો નકી ન ખલાસાનો વિચાર રારા જાણિારા આિ તર કરિાની આપ ખત રાખશો; તર અગર આપન તયા છાપિાન ઠર તો કી દિાડથી આરભ થશ ત પણ જણાિશો-એ જ વિનવત.

રવતર-સનિ-પરના ઐકય યશ સખની િોસ રાખનાર

નરમદાશકર લાલશકર

સરનાર

રાજરાનય રાજશી દસાઈ છગનલાલ વિ. સતોકરાયન આ પતર ભાિનગર પિોચ.

(3)

સરત આરલીરાન

આસો િદ 13-18-25

નિબર 2 જી -1869

દસાઈ શી છગનલાલ વિ. સતોકરાર

ર. ભાિનગર

સનિી શીભાઈ

આપનો તા. 27 અકટોબરનો તા. 29 રીએ પોિોચયો છ.

આપનો સનિ એ આપથી રળિાનો આશય એ બથી રારા હદયરા જ ભાિ ઉઠયા છ ત પસગ ઉપર દરસાિિાની આશા રાખ છઉ તો પણ આ પતરરા રારાથી લખયા િગર ચાલત નથી ક િ આપનો ઘણો આભારી થયો છઉ.

છાપખાના સબધી ઉલટથી થતી ગોઠિણ વિષ જાણી રન કાર કરિાની ઉલટ આિી છ.

ટાણાના હદિસો અન ઘણ કાર િોિાથી રારી તરફથી થિાની પરતી ગોઠિણરા થોડીક ઢીલ થશ તો પણ બીજ રિતમ સાિધાન થોડ એક રટર રોકલય છ ત પિોચથી મયાનજર કપોઝ કરાિિાનો પારભ કરિો.

િિ મયાનજર સાથ િરાર વનતય કાર પડિાન રાટ ચાલિાના કાર સબધી ખટપટરા પડી રિી આપ આપનો અરલય કાળ તરા ન ગાળિો એર િ ઇચછ છઉ ન આપ તન જ તર કરિાની ભલારણ કરી દશો. છાપિાના કાગળ રોટા ગથ ન રોટાના આશયન ઉરગ રાખશો જ. જાથ રિી પફ તપાસિાન રાર રાણસ પાચર સાતર ઉપર આિશ, એજ વિનતી.

આપનો દશમનોતસક નરમદાશકર.

(4)

સરત આરલીરાન, તા. 1 હડસમબર

સનિી શી ભાઈ છગનલાલ,

આપનો તા. 5 રી નિમબરનો પિોચયો છ-ઘલાભાઈ રબઈ જતા પલા રળા િતા ન પાછા આવયા પછી તરારી તરફ જિાન હદિસ પણ રળા છ ન ર છાપિા સબધી જ કઈ જરરન કિી દખાડિાન િત ત કિી દખાડય છ –એઓએ 10 હદિસ પછી રારા

આદરીન રોકલિાન કહ છ.

િાલરા કથાકોશ નારન પસતક છપાિ છ ત અડધ છપાય છ ત પર થયથી ન આપન તયા કોશન કાર ધરધોકાર ચાલત થયથી િ ભાિનગર આિી આપન રળીશ.

િડાઈરા નથી કિતો પણ સાચ કિ છ ક કોશન કાર ઘણ જ ભારી છ-ફરીથી જોઉ છ તો પણ રાર ઘણો વિચાર કરિો પડ છ ન રારો ઘણો કાળ જાય છ – િિ એ શરથી કટાળલો છ – જયા સધી ત છપાયો નથી તયા સધી રાર રન તરાથી ખસિાન નથી. િ જાનિારીથી ત છાપિા આપિાનો જ િતો પણ એ દરવરયાન આપના પતરો આવયા. અથામત છાપિાન કાર વિલબથી નહિ પણ તિરાથી ચાલ તિ કરશો ન રાર આપના સબધી જ ઇચછા દશામિિાની છ તન રાટ સરય િલો આણશો, એ જ વિનવત.

સનિાહકત નરમદાશકર.

6

7

ગોપાળજી વિ. સરજીન

(1)

સરત, આરલીરાન, તા. 2 સપટમબર 1868.

પરર સનિી ભાઈ ગોપાળજી,

આજ સિાર ર કાગળ વબડાવયો ન દશ િાગ તરારો તા. 27 આગટિનો આવયો-એના ઉતતરરા નીચ પરાણ –

િડી ર. 292)ની રોકલી છ ત પિોચી છ ન રપીયા રળથી ટીકીટ ચિોડી રસીદ રોકલીશ-ચોપડીઓ િચિાની વિગત તથા તરારી પાસ રિલી સીલક ચોપડીઓ વિષ લખય ત જાણય ન ચોપડી 10 રગાિી છ ત તરારા લખયા પરાણ ભાિનગર રોકલીશ.

`તરણ પકારની રદદરાથી ગર ત પકારની રદદ કર તો આપ એરની ત ત જાતની રદદન રાટ નારના િાસત શ કરિા ધારો છો?’ એ િાકય િાચી રન િસિ આવય છ. પણ તર જ પખત વિચારથી લખય છ ત રારા સરજિારા છ પણ રારા સરખાએ કોશ સરખા પસતકન રાટ રદદના બદલારા આર કરીશ એર આગિથી કિિ એ રન તો ગરત નથી ન રદદ કરનાર વિષ તો વિચાર જ શો બાધિો? તો પણ દવનયાદારી જોતા ન તર િચરા છો રાટ લખ છઉ ક,-

છપાયલા કોશ વનવરતતના ખચમરા એક ગિસથ ર. 650 ની, એક 200) ની ન બીજા રાતર દશ બાર શીરત ગિસથોએ ઘરાક દાખલ ઘણી પત લઈ નજદીક તરસની રકરની રદદ કરી છ. અન જો િિ એઓ શિરની પડતીન લીધ છપાિિારા કોશન આગળના જટલી રદદ નિી કરી શક તોપણ થોડીક પણ કરશ જ, રાટ એના નાર પસતાિનારા ઉપકાર સાથ લખિાનો છઉ. રાટ બીજી રીતની રદદન રાટ જર ઉપલાઓના તર નિા રદદગારન નાર પણ પસતાિનારા દાખલ થશ. પણ એ રદદ લિી િ ચિાતો નથી પણ તર કિશો તો લઈશ. તરીજી રીતની રદદ લિી એ રાનભરલ છ પણ તન રાટ રારી પાસ પરતા પસતક નથી. આગલા અકોરા ઘણી ઘટ જ છ. રાતર સો જ નકલ આખા પસતકની રારી પાસ રિ તર છ. િજાર આગળથી ન િજાર ચોપડી તયાર થયથી બકીસ જ આપ તો રારી ઇચછા એિી ખરી ક તન કોશ અપમણ કરિો.

ઘણ િરસ ઘણ શર થયલ પસતક પરીકા િનાનાના જનન અપમણ કરિ એ રારી ન ગથની શોભા નિી. રાટ રારો વિચાર એ કોશ ગજરાતી લોકોન જ અપમણ કરિાનો િતો. તો પણ તર કરાિિાની ઈશરની રરજી નિી! િળી એક રારા ગજરાતી શીરત સનિીન

ન તન નિી તો પછી એક રોટા વિદાન પારસી વરતર જણ રન 200 ઘરાક પોતાની જાત રિનત કરી આપલા તન અપમણ કરિાનો િતો, તો પણ જલદીથી કોશ પગટ થિાથી આપણા લોકન ઘણો લાભ છ (ક બીજા ઉભા થાય) એર જાણી જ કોઈ આ િખતરા રપીઆ બ િજારની રદદ કર તન અપમણ ઘટત કરિાન સરય વિચારિા ધાર છઉ. એથી કોશની રદદરા બ િજારની જાજ રકર આપનારન નાર પણ ગજરાતી ભાષાની સાથ કાયર રિશ.

યવનયન પસિાળાન નરમકવિતાના રોટા પસતકની છપાઈ િજ પરતી પિોચી નથી ન છતા િ કોશન રોટ કાર જ ત જ પસરા સાર ન સસત થઈ શક તિ છ ત આપ એ રન ઠીક લાગત નથી. બાકી ત તો તયાર છ, રાટ રારા હદલરા એિ છ ક િજાર ર. જો કોઈના આિ તો તન આપ ક ત પણ ઉતાિળ છાપી આપ; રાટ કોઈ પણ રીત એટલી રકર િાલ જોઈય છય. જો કાહઠયાિાડરા એિો કોઈ નિી રળ તો રારો વિચાર વર. કટતીસન રળિાનો છ ન એન આર કિિ છ ક રારી રોટી કવિતાની સો એક પત સકલ લાઈબરીન રાટ રાખિી તથા થોડીક નકલ કોશની પરા થય લિી કરિી ન તના બદલારા કોશ અપમણ કરીશ-પણ જિા, સધી હિદ રળ તિા સધી અગજન અપમણ ન થાય તિ ઇચછ છ-રાટ લખિાન ક તાકીદથી તરારી તરફથી િા નાનો જિાબ આિથી ત ઉદયર કર ન અિી ન ફાિ તો રબઈ જઈ તિા તજિીજ કર. િ તરારો જિાબ ફરી િળતા સધી અિી રિીશ, ક રાર રબઈથી જલદી પાછ આિિ ન પડ.

તર કોશની કવરત રાગો છો ત રારાથી િાલ કર કિિાય? ર તો 2 િજાર લખયા છ પણ અગર નિા શબદો રળા તો પરિણી કરી ગથ િધારિો પડ. પાછો પઠાનો વિચાર-રન તો લાગ છ ક બ નિી પણ અઢીન કાર થશ-િળી પાછલા અકોની ઘટ છ તથી કવરત િ નકી કરી શકતો નથી.

થોડોક ગથ છપાયાથી અજરાયસ થઈ શક રાટ તર જ સકલ લાઈબરી રાટ ધારો છો ત યતન પછી કરિાનો છ.

શીરત લોકન બજ િોય નિી. નારન રાટ રદદ કર. ન ત િળી ચાપાચીપથી એ સો ગજબ! પરાકાટિાની રિનતના બદલારા િ કઈ જ નથી ઇચછતો. રાતર ગથ છપાિી પગટ કરિાન ઈચછ છ. ત છતા કોઈ ગજરાતી ખરો ઉદાર નથી રળતો! પણ તઓનો દોષ શો? િજી સરજ આિતી જાય છ, ન િ પણ જોઉછ ક િાર કોઈ છ? કોઈ નિી રળ તોપણ રારી અડચણો તો પસતાિનારા જાિર થશ.

તર ગદયપદયના `વસલકશન’ વિષ સચના કરો છો ત બિ સારી છ ન એર જ થિ જોઈય.રારો વિચાર છ જ. પણ િાલરા પદયરાથી કરિાનો નથી, કર ક િજ છપાઈ નીકળી નથી ન નીકળી ગયથી તન વસલકશન કરીશ, ન ગદયન રાટ તર જટલ વસલકશન લખી રોકલશો ન છપાઈ જટલ ઝટ ઉપડ તટલી તજિીજ કરી આપશો તો તાબડતોબ ત ચોપડી છપાિી દઈશ. આ કાગળની રતલબ સરજી લઈ ફાડી નાખિો દરસત છ એર

િ સરજ છઉ.

ખરખર િ દલગીર છઉ. રાર તરાર એકાત થઈ નથી, એટલ તરન રારા સિભાિાહદ વિષ ઘણ જાણયારા નથી. િશ? દલગીર છઉ ક રાર રાટ તર આટલો શર લો છો. છલલ લખિાન ક જો રદદ કરનાર ઘણી ચાપાચીપ કર તો બિતર છ ક તરાર એ ઉદયોગ છોડિો. િ શીરત નથી પણ સઘડતા ન પશસત રન ત શ ત સારી પઠ સરજ છઉ, રાટ રન િલકો સકોચ રચિાનો નિી. ન તરાર એર ન સરજિ ક િચરા પડયો છઉ ન કાર ન થાય તો ખોટ, અગર કદાવપ િરણા જોગ નિી આિ તો પછી પણ આિશ. તરારો ઉપકાર રારા ઉપર થશ, પણ રાર રાટ તરારા ઉપર કોઈ પાડ ચડાિ ત રારાથી નિી બરદાસ થાય. રાટ ટકરા રિી કાર ચલાિિ. બિ લબાણ થય છ રાટ િિ બસ.

લી. તરારો શભચછ નરમદાશકર.

(2)

સરત, આરલીરાન

તા. 28 જાનિારી 1869

રાજશી ભાઈ ગોપાળજી વિ. સરજી દસાઈ

તરારો તા. 8 રીનો પતર, છગનલાલભાઈન તરન 1868 રા લખલો ત સાથ ત ર રબઈથી આિી િાચયો છ.

છગનલાલભાઈએ તરન લખલ ત વિષ ર કઈ જ િાધો લીધો નથી ન લતો પણ નથી ન એ ર તરન િાર િાર કહ છ િત ન િજી પણ કિ છઉ-એ કાગળો અન ગણપતરારનો સાકીપતર રોકલિાનો શર વરથયા લિાયો છ.

તકરાર એટલી જ િતી ત િજી છ ક, તર રન એકો કાગળરા એિ નથી લખય ક `છગનલાલભાઈ ઓણ નિી તો પોર પણ રદદ કરશ.’ રાર તયા કાગળોની બરોબર ફલ નિી તનો લાભ લઈ અન છ0 ભાઈએ તરન લખલ રાટ તર રન પણ લખલ એિી જ તરારી ભાવત તનો લાભ લઈ તર તરાર બોલિ ખર કરિા રથો છો પણ જઓ–

તરારો લખલો જ કાગળ ર તરન રબર િચાવયો િતો ત પોર કરશ એિ નથીજ એ તર જાણો છો-એ કાગળનો જિાબ જ ર લખયો િતો ત પણ તરન િચાવયો િતો.

1. છ0 ભાઈએ તરન લખલ ક આિતી સાલ બન તિો સભિ છ એ-ઉપરથી દરની િાતથી અર રારા લાબા કાગળના બદરકારીના લખાણથી (તરાર એ ઉદયોગ છોડિો એિ પણ લખય િત), `પોર રદદ કરશ’ એિ તર ન જ લખો એિો પણ સભિ નકી જિો

કલપી શકાય છ ન તર નથી લખય એિ રન પક સભર છ. 2. છ0 ભાઈએ તરન લખલ ત ઉપરથી તર રન લખય િશ એિો પણ સભિ કલપી શકાય, પણ 1 લા સભિ આગળ 2જો સભિ ઝાખો પડ છ-તરન ભાવત રપ કા ન પડય િોય? 3. છ0 ભાઈના કાગળ રોકલિાનો પહરશર લીધો તના કરતા તર જ કાગળરા રન ત લખય િત ત કાગળની નકલ રોકલી િત તો ત આપણી તકરારરા દાખલ થાત. 4. રાખિા જિા કાગળની જ રાતર િ ફલ રાખ છઉ ન બાકીના ફાડી નાખ છઉ. કોશ સબધી સિમ કાગળ પતર િ પસતાિનારા લખિાન રાટ ખતથી સાચિી રાખ છઉ-એ સાચિલા કાગળરા તરારો ત નિી એ ઉપરથી પણ જણાય છ ક તર રન ત લખય નથી.

`આપના એક કાગળથી’ એર લખો છો પણ ર કોશ સબધી પથર કાગળ છ0 ભાઈન લખયો જ નથી, કરક છ0ભાઈ રન કોશ બાબત સિાયતા આપિાના છ એિ રારા સિપનરા પણ નિી િત.

િળી તર લખો છો ક `ખશી બતાિલી ત રતલબના કાગળો ઉપરથી આપન લખલ પણ ત કાગળો આપન તયા જડતા નથી તથી તની નકલ આ લગત રોકલી છ.’ એ િાકય રન તો ઘણ જ ગચિણિાળ લાગ છ-જો િ એર સરજ ક છ0 ભાઈના કાગળો ઉપરથી તર રન લખલ ન એ તરારા રારાપર આિલા કાગળો જડતા નથી તથી તની એટલ તરારા રન રોકલલા કાગળની નકલ આ લગત રોકલી છ તો િ અજબ પાર છ ક આ લગત તો છ0 ભાઈના તરારા ઉપર આિલા કાગળોની નકલ તર રન બીડી છ ત શ ભલથી બીડાઈ છ? શ િ એિ સરજ ક છ0 ભાઈએ તરન રોકલલા તની નકલ તર પિત રોકલી િતી ન ત શ રન ન જડી રાટ ત આ લગત રોકલાિી છ!*... િાત! એ નકલો િ પિલ િિલીજ જોઉ છ.

આપણ સિજ િાસયવિનોદન ભાષણ િત ત છતા `નિી તો આપના એક કાગળથી તરત એ કાર બનિ ઘણ રશકલ િત.’ એ િાકય અન `ખરખરી રિનત અરારી જ છ.’ એ િયાની ખરી લાગણીથી નીકળલ િાકય છકીન `ર આપન રબર કહા પરાણ જ છ’ એ િાકય લખલ છ. એ બ િાકયોની સપટિ જણાય છ ક તરારા રનરા એિ આવય છ ક તર જ શર લીધો છ તન રાટ ર તરારો પરપરો ઉપકાર રાની તરારી પરપરી તારીફ કીધી નથી એટલ જસ લિાની જ તરારી આતરતા તન ર તરારી ઇચછા પરાણના શબદોથી ઝીલી નથી. િ દલગીર છઉ-પછિાડથી તર લખો છો ક `અરાર તરારી પાસથી એ વિશ કઈ રાન ક ઈનાર લિ નથી પણ અર અરારી ફરજ અદા કરી છ.’ રાટ સતોષ જ છ એ તરાર બોલિ પાછલા િાકયોથી જોતા રાતર બિારના વિિકન છ એર કર ન કિિાય?

`આપની સરવત કરતા રારી સરવત કટલી ઉતરતી છ એ વિષ જયાદ લખિા ચાિતો નથી’ એર તર લખો છો તો ભલ લખો -જ તકરારન આપણી તકરાર સાથ થોડો જ સબધ ત તકરાર િચરા આણી તર પોતાની સરવતન જયાર રાન આપો એ તરારી

િાદરીવતન અન નરમદાશકરની સરવતના કરતા તરારી વિશષ છ એિી (સિજ બાબત ઉપરથી) જયા તયા આટલી બધી ચચામ કરો એ તરારી સિભાિ રીવતન જસ છ એર રાર વરતર છો રાટ કિિ પડ છ.

ર તરારા શરનો ઉપકાર િર પસગ ભાષણ ન લખાણથી િાળો છ ન એરા તરન કઈ ઓછ પડય િોય તો દરગજર કરિી ન રારી સરવતન રાટ તો િજીએ કિ છ ક ત ભલતી નથી ન તર કરતા રારી સરવત ભલી છ એર કિિાથી આપ રાજી થિાન ઇચછતા િો તો પર તયા નર નિી એ બવધિથી કિ છઉ ક િા રારી જ સરવત ભલાડી.

લી. નરમદાશકરના યથાયોગય.

તા.ક. -સરવતની િાત ઉપરથી તર િાક કર લઈ ગયા એના અદશારા િતો એિારા બ તરણ વરતરોના સકારણ કિિાથી રન જણાય ક તર વિરી છો ન તથી તરારા ધધિતા રનરા ધરાડાએ તરન આડા ઉડિાન સઝાડલ. પરસપર બ વરતરોન વિરોધ એિા વરતરજગલ રાર ઘણા છ ન િળી િ સિનો વરતર છઉ એિો જ રારો રવતરપકાર ત તર સિિાસ િના કયાથી જાણો? તરાર... વિષ ખતરો આણિાનો આધાર શો છ? િ બિ જ દલગીર છઉ ક તર પોત વિરી થઈ રન કાચા કાનનો સરજો છો-પણ ઠગાઓ છો રાજશી! ર કટલો વિર ક ઠાર ઠાર િાત ચરચો ન રન વિનાકારણ િલકો પાડો! તર તો એર પણ ચલાિશો ક ર કવિના ઉપર ઉપકાર કયામ છ ન કવિ રન આર કર છ પણ એની િ કઈ સપિા રાખતો નથી-રાર અત: કરણ શધિ છ. જટલો તરારો ઉપકાર રારા પર છ તટલો છ જ પણ શ તર એર ઇચછો છો ક રારી ખરી લાગણી બિાર ન કિાડતા ર... સિચછદ વિચારન આધીન જ રિિ ન તરારા જસગણની ડાડીજ પીટયા કરિી? જયા સધી તર રન વરતર ગણો છો ન િ તરન ગણ છઉ તયા સધી િ રારી ખરી િાત (તરન કડિી લાગ તો પણ) જણાવયા વિના નહિ રિ-રતરી નીવત સરજિા ન રવતરધયમ વિિકથી વનભાિિ એ દલમભ પરષાથમ છ.

નરમદાશકર

(3)

સરત, આરલીરાન તા. 9 રી ઓગટિ 1869.

સનિી શી ભાઈ ગોપાળજી,

આપની તરફથી ઘણા હદિસ થયા પતર નથી રાટ શકા સરખ કઈ રનરા આિ છ ક શ છક જ રાર વિસરરણ થય િશ? કારન રોકાણ તો ઘણ જ િશ તથાવપ તરારી સજનતાએ રારા િયારા તરાર વિષ જ વિચાર બધાવયો છ ત જો ક જ નાના તર જિો છ ન જન િધલો િકરપ જોિાની િ આશા રાખ છ. ત તરન તરારી તરફથી ખાતર પાણી િગરથી રાિજતની બદરકારી દીસ તાર ત કર િધ? રિીન રિીન પણ ચાર લીટી જોિારા આિતી િોય તો િાર તના િાયની લિરથી તર હિરાઈ તો ન જાય!

તર રન સાભરો છો ન જણાિિાન રાટ જ આ પવતરકા છ.

લી. નરમદાશકરના આવશષ.

(4)

વરતરન પતર

તા. 10 સપટબર 1869

પરર સનિી ભાઈ ગોપાળજી,

તરારા તા. 16 આગટિના પતરરાથી સનિિાણીના રસપાનથી િ પરર સતોષ પામયો છઊ. એરા તો કઈ જ શક નથી ક બીજા જીલલાના કરતા તરન વિશષ કાર છ ન ત િળી યશસિી રીત થોડાથી જ બન તિ, ઊચી વસથવતના લોક સાથ ઊચી વસથવતના રાણસથી જ રનરાનતો પસગ રાખી શકાય. િ બિ પસનન છઉ ક જયા તરાર િોિ જોઈએ તયા જ તર છો. કાહઠયાિાડરા થતા સધારાન તજિાળી ગવતરા રકિાનો પથર શર તરારો જ છ એર િ રાન છઊ. ઈશર શરનો બદલો આપો.

નિલરારન ન હદનશાન આપના લખયા પરાણ કહ છ. ન. ગ. અક 3 જાની નકલ િાલ રારી પાસ નથી. કષણાકરારીની 100) રોકલાિી છ ત પોિોચથી ઉતતર લખિો.

લી. તરારો નરમદાશકર.

(5)

સરત, આરલીરાન, તા. 16 નિમબર 1869

પરર સનિી ભાઈ ગોપાળજી,

તરારો તારીખ 3જીનો પતર આવયો ત િળા િ સરતરા નિી. તર પછી દીિાળીના દિાડા ન વરતરોની ભટ, તર િળી કટલક ઘર સબધી જરરન કાર, એ કારણોથી ઉતતર રોડો લખાય છ. તર પતર લખિો આરભયો એથી િ ઉપકાર રાન છઉ અન `સાધનની કોતાઈ વિગર કારણસર ફિડપણ જણાય તો તન સાર દરગજર થશ.’ એ રીતનો વિિક બતાવયો તન સાર રાર પણ વિિકરા દલગીરી બતાવિી જોઈએ.

જો ક પિમ ગજરાતીયો કવિતા િાચિાનો ન વિશષ સાભળિાનો શોખ રાખતા, તો પણ તઓએ કાવયશાસત સબધી જરાએ જાણ નિોતી. જઓ કવિરા ખપિાની ન શાસત જાણિાની ઇચછા રાખતા તઓ હિદીરા કવિતા કરતા ન સદર શગાર, રવસકવપયા, કવિતાવપય આહદ ગથો િાચતા-અથામત િાલના જટલી પણ લોકરા કવિતા સબધી ચચામ નિોતી. જયાર આપણા કવિયો હિદી કવિયોની પઠ રાગ છોડી છદ વનયર તથા અથમજાન ફકડ રીત િાચતા થશ, તાર િ જાણ છઉ ક હિદી કવિતાના શોખીલાઓ આપણી કવિતાન તચછ ન ગણતા પોતાનાથી કઈક જ ઓછી ગણશ-ન એર થાય તન રાટ આપણ કવિતા બોલિાની છટા અભયાસથી આણિી જોઈય ન હિદી કવિયો સાથ અથમરસાલકાર સબધી ચચામ કરી આપણી કવિતારા પણ રિલી ખબી તઓન દખાડિી જોઈય.

કષણાકરારીનો પસગ ર ટરૉડ ઉપરથી યથાથમ લખયો છ ન તરારો કાગળ આવયા પછી ફરીથી જોઈ નકી કયા છ. વિલસનની હિદસતાનની તિારીખરા પણ તરજ છ. જની ભીરવસગ સાથ સગાઈ થયલી તની સાથ રાનવસગથી પરણાય નિી એર તઓ ક છ ત તર િોય, પણ ર તો અગજી ગથો પરાણ જ લખલ છ. રારિાડના વિજવસગન સાત હદકરા; તરા એક ભોરવસગ ન એક શરવસગ િતા. ભોરવસગનો ભીરવસગ ન વશરવસગ એક િશયાથી થયલા છોકરાન પોતાનો કરી રાખલો ત રાનવસગ. સિવસગ રાનન એર કહ િત ક કષણાની સગાઈ ભીરવસગ સાથ નિી પણ રારિાડી ગાદી સાથ થઈ િતી ન તર નિી પરણો ન ત જો બીજાન પરણશ તો રારિાડની ગાદીન લાછન લાગશ. અરીરખાન ઉદપરના ભીરવસગન કહ િત ક કા તો ત રાનન પરણ અથિા રજિાડાની સલિન સાર રર, એિા િાકયો સપટિ છ.

કોશન નકી થય છ – ભાિનગરરા છપાશ ન કલ ખચમ રારા એવસટરટ પરાણ ર. 4000 ન દશાઈ છગનલાલની તરફથી થશ-એઓના રનરા એ કાર ઉપાડી સિાન સિજ કર આવય ત તર સારી પઠ જાણતા િશો - િ ધાર છઉ ક તર પણ કઈ િાત કિાડી િસ ન એર િોય તો રાર તરારો પણ ઉપકાર રાનિો ઘહટત છ.

કથાકોશ િિ રહિના એકરા છપાઈ રિશ. જો બની શક તો પાચશ રપીઆ

જાનિારી આખર સધીરા રોકલિા ક છાપનારની રકર િજારકની થશ, તન પટ ભરિા.

ર સાભળ છ ક તરારો એક ગથ છપાઈ રહો છ.

તરારા પતરથી રન કટલીક િાતની નિી નિી જાણ થશ રાટ અિકાશ લખતા રિશો.

લા. તરારો સનિી, નરમદાશકર.

(6)

સરત-આરલીરાન તા. 17 નિબર 1869

પરરસનિી ભાઈ ગોપાળજી,

તરારો કાગળ આિલો તના ઉતતરરા ર એક લખલો ન કષણાકરારીની પતો પણ રોકલલી પણ એની પોચ સબધી તરારી તરફથી િજી કઈ જણાય નથી. તર ગય િષત તર કોશન રાટ શરથી તજિીજ કરી િતી પણ ત સર ઈશરની ઇચછા નિી િોય. િાલ તરન જણાિિાની રારી ફરજ છ ક ભાિનગરના દશાઈ છગનલાલ સારો આશય આપિાન રાથ લીધ છ-કોશ ભાિનગર છપાશ. તરારા પતરના દશમન થયાન તરણ રાસ થયા િશ રાટ િળી અિકાશ લખશો.

તરારો સનિી નરમદાશકર.

6

8

ગણપતરામ િણીલાલ ઓઝાન

(1)

સરત, તા. 18 જન સન 1868

વપય ભાઈ ગણપતરાર,

જયાર િ રબઈ િતો તયાર તરાર પતર આિલ તથી ઉતતરન વિલબ થાય છ.

તર શર લઈ લિાડી શબદ રોકલયા ન બીજા શબદન રાટ પતરરા તથા ચોપડીના કિર ઉપર જ સચના લખી છ – તન રાટ િ તરારો રોટો ઉપકાર રાન છ. બીજા વરતરોથી રન ઘણાક શબદો રળા છ પણ ત ખરા તો કયાર કિિાય ક જયાર તર સરખા િતનીઓના રોકલલા શબદો જોડ રળ તાર. રાટ જિો શર લીધો છ તિો નિરાસ લયા કરશો, એિી આશા રાખ છઉ.

`સૌરાટિ રદપમણ’રા નરમકોશ વિષ છ ત ર િાચય છ. જયા સધી પસતાિના સહિત ગનથ પરો થયો નથી તયા સધીરા લોક ગર તર લખિારા પોતાન શિાણપણ સરજો પણ એના ઉતતર લખિાન રન િાલ અિકાશ નથી.

તરારી રોકલલી ચોપડીના એનિલપની અદર રારા ઉપરના કાગળની સાથ એક બીજો કાગળ ગોઘાનો િતો જ આની સાથ પાછો રોકલયો છ.

તરારો શભચછ નરમદાશકર લાલશકર

(2)

સરત-આરલીરાન, તા. 7 જલાઈ 1868

વપય ભાઈ ગણપતરાર,

તરારો 25 રી જનનો પતર આવયો ત િાચી સરાચાર જાણયા છ. નરમવયાકરણની નકલ 32 બ બવદડીરા રોકલી છ ત પિોચી િશ. નરમકોશ છપાિિાની સિાયતા સબધી ચરચા ચાલ છ તથી ખદ પાર છઉ. આજ હદન સધીરા રારા કોઈ ગથ વિષ ચરચા થઈ નથી. દિોડ બ િજારના કાર સાર રારી તરફથી ચરચા ચાલિી શર થાય નિી ન થઈ નથી. સરકાર ન લોકની તરફથી રદદ ન રળિા વિષ વરતરોરા િાત કરતા દાખલારા

નરમકોશ વિશ બોલાયલ ન પછી વરતરોએ બિાર ચરચલ છ. ન એ ઉપરથી જાર બકદર લોકરા ગર તર ચરચા ચાલ તાર રારા સરખાન રન કર ન દખાય? િળી રારી ખાતરી છ ક ગર તટલી ન તિી ચરચા ચાલિા છતા પણ એ જજ રકરની પણ રદદ રળિી કઠણ છ. ભાઈ! એ કોશ વિલો રોડો છપાશ જ ન પસતાિનારા લખિાન થશ ક ત આટલો ચરચાયો છતા પણ ગજરાતીઓરા કોઈ સદગિસથ ન રળો? પણ એ વિચાર ફરિિાનો પસગ ઈશર રન આપો, એિ રાર રારા ગજરાતીઓ સબધી અવભરાન છ.

રારા ગથ પવસધિ કરિા સબધી રારી રીતથી તર દર પડયા એટલ પરા િાકફ નિી િો. ગનથ છપાયો ક પથર તો તની સિાસો નકલ વરતરોરા ભટ જાય છ, પછી ત ગર તટલી રોટી હકમરતની િોય. િળી જ ગરીબ શોખીલા ન વિદયાવથમ છ તન પણ આપ છઉ. ત ઘણીક િચાય છ. કટલાક વરતરો રારી બકીસની રીતથી અન શીરતન શરરરા ન નાખિાની રીતથી અપસનન છ ન તઓ રન બિ સરજાિ છ પણ િ દલગીર છઉ ક રારાથી રારી ટિ રકાતી નથી. તર ધનય છ કટલાક વરતરોન ક તઓ રવતરન અથત ન વિદયાપસારન અથત રારા કારન બનતી સિાય કર છ ન એન સાર િ તરનો ઉપકાર રાન છઉ.

`ડાહડયા’ ના વિષય સબધી `જરા વિચારીન િાચશો તો જાણિારા આિશ.’ પણ દલગીર છઉ ક જનાગઢ ભાિનગર ઉતતર ગજરાતના બરાઓના ભાષણ સાભળિાનો રાર િજી પસગ આવયો નથી.

શભચછક નરમદાશકરના આશીિામદ.

(3)

સરત-આરલીરાન, તા. 21 આગટિ 1818

વપય ભાઈ ગણપતરાર,

તન રનોરજક વિષ રત રાગય તો િ ટકારા લખ છ-પથર ર છલલો અગજી આહટમકલ િાચયો ન તથી બિ પસનન થયો છઊ. ઈબારતની છબ `ડાહડયા’ના કટલાક આહટમકલના જિી ન વિષય સરસ છ. Better to die Leonidas એ પારગાફથી રન એર લાગય ક એિો એકકો વિષય ગજરાતીરા આવયા કર તો સિદશપીવતના લખાણોરા સારો ઉરરો થાય. પસતાિના ન ટકારા લખલી ઠાિકી અગજી કવિતા પણ સારી છ. (ફીરશન) રાજયસિપન તથા નાટક વિષયરા જટલ લખાયલ છ તટલા ઉપરથી ચોપાવનયાન ભાિી સિરપ સદર કલપી શકાય છ. બીજા વિષયો સાધારણ પકના સારા છ. ભાષા, પૌઢી તરફના િલણથી લખતા વિચાર થાય ન િાર લાગ તટલી ઓછી એિી સરળતાિાળી ન િાદ સારી છ.

હિદસતાની દાખલ કરિા વિષ જ વિચાર રાખયો છ ત રન બિ ગમયો છ. પણ રાર રત નિી ઉરદ કરિાન નથી હિદી કાયર રાખિાન છ. હિદસતાનની નયાશનલ ભાષા એક જ િોિી જોઈય એિો રારો ઘણા િરસનો વિચાર છ ન એ સબધી ર કિી લખય પણ છ. આપણી નાશનલ ભાષા સસકત િતી પણ િિ જરા વિશષ સસકત ન થોડા ઉરદ ફારસી શબદો આિ તિી આગરા, કાશી િગરરા હિદઓ જ ભાષા બોલ છ ત હિદી િોિી જોઈય; અગર તિો કોઈ લખનાર અિી ન રળ તો તણીપાસથી કોઈન બોલાિિો જોઈએ ન આપણ ત વશખિાનો અભયાસ રાખિો જોઈય. ગજરાતી ઇહડયરિાળી, રસલરાની ઇહડયરિાળી અન સસકત ફારસી હિદી ઉરદ શબદો રનસિી વરશણિાળી નિી ભાષા કરી, છતી શધિ હિનદીન અથિા શધિ ઉરદન ભટિ કરિી એ રન તો સાર નથી લાગત. કિશો ક શધિ હિદીરા રસલરાનન ગર નિી પડ, પણ એટલ તો ખર છ ક તઓ સરજી તો શકશ જ ન અગર તઓન અનકળ ન પડી તો પણ શ? હિદસતાનરા હિદની સખયા રસલરાન કરતા બાર ગણી િધાર છ, રાટ આપણ આપણી નાશનલ ભાષા હિદી જ રાખિી ક જ આજકાલ ફકત ઉતતર હિદસતાનરા જ ચાર કરોડ હિદઓરા બોલાય છ. બગાળીઓ પોતાની બગાળીની સાથ હિદી પણ જાણ છ, તાર ગજરાતીઓએ કર ન જાણિી? ઉપર જ ચાર કરોડની સખયા લીધી છ તરા બગાળીઓ નથી. ઓગણીશ કરોડની િસતીરા રાતર તરણ કરોડ ઉરદ બોલનાર છ. ભટિ ઉરદરા લખલો નાટકવિષય ભાષા સધિા વનરસ છ; તર વરશ કાવયબધ ચાતરીના વકલટિ કવિતા ચોપાવનયારા ન આિિી જોઈએ.

સચના દાખલ એક િાત જણાિ છઉ ક આજકાલ ગથ લખિારા વિષયના વિવધવનષધની ઘણી અસર થાય તિ િોય-ગથરાથી અસર કરિાની શહકત ઘટી જઈન ત રોળો પડતો િોય તો ત પસગ વનષધિાદ ભભકરા ન બતાિિો. રાર કટલીક િખત રારા લખાણરા દશકાલ જોઈ લોકના ઉપર અસર કરિાન ઉદશન જ છટાથી દરસાિિો પડ છ – જર છલલા અગજી આહટમકલરા છ તર, િલવનઝરરા કટલક ઘણ સતતય છ પણ ખબડદાર લખનારા એન િળી ખરખર િલનઝરન જ અચછ બિાર પાડય છ.

રોટી ખશાલી છ ક દશી રાજયરા રાજયરા રાજયાશયથી એ ચોપાવનય વનકળ છ. એરા દશપીવતના વિષયો, દશાવભરાની પખત વિદાનોના વિચાર ન જોસસાથી લખાશ એિી આશા રાખ છઉ.

અવધપવતઓએ તરારી પાસ રન યથાયોગય લખાવયા છ તર તઓન રારા પિોચાડજો. િિ તો લોકન `વિજાન વિલાસ’ ન `રનોરજક’ એ બની સરસાસરસી જોિાની રઝા છ.

નરમદાશકરના આશીિામદ.

(3)

સરત, તા. 2 જી અકટોબર સન 1869

સનિી શી ભાઈ ગણપતરાર,

રારી ત િળી કપા શી? કપા તો તરારી િોિી. તરારા પતરો રારા કાગવળયારા સતાઈ રિલા તન શોધતા િાર લાગી િતી. વરતર રવતલાલના કિિાથી ર જાણય ક દોસત રરાદઅલલીએ રન પતર લખયો િતો. એ પતર ગરિલલ પડલો અથિા રારા ઘરના રાણસોથી ડાબ િાથ રકાયલો એર રન લાગ છ. એ ભાઈએ તરારા પતરરા જ પર ઉભરાતી લીટી લખી છ તન રાટ િ તરનો ઉપકાર રાન છ. શ લખ? કોઈ પણ રીત આપણ ફાિી શકતા નથી; સાતર આકાશથી સાતર પાતાળ ધર પડી રીબાઈય છય-ઉપરથી રાર છ એટલ ઉભા પણ થિાત નથી તો પછી શ? લાખોરાથી થોડાએક રારા ખાતા ખાતા પણ જદ જદ ઠકણ રથીરથીન ઉભા થિ – પતયક ઉભા થઈ પોતપોતાની પાસના બીજાઓન સિાય થઈ ટટાર કરિા – પછી સાધન સાહિતયસારગી પાતિ કરિાના રણરા રથિ. – રથતા જો ત પાતિ થયા તો િળી પછી સરોિહડઆએ સપધામ – તજી ઐકય રાખિ - િળી પાછ રોટ યધિ કરિ ન તરા બિ બિ અપજસ જોિા-પછી અત આર ક તર – વિરોન િાકી રલિા એ તિરાથી તો ન જ બનિાન ન રતક પરષતિન સજીિન કરિાન બની શક તર છ. તો પણ જયા ઉભા થિાત નથી તયા બીજ શ ઇચછિ? જર તર ઉભા થયલા એિારાથી કોઈ બસી ગયા છ-જાય છ ન કોઈ સઈ ગયા ન – જાય છ. રારો વિચાર તો આ ક રથતા રિિ. પછી સરય કર ત ખર-રથતા થાકી જિાય તો થાક ઉતારિો પણ ઉતયયો ક પાછા ગવતરત થિ. આ વિચારન તર કટલા પવતકળ છો ત લખશો?

`લખી શકો’ – `તર ન પણ લખાય’ ન એ િાકય ર તરાર જ રાટ લખય િત – ન સપટિ કરિાન તો િરણા િ ઇચછતો નથી. રવતર વિષ તર તરારા અનભિ તથા તકમ ઉપર વિચાર કરતા શ નકી કરિ છ? ઉતતર રવતર ત કઈ? એ વિષ લખી જણાિશો.

આ કાગળની પિલી કલરરા િરણાની વસથવત જણાિી છ એટલ તર જાણશો ક િાલરા રારી તરફના ઓળખીતારાથી કોઈ `શર’ રાખ તિ નથી જ. તર લખો છો ત પરાણ છક `પરતતર’ થિ પડ.

તર `સરશરનો’ ઉતારો રોકલયો ત ઉપરથી રારા કોષ વિષ તરારી દાઝ છ, એર ર જાણય છ. એ વિષય રારી જાણ પરાણ આ છ –પથર ગજરાતી અગજી કોશ કરિો ન પછી બીજા તયાર કિા એિો ડા. બયલરનો વિચાર ત તઓએ જણાવયો ન િાલ તઓ પચાસ િજારની ગોઠિણ કરિાના વિચારરા છ. ડા. બયલર રારી સાથ િાત કરી છ ન ર તરન રારા શબદ આપિાની ના કિી છ. ડા. ન રળો તની પિલા ર વર. પીલન રદદન સાર અરજી કરી િતી ન તના જિાબરા આવય છ ક કોશ છપાયા પછી વિચાર-પણ

રારા શરની તરન કદર છ એિ તણ લટરરા બતાવય છ. એકાએક ડા. બયલરનો વિચાર વનકળિો એ અન જાણો જ છો ક રહિપતરારની િતમણક રારી તરફ કિી છ ત એ બ કારણથી વર. પીલ ઇચછા પરાણ ઉતતર િાળો નથી.

આ િષમરા ગોપાળજીભાઈ સાથ રાર થોડોક િધાર પસગ પડયો છ ન િર સારી સારી િાતો કરી છ. એઓ ભાિનગર િોય તો રાર આ સભારણ તરન જણાિશો. રારા પાડોશી કવિન તરારા લખયા પરાણ કહ છ.

ગજરાતી ગીવત કરી છ ત જો યથાથમ િોય તો ઉપયોગરા લિી. રાર નાર સકપરા પણ લખિ અિશય તો નથી.

ગીક સકળ જનરાિી, જના સરખો નિી જ કો સાચો;

નયાય િતત તિો, તન વશકા રરણ તણી દો છો.

િાર ભાઈ, ગજરાતી ભાષાના પાચીન ગથો અથિા એરાના પાનાનો સગિ તરારી તરફ રારા જોિારા આિ ખરો? સકા સકારા ભાષારા કટલો અતર પડયો છ ત જાણિાન છ? નરસિી રતાની પિત કોણ કવિ થઈ ગયા છ? આપણા કવિઓએ દશી-ઢાળરા પદબધ બાધયા છ ત શા ઉપરથી. પદ-ગરબી દશીની ચાલ કોણ કયાર ન શા ઉપરથી કિાડી ત જાણિ જોઈએ.

બિ લખાણ થઈ ગય રાટ િિ બસ-

નરમદાશકરના આશીિામદ.

(4)

સરત-આરલીરાન તા. 16 નિબર 1869

સનિી ભાઈ ગણપતરાર,

તા. 25 રી ઓકટોબરનો પોતો છ.

તર જાણતા જ િશો જ તો પણ રાર જણાિિ ઘહટત છ ક કોશ ભાિનગરરા છપાશ ન આશય રળશ.

િ ગણદિી જઈ ભાઈ રતીલાલ તથા રીયાન રળો છઉ ન ર એઓ સાથ સારી િાતો કરી છ. રનોરજક રતન િિ ઉતાિળથી પાછ નજર પડશ.

`તગીરા રદદ કર ત ખરો દોસત.’ તો પણ તિ ઘણીિાર કટલાએક પસગ પર:સર કરિાન ખશીથી ક નાખશીથી-સિસતતાથી ક પરસતતાથી રાડી િાળિ પડ છ, એ િાકયરા

રાણસ જો દોસત જ છ તો તન રદદ કરિાન ખશીથી અન સિસતતારા છતા રાડી િાળિ એરા તો રવતરન દષણ આિ. એ શબદોરા તર જો કોઈ ભદ રાખયો િોય તો િળી જદો વિચાર થાય.

અએ પોતાના સકટરા પોતાના બીજા બધા વરતરોની સલાિ લીધી પણ એક બની ન લીધી-એથી બ કઈક નારાજી થયો, તોપણ ત અના ભડારા નિી, ન એર છતા બીજા વરતરોએ અના કાન ભભયામ ક બ જ તન આડો આિ છ. ગભરાયલા અએ ત િાત ખરી રાની અધર જવકતથી પણ સિાથમ સાધિાન ખાનગીરા વનદયા કયયો ન જાિરરા વધકાયયો. બ તાર કિળ વનસપિ રિલો ન વિવસરત થયલો ક અ આ શ ઘલ કર છ? અએ જ જ કીધ ત ત સિ બએ સાખય. અ બધ રિ જ નિી તાર પછી બનો ધરમ િતો ક િા પર ગયલા અન જોસસો કોઈ પણ રીત નરર પાડિો ન તર તણ કીધ. િજી પણ બન અની દયા છ, પણ ડોળઘાલ અ પરષરા જાર િીયમનીચતિ, સિાથામધતિ, સગવત-દજ મનતિ દખાયા તયાર બએ એકિાર તન શાસત બતાવય, પણ ભલો છ બ ક જટલ કિિ જોઈય તટલ પણ ત પસગની પિમ નીશાનીરા કિતો નથી, પણ ફકત બદરકાર જ રિ છ ન અ શ ફિડતા કયયો જાય છ ત વિચારિત જાણ છ ન શ કરશ ત જાણશ-અફસોસ. િળી તરાર જાણિ ક અ ન બ પથરથી જ રારા વરતર નોતા! રાતર એક કતરરા સાથ કાર કરનારા િોિાથી લોકરા તઓ વરતર છ એર રાનતા િશ.

તર રારા કાગળો રઝળતા નિી રાખતા િો ન કિવચત જ કોઈન િચાિતા િશો એર િ જાણ છઉ.

લી. નરમદાશકર.

(5)

સરત તા. 20 એપરલ 1870,

તા. 22 રી ફબરિારી તથા 16 રી રાચમના એર બ પતર તરારા આવયા છ. શબદકોશ સબધી તરારી કાળજી જોઈ ખરખર િ બિ પસનન રિ છઉ. રાવજ મન શીરસતાથી િધાર રાખિી અગતયની છ ન તર સચના કરો છો તર ફારરો છપાતા થશ તો તરા પણ રાર િાધો લિા જિ કઈ નથી. એ કાર પવટરન છ. ર યવનયન પસના રાવલકન પિલો ફારર બતાવયો ન રાવજ મન વિષ પછ તયાર તણ કહ ક છ તટલી રાવજ મન બસ છ. એ ફારરોન કિર પપર સાથ સટીચ કરિા િોય તો ન ચાલ, પણ બાધિારા તો કઈ િરકત નિી પડ.

અકરજોડણી વિષ-(2) િ રાખિા વિષ તરારો પણ રારા જિો જ વિચાર છ. છપાયલા ભાગોરા ર તર જોડયો છ. પણ કટલાક અકર સાથ િ રનરાનતી રીત જોડાઈ શકતો નથી ન ગજરાત તરફના કટલાક શબદન તો િ જોડતા જ નથી ન એન રાટ તો

વિદાનોના જદા જદા રત છ, રાટ રાર કાર સિલ કરિાન િ સચક વચહન રાખય છ ત અન કટલાક વિદાન સરત છ-િાલરા તો એ વચહન રાખિ-બીજી આિવતત િળા પાછો વિચાર કરીશ. નાગરી વલવપરા લખાયલા હિદી પસતકરા જર અકરની નીચ વચહન િોય છ તર (2) કઠતી, ગળમ એ ઉચચાર સસકતરા નથી જ. પાકત ભાષાના વયાકરણોરા છ ક નિી ત િ જાણતો નથી. અિીના નાગર બાહમણોરા એ ઉચચાર થતો નથી, (મિતાજી દગામરાર આહદ અરદાિાદીયો ન ગિસથો ત ઉચચાર કર છ ખરા) હદનરવણશકર શાસતી સાથ રાર એ ઉચચાર વિષ િાત થતી િતી ન તઓએ એ ઉચચારન વધકારાયયો છ. ગારડાના લોક ન તના સબધરા આિલા ઉચ િગમના લોક ત ઉચચાર ગિણ કયયો છ. ર જનર ધરી એ ઉચચાર કીધો નથી એટલ િ ત શબદોન જદ ઉચચાર દરસાિી શકતો નથી. પસતાિનારા અથિા કોશની સરાવતિ પછી તિા શબદોની ટીપ તર સરખા પાસ તયાર કરાિી આપીશ ખરો.

િ આશા રાખ છઉ ક જર છપાતા કોશની વનઘદારી રાખતા આિો છો તર આખર સધી રાખશો. પફ ચોરાયા-ગરિલલ પડયા તન લીધ ઢીલ થઈ એ થોકકારક િાત બની છ.

ઠાકોર સાિબ ગત થયા એ રાઠ થય છ, પણ િિ િારસન રાજયાવભષક કયાર થશ ન શી શી નિી ગોઠિણ થાય છ ન થિાનો સભિ છ ત વિષ અનકળ િોય તો સવિસતર લખશો.

તરારો શભચછક, નરમદાશકર.

(6)

તા. 20 ફબરિારી 1870, સિાર સાત િાગત.

વપય વરતર ભાઈ ગણપતરાર,

તરારો તા. 16 રીનો પતર પોિચયો છ, તર ભાઈ રણછોડલાલનો તા. 14 રીનો પણ આવયો છ. તરારા બનના સનિ જોઈ િ જરા સકોચાયો છઉ ક રારો તરન દખડાિિાનો પસગ આિતો નથી. સનિની આતરતાન હકયો રાણસ નથી ઝીલતો? અણસરજ અવિિક ઝીલ છ ન સરજ વિિકથી ઝીલ છ. વિિકથી ઝીલિારા તટલી તજી નથી િોતી તો પણ એ ઝીલિારા રસ ઘાડો ન સથાયી છ એર િ સરજ છઉ. અર ટકરા ઉતતર લખિો ધારીન બઠો િતો ત લાબા લખાણનો પાયો નખાયો! હદલગીર છઉ ક ચણિાનો અિકાશ નથી! ભાઈયો રાફ કરજો ઘણી તજિીજ છતા પણ રારાથી પાિાગઢ વનવરતત તરારો સરાગર થઈ શકશ નિી-ઇચછા પહરપણમ છ, તરાર સનિાળ ઉતતજન છ પણ શઠ ઉપાવધ આડો નડ છ–ગજરાતી પિમ હદશાની અવધષઠાતા દિીના સથાનકની શોભા જોતા રન સભારજો

ન પછી તર સિ પાથમના કરજો ક રા િિ બિ થય રક દશીઓ સાર જો ન........... ઉરરા અવભરાન પર ન જય અપાિ-ભાઈયો રારી ગરિાજરીથી હદલગીર ન થતા આનદથી રિજો.

રડળન યથાયોગય.

નરમદાશકરની સઈ.

6

9

લકમીરામન

(1)

સરત, આરલીરાન તા. 7 ફબઆરી 1869

ભાઈ લકરીરાર,

રિા િદ1 નો આવયો ત િાચી સતોષ થયો છ ક રળાન ઘણા રાસ થયા છ તો પણ તરારી ભવકત રારા ઉપર તિી જ છ. તર રન હડસથી લાબો કાગળ લખયો િતો પણ રારાથી ઉતતર ન લખાયો, તન કારણ આ ક, તર જાણતા જ િશો ક િ ઉધરસની િરાન િતો ન એ પાછી એટલી િધી ગઈ િતી ક ર દિકટિથી ત કિાડિાન ઠરવય િત ન ઉદપર લગી જઈ આવયો છઉ. સરતથી જ જો તિા જિાનો વિચાર િત તો િ હડસ જ આિત, પણ અરદાિાદ બિાર પડયા પછી ર તણી તરફનો રસતો લીધો િતો. ર ઘણાક વિકટ પિાડ ઝાડીન રસત ભીલના ગાર ન સલબર ન ઉદપર જોયા છ. ભલ સવટિસૌદયમ! એણ જ રાર િદ કયા ન િ સારો થયો. િજી એક િાર પાછ તિા જિ ધાર છઉ પણ િાલ તો નિી.

જર તર રન કાહઠયાિાડ તરફ આિિાન લખો છો, તર ઘણા વરતરોએ પણ કહ છ ક ઘણાક કિ છ ન રારી પણ ઈચછા છ પણ કારના રોકાણથી યોગ આિતો નથી.

તર લખો છો ક `પથર િ હડસા તરફ ગયો, તાર તાિાના લોકોન એિા તો કરનસીબ જોયા ક તરારા નારથી કિળ અજાણ, પણ ઈશરચછાથી તરારા તરણ પસતકનો પસાર થયો છ.’ એ િાકયથી રન સતોષ છ ક તર નિા વિચાર સબધી તિાના લોકન વજજાસા ઉતપનન કરી છ. ખરખર એર જ દરક જિાન કરિ જોઈય. દશભવર એ આપણી રા છ ન આપણ તના છોકરા છય. ત ન આપણ અનક રીત પીડાઈય છય રાટ સરજતા છોકરાઓનો ધરમ છ ક પીડા દર કરિાન તઓએ તન, રન, ધન ન ઐકયથી શર લિો જ.

રારા પસતકના એજટ થિા વિષ લખય તો બિ સાર. પણ િાચતા ન આિડ તઓન રોઘી કવરતના પસતક શા કારના? તો પણ િ િાલ અકક નકલ રોકલીશ.

`પવતહદન તરારો ટકી સિભાિ તથા દશાવભરાન િધતા જાય અન નારાયણ રડો બદલો આપ’ એ શભચછા પાર પડો-બદલો આ જ ક દશીયો સિત રીત ખરા સખી થાય.

ઉતાિળ નથી પણ અનકળતાએ નીચ લખલા તરણ કાર કરિાનો શર લશો.

આપણા વજલલારા ન િપરાતા એિા કાહઠયાિાડી શબદો જ તરારા સાભળિારા આિ તન અથમ સાથ લખાણ રાખિ.

કાહઠયાિાડરા થયલા બિારિટીયા સબધી િાતો (તના િરસ સાથ) એકઠી કરિી.

આપણા દશી રાજયોરા િપરાતા િવથયારોના નાર-જદી જદી જાતની બદક, જદી જદી જાતની તરિાર િગર-

શબદ, િાતો ન નાર જર જર રળતા જાય તર તર રોકલયા કરિા.

રારાથી કાગળ રોડો લખાય તો પણ તરાર તરારી ફરસદ લખયા કરિો. ટીકીટો નોતી રોકલિી.

તરન યશ રળતો જાય એિ ઇચછનાર નરમદાશકર.

(2)

તા. 19 રાચમ 1869

પરાળ ભાઈ લકરીરાર,

તા. 18 રીનો પોિોચો છ-િશાખ રાસરા તરારો આણી તરફ આિિાનો વિચાર છ તથી િ ઘણો ખશ થયો છઉ ક પતયક રળિ થશ-લાબી િાત ઘણી ફરસદ િના પતરરા લખાઈ શકતી નથી રાટ તરારા સિાલનો જિાબ રળા પછી જ દઈશ. જયા સધી લોક રારા સિભાિ ન રારી િવતતથી અજાણ છ ન રાતર બિારના પસગો ઉપરથી (અન ત િળી િયારલ દષીઓએ પોતાના સિાથમથી) જદ જદ રપક દશામવયા િોય છ તાર રાર વિષ વિચાર બાધશ તિા સધી રાર કઈ જ બોલિ નિી એ રન િધાર સાર લાગ છ -

`અત છ સતનો જસ, રણ રર મિસ.’

ર જ તરન કાર સોપય છ ત ફરસદ જ કરિ-ઉતાિળ નથી. રારા વનબધરા જ બિારિટીયા લખયા છ તની િકીકત પણ જોઈય. િ થોડીક જાણ છ-પરપર જાણતો નથી-િવથયારોના નાર સાથ વચતર રોકલશો તો ત બિ જ સાર થશ.

કોઈ િદો કોઈ વનદો. િ રાર કાર રારી બવધિ પરાણ ન શધિ અત: કરણથી કયયો જ જાઉ છ-રન રારી સરસિતીની રકા છ ન તથી િ દજ મનની થોડી જ દરકાર કર છઉ.

લી. નરમદાશકરના આશીિામદ.

(3)

સરત, આરલીરાન, તા. 3 જી અકટોબર 1869.

ફકડ લકરીરાર,

તરારો તા. 24 રી આગટિનો ન ભાદરિા િદ 3 જનો એર બ આવયો છ. િ-રોટર આપ છઉ તન તર યોગય નથી એર તર લખો છો તાર આજથી ઉપર પરાણ નાર બદલ છ-ચિીડાશો નિી-પણ િ પછ, લોક રવતર રવતર કર છ ત શ િશ િાર? એ વિષ તર અનભિરા શ જોય છ ન વિચારરા શ નકી કયા છ ત અિકાશ રળથી લખી રોકલાય તિ કરી શકશો? તરારી કલર લખાણરા કિી ફકડ ચાલ છ ત જોિાન ઈચછ છ.

િથીયારોની ઉતાિળ નથી-જની ગજરાતી ભાષાના નાના રોટા ગનથ-પાનાનો સગિ તરારા જનાગઢરાથી રળી આિશ? રારો વિચાર આ છ ક આજથી સો ન પછી બસ ન એર 1,000 િષમ ઉપર આપણી ભાષા કર કર બદલાતી ગઈ છ ત વિષ યથાવસથત જાણિ-તર નરસિી રિતાની પિલા કોણ કોણ કવિયો છ ત સબધી પણ જાણિાન છ-એ વિષય અિકાશ તરારા વરતરરડળરા ચરચજો.-રાર ઉતાિળ નથી.

નાગરી નયાતના ભિાડા થાય છ ત જોઈન દલગીર છઉ. રાર વિષ રારી નાતરા ઘરડાઓ-જિાનોનો શો વિચાર છ ત લખશો.

જન વનબધ લખિાનો રન અિકાશ નથી. ઝાસીની રાણી અન લખનોરના (લખનૌના? સ.) નિાબ વિષ થોડીક પણ િકીકત આપો તો િળી લખિાનો વિચાર કર-બન તો રોકલજો.

(4)

તા. 18 અકટોબર 1869.

ભાઈ લકરીરાર,

આસો સદ 2 નો લાબો વચતરો સાથ આવયો છ. સનિ રવતર-પર એન પહરણાર બના એક થિ એિ છ. એક થિ કહઠણ છ ન એક થઈ તર વનતય રિિ એ પણ કહઠણ છ. રવતર કરિારા ન વનભાિિારા બિ વિઘન આિી પડ છ. `કોઈન (પોતાનો ? સ.) કરી રાખિો અથિા કોઈના થઈ રિિ’ એ કિિત ખોટી નથી ક જથી રવતર વનભ પણ અત: કરણથી ઉરળકો રિિો દલમભ છ. એ જો બનનરા િોય તો પછી નાના પકારના વિઘનો પોતાની રળ જ દર થઈ જાય છ. સાચો સનિ શૌયમ વિના બધાતો નથી ન વનભતો નથી. તર સાચા સનિથી શૌયમ િધ છ ન શૌયમથી જસ ન પછી સખ રળ છ એ પણ ખોટ નથી; િા ત જસ લૌહકક વિચારરા કદાવપ તતકાળ વનદાય પણ પછિાડથી િખણાય જ. જાર ગરર લોિીના સતીપરષોના પર જિો પરષરા સનિ જોિારા આિશ તયાર જ ઐકય, ધયમ, જવકત, સાિસ એ સદગણો આપણારા દવશયોરા આિશ તયાર જ તઓ ઉતતર યશ ન ઉતતર સખના ભોકતા થશ.

નરમદાશકરના આશીિામદ.

(5)

તા. 30.1.70

વપય ભાઈ લકરીરાર,

તરારો પોષ િદ 1 નો પોચયો છ. રારી તબીએત આજકાલ સારી છ. નાગરોની ફજતીથી દલગીર છઉ. રણીશકર રારી ખાનગી ચાલ વિષ પોકાર કયયો. રારી કવિતા ત કવિતા જ નથી એર કહ ન રારા ગદયના િખાણ કયામ ક ગજરાવત ભાષાન રસદાર બનાિી છ એ રારી શહકત તથા નીવત વિષ તઓના અવભપાય તર રન જણાિશો તન રાટ િ તરારો ઉપકાર રાન છઉ. એ પરાણ બીજા કાબલરા ખપતા પરષોનો વિચાર રન જણાિશો. એર તરારી તરફથી પાચક જણના વિચાર જાણી લીધા પછી િ રારી તરફથી લખિાન છ ત લખીશ. વયાકરણની પત એક રળ નિી.

લી. નરમદાશકરના આશીિામદ.

6

10

નાનાભાઈ રસતમજી રાણીનાન

(1)

સરત આરલીરાન તા. 12 રી અકટોબર 1869

વપય ભાઈ

તારો પતર આવયો છ, એર ન જાણીશ ક િ બદરકાર છઉ. િ પણ િરશની કાળજીથી િખત િખત તાિથી સપડાઉ છઉ. િજી ચોપડી ખાતાના ર. 280) કાહઠયાિાડથી આવયા નથી-બયલર પાસ તાકીદ કરાવયા છતા વબજા ર. 500 તયાથી રારી બીજી ચોપડીઓના આિનાર છ. એક પાસથી ઘર ખરચના સિાસો જોઈય ન િચિાની નાની ચોપડીઓ રળ નિી. તન ભરિાની રોટી કાળજી તર અિીનાન ભરિાની પણ. િળી અિી કરજ િધારિાની જરહરયાત. િિ િ કર ન ગભરાઉ? ઉઠછ તયારથી ત સતા સધીરા ઓછારા ઓછી 10 િાર દોહઢયા એર વનશાસથી બોલાઈ જિાય છ. ખરખર િ દરવયન તચછ ગણતો આવયો છઉ ન િજીએ રનથી તરજ ગણ છઉ પણ વરતરના વિશાસ ઉપર સાિસ થયથી જાર ભીડ આિી તાર દરવય જરરન લાગ છ. િ િરશ સિાય કરનારો ત િાલ સિાયપાતર થયો છઉ ન સિાય રળતી નથી-િોય! રતના ફરફાર િોય છ તર આ હદિસ પણ જશ. ફા ફા રાયયો જાઉ છ-આશા રાખયો જાઉ છ-પણ થિાન િશ ત થશ એર રનરા નકી સરજ છઉ. સાિસથી થયલી િાવનનો બદલો િાળિાનો સાિસ જ કરિ જોઈય, પછી આર ક તર, એ વિચાર પરાણ િતમિ ર ધાયા છ-નાના ચોપડા તયાર કરી છપાિિા. િાલટર સકોટ પોતાના લિણદારોન કહ િત ક સબરી રાખો તર રાર કિિ પડ છ. ભાઈ જટલા ભરાયાા છ તની કયા આશા િતી?! `નિાણ તો ભયામ સો’ એર કરી રિલી ચોપડીઓ બધાિી રાર િિાલ કર તો પછી િ 8-7-6-5-4 ન વનદાન તરણ પણ િચી તન નાણ ભર-એ ઉપાય કરિો રહો. પણ બધાિાન તારા િાથરા છ. ડરકટરો કોશ છપાઈ રિ રદદ આપિાનો વિચાર કરીશ એર લખય છ. િ નિબર આખર તારી પાસ આિીશ ન આશા તો રાખ છઉ ક થોડક લતો આિીશ. ભાઈ ત ગભરાઈન તારી પકવતરા બગાડો કર છ એ સારી િાત તો નથી. દખરા તો પથથર જિી છાતી રાખી િતમિ, પણ ડાિી સાસર ન જાય ન ઘલીન વશખારણ દ તિ થાય છ! ઈશર તન તનદરસતી બક.

તારો સાચો આનદ.

(2)

તા. 6 ઠી જલાઈ 1870

પયારા નાનાભાઈ,

બનાિો (રાની લીધલા સાચા ન રાઠા) બન છ ખબી ન ખોડ કદરતરા નથી જ-દવનયાદારીરા છ. આફરીન છ કદરતન ક રોટો હફલસફ ન રોટો તપસરી પોતાની ઊચી અકલથી અન રન રારિાના મિાિરાથી ગર તટલો દાબ રાખ, પણ કદરત આગળ ત િારી જાય છ. દવનયાદારી-અકલ તથા મિાિરો એન પણ જસ છ ક જો ક આખર તો કદરતન જ તાબ થાય છ, તો પણ ત થોડી ઘણી રદત સધી પોતાન જોર કદરતની ઉપર છ એર દખડાિ છ.

ભાઈ, ન. ક., ન થોથ નીકળાન 3 િષમ થયા. િજી પરપર વબલ રારાથી ચકિાય નથી - બિ જ બળી બળી જાઉ છઉ. સરો બારીક જોિારા આિ છ.

એક હદિસ િ ભાઈ રાણકજી બરજોરજીન ઘર ગયો િતો, ન િાતરા તણ કહ ક, `યવનયન ન સરાચાર જોડાયા પછી જટલ ન.ક. ન કાર ચાલય તટલા કાર સબધી રાર ન નાનાભાઈન તરારી ઉપર જ રાગણ નીકળ તરાથી િ રારી પોતીન તો ચકિી દિાન ઇચછ છ – જયાર આટલા િરસ થયા ન વનિડો નથી આિતો તયાર ઠાલો ગચાડો શ કરિા રિા દિો જોઈએ, રાટ નાનાભાઈન કિીન ન. ક. ન જર તર રાડી િાળો તો સાર.’ એ િાત િ તન કિનાર િતો પણ જોગ ન આવયો. િિ એ સબધી તારો શો વિચાર છ? બ પસ જોડાયા પછી કટલ કાર થય છ ન રાણકજી કટલાના િકદાર છ એ જો ત રન જણાિ તો તટલી રકરન સાર િ ન રાણકજી ખાનગી સરજીએ, ન બાકી રિલો યવનયનનો અિજ િ વયાજ આણીન અથિા ચોપડીઓ સસત કિાડીન તન પરો કરી આપ – પણ પથર રાણકજીનો આકડો રાર જાણિો જરર છ.

તન ર કયરટર ઉપરન ર. 140 ન વબલ રોકલય છ, તના નાણા તન પોતા ક નિી ત જણાિજ. જ પાચસ ચોપડીયો તાર તયા રિી છ, તન પોણા પોણાન પઠ બધાિિાન સાર પોણી ચારસ જોઈએ ત િ તન બધાઈન વબલ ચકિતી િળા ગર તયાથી પણ આણી રોકલાિીશ. થોડીએક કાઠીયાિાડથી આિનાર છ, ન થોડીએક કોઈના લઈશ. ચોપડીયો બધાતા ઓછારા ઓછો રહિનો દોઢ તો થશ જ; ન એની અદર તો િ તન કકડ કકડ રોકલતો જઈશ. રાટ બધાિિા આપજ.

ભાઈ, કોઈ પણ રીત િિ તરણક રહિનારા થાથાન શિટ આણી આપ, બારીક િખત જોઉ ગભરાઉ છઉ. પસના વબલનો વનકાલ કર. િળી... રાણકજીન રાર ખાનગી ખાત રહ તો વચતા નિી. આનો જિાબ આપજ.

લી. િખત જોઈ ગભરાતો નરમદ.

6

11

કરસનદાસ માધિદાસન

સરત તા. 17 ર સન 1866

ભાઈ કરસનદાસ

િ જાર રબઈ િતો તાર તરન રળિાની ઈચછા થઈ િતી. એિારા જાણય ક ગભરાટરા છ-િ ચોકયો-રળીન હદલાસો દિો ધાયયો, પણ પાછ વિચાયા ક સઘડ જનન પરા ગભરાટરા જિો હદલાસો પોતાનાથી જ પોતાના એકાતરા રળ છ, તિો એક ભણલી ડાિી, દવનયાદારી જાણતી, રાથ પડલ એિ રસીક ન ચતર પયારી વશિાએ બીજી કોઈ િસતથી રળતો નથી. િ શરરાયો-પછી બીજ હદિસ િધાર બરાટો સાભળો. એ િખત શીિારાર ગિયો રારી પાસ િતો. િર ગણ ગાતા િતા ન ઈશર પાસ રાગતા િતા ક સાચાના બલી િરારા સાર જોઈન તો નિીજ પણ તનાજ સકત સાર જોઈ તન સલારત ઉતારજ.

ઉપકાર કીધાછ તન સાર આ બોલાય છ, એર નથી પણ પરનો પાસ આડો આિ છ એ િાત આજ મિાર નિી જણાિિાની નથી.

રાર આટલ જ રાગી લિાન છ ક ચડી આિલી િાદળી જોઈન જીિન ઉચાટરા રાખિો નિી-બિાદર કપતાનની પઠ તોફાનરા ધીરજથી િકારી આિિ.

(દોિરો)

ધીરજ હિરત રાખિી, ગાિા િહરના ગણ;

શી રાયા છ તિની, નથી તરા કઈ ઊણ-1

પર સાચા નરમદના આશીષ-

6

12

પરાણલાલન

તા. 10 સપટમબર 1868

પરર સનિી ભાઈ પાણલાલ,

ડાિીગૌરી ના કિ છ ન જ સબબો ત બતાિ છ તની ઉપર રાર જિ એ રન િાજબી જણાત નથી.

રારા પોતાનો એ વિષ શ વિચાર છ ત જો તરારી ઈચછા િશ તો જણાિીશ.

તરારો નરમદાશકર.

6

13

નરમદાશકર દયાશકરન

સરત, આરલીરાન તા. 17 અકટોબર 1868.

ભાઈ નરમદાશકર દયાશકર-ર. અરદાિાદ.

તરારો તા. 11 રીનો લખલો આવયો ત િાચી ઘણો પસનન થયો છઉ ક જિો રન રિારાજન રળિાનો રોિ િતો ન છ તિો તઓનો પણ રાર વિષ છ ન એન રાટ િ રિારાજનો રોટો ઉપકાર રાન છઉ.

સન 1859 રા રન રિારાજન રળિાની ઉતકઠા િતી ન ત પરી પાડિાન ર રબઈથી રાણપોર જિાન ધાયા ન જાર કટલાક જણ રન કહ ક રાણપર ભાિનગરથી િીશક કોશ છ તાર િ તરત વનકળો ન ભાિનગર ગયો-પણ તયા જાણિારા આવય ક ચડા રાણપોર તો 50-60 કોશ થાય છ તાર િનાળાની રાતન લીધ ન કટલાકના કિિાપરથી ક રિારાજનો પતાપ ઘટી ગયો છ તાર િ પાછો રબઈ ગયો િતો. ર રિારાજના કોઈ હદિસ દશમન કયામ નથી તો પણ રિારાજની પિમ વસથવત વિષ કઈક રાલર પડલ તથી રાતર દશહિતન અથત ન રારા રનની ત સરયની ધરમ સબધી ઉગ િવતતન લીધ રારી

ઈચછા રિારાજન રળી બ િાતની સચના કરિાની થઈ િતી.

સન 1864 રા રિારાજ રબઈરા રન રળિા આિલા પણ રારાથી રળાય નિી – રિારાજની કપા રારી ઉપર એકો િાર રળિ થયા િના કર થઈ ત તઓ જ જાણ.

તરારા પતરથી પણ જણાય છ ક રિારાજની રારા ઉપર કપા છ ન આશચયમ જિ લાગ તિ છ ક કોઈ હદિસ રળિ ન થયા છતા રિારાજ રન રળિાન ન િ રિારાજન રળિાન એર િર બન ઇવચછય વછય તાર િરારારા કઈ સાિવજક રવતર બીજરપ િશ ખરી.

િિ તરારા પતરના ઉતતરરા લખિાન આ ક િાલરા રાર અિી કટલક કાર કરી રબઈ જિાની એટલી તાકીદ છ ક રારાથી િાલરા આિી શકાય તર નથી. િળી િ કઈ િદાનતરતનો આગિી નથી ન િાદ કરિાની ઇચછા પણ રાખતો નથી. રારી ઇચછા રિારાજન ખાનગી રળી કલલાકક િાત કરિાની છ ન ત પણ દશીયોના સધિરમ બોધ વિષ, જથી તઓન કલયાણ થાય ન રિારાજન યશ રળ.

કાહઠયાિાડ વસિાએ અરદાિાદરા અથિા ચરોતરરા એકાદા ગારરા જાર રિારાજ બ તરણ રાસ રકાર રાખિાના િોય તાર રન તરાર લખી જણાિિ ક ત રદતરા િ રારી અનકળતાએ રિારાજના દશમન કરી જાઉ. તર ઉપર પરાણ રિારાજન વિહદત કરશો.

લી. નરમદાશકર લાલશકર

614

રવણનદ શાસતીન

રબઈ તા. 26 રી નિમબર 1868

સજજનિર પરર સબધી રવણનદ શાસતી યોગય-

તરારો પતર તા. 22 રીનો આજ 10 િાગ આવયો ત િાચી વિશષ સરાચાર જાણયા છ. તરારો આવયો તની પથર રવણભદર ઉપર આિલો તથી ર િતમરાન જાણયા િતા. સાિસના ફળ વિષ િરણા રાર બોલિ એ વરથયા છ. રાર પોતાનો તો આટલી િાવન થઈ જ ચકી ક જ ચથાડાન રન ભય િત તરા િ સપડાયો છઉ-િશ. જરનારારાથી કોઈ ઉઠી ન ગય એટલ ભાગય! સારાિાળાન ન લખિતા િિ ઉપરાઉપરી જરિા તડયા કર એિો જો કાર ઉઠાિનારાનો આગિ િોય તયાર તો સાિસનો પારભ ઠીક થયો કિિાય. િ નથી ધારતો ક િિ કોઈ જબા જ તડત િોય ન એ જ િાત આગિ ધરાિનારાઓના પાછા પગલા ભરિાન વચનિ છ. સઘળા લાયક છ એટલ રાર કઈ એ કારરા િાથ ઘાલિાની

જરર નથી.

ઈદપકાશનો અક ખોળી, રળિી રોકલી દઈશ.

નરમદાશકરના પણાર અગીકાર કરિા.

6

15

પાિમતીશકરન

આરલીરાન તા. 12-12-68

ભાઈ પાિમતીશકર,

િ જાણ છઉ ક રરનાર શાસતીન તિા સસકત પસતકોનો સારો સગિ છ. એ જ આપણા શિરની ન આપણી જાવતની શોભા ત આપણાથી દર ન થિી જોઈય એિો રારો વિચાર છ ન તરારો િશ જ.

તર નયસપપરોથી જાણય જ િશ ક આજકાલ સરકાર રારફત સસકત પસતકોનો સગિ કરિા સાર અગજ તથા હિદઓએ ઉદયોગ ચલાવયો. એ વિષયરા રખન િળાએ શરરથી અથિા લોભથી અથિા સભાળ નિી રખાય એ ધાસતીથી અથિા બદરકારીથી શાસતીના પસતકો શિરની બિાર જાય અથિા અિી તફરક થઈ જાય, રાટ આ કાગળથી સચના કર છઊ ક તરાર તર ન થિા દિ.

પસતકના વયિસથા વયિિાર વિષ તો તર તરારી અનકળતાથી વિચાર કરશોજ અન કદી રાર રત પછશો તો િ રોટી ખશીથી આપીશ.

નરમદાશકરના યથાયોગ.

6

16

શાનતારારન

સરત આરલીરાન તા. 16 રાચમ 1869.

સનિી શી ભાઈ શાનતારાર,

ઘણ હદિસ રળિ થત િોય અથિા પતર લખિાનો વયિિાર ન િોય તિી વસથવતરા રળાપ િળા અથિા પતર લખિી િળા થોડોક પણ સકોચ રિ છ-એ રીત િ તરન આજ લખતા સકોચાઊ છઊ. િધાર આટલા રાટ ક રાર તરારો ઉપકાર લિાનો છ. તોપણ પાછ આર છ ક રાર ન તરાર રવતરનો િક બજાિિો છ ન સકટરા આિી પડલા વરતરન ઉગારિો છ રાટ િ સકોચન દર કરી લખ છઉ ક-

આ પતરના લાિનાર લાલાભાઈ (જો ક ધરમ આચાર સબધી એઓન રત આપણા રતન રળત નથી તો પણ) પોતાના સધા સિભાિથી, કવલનપણાથી ન સદગણથી િળી રારી સાથ પડલા ઘણા િરસના પસગથી રારા વરતર થઈ રહા છ. એઓના ઉપર સરકાર કટલોક આરોપ રકયો છ. એરાથી રકત થિાન તઓ તરારી તરફ આિ છ. એઓન રબઈરા કોઈ સાથ પસગ નથી એ રાટ રારા ત તરારા છ એર અત: કરણથી રાની તર તરારી પોતાની તરફથી ન તરારા વબજા વરતરોની તરફથી એઓન રાટ બનતી તજિીજ જરર કરશો.

લી. તરારી આનદરવતમનો દશમનાવભલાષી.

નરમદાશકર.

6

17

અબાશકરન

સરત આરલીરાન તા. 2 જી અકટોબર 1869

રવસક શી ભાઈ અબાશકર,

રથનથી ઉતપનન ત રસ ઘણ કરીન િધાર સારો ન સાચો ન સિાહદટિ િોય જ-તર અનાયાસ-સિજ ઉતપનન થયલો રસ, સરય સારગી અન દશામિનારની વનપણતા એ તરણ વિના સારો ન સાચો સિાહદટિ વનકળિો એ ઘણ કરીન દલમભ છ, અથામત આપના રસ ભયામ પતરોનો તિો જ ઉતતર થિો કહઠણ છ.

આપ રારી સાથ પીવત બાધિાની ઉતસકતા રાખો છો એ જોઈ િ ઉપકાર રાન છ; અન એ ઉતસાિ આપ જ િણમનશલીથી વચતયયો છ ત જોઈ તથા ભાઈ ગણપતરારની િાણીથી જ કઈક સાભળ છ ત સભારી આપની જ સઘડરવતમ રારી આખ પડ છ. તના દશમનથી િ આનદ પાર છઊ. એ આનદથી રન આપન વિષ રોિ થાય છ ન રોિન અનકળ ઉદીપનો રળશ એટલ ત વનપજરપી ટળી પરરપ થશ ન એ પર અનક પકારના પસગથી ઘાડો થશ ન પછી સતય આસથા-ભાિયકત િવતતથી તકમરા રરતા ત (પર) નીચ ઠરલા રળની ઉપર તરતો ન સિચછ પકાશરાન રસરપ દખાશ ન પછી પાછો પસગાનભિથી ત રસ વસથર થશ ન એથી થતા આનદરા રરતા રરતા ત રસરા કોઈ િાર એ સકર બવદ નજર પડશ ન એન જોતા વતરપટી લતિ થશ તાર રિ શ? તો ક કિળ રસ આનદ-કયા શગારનો વિભાિ ન કયા બહમનો ભાિ! ર બન ત જ છ. બીજથી િક ન િકથી બીજ. સાકારરા વનરાકાર ન વનરાકારરા સાકાર – એક જ, એક જ, એક જ! આનદ આનદ આનદ ! -શરા? શ?; પણિરા, પણિ જ, ઉતપવતત-લીલા, વયિસથા લીલા ન સિારલીલા-પર, પરશૌયમ ન શૌયમ અથામત પરન શૌયમ-ઈચછા ન આકષમણ-એ તો પરના તતિ છ અથામત પર જ સિજ સિભાિ ન સયોગ, એ ઉપર સધ આધાર રાખ છ, તો પણ દલમભ અલૌહકક એિા રસચતનયનો અશી સસકાર િોય તો જ દિી સતીયોના દશમન થાય ન રસસધાવસધના બદન પાન થાય ન રગ ચડ, પછી એ `પાન કથા ન ચનાનો િોય’ ક `કસરનો િોય’! રસશાસતરા કહા પરાણ ગળીનો કસબાનો ક રજીઠનો િોય – પણ તિો િ સસકારી નથી જ - થિાન ઉતસક છ ખરો.

અિકાશ રળથી રવતર વિષ કઈ લખશો. આપન જ રારા પસતકો રળા છ ત રારી તરફથી નથી પણ શાસતીની તરફથી છ એર જણાશ.

દશમનાવભલાષી નરમદાશકરના જયબહમ.

6

18

કશિરાર ધીરજરારન

તા. 29-1-70

પરર વરતર ભાઈ કશિરાર,

ઘણ દાિાડ તરાર પતર આવય ત િાચી પરર સતોષ થયો છ. િચરા તર નાદોદ િતા ત રારા જાણયારા આિલ ખર. િ તરારી તરારા ઘરની ખબર િખત ડોસીથી જાણી લતો.

અિી િ તથા કટબ પઠ છય ન તરન પસગ સભારીએ છએ.

સરભાઈ આજકાલ રબઈની કાલજરા અભયાસ કર છ, રબઈ જઈશ, તયાર તન ન બાિાન તરારી સલાર કિીશ.

કાગળ િિિાર ઘણો ખરો ચાલ રિતો િોય તો તરન આણી પાસના સરાચારથી જાણીતા કરિારા આિ.

પસતકો વનકળતા જશ તર તર રોકલતો જઈશ.

લા. નરમદાશકર.

(રા. કશિરાર ધીરજરાન રિરબાન રિાકાઠાના પોલીટીકલ સાિબ રારફત ઉદપરના રાજાજીના દરબારરા પિોચ.)

6

19

ગોપાળજી ગલાબભાઈન

તા. 390-1-70

રા. શી ગોપાળજી ગલાબભાઈ,

કથાકોષની ચોપડી રોકલી ત પિોચી િશ. એની સો નકલ ઉપર ખરીદ કરશો તો સિા તરણન ભાિ આપીશ. િ આશા રાખ છઉ ક 200 નકલ ખરીદ કરશો.

પલી રકર જર બન તર તાકીદ રોકલિાન સરરણ કરાિ છઉ. રબઈની િડી રોકલશો તો વચતા નથી.

તરારી તરફના ઘણા હદિસ થયા જાણયારા આવયા નથી રાટ લખશો. છલલી રલાકાત બિ સાભર છ.

લી. નરમદાશકરના આશીિામદ

6

20

શઠ િહરિલલભદાસ કલયાણદાસ રોતીિાળાન

શઠ િહરિલભદાસ કલયાણદાસ રોતીિાળા જોગ

ઠ. બારકોટ ભલશરની િારરા ગલીરા

સરત - આરલીરાન તા0 12 રી ર 1870

સનિી શીભાઈ િહરિલલભદાસ,

આ બરાથી કીયો રસતો તરન અનકળ આિશ ત જણાિશો.

1 દરણ અથિા એકાદા ગારડાનો કોઈ િષણિ રિારાજની તયા પધરારણી કર એ વનવરતત રિારાજ તયા જાય ન તર પણ આિો. કોઈ પણ બિાના િગર રિારાજથી સરતની દવકણ તરફ અિાય નિી ન ખર ક તન એટલી શી ગરજ ક તરારી ખદની તરફથી કોઈ પણ રીતની વિનતી વિના ત તયા આિ. રાટ એ રીત વરલાપ કરિા ઇચછો તો કોઈ િષણિન ઉભો કરિો જોઈય.

ગોર દલપતરાર કિ છ ક તિો કોઈ િષણિ િ દરણરા ઉભો કરી શકીશ. પણ એ કારન સાર ર. 250) સો ઉપરની પધરારણીનો આિિા જિાના ખચમ રાટ ઓછારા ઓછા જોઈય.

2. અગર કરસનદાસન નિી ન તરાર એકલાન સરત આિિ થાય તો ઘણ જ સાર (કોઈ પણ રીતનો અનાદર થિા નિી દય) ન તરન અનકળ ન જ આિત િોય તો ભાઈ નારણદાસ આિ ન એન અર રિારાજ સાથ રળિીએ તો કર? ન એ દરરીયાનરા અિીના રખીયો રિારાજન લખી આિી વિનતી કર ક સરાધાન કરો ન જ કરશો ત િરાર કબલ છ ન પછી રિારાજ થયલો શાસતાથમ કાએર રાખી પોતાના શાસતીન તથા કીકાભાઈ અથિા િરકોઈ એક િષણિન રબઈ રોકલ ન એઓ કરસનદાસ પાસ જ સિજસાજ કરાિિ િોય ત કરાિ ન પછી રિારાજ પવસધિ રીત સિમન કિ ક કરસનદાસ પાિન થયા છ.

લલલભાઈનો આકડો નકી ન થયો તથી ત દલગીર થયા. પણ ર સનિ તથા જસ વિષ લાબ બોલી સરજાવયા છ તથી ત પાછા કાર કરિ ઉશકરાયા છ, તર લલલભાઈ વિષ સનિ આ પતરના ઉતતરરા જણાિજો.

લા. નરમદાશકર.

6

21

િહરદતત કરણાશકરન

સરત, આરલીરાન તા. 25 આગટિ 1870

ભાઈ િહરદતત,

િ સરતરા નિી તથી તરારો તા. 7 રીનો ર પરર દિાડ િાચયો છ-એ કાગળથી રાર તરારી સાથ નિ ઓળખાણ થય છ. એ પશસાન િ કોઈ પણ રીત યોગય નથી જ.

બાળલનિના સરયન રાટ રારી પાસ શાસતિચન નથી. રાર રત લનિ કયાર ન કર થિા એ વિષ કઈ જદજ છ. જદ છ ન િરણાની જ રીતરા જો ફરફાર કરિો તો રાર રત આ છ ક લનિકાળ પતરીનો 13 િષત ન પતરનો 16 પિલા ન િોિો. પસગ પસગ પતર લખતા રિશો.

લી. નરમદાશકર

શાસતી િહરદતત કરણાશકર જનાગઢ-પચિાટડી.

6

22

માનબાઈન

(1)

સૌભાગયિતી રાનબાઈ,

તરાર વિષ િ કિળ અજાણ છઉ એટલ વિસતારથી નહિ પણ ટકારા જ લખ છઉ ક-

જ દાસપણ આપણા લોકોએ સતીઓન આપય છ, તરાથી તઓન છોડિિાન િાલરા વિદાનો િાણીથી ન લખાણથી રિનત કર છ, પણ જયા સધી પરષો પોતાના સબધિાળી સતીઓન વયિિારરા યોગય છટ નિી આપ અન સિ.... સતીઓ પોતાની રળ યોગય છટ નિી લ તયા સધી આપણા દશની સતીઓની વસથવત સધરિાની નથી. એ વિચાર તરારા પાણવપયનો છ ન એથી જ તર છટન સખ ભોગિો છો એ જોઈ િ બિ સતોષ પાર છઉ.

તરારા ઘર સસારી કારકાજરા અડચણ ન પિોચ ન તર તરારો અભયાસ જારી રાખી શકો અન િળી તરાર જોઈ બીજી સતીઓન ઉતતજન રળ એન રાટ રાર કટલીક સચના કરિી છ ત બીજ પસગ કરીશ.

બાઈશી-િ તરારા પાણવપયની દશામિલી ઇચછાથી ખાધો(?) નથી.

લા. નરમદાશકરના આશીિામદ

ઉપલાનો જિાબ તા. 20 રીનો 21 રીય આવયો છ.

(2)

રડા સિભાિના રાનબાઈ,

`ધરતષ સિથા’ એ બવધિ તરારી સદિ રિો. િ તરારા પાણનાથ સિારીનો પરર સનિી છઉ ન સતોષી સિભાિનો છઉ એન તર લખો છો એન િ રાતર ઉપલો વિિક સરજ છઉ, કારણક િજી તરો દપવતન રારી સાથ ઘણો પસગ પડયો નથી. તોપણ તર ઉભયતાએ રાર વિષ સનિપિમક ?ચ રત બાધય છ એર દરસાિો છો તન રાટ િ તરારો ઉભયનો ઉપકાર રાન છઉ.

નરમદાશકરના આશીિામદ.

6

23

જાહર વિજઞવતિપતરો, ચચામપતરો

1. વિજવતિ એ (િડવબલના આકારરા) જાિા જાિા નાગરી નયાત છ તાિા તાિા રોકલિારા આિી િતી. પછી ત તરત જ તા0 15 રી જાનિારી 1860 ના સતયપકાશરા અવધપતીની તરફથી છાપિારા આિી િતી.

સિમ નાગરી નયાતના ગિસથ તથા વભકક બાહમણન વિજવતિ કરીય છીય ક તા. 6 ના સરશર બાિાદર પતરરા ભાઈ રિીપતરાર રપરાર વિલાત જાય છ, એ બાબતરા એક કલર એિી રતલબની છ ક, `એન નાગરી નયાત રજા આપી છ એ ?પરથી અિીના કટલાએક િાઢા અન િછીયાત વભકકોએ કલ નાગરી નયાત અન શધિ નાગર તો િરજ છય એિ અવભરાન ધરાિી એક દસતાિજ ?ભો કીધો છ તની રતલબ એટલી જ છ ક દશાિરોના નાગર ભાએડાઓએ રજા આપી છ એ િરન રાલર નથી અન િર નીચ સિી કરનાર આપી નથી.’ એ લખ િરન દખાડિારા આવયો તયાર િર નીચ લખલા કારણો બતાિીન કહ ક એ લખ ઉપર િર સિી કરી આપિાન ઇચછતા નથી.

1. જ રાણસ રજા રાગી નથી તન વિષ રજા આપી નથી એર જણાિિાન કઈ જ પયોજન નથી. નયાત રજા આપી એિ જ સરશરરા છપાય છ ત ભાઈ રિીપતરાર અથિા િરારારાના કોઈએ છપાવય નથી.

2. હિદસતાનની કલ નાગરી નયાતરા રાતર રબઈના જ િાઢાિછીઆત નાગરો છ અન બીજા નથી એર નથી.

3. અિીના લોકોના િડીલ સગા િાિાલા અન નાતીલા દશાિરોરા છ અન તઓના શભાશભ કારજો પણ તયાિા જ થાય છ, કદાપી દસતાિજો બનાિિાના િોય તો તઓ બનાિ.

4. અિી જદા જદા ગારના લોકો છ – એ લોકો પોતપોતાના ગારના નાતીલા અન િડીલોની ઉપરાત થઈન શી રીત આગળથી પોતાના વિચાર જણાિી શક?

5. ભાઈ રિીપતરાર ગજરાતરાથી આવયા ત તયાિાના નાગર ભાએડાઓન જાણ કરતા આવયા છ.

6. ભાઈ રિીપતરાર સરતના છ - સરતની નયાત પથર શ કર છ ત જોઈન પછી બીજાઓએ વિચાર કરિો.

7. ભાઈ રિીપતરાર િજી િીલાત ગયા નથી; – જિાનો વિચાર કર છ. જ વિચાર કરિાના િોય ત તઓ જઈન પાછા આિ તાર કરિા.

8. સરશરરા ફરીથી લખાિિ ક નયાત રજા આપયાની િાત ખોટી છ પણ તર ન કરી િાલની પઠ આટલી ગરબડ કરિાની કઈ જરર નથી.

9. અિીની નયાતના ચાર રતીઆઓએ કટલાકન ફોસલાિી ફસાિીન અન કટલાકન પછાિનાજ કાર કીધ ત જાત કાર કીધ એર કિિાય નિી.

10. ભાઈ રિીપતરાર રપરાર સરતના નાગર ગિસથ છ. તન વિષ અિીના વભકકોએ બદોબસત કરિાની જરર નિી.

િરારા જિાબથી નાખશ થયાથી એ િર િરારા અિીના કટલાએક િગર સરાજના નયાતીલાઓના વિચારન રળતા ન આવયા તથી અન રાતર તથી જ િિ તઓ િરારાથી જદા પડિાની જવકતઓ શોધ છ, એ અઘહટત છ. એર કરિાન એરનો અવધકાર નથી એિી રીત તો નાગરી નયાતરા નથી જ. નીચ િણયોરા છ. એ એઓનો દસતાિજ થોડા હદિસરા ગજરાતરા જઈ પોિોચશ એિ સભળાય છ રાટ સિમ રડળીએ ઘટતો વનષપકપાત વિચાર કરિો.

એ પકરણ સબધી જ અઘહટત ચાલ અિીના કટલાએક દોિોડડાહાઓએ ચલાિી છ, ત સઘળ પછિાડથી જણાિીશ.

િરારી અલપબવધિ પરાણ િર િાસતવિક કહિય છય ક એ િાત િધી ગયાથી નાગરી નયાત ચથાઈ જશ. જદા જદા તડો પડશ, ઢાકી િાત ઉઘાડી થશ, કજીઆ કકાસ ઘર ઘાલસ અન જર તર કરી લોકો ઠકાણ આિતા જાય છ ત નઠારી િવતતરા પડશ અન ઉધિત ટટાના ?પજાિનારાઓની બિકફી બાિાર પડયાથી તઓ રોટી રસીબતરા આિી પડશ. રાટ આિો ઘોળ ઘાલિાની કશી જરર નથી.

લા. તરારા આજાહકત

દિ લાલશકર પરષોતતર-સરતના.

પડયા રાણકરાર કષણારાર-સરતના.

જાની ઝિરીલાલ ઉરીયાશકર-નહડયાદના.

દિ નરમદાશકર લાલશકર - સરતના.

તરિાડી કશિરાર ધીરજરાર-સરતના.

પડયા પરભરાર નિલરાર-સરતના.

શગલ વિજયાશકર ભીરાનદ-સરતના.

(2)

ચરચાપતર તા. 3 સપટમબર 1860 ના સતયપકાશરા છપાવય િત.

સતયપકાશના અવધપવત જોગ,

આ નીચના કાગળનો જિાબ રન િજી લગી રળો નથી. એ ઉપરથી રિારાજની સસકત વિદતતા વિશ લોકોએ સરજી લિ. બીજ એ રિારાજન ગજરાતી લખતા િાચતા પણ સાર આિડત નથી અન એટલાસાર ગજરાતીરા િાદ કરિાન તઓ બીિીતા િશ.

`જદનાથજી રિારાજન રાલર થાય જ, તા. 21 રી આગસટ જ સભા થઈ તિરા, શાસત ઈશરકત છ ક નિી, એ વિશ િાત વનકળી િતી. શાસત ઈશરકત છ એ િાત જો િર કબલ કરીએ તો જ તર પનવિમિાિ વિશ િાદ કરો પણ સદબવધિબળ તો કરો જ નિી, એ પરાણ તર વિચાર જણાવયા. િ ત જ િળા ત જ િાત ચલાિત પણ તરણ િાગયાથી ત પોણા આઠ િાગતાસધી બઠલા એટલ એ િાત રલતિી રાખી. રાિારા વિચારરા એરજ િત ક પથર એ િાત નકી કરીન પછી પનવિમિાિ વિષ િાત ચલાિિી, પરત સતયપકાશના અવધપવત, શાસત ઈશરકત છ ક નિી એ તકરાર આડી છ, એર સરજીન પનવિમિાિસબધી તકરાર કરિાન તઈઆર થયા તથી શાસત ઈશરકત છ ક નિી એ બાબત અન તરારા રારગસબધી રાર જ જ િાદ તરારી સાથ કરિાના છ ત બાબત બોલિ િાલ રલતબી રાખી છઊ.’

`તર િારિાર ઘણા લોકોન રોિોડ કોિો છો ક નરમદાશકરન સસકત આિડત નથી; અન એિા અજાનીની સાથ શ િાદ કરિો. જ િાત અધરી જાણયા છતા પરી જાણ છઊ એર જણાિી રરખરા પહડત કિિડાિ એ વિિક રન તો આિડતો નથી. તરન આિડતો િશ. એટલા ઉપરથી ર કહ ક િ સસકત જાણતો નથી. કદાવપ સસકત ભાષારા ભાષણ ન કરાય તો શ ત ઉપરથી એર જાણિ ક સસકત વિષયજ જાણયારા નથી? સભારા જ જ ર જિાબો આપયા છ ત શાસતયકત નથી એર કોણ કિશ? જ જ જિાબો ર આપયા િતા ત ત તરારા આવશત શાસતી િગર સિ રાનય કરતા િતા. એ ઉપરથી શાસત વિશ શ રાર અજાન તરન ભાસય ક તર એર બોલો છો. િ તો કિ છ ક રન સસકત બોલિાનો રાિાિરો નથી પણ એ ઉપરથી તર તરારા આવશત શાસતીઓની અન સાથ બસનારા રિારાજોની ઊફ ફાિીજિાન કરો છો ત બાબત િ પછ છ ક -

6

પરશન.

`શાસતીઓની સિાયતા લીધા વિના તર એકલાજ જાત સસકત િાણીએ િાદ કરિાની અન સસકત ગથોના અથયો અનિય સરાસપરસસર કરી બતાિિાની શહકત ધરાિો છો?’

`ધરાિતા િો તો િરન લખી જણાિિ ક જાર િરાર તરારી સાથ િાદ કરિાનો પસગ આિ તાર િરારી તરફથી શાસતીઓન તડતા આવિય. રાર શાસતીઓ સાથ િાદ કરિો િશ તો તરારી રારફત કરિાની રન જરર નથી. રાર તો તરારી જ સાથ િાદ કરિો છ. તર જાત સસકતરા િાદ કરિાની શહકત ધરાિતા િો તો રારીતરફના શાસતીની રારફત િ તરારી સાથ િાદ કર ન તર જાત સસકતરા િાદ કરિાન શહકતરાન ન િોતો તરાર રારીસાથ ગજરાતીરા જ િાદ કરિો અન પરાણન અથત સસકત શોકના અથમ આપણ શાસતીઓની સરક કરી આપિા. કર રિારાજ! ખર કિ છ ક નિી?’

`તર હકયા હકયા શાસતોન અધયયન કયા છ ત રન લખી જણાિિ. ક ત બાબત ઉપર તરારી સાથ િાદ કરિાનો િ વિચાર રાખ.’

`આનો જિાબ રન જલદીથી આપિો જોઈએ.’

`નરમદાશકર લાલશકર.’

3. આકાશિાણી. એ િડવબલ તા. 15 એપરલ 1861 ની રાત રા. ભાઉદાજીન તાિા ભાઈ રહિપતરારન રાન આપિાન રળલા વરતરોરા િિચિારા આવય િત.

સધારા ! સધારા ! સધારા !

અર ઓ સિકો,

બાિર બાિર ઊચ શ જઓ છો? િ નથી દખાિિાની. આ, જ રાિારી િાણી થાય છ ત તરારા હિતની છ, ત તર કાન રાડીન સાભળો, રન પછી રાિારી આજા તરત જ રાનિી િોય તો ઊચ જોજો િ તરન દશમન ન િરદાન આપીશ, ન ન રાનિી િોય તો નીચ જ મિોડ વિલા વિલા ઘરરા ભરાઈ જઈ ચરકીન નાઠા એર જગતરા ચરચા રાિારા સરાપથી ખબ રીબાઈ રરજો.

રાિાર નાર સધારા - દિી છ એટલ રાિારી બિન જ સરસિતી તન સિન જ સારી રીત કર છ તિન િ અરત આપ છ.

આ િાણીથી તરન ચતાિિાન કારણ એટલ જ ક તર રન છક િગોિી નાખી છ, રાિાર વિશ લોકો તરિ તરિની કલપના કર છ, અન જ ખરી કલપના કર છ, ત લોકોરા સાિસ અન ઉછાછલા ગણાય છ, રાટ ભરર દર કરિાસાર અન રાિારી ખરી ઈચછા જણાિિા સાર આ પસગ િ તરન કટલોએક ટકારા બોધ કર છ.

જ જ દશો સધરલા કિિાય છ તઓની ચડતી થિાના કારણોરા રખય કારણ એ છ તરા આપણા જિો જાવતભદ નથી. અન એ િાત તરારારાના ઘણાએક જાણોછો જ ન િ આ જ તરન ખરખર કિ છ ક, જયા સધી જાવતબધ કપાયો નથી તયા સધી દશની વસથવત સારી થનાર નથી. િિ જયાર એર છ ન તર સરજો છો તયાર આ અિસર તર કર બિાર પડતા નથી? ર જ સરકારન પરણા કરીન રહિપતરારન િગર ખરચ વિલાત રોકલાવયો ન ત એકલો ગભરાઈ ન જાય રાટ શહઠયાઓની તરફની પણ સારી પઠ રદદ કરાિી ન પાછો આવયો તની અગાઉ રાિસાિનો વખતાબ ન દોિોઢસોના પગારની ઉચા દરજજાની નોકરી બકીસરા અપાિી છ. એ રહિપતરારન તરાર સારી રદદ કરિી ઘટ છ એટલ એર નિી ક ઉપર ઉપરથી તના િખાણ કરિા ન જરિા ખાિાનો િિિાર ન રાખિો. િ એર ઇચછતી ક રોટ રાન આપિાન ઠાઠરાઠ કરી રડળીઓ રળિો, અન ઉપર ઉપરથી જ તરારા પોતાના અદરના સિાથમન સાર રહિપતરારન રાન આપો. લોક સરકારથી આબર કરાિિા સાર સકો ભભકો અન ઠગાઈ કરિા એ રન પસદ નથી. આ િળા િ તરન કસિાન આિીછ. રાિારી એ જ ઇચછા અન આજા છ ક, જ જ રાિારા ખરા ભકત છ તઓએ રહિપતરારની સાથ એકપવગતએ ભોજન કરી નિી નયાત ઉભી કરિી. રખ તર બિીતા, રખ ગભરાતા; તરારાથી એર કહાિના તો ચાલિાન જ નથી ક જાવતભદ કપાયા િગર દશની ચડતી થનાર નથી. તર એર કિશો ક જાવતભદ તો તોડિો જોઈય, પણ િજી તર કરિાનો સરય આવયો નથી; તો િ તરન કિછ ક તરારા લલા બિાના છ. તર કિશો ક ઘરડા રાબાપન તથા સગાિિાલાન છોડી જદા કર પહડય? તયાર શ તર એર સરજો છો ક રહિપતરાર રાિારી આજાથી પોતાના ઘરડા બાપની તથા નયાતની રરજી ઉપરાત થઈ વિલાત જઈ આવયો છ ત શ અપરાધી છ? એર જો અપરાધી તરન લાગતો િોય તો તરાર એન રદદ કરિાની જરર નથી. ધનય છ રહિપતરારન ક તણ પોતાના દશના િજારો લોકોના કલયાણન અથત વિરરપી દશરનન છદી રસતો રોકળો કીધો. એ પરારિરના બદલારા જશનો િાર પિરાિિાન શ તન વબિકણ, બાએલા, અન તાલરવલઆ જ વરતરો રળશ? નિી નિી. -આ પસગ તો ખરખરા શરાઓન કાર છ. સિકો, તર કિશો ક થોડાક જણ નયાતબિાર પડિાથી રાિારો રહિરા નિી ચાલ. પણ એર નિી થાય;- તરારી હિરત જોઈન, તરન સખી જોઈન બીજા લોકોન પણ તરારો દાખલો લિો પડશ. ખરખર કિછ ક, તરારી બિીક અન ઊડી ઠગાઈ જોઈન લોકો િધાર સાિધ રિી રન વનદ છ. ખબ સરજજો કહા કતામ કરી બતાિિ એ પરષોન સાથમક છ.

કટલાએક સિારવથઆ વરતરો, ઉપર ઉપરથી જસ લઈ જિાન એિો ફાકો રાખ છ ક એની નયાતનાઓએ જ એની સાથ બસીન જરિ. આ શ ઠગાઈન બોલિ નથી? શ રાિારો ખરો ભકત વિરી અન રરતી નયાવતલાઓની સોડ બસિાન લાયક છ? અન તરા પાછા ભરાઈ તણ વિરનો િધારો કરિો લાયક છ? અન કદાવપ પાયવશચતત કરી રહિપતરાર નયાતરા આવયો તો પછી તના ઉપર ભરોસો રાખીન તની નયાતના કટલા

જણો ધરમ સાચિી વિલાત જશ? રહિપતરારના વિચારના એના વરતરો જઓ પણ રહિપતરારની પઠ નયાતના દોરથી અકળાઈ ગયલા છ, તઓએ થોડ ઘણ દિાડ પાછા નયાતના આિીશ એિી કલપનાથી પોતાના સગાઓની છોડી રહિપતરારની સાથ જદા રિિ ઘટ છ? સગા િાિાલાન છોડી રહિપતરાર સાથ બ તરણ જણાએ રિિ, રિીન પાછા નયાતરા આિિાની આશા રાખિી અન પછી કટલક દિાડ નયાતરા આિી, લોકોન ઉતતજન આપી તરાથી કટલાએકન વિલાત જિાન તયાર કરિા એ કિ અઘહટત ન ન બન તિ છ ત જઓ. રહિપતરારની નયાતના બ તરણ વરતર એની સાથ રિિ એતો રનાવસબ નથી. -રનાવસબ તો એજ છ ક, જટલા રાિાર નાર ઓળખાય છ - (સધારાિાળા કિિાય છ) તઓએ એકદર બાિાર પડિ ન એર કીધાથી ઘરડા રાબાપો, સગાવિાલા અન નયાવતલાઓ ભાિ અથિા કભાિ પાછા એકઠા થશ જ. ફરી ફરીન આિા િખત થોડા જ આિશ. રાટ આ ટાણ રાિારા ખરા ભકતોન બાિાર પડિ.

કટલાએક સધારાિાળાઓ રાિોરા જાવતભદ કઈ જ રાખતા નથી. ન પોતાની નયાતન એ િાતની જાણ ન કરી છપા ગનિા કર છ, િિ એ ગનિા કરિા કરતા લોકોન ખરખર દખડાિિ એ કિ સાર! જો સઘળા વરતરો એિી રીક એકદર રળી જદા પડતા િોય તો પોતાન જોર કટલ બધ િધાર, પોત કટલા સખી થાય, કટલો જશ રળિ, કટલો પરરાથમ કર, અન કટલા રાનન લાયક થાય?

આ પસગ એક 100 જણા હિરત ધર તો બીજ દિાડ તઓની સખયા દસ ગણી થયા િગર રિજ નિી. જદા ન પડિાના બ સબબ મિોટા દખાય છ-એક તો ગજરાતના િાધા પડ ત અન બીજો શભાશભ કારજ સરય અડચણ પડ ત. જઓ િાલ એર કરિાન લાયક છ તઓન આ બ િાતની અડચણ પડ તર નથી. તઓ તો ઉલટા િધાર સખી થશ ન બીજાઓન સખી કરશ કર ક જઓ એ કારન લાયક છ તઓ મિોટી પદિી ધરાિનારા, પસાદાર અન િગિસીલાિાળા છ. અર પલી પરરિસસભા કયા સઈ ગઈછ? પદર પદર િરસ થયા ઊઘયા કર છ એ ત શ? એના બિીકણ ઉતપન કરનારઓન કઈ શરર નથી આિતી? બવધિિધમક પોતાના છોકરાઓન બિીકણ ન બાયલાજ કીધાછ? જયાર સધારાિાળાઓની રળ રતલબ (પછી ઘણીિાર) જદા પડિાની છ તો પણ જયાર બની શક છ તયાર િરણા કા નથી પડતા? જો રગળદાસ નથભાઈ અન ગોકળદાસ તજપાળ તથા લખરીદાસ ખીરજી બાિાર પડ તો ઓિો! તઓની સાથ કટલા સારલ રિ! દાદોબા અન આતરારાર પાડરગ, રાર બાળકષણ, બાલાજી પાડરગ, અન ભાઈદાજી રદાન પડ તો તઓની સારા હકયો શતર ટકી શકનાર છ? પરરિસ સભાના અગીઓ અન બવધિિધમક સભાના અગીઓ ગગાદાસ કીશોરદાસ, કાિાનદાસ રછારાર, નાિાનાભાઈ િરીદાસ, કરસનદાસ રાધિદાસ, રાણકલાલ તથા દિીદાસ પરસોતરદાસ, નારણદાસ કલયાણદાસ, ડાકતર ધીરજરાર દલપતરાર, િગર જિાનીઆઓ બાિાર પડ તો શ તઓના સગાઓ સારલ ન થાય? ન કદાવપ ન થયા તો તઓનો વયિિાર શ અટકી

પડિાનો? પલો ગજરાતનો સધારો કરનાર નયાવતવનબધનો લખનાર કવિ દલપતરાર ડાહાભાઈ, પનવિમિાિિાળો નરમદાશકર અન સતયપકાશિાળો કરસનદાસ રળજી એઓ, પોતાના સાર, દાર, ભદ અન દડ ઉપાયથી શ નિી કરી શક?

એ સઘળાઓ એકાઠા થઈન નિી નયાત કરી, નિો ધરમ રાખી, નિા સસાર-કાયદા કરી, દશન તાજો કર તો શી િાર છ? એકલા શકર, એકલા િલલભ, એકલા સિાવરનારાયણ, એકલા રારદાસ, એકલા નાનક, એકલા દાદએ, એકલા કબીર, આટલા આટલા ફરફાર કયાા તો તર આટલાબધા, થઈ ગયલી-પાછલી િાતોન સારીપઠ જાણયા છતા, પસ વિદયાએ બવધિએ ચતરાઈન સિમ િાતથી અનકળ િોિા છતા, તર રાિારો સધારાનો રહિરા િધારિાન કા આચકો ખાઓછો? જન કરિાન રન નથી ત િજાર બિાના કાિાડશ. તર તર બાિાર પડિાના તો નથી પણ રાિારી ઈચછા છ ત તરન કિ છ. આ સરય બાયલા થઈન બસી રિિાનો નથી. જો આ પસગ તર ચકશો તો તરારા જિા ઠગ બીજા કોઈજ નિી. તર રાિારા નારન બટો લગાડો છો. આ િખત તો હિરતરપી રહદરાન પાન કરી રજપતની પઠ એકદર બાિાર વનકળો અન િ તરાર રાટ સિમ દિની વિનતી કરીશ ક રાિારા ભકતોની સખયારા િધારો કરી તરન સખી કર. િાસત છલલ એજ કિ છ ક, એક સાર ઠકાણ દકણી ન ગજરાતી િાવણયા, બાહમણ, ભાહટયા િગર સિમ સિકોએ રડા ભોજનન રન નિદ ધરાિી, ત પસાદી સિત જણાએ એકપવગતએ બસીન રોટી ખશીથી રાિારા સાચા ભકત રહિપતરાર સધિા આરોગિી.

(4)

કવિની જકનાર ગજરાતી કાવયો છપાિાની યોજના

`ગજરાતી ભાષાવિદયાના અવભરાનીઓન વિજવતિ કરિારા આિછ ક િર નીચ સિી કરનારાઓ, જનાગઢના નરસઈરિતા આહદથી ત ચાણોદના (ડભોઈના કિિાતા) દયારાર કવિ લગીના સઘળા કવિઓના જટલા રળી આિ તટલા સપણમ કાવય (તટક તટક નિી, આખાના આખા) અનરિર છાપી પગટ કરિાનો વિચાર કયયો છ. પણ એ રિાભારત કાર (આગળથી જના ગથો સારદારાહદક ઉપાય રળિિાન, પછી શધિ કરી લખાિિાન અન પછી તજિીજથી છપાિિાન િગરન,) એક રાણસની રિનતથી અન એક રાણસના પસાથી ઉઠી શક તિ નથી, રાટ રરી ગએલી ભાષાવિદયાન સજીિન કરી અરર રાખિાના અવભરાની સદગિસથોએ ર. 25000)ન રકર ભરી આપિી.

એ કારની અગતવિષ બોલતા પિલા કળના પોતાની નયાતરા પોતાની જાતના પોતાના ગારના પોતાના દશના અન પોતાની ભાષાના અવભરાનવિષ સારી પઠ બોલિ જોઈએ, પરત ત કઈ આ ઠકાણ બોલાત નથી. તો પણ જઓન આ કાગળ દખાડિાનો

વિચાર રાખયો છ ત સદગિસથોન પોતાની ભાષાવિદયાની િવધિ જોિાન અવભરાન છ જ, એર સરજી આ ટીપ તઓની આગળ રજ કરી છ.

નરમદ ઝિરીલાલ યાવજક સાથ નરવસિ રિતાથી રાડી દયારાર સધીના કવિઓના કાવયોન સપણમ સશોધન સકલન કરિાની યોજના વિચારી તના ભડોળ રાટ ઉપરની અપીલ બિાર પાડી િતી. સ.

દરક ગથ, ઉપર લખલા રવપયા બકીસ આપનારા ગિસથોન અપમણ કરિારા આિશ અન ઈશરકપાથી એ કાર પાચ િરસરા પર કરી નાખિારા આિશ.

તા. 1 લી રાચમ સન 1865.

ઝિરીલાલ ઉરયાશકર

નરમદાશકર લાલશકર.

6

4. ડાયરી`પણ આ પરાણ નોધ શા રાટ રાખિી? શ વિશષ છ? એક રીત કઈ પયોજન

નથી. બીજી રીત સયવકતક છ, ક સાર વશકણીય થશ, અરક સકલપન દઢ કરશ. તરીજી રીત બીજાન બોધ રળશ, નોધન રાટ અિશય કાળજી ન રાખિી.’

- નરમદ

રખય : 1 થી3

અનય : 4 થી 8

1: ડાહીગૌરી સરબરધી

(સપટમબર 1882 થી ઓકટોબર 1884)

આ િાતચીતરા િપરાયલા સકપ નારો

ડા0 = ડાિીગૌરી (નરમદની પતની), ન0 = નરમદ, સ0=સભદરાગૌરી, સ0= સવિતાગૌરી

સિત 1938 વદ. શાિણ િદ 7-8 િા. સોર (તા. 4થી સપટમબર 1882)

નિ િાગ ડા0 આિી. (ઉગપણ) : રન સટશન ઉપર કોઈક તડિા પણ ન રોકલય?

ન0: ધીરી પડ, ઇહદરાનદ આવયા િતા.

ડા0 તરારી તરફથી તો કોઈ જ નહિ ક? રારશકરન કર ન રોકલયા?

ન0 અરણા અરારી પાસ કોઈ રાણસ નથી. રારશકર હરસાયા છ. અિી આિતા નથી.

ડા0 કાલ િ રારાન રળિાન ગયલી ત િળા તળજાગૌરીએ કહ ક સ0ના ઓરડાિાળી ઘડીરા ઉઘડ છ ન ઘડીરા બધ થાય છ ન ર પણ તર જોય. એ શ િશ?

ન0 કોઈ ભતબત િશ બીજ શ?

આિતી િળા રપીઆ કોના લીધા િતા?

ડા0 રવિભદર પાસ ર.8) લીધા છ ગઈકાલ જ, ન તરાથી ર. 4) ઉજરન રારો જીિ લતી િતી તન આપયા છ.

ન0 બીજા કોઈન કઈ દિ છ? તરણ રહિના પીિર રિી તટલરા રદતરા.

ડા0 ના.

ન0 િ રબઈ આવયો તયાર પછી ન ત પીિર ગઈ તની પિલા કોઈન કઈ દિ કીધ છ?

ડા0 રાતર બ જનસ પાનડી તથા ફલ રાઈની પટીરા રકી ર. 10) લીધા છ.

ન0 એ િાત કોણ જાણ છ?

ડા0 આિતી િળા રોતીભાઈન તથા એની િિન કિતી આિી છ ક રાઈન જરર પડ તો ત ર. 10 આપી જનસ લઈ લિા. તર રવિભદરન પણ કહ છ.

ન0 બીજી કાઈ જનસ કોઈન તયા છ?

ડા0 સનાના લિગીઆ ન રપાના ફલ કીક પાસ છ ન ત તણ િચયા ક નહિ ત િ જાણતી નથી. એ ઉપરાત બીજા કોઈન કઈ નથી.

ન0 પીિર ગયા પછી કટલા રવપયા પરચરણ ખરચયા?

ડા0 પોણો રપીઓ રારી પાસ િતો; રોતીના છ દાણા રારશકર િસતક િચાવયા તના ર. 2|| આવયા ન ર. 10 તર રોકલાવયા ત એટલ.

ન0 પરચરણખરચ કીધો ક કાઈ ચોળીખડ િગર લિાયા?

ડા0 ના ત કઈ લીધ નથી.

ન0 લાલાજી કોના આણયા છ? પીિરના છ?

ડા0 પીિરથી આણયા છ, ગગીના છ, ઇચછા ભટાણીએ રારી પાસ રાગલા તથી ર તન રાટ આણયા િતા.

ન0 િ રબઈ આવયા પછી કટલી રદત?

ડા0 થોડાક દિાડા પછી; પીિર ભડાહરયારા િતા તયાથી આણી ર ભડારીઆરા રકયા.

ન0 પીિર જતા પિલા કટલાક હદિસ ઉપર પજિા રાડલા?

ડા0 બએક રહિના થયલા, ઇદ ન િિ આિશ તની પાસ કિિડાિીશ ક એ લાલજી તયા િતા.

ન0 એ વિષ મિાર િધાર જાણિ નથી. પણ આટલ િિ ક ભટાણીન રસ લઈ આિી તો તન ન આપતા ત કર પજિાન રાખયા? ર જાણય ક ઉજરના ક કોઈના િશ ન તણ તન

પજિા આપલા.

ડા0 ભટાણી પીિર રિતા તનો યજરાન જાતર ગયો િતો; પછી િળી કરળન રાખિાની ઇચછા થયલી પણ તન ઘરનાએ ના કિી તથી તણ ન લીધલા અન પછી રાખી રકિા કરતા પજારા લિા એ સાર છ એર વિચારી તર કીધ.

તા. 5મી

ન0 પીિરરા કર િખત ગજારતી?

ડા0 સાડ છએ ઉઠતી, ચાિ પીતી, પાનસોપારી ખાતી, બધાના ચાિ પીધલા પયાલા િીછળતી, ચોટલો િાળિો, બધા નાિી રહા પછી નાતી. સાબ િાપરતી. રના તો બિએ કરતા પણ ર કહ ક િ છલલી નાિીશ પણ સાબ તો િ િાપરતી આિી છ ન િાપરીશ. નાિીન રાર લગડ િ ધોતી. (એક રહિનો થયો િશ-બાકી બ રહિના તો રોટી કાકીએ ધોયા. પછી ર ના જ કિી), ફયામ િયામ કરીએ, પાઠ કરીએ પછી જરિા બોલ તયાર અબોટીઉ પિરી જરિા બસીએ દશ િાગ (ઉની ઉની રોટલી કરી રકતા), કોઈિાર િાસણ એકઠા કરી ખાળ નાખતી ન કોઈક િાર અબોટ કરતી ન પછી બપોર કઈ કરતી નહિ. અરથી પડતી પણ ઉઘ આિતી નહિ. રાત પણ ઉઘ આિતી નથી. રાત સાત િાગત કશલીરા પાણી સગડીરા રકી ચાિ કરી પીતી િ એકલી જ ન પછી િાળ કરતી. કોઈિાર ભાખરી કરી લતી. પછી ગીરજાલખરીન ઓટલ બરા ફલીઆરા બસતા તયા જ બસતી. રોલલારા લલલન ઘર ક ગીરજાલખરીન ઘર એ બ ઠકાણ જ જતી. નિ િાગ આિી ખાઈ લતી, રાળ જતી, પથારી કરતી, વિચાર કરતી ન બારક િાગ ઉઘતી.

ન0 તાપી નાિા જતી ક?

ડા0 િારપિમણીએ જતી, પડોસણો જતી િોય ન બોલાિ તયાર જતી; એકલી નોતી જતી.

ન0 દિદશમન કરિા વનકળતી?

ડા0 વબલકલ નહિ.

ન0 સગાિિાલાન રળિા જતી?

ડા0 રોલલારા ન રોલલારા લલલન ઘર જતી. ચોપડીઓ િાચયા કરતી. ઘરરા તો િઢ ચોપડીઓ િાચ તો, એક પાન ઘરરા તો િચાય નહિ.

ન0 રારાન ઘર, રવિભદરન ઘર, રકરણીકાકીન ઘર જતી?

ડા0 આિિાન દિાડ ગઈ િતી, બીજ કોઈ દિાડ નહિ.

ન0 રકરણીકાકીન ઘર કટલીિાર ગઈ િતી?

ડા0 એકો દિાડો નહિ; ત એક દિાડો પીિર આિી િતી.

ન0 તણ શ િાત કીધી?

ડા0 િ તો સાભળા કરતી. કોઈ આિત તો રોટી કાકી તની સાથ િાતો કરતી ન િ સાભળા કરતી, િચરા બોલિા જિ આિત તયા બોલતી બાકી ત જ િાતો કર.

ન0 રોટી કાકી શ શ બોલતી?

ડા0 કવિએ છોકરીન કાઢી રકી, કચી આપિાન કિલ ન પછી ન આપી...... ...... ગરતો નથી.

પલી ચાર િષમ થયા રબઈરા રિછ તથી, છોકરીની આડખીલ થાય છ. સિતતર રહા છ તથી, એના ઉપર િાલની િીટી છ નહિ, છોકરી કઈ સરજી નહિ, એન ધણીન સરજાિતા આિડય નહિ. રબઈરા જશ નહિ, જાનન જોખર છ.

ન0 ત શ િચરા ટાપસી કરતી?

ડા0 આિા ભણલા થઈન ઘર કર છોડય. એર બરા કિતા તયાર િ કિતી ક આપણ શ જાણીએ ક કચી આપી જશ કિીન પછીથી દગો કરશ, ન ફરી કાગળપતરથી પણ ખલાસો નહિ કર. થોડા દિાડા તો િ તરારા પકરા બોલતી પણ જયાર તરારા કાગળરા ખલાસો નહિ ન પકરા બોલતી તયાર કાકી ચીડાતી તથી િખત િખત િ પણ ઉભરારા બોલતી ક આિ કરશ એ રારા સપનારા નોત િગર.

ન0 ઘર છોડય ત િળાની િકીકત સભળાિ.

ડા0 ચાિ પીઈ રિી િતી તટલ રિતાજીએ આિી કહ ક તરારા કાકી તરન બોલાિ છ ત એકિાર તયા જઈ આિો, તયાર ર કહ ક કાલની િ ભખી છ ત જરીન જઈશ. તયાર ત કિ નાજો ધોજો પછી પણ એક િાર જઈ આિો; પછી િ ગઈ. િ જઈ બઠી એટલ કાકીએ કાગળ આપયો ન કહ ક ગભરાઈશ રા. અર છય કની? િ િાચતી િતી તટલ રિતાજી આિી પિોચયા. ર કહ ક આજન આજ આર જ આર કરિાનો િકર કરલો છ? ન આર કરિાન શ કારણ ત િ સરજતી નથી. તયાર તણ કહ ક િિ તરારાથી ઘરરા નહિ અિાય, તરાર જોઈતો સારાન કિો ક િ ત અિી લઈ આિ. ર કહ એર નહિ બન, રાર ઘર આિિ પડશ ન રાર જોઈતો સારાન િ જ રાર િાથ લઈ આિીશ. એટલારા િળી રિતાજીએ કહ ક એિો રન િકર છ ક રારા કિિા પરાણ ડા. ન કર તો રન તરત તાર રકજો ન િ આિી આરલીરાનના રિોલલારા એન ફજત ફજત કરીશ. તયાર ર કહ ક તર તાર રકાિો. િ તો કઈ રાનિાની નથી. કાકીએ કહ ક આરલીરાનના રોલલારા ફજતી કર ત સાર નહિ, ત કરતા ત અરણા એન કહ રાનીન અિી રિ ન પછી થઈ રિશ. પછી ર કહ ક ફજતી કરશ તો કરશ. રાર તો અિી તડાિા છ. િ તો નથી રાનતી. રન રારો ધણી જર કિશ ત કરીશ. રિતાજીના કિિાન િ િજન નહિ

આપ. પછી કાકીએ સરજાિીન રિતાજીન કહ ક એન જોઈતો સારાન લઈ આિિા દો. તયાર રિતાજીએ ડોળા કાઢીન કહ ક ઘરરા નહિ અિાય, અરન કિો અર સારાન આણી આપીએ. ર કહ િ જ આિ છ. પછી િ ગઈ. રિતાજી રારી પછિાડ આવયા. ઘરરા જઈ નાિી, પછી પાઠપજા કીધા, કપડા બાધયા, એ િખતરા રિતાજી રારી ચોકી રાખયા કરતા. િઠળ જાઉ તો િઠળ ન ઉપર જાઉ તો ઉપર આિતા. સારા ઘરન બારણ તાળ દઈ આવયા ક િ તયા જાઉ નહિ. અવગયાર બાર િાગાન િ તયા ગઈ નહિ એટલ કાકીએ ગભરાઈન ઝીણન જોિા રોકલયો ક કર િજી આિી નહિ, તડી લાિ. પછી િ ઝીણ સાથ ગઈ ન ગાસડી આપી રિતાજીન કહ ક રાત પિોચાડજો.

ન0 પિલી પીિર ગઈ તયાર કટલા િાગલા?

ડા0 સાતક િાગયા િશ.

ન0 રારો કાગળ િાચતા તારા રનરા શ આવય?

ડા0 ચાિ પીતી િતી ન રિતાજી આવયા તયાર ર પછ ક કર તર રબઈથી આવયા ક ગયા જ નથી, તયાર તણ કહ ક િ રબઈથી આવયો છ. રાત સટશન પર પડી રિલો; ર કહ એર કર કીધ તયાર કહ ક અરન તર કરિાનો િકર િતો િગર એટલ કાગળ િાચીન રન ઘણ દ:ખ ન થય ઉલટો રિોધ ભરાયો. એ ધણીન રારો ખપ નથી તો જોતા જાઓ િ એ રાર રો ન દખ તિ જ કરીશ િગર બોલી િતી.

ન0 ઘર બદલયાના પસગ પિલા રિતાજીએ રારી તરફ શી શી ગરિતમણક કરલી?

ડા0 જિારા સ0 સરત િતી તિારા રિતાજી સિારના સાતથી ત રાતના દશ સધી ફયાા કરતા જયા િ બસ તયા. ર કહ ક રારી પછિાડ પછિાડ કર ફરો છો. ચોકીફરાન રાટ તરન કિીએ રોકલયા છ? રિતાજી કિ િ અનષઠાન કર છ. તથી ફર છ. અર બઠા િઈએ તયા કર ફરો છો? તયાર કિ એકલા િોઈએ તો બશવધિ થિાય ન પડી જિાય એિ છ પયોગરા રાટ જયા રાણસ િોય તયા ફરિ ક રારી સભાળ લિાય. ઉપર જાઉ તો ઉપર ન િઠળ જાઉ તો િઠળ આિી ફર ન સ0ન પછ, ક રબઈરા પણ િ તર કરતો ન કવિ તથા સ0 અકળાતા.

સાજ િ પીિરથી જરી આિતી િતી, રતનભદરની િિન તન તયા રકી ચકલ આિી તો રોદીના બારણા આગળ લોક િતા. કીકના ઘર આગળ તોફાન િત. તના બાપભાઈઓ િતા. તળજાગૌરીન ર પછ ક આ શ છ? તયાર કિ અરણા ઘરરા જાઓ નહિ તો સાકીરા જિ પડશ. િ પણ ઘરરા જાઉ છ. પછી િ ઘરરા ગઈ, બારણા દીધા. બીજ દિાડ રારશકર રન કહ ક િ જઈન પછી આવયો ક ડા0ન નાર કર આવય તયાર કિ ક અર એિાની જીભ કાપી નાખીએ એર બોલતા. (રારશકર કિલ ક ભાયલો એર બોલલો ક ડા0ન ઘરરાથી વનકળતા દીઠી તથી અર પાછા ફયામ બાકી તો અર કોઈ બીજી બરી જાણી સીપાઈ પાસ પકડાિિાના વિચારરા િતા.) જિારા રારશકર ઉપલી િાત કરી ત

િખત રિતાજીએ ઠપકો આપયો ક તરાર એ ધડ કીક સાથ બોલિ નહિ, લોકરા સઘળ િો િો થઈ રિી છ. તરાર રોડ કોણ કિ. ર કહ તરારો દષભાિ જણાય છ રાટ તરાર બોલિ નહિ ન િ તરારી િાત સાભળીશ નહિ. કઈ જ િજન નહિ આપ. રારશકર જ િાત કર છ તરા તર શ કરિા બોલો છો?

એક દિાડો રાત રારી તબીએત બગડલી ન બારીએ સતી િતી. ઉજરન કહ ક તર ઉપર આિો તો બારણા દતા આિજો. બારક િાગ ઝાડ ફરિા જિા િઠળ ગઈ ન બારણા ઉજર બરાબર દીધા છ ક નહિ ત જોયા તો બરાબર દીધલા નહિ, બોલટ બરાબર આિલી નહિ. પછી ર ઠીક દીધા, એટલ સારી બારીએથી રિતાજીએ બર પાડી બોલયા ક એ કોણ બારણા ઉઘાડયા? કવિ આવયા ક શ? ર કહ ક બારીએથી પછિાની જરર નથી, અિી આિીન જોઈ જાઓ. પછી બીજ દિાડ રાર ન તન તકરાર થઈ, ન ર કહ ક તર રારી આબર ઉપર િરલો કરો છો એ ઠીક નહિ, બારીએથી પછ શા રાટ? શતરન કાર કર કીધ, રારો ઘરસસાર બગાડિા બઠા છો. તર ઓ િીચડાઓ કરી કરી ન શ કરિાના છો? િ તરારાથી કઈ બીતી નથી. તયાર મિતાજીએ કહ ક અર કરીશ ત કોઈ નહિ કર. એ િળા ભયકર ડોળા તણ કાઢયા િતા. કહ ક કવિન િ કાગળ લખીશ. તયાર ર કહ ક જાઓ લખજો, જ થાય ત કરજો.

ન0 તાર ઘર કોણ કોણ આવયા િતા તન રળિાન, હદલાસો દિાન, સલાિ આપિાન?

ડા0 રોલાના બરા અવધક રહિનારા તાપી નિા જતા રળિા આિતા. તઓન બોલિ આ શ થય? કવિએ આર કર કીધ, બરી કરતા રાણસ િધય. ભણલા થઈન કર ચકયા. અરન પછિ િત. અર સલાિ આપત. ર રહિનારા રારાની બ રોટી છોકરી આિલી. તઓએ તજિીજથી પછ ક બારણ બધ છ તથી રબઈરા ગઈ ક શ? છલલીિાર કહ ક લોકરા િાત થાય છ ત સાભળી રારાન ઘણી ફીકર થાય છ રાટ ત આિજ. પછી જઠ ઉતરત રારી ખડકીન નાકથી િાત કરી ચાલી જતી. શ છ? કોઈન ત પછ ઓ નહિ. િ સાચી સલાિ આપત. ઘર કર છોડય? અરારી પાસથી તારી રાસીએ તન બ જનસ અપાિી િતી ત પણ ત સાચિી નહિ ન સઘળ જ આપી બઠી. કાળાની બરીએ (અવધક શાિણરા એક જ િાર આિી િતી) કહ રાટીડાનો વિશાસ નહિ. કવિ તો બિ સરજ છ. આપણ સૌ એની સલાિ લઈએ ન એણ આ શ કીધ. અરારા ઘરરા ટટો થાય તો એની સલાિ લતા. અરણા કવિ લિાઈ ગયા છ. ઓળખાતા નથી. કાગળપતર લખ છ ક નહિ. [તર રન વચઠઠી લખો તયાર ર રળીન ખલાસો કરિાન ધાયા િત. એણ કહ ક વચઠઠીનો જિાબ ન આવયો તયાર રન લાગય ક િાત ખરી િશ, કર ક તર જિાબથી ખલાસો કીધો નહિ. ર કહ ક કાળાએ કહ તરો ત ઉપર િજન રાખીન તર રન વચઠઠી લખી એ તર એ બધ સાચ રાનય જ કર? વચઠઠી લખતા તો સદિ િતો પણ જિાબ ન આવયો તયાર રન ખર લાગય.] ગીરજાલખરી કિતી િતી ક ગણગાિી તો નહિ. રકરણીકાકી-ર તો લોકોરા સાભળ, રન ફીકર થાય છ. ત રાકડી છો, તારી પાસ કઈ છ, એ છોકરી ભોળી

છ. બદોબસત કયામ વિના રોકલશો નહિ. િગર. રોતીભાઈના કાગળરા સવિતાગૌરીએ લખલ ત તણ કહ (જલાઈરા) ડાિીગૌરીની ખબર સાભળી અર ઘણી દલગીર થયા. કિી રીત કયા રિ છ ત લખજો. એન રળીન પછજો.

પરષરા-(1) રાજારાર િાણીઓ એક િાર આિલો: કવિએ ખોટ કીધ, િ કવિન લખીશ; (2) સનયાસી (એકિાર) કાકાન કહ, બાઈ બિ સારી. સિારીન િચન કોઈ દિાડો ઉથાપય નથી. પણ આ બધ શ થય? ત કઈ ગભરાતી નહિ. રારી બન જિી છ. (3) જદરાર (4) ગણપવતશકર: કવિએ સરજ થઈન તન આ શ કીધ. રાણસોથી કાન ભભરાયા એર લાગ છ, કારકાજ િોય તો કિજ. (દશબાર દિાડ ફરો ખાઈ જતા) (5) નરભરાર (જઠ િદ આશાડ સદરા):- ઝીણભાઈ લવલતાશકરન બોલાિોની, રાર કઈ કાર છ એર કિી ઘરરા આવયો ન બઠો; િ રાર નાિી લગડા ધોઈ ઘણીિાર ગઈ તયાર બોલયો ક બન જરા પાનસોપારી ખિડાિોની – ર એની પાસ િાટિો રકયો. પછી િાત કાઢી. `કર કઈ જણાય? એક દિાડો ર ન નિલરાર અિી આિિાનો વિચાર કીધો પણ નિલરાર કહ ક `ડા0ન દલગીરી ભરલ રોડ જોિ રન ગરત નથી. કવિ આિશ તયાર રળીન િ િાત કરીશ ન બ બોલ કિીશ.’ રન નરભરાર કહ ક તર ફીકર કરશો રા. એક જણનો દાખલો આપી કહ ક સરસથી (સરસતી-સરસિતી? સ.) આર પકડાઈ િતી. તો પણ તન ખરચ રળતો િતો. (એક જ િાર આવયો િતો, આગળથી રન પોતાન ઘર બોલાિિાની તજિીજ કીધલી. પડયાજીન કિલ ક રારી કરળા રાદી છ તન જોિાન બાઈ ડા.ન એની કાકી સાથ રોકલજો, એટલ િ, નિલરાર, રધિચરાર ડા0નો સો વનશચય છ ત જાણી લઈ વિચાર કરીશ આગળ કર કરિ તનો.) (રોટી કાકીએ રન કિલ ચાલ આિિ છ તયાર ર ના કિી ક રાર કોઈન તયા જિ નથી ન એ િાત કરિી નથી. પછી એ આવયો િતો.) નરભરારન રન આિ ક તરારી પાસ કઈ છ નહિ રાટ ઝાઝી બાથ ભીડિી નહિ. (નથી તની પચાત છ બાકી તો કઈ િરકત નોતી.) (6) કાળાભાઈ (પિલો આવયો ત જનની 16 રી આષાઢ શદ 1-2 ન પછી આઠ દશ આિતો. સૌ રળીન પાચસાત િાર આવયો િતો.)

પહલો પરસરગ:-

ઘરરા આિીન પછ કર ડાિીગૌરી.

ડા0 ઓિો કાળાભાઈ આજ કઈ તર!

કા0 ર આજ ખબર સાભળી કોરટરા એટલ આવયો.

ડા0 િ ખશ છ ક આપણ લડાઈ છતા તર ખબર લિાન આવયા છો.

(નાનીકાકી.) િિ સઘળા કવિન ઘર બસતા ઉઠતા સૌ દોસતદારો રળીન સરાધાન કરી નાખો.

કાળાભાઈ બીજા સાથ િાત કરતા િતા ત િળા ર કાકાન કહ ક રાર એન લડાઈ છ રાટ તર કઈ એન રોએ બોલશો રા. રોટાકાકા થોડીિાર તો બોલયા નહિ પણ કાળાભાઈએ યવકતરા * િાત કરિા રાડી એટલ પછી પડયાજી ઉકળા ન સઘળી િાત જ બની િતી ત કિી દીધી.

(* અર સારા લોક કવિન ઘર જતા આિતા નહિ તથી આ તરણ રાણસોની લડાઈરા આ પસગ બનયો. લડાઈનો પસગ કહો ન કવિના ઘરરા જયારથી એઓ આવયા તયારથી અર જિ બધ કીધ-અર અસલથી એ બાબત કવિની સારા જ છય. ડા0 એ પોતાનો કઈ જ વિચાર ન કીધો ક આગળ કર થશ િગર.)

કા0 િ કાલ આિીશ. કર રીત કાગળ લખિો ત કિીશ.

બીજ દિાડ-

આ પરાણ લખજો-પોત રસદો કાડી આપયો. (એ ડા0 પાસ છ) તની નકલ:

`તરારી આજા પરાણ િ અતર આિી છ અન તરારી અતર આિિાની ઉરદભર રિ છ. પણ રારા રાઠા ભાએગ તરન કારરાથી અિકાશ રળતો નથી અન રારી ઉરદ બર આિતી નથી. આપની રરજી એર િશ ક રાર િાલ િજ અિીઆ જ રિિ તો રન આપન જણાિિ જરર છ ક િ અતર એક િસતભર આિી છ અન ઘરની કચી રન આપિાની િતી ત ભલથી રિતાજી પાસ રિી ગઈ ક શ? તથી જો આપન આિિા વિલબ િધ િશ તો િ રારા બ કપડા તયાથી અતર લઈ આિ ન આપન આિિ જલદી થિા સરખ િોય તો િ ચલાિી લઉ. જિી તરારી આજા ન ઇચછા.’

ર કિલ ક િ એક િસત નથી આિી તયાર કિ ક એ િાત કાઢી નાખજો.

(એ કાગળ જ હદિસ લખી રોકલિાનો ત જ હદિસ તરારો કાગળ રન રબઈ આિિા સબધીનો આવયો તથી લખયો નોતો.)

બીજો પસગ-તરારો કાગળ આવયથી પડયાજીએ કાળાભાઈન તડાવયો. ન એરણ આિી જ પરાણ લખાવય તર ર લખી કાગળ તરન રોકલાવયો િતો. પછી દશપદર દાડ આિી ખબર પછતો ક કાગળનો જિાબ આવયો.

ર કાળાભાઈન ઓટલ તડી જઈ કહ ક તર આ લોકોન ઉસકરશો રા ન રાર આગળ િાત િધારિી નથી, રાર જર બન તર િિલ સરાધાન થાય તિો રસતો પકડિો છ.

એક િાર ર પછલ ક ઘર ઉઘાડીએ તો કોઈ િરકત? તયાર કાળાભાઈએ કિલ ક ના, ઉઘાડો, િ તરારી સાથ આિીશ. પછી િળી બીજી િાર આિલા તયાર કિલ ક ચનીલાલ િગરન કિિ એિ છ ક ડા. એ ઘરનો કબજો છોડિો જોઈતો નથી. તણ ઘર ઉપાડીન તયા રિિ જોઈએ. ચનીલાલ કિ છ ક ઘર સવિતાગૌરીના નારન કીધલ છ ન િિ તન ઘરરા પસિા દતા નથી. ડા0એ કહ ક એ િાત ખોટી છ ન ત તો રારા ઘરરા આિતાજતા

િતા ન તન કઈ કવિએ અટકાિી નથી. તયાર કાળાભાઈએ કહ, ચનીલાલ કિ છ ક ર એનો દસતાિજ જોયો છ. ડા0 દસતાિજ જોયો િોય તો કોણ જાણ. કાળાભાઈએ કહ, તર આર કિો છો ન ચનીલાલ તો આર કિ છ. તણ તો રારી સાથ આર િાત કીધી છ. િળી એક િાર કાળાભાઈએ કિલ ક ચનીલાલ પણ કિતા િતા કોરટરા ક ઘડપણ કવિની અકલ ગઈ ક શ, આ ત શ કીધ? અર સરખા એ બાઈન વિષ એિ નથી રાનતા તો તર પોતીકા થઈન કરજ રાનો.

િ કાળાભાઈન બોલાિતી ત લોકરા શ થાય છ ત જાણિાન. ઠાકોરદાસ કાએચ કિતો ક પોત નઠારા તો તન જોઈ બરી કર તરા નિાઈ શ? કીરપારારદાજી – િ તો ભીરાન કાગળ લખીશ. િસની બાબતરા પડયો ન આ બાબતરા કર નથી પડતો. જગજીિનદાસ સાભળી બિ દલગીર થયા. ર પછ ક તઓન કોણ કહ, તયાર કિ ક ર કહ િત. ઠાકોરભાઈ-કવિસાિબ ડા.ન કાઢી રકયા છ ત ફરી ન તડિા એિી રીત રાટ શ છ ત ખબર કાઢી આિ એર ફકીરન કહ િત ન એ સાચો િતો.

કીકાભાઈએ રવિભદરન પછલ તયાર રવિભદર કહ ક અરણા િ જિાબ નથી આપી શકતો પછી આપીશ, તયાર તણ કહ ક લોકરા જ સભળાય છ ત ખર છ એર તરારા જિાબ ઉપરથી જણાય છ.

ન0 બીજ કોઈ આવય િત?

ડા0 રવિભદર િખત િખત આિતો. કારકાજ પડ તો કિજો, નાણબાણ જોઈએ તો રારી પાસથી લજો પણ પીિરરા રાગશો રા. ઘર બધ થાત િત તયાર િ તયા ગયો િતો, ઘરરા ઢગલા પડયા િતા. ર કહ આ શ કરો છો તયાર એની આખરા ઝળઝળીયા ભરાઈ આવયા િતા. ત કચી પોત લઈ જિાના િતા ત િ જાણતો િતો. તર રન પછ પણ નહિ ન એકદર અિી આવયા. એના કિિાથી ર એન કહ છ ક અગાસીરાના કડા લજો ર તો ઘરનો રસતો તજયો છ. બીજ રસત ઉરદરારન ઘર જાઉ છ. રવિભદરના કિિાથી જાણય ક િરદિરાર પણ કહ છ ક કારકાજ પડ તો કિજો.

ન0 બીજ કોઈ?

ડા0 પરભ રતા તો િરશની પઠ ઠારઠાર બોલ છ ન રન પણ કહ ક એ સાળો રિતાજી અસલથી જ એિો છ, તર રોટી ભલ ખાધી, અિી આવયા જ કર? સગરારરા છોકરાન લઈ ગયા િતા ત િારથી િ તન જાણ છ. રારા ઘરરા એ બધ સાભળિા આવયા. કાકાએ તન કહ ક સાર ઘર ગીરો રકય છ. પરભ-કોન ઘર? તયાર કાકાએ કહ ક ફલાણાન ઘર. નાગરરા કટલાક જણ રારા રારાન પછલ ક તરારી ભાણજન શ સભળાય છ. ઘર કથા, એટલ ઘણા લોકન આિિ થત તથી િોિો િધાર થઈ.

ન0 ઘર છોડય ત દિાડ કીકન રળી િતી?

ડા0 ના.

ન0 ઘર છોડયા પછી કટલી િાર રળી?

ડા0 એકોિાર નહિ.

ન0 કોઈ દિાડો તન જોયો નથી?

ડા0 િાતવચત નથી કીધી પણ બારણથી જતો આિતો જોિારા આવયો છ. આખો રળલી ખરી. દોસતદાર જતો િોય ન િ ઓટલ િોઉ તો તન દખાડ ક આ કવિની બરી બઠી છ.

(એકિાર) જો પલા રવિભદર સાથ િાતો કર છ.

ન0 ત આિિાની ખબર ત તન કરી િતી?

ડા0 ના, ઘર છોડયા પછી ર િાત કીધી નથી.

ન0 લખીન કીધી િતી?

ડા0 ના.

ન0 રબઈથી કાળાભાઈ પાછા સરત આવયા તયાર તન શ કહ?

ડા0 પથર તો રન રળા ન કહ ક કવિ તરાર રાથ કશ તિોરત રકતા નથી, ઉલટો તરારો િાક કાઢ છ ન તર તયાથી બીડ ઝડપીન આવયા છો, ત પાછો જાઓ ન અિીથી બીડ લઈ ડા0 ન રોકલી દો. એના ઘરનાઓ એ જ િાત ચલાિી છ. પછી કાકી આવયા. તની આગળ કહ ક કવિતો તરારો િાક કાઢ છ ક વિનાકારણ િોિો કરી રકીન ડાિીગૌરી સગળ જાણિા છતા કાકાકાકી સાથ રળી ગઈ એ તનો િાક છ ન તથી તના ઉપર બિ ગસસ છ.

ડા0 કહ ત કારણ િન બરાબર સાભરત નથી. ઝાખ સાભર છ, એક િખત એિી કઈ િાત થઈ િતી ખરી પણ આિી રીત એકદર કરિાન કારણ િ સરજી શકતી નથી.

કાકી-િાથ કરીન ત દષ કર, ઘણા પસગ આવયા િતા અરાર બોલિાના પણ અર બોલયા જ નથી. એના રાણસો આર આર બોલી ગયા.

[રાણસોએ કાકી આગળ જ કિલ ત કાકીએ ડા0 ન લખાિલ ત ડા0 એ આણય છ. ત કાગળ આની સાથ ટાકલો છ.] એણ ઇદની આગળ િાત કરી િશ તયાર જ ઇદએ આિા આિા કાગળ લખલા કની? અર રાખી તથી તો સાર થય ક ઢકાય ન નહિ તો રખડી જાત.

પકવતમ-1

(સરતરા બનલા બનાિ અગની ડાિીગૌરીએ પોતાના િસતાકરરા નોધલી વિગતો સ.)

પિલા રારશકર રારી કાકી પાસ આવયો ન કહ ક િ તરન એક િાત કિિાન આવયો છઉ ક ડાિીગૌરીન તરાર સભાળિા કારણ ક િખત કવિસાિબનો કાગળ આિ ન તથી એ અકળાઈન નાનીબનની જર ન કર. તયાર ત સાભળીન રોટા કાકીએ રિતાજીન બોલાવયા ન પછ ક રારશકર આર કિ છ ત શ છ? તયાર તણ કહ ક રોટી કાકી તરાર કઈ એ િાત પછિાની નથી. એ કીક જોડ એનો ઘણો જ બગાડ છ ન એ કાર િાથથી ગય છ તયાર રોટી કાકીએ કહ ક અર એ િાત સાભળી નથી તયાર એણ કહ ક તર શ જાણો રોિોલલારાના રોટા રોટા રાxxxx િxxxx સનો છોકરો િગરના નાર ગણાવયા તયા રો0કા0એ કહ કિર આજ સધી એ છોકારીના ચન એિા દીઠા નથી ન એિી િોય તો આટલ સિન કરીન રિ નિી. તયાર રો0કા0એ કહ જો એિો િિર િોય તો થોડા દિાડા અિી રાખો અથિા રબઈ તડી જાઓ. િ કઈ એ િાત જાણતી નથી. તરન જો િિર િોય તો. પછીથી રારા કાકીની ખાતરી કરી આપિાન રાટ ઘણીઘણી િાતો કરી પણ જ ઉતારતા પાર આિ નથી. રારાથી છાના બનયો જણા રારા કાકી પાસ ફરા ખાતા ન અિી સધી કહ ક કવિ (ન) કોઈએ નનારો કાગળ લખયો છ એ વિષનો તો કિી પણ ગસસ થયા છ. તણ કોણ જાણ શ કરશ. એિો પાયો રચીન રબઈ આવયો ન

ઉજજરન પણ ધરકાિીન કહ ક તર બધ જાણો છો ન જાણી જોઈન તર કરાિો છો રાતનો ત સિા આિ છ પણ તર છાન રાખો છો િગર કિીન તન (અિાચય) બનાિી તયાર તણ કહ ક અર કઈ એિી િાતરા સરજતા નથી ન અરન આખો આરલીરારનો રોિોલલો ઓળખ છ ન રાકભાઈના ઘરરા ભાડા િના રિીએ છઈએ ત જો એિા િત તો અરન કોઈ રાખ. એ લોકોએ એિી એિી િાતો ફકત રારા ઉપર દશ થકી જ બધ કીધ છ તની સાબીતીઓ રારી પાસ ખલી છ.

[આ પચાતથી કાળાભાઈ આપણા ઘરની િાતથી સારી પઠ જાણીતો થયો એ બિ ખોટ થય છ એર ડા0 ન કિિ છ] કાળાભાઈએ કહ ક કવિ તો કિ છ ક રારા રાણસોએ કદાચ કીધ તો રન ન પછતા બારોબાર આિી િાત કર ચલાિી? રારા રાણસો તો એન િાસત રડ છ. રારા રાણસ એિા થાય તો દિડી ઉપર ઉભા ન રાખ.

કદાપી રાણસોએ કીધ ન તઓએ કવિન રોડ િાત કિલી, નહિતો કવિ શ જાણ? એરા કવિનો દોષ કિિાય નહિ અન તરન ત રાણસોએ કહ છ ક બીજા કોઈન કિશો નહિ ક ઉપરથી સાબીત થાય છ ક કવિ પરપર જાણ છ.

કાકી – (કાળાભાઈન) તયાર તરારો શો વિચાર?

કાળા. રારો વિચાર તો એિો ક એિણ િિ જાિ જોઈએ. કવિની તબીએત સારી નથી ન કવિનો દોષ નથી.

ન0 રારો છલલો કાગળ આવયો તયાર શા વિચાર કીધા?

ડા0 બ કાગળ આવયા તરા તરારો ર િાચયો ન ઇદનો કાકાએ િાચયો.

કાકી – િિ તારો શો વિચાર છ?

ડા0- જાિ.

કાકા – જાિા દો એની ખશી િોય તો.

પછી આિિાન નકી કરી દીધા પછી રારા સાથ કાળાભાઈન કિિડાવય ક આજ નકી જિાન જ રાટ રળજો.

કાળા. – રાર ઘર બધા બઠા િતા તઓન કહ ક ડા0એ તડાવયો છ. રબઈ જિાના છિટ એર કિી આવયો.

ડા0 એ સાભળી રન િસિ આવય, રોટાઈ સાભળી.

કાળા. – લાલભાઈએ કહ ક કવિએ બાપજીન કહ ક કાળો તો બિકફ છ. એિી એિી ડા0 સબધી િાત થતી િતી ત ઉપરથી તડાિિાનો કાગળ આવયો િશ.

ડા0 ના તર નથી, ર કાગળ લખયો િતો તનો જિાબ છ.

કાકી. – રોકલીએ તો ખરા તરારા સૌના કિિા પરાણ પણ િિ તરાર ઘરરા પઠા પછી બદોબસત થશ ત પરાણ તર કરજો. ન ડા0 જશ એટલ તર અિી આિિાના નથી રાટ રબઈ જઈ આિો તયાર ખબર અતર બધી અરન કિજો.

(કરળ ન ઝીણ રન સટશન ઉપર રકિા આવયા િતા. ગાડીરા રન િોરી, પારસણ, કણબણનો સાથ િતો ન ત પણ રબઈ આિનારી િતી.)

ન0 સાડાતરણ રહિનારા કોઈ સગાન તયા જરિા ગયલી?

ડા0 કોઈન તયા નહિ. રારાએ કહ િત ખર, ચાર દિાડા રાર તયા આિી રિજ.

ન0 સાથ શ શ લાિી છ?

ડા0 ગાસડી તો નહિ બતાિિારા આિ.

ન0 તયાર ભાગ િશ ક કોઈનો કાગળ ક તની આપલી જનસ િશ!

છલલી અળગી કયાર બઠી િતી?

ડા0 અવધક શાિણ શદ 11 સાજ ન બરોબર રહિન રાત નિ િાગ. (સરાતિ)

તા. 6ઠી

ન0 `કાઢી રકી’ એ શબદ તારા પીિરના ઘરરાથી બિાર પડયા, તન રબઈ તડતા પિલા

ઘર બધ કરી સોદાિાળાન કોઈ રીતની અધીર ન થાય તન િાસત તન તાર પીિર રાખિી થોડા દિાડા ન પછી બોલાિી લિી એ િતથી તન પીિર જઈ રિિાન લખય ક જર કરિા વિશ ર આગળ પણ તન કિલ જ. એકાએક કાર કરિારા આવય તના આિા આિા કારણ િતા, ન રારો તો શક જ છ ક તારા રનરા પણ કાઢી રકી એર આિી ગઈ ન તથી ત તારી કાકીનો આગલો વિચાર ફરિી પોતાન રાથથી કટલોક અપિાદ કાઢિાન તજિીજ કીધી. પણ િિ તન પીિર રોકલી ત વિષયરા રારો, તારો, રારા રાણસનો, તારા પીિરીઆના િગરનો વિચાર, તથી થયલા થિાના લાભાલાભ, લોક ન તારા સલાિકારનો વિચાર એ બધા વિષ સરય અિકાશ નકી કરિારા આિશ ન િિ વિષય બધ.

ન0 તરણ િષમ ઘરરા સિતતરપણ રિી, 3 રહિના પીિર રિી, િિ આઠક દાિાડા અિી રિીજો. નિી વયિસથા કરિાની છ તરા તાર કિ પકાર યોજાિ છ ત વિશ વિચાર કરી રાખજ અન ભા. શ. 4 ગણપવત ચોથ ઉપર રાર જ કિિ છ ત સપટિ કિીશ. ત તાર સપટિ કિજ ન પછી ઘરની વયિસથા સબધી નકી થશ.

તા. 9 મી

ડા0 (રોિનલાલન) કર તર જાણો છો કની ક ર તરારી સાથ શ કિડાવય િત ક બાજી બધી ઉલટી થઈ ગઈ છ. રાટ આ બાબત જલદીથી વનકાલ થિો જોઈએ.

રો0 ર કવિન કહ િત ક ડા0 આિિાન તયાર છ પણ કાકા કિ છ ક કવિ આિશ તો જ રોકલીશ, રાટ તર જઈન તડી આિો?

ન0 તર કર ન તડી આવયા?

રો0 ર ડા0 ન કહ િત ક ચાલો રારી સાથ પણ ડા0એ ના કિી ક િ આિ પણ રોટા કાકીની સારા થઈ રારાથી અિાય નહિ, કરળ, નાની કાકી, રોટી કાકી, રોટા કાકા, સૌના વિચાર જદા દીઠા ક જ સબધી િ કિિાન સકોચાઉ છ.

તા. 6 બધિાર ડા0એ પીિર કાગળ લખયો. તની રતલબ તણ કિી ક િ પોચી છ. બરાનો સગાત ઠઠ સધીનો સારો રળો િતો. ઇદ સટશન ઉપર તડિા આવયો િતો ન ઘર આગળ રન પોચાડી ગયો છ. તર ફીકર વચતા કોઈ રીત કરશો નહિ. કવિ રારા ઉપર કોઈ રીત ગસસ નથી. રન ઘટત રાન આપય છ. આ બધી િાત સરજફરથી બનલી છ એર રન પણ લાગ છ. ઇદભાઈના કાગળ સાચિીન રાખી રકજો. કોઈન િચાિશો નહિ. સૌન બોલાિશો.

ડા0 એ કહ ક ઇદના કાગળ રોટા કાકાન લખલા ન રન જ બ લખલા ત તો બિ જ

ગલીચ જરા પોતાની, કવિની, રારી આબરન ગરીખત (?) લાગ તિ છ. એક કાગળ તો ર િાચીન ફાડી નાખયો છ.

ઇદના કાગળોની રતલબ-ક િ ઘણી દશી છ; બબબ િાર ભાગ પીએ છ. ત પિલા દાર પીતી; ભાગ, પાનસોપારી સારી પઠ આપજો. પણ એની સખત ચોકી રાખજો નહિ તો ત ગાડીરા ચઢી બસશ; એ તો નીકળી જશ. કીક આપણા ઘર આગળ િલલડ રચાિશ જર કવિન ઘર રચાિતો તર; કવિના દશરન કીકન રળી એન ઉસકર છ િગર.

ન0 1881 તા. 23 રી ડવસમબરની રાત િ સરતથી વનકળો ન 1882 ની તા. 16 રીએ ત પીિર ગઈ એટલ ચાર રહિના અન 23 દિાડારા ઘર આગળ શા શા બનાિ બનયા ત કિ.

ડા0 રારશકર ન કીકન લડાઈ થયલી ન િચરા બ તરણ િાર રાર બોલિ પડય િત. રાર િચરા પડી સરાધાની કરિી પડી િતી. એ વસિાય બીજ કઈ નથી. િળી રારશકર, નરભરાર, ઉજર એ રાણસોની બદીલી િતી.

ન0 લડાઈ કર થઈ?

ડા0 ફાગણ ક ચતરણ િશ. બરાબર યાદ નથી. પણ એક દિાડો સાજ પીિરથી આિી તયાર રોલલારા લોક રિાલાલ િગરએ રન કહ ક આજ તો રારશકર ન કીકન ગલી આગળ લડાઈ થઈ િતી. રાત રારશકરન પછ તયાર તણ વિગત કહ િત. પછી િળી કટલાક દિાડા પછી એક દિાડો બપોર કીક પોતાના ઘરની બારીએથી રોટ સાદ બબડતો િતો ક કવિના ઘર િચાઈ જિા િોઈન િ ત ઠકાણ ઘર બધાિીશ. પછી રન સૌ પછિા આિશ. ત િળા િ બોલી િતી ક ઘર િચાઈ જશ ન અર ભખ રરીશ તોપણ તન નથી પછિાની ક રન રદદ કર. તારી િિલી બધાશ તરા અરાર શ? એિ એિ ભાષણ રાર થય બારીરાથી. પછી જયાર તણ િધાર બોલિા રાડય તયાર ર કહ ક બારીએથી શ બબડ છ. આિ અિી રોખર. તયાર કિ ક `િ આિ, િ આિ’, તયાર ર કહ, `િા આિ.’ પછી ત ગલીન નાક આવયો. ર થોડાક િચન કહા. તરા એિ ત રારા રાણસન ગાળો દ છ ન તની સાથ લડ છ, ન રાર બારણ િલલડ રચાિ છ. એ ત શ સરજીન કર છ? તણ તાર શ બગાડય છ. તકરાર પડ તો રન કિિ જોઈએ તાર િગર. એટલારા રારશકર સારા ઘરરાથી આવયો ક પછી બિારથી આિી પિોચયા. રારશકરન િાથ પકડી કીકએ એિ કહ તારી રાન તારી બાન અથિા જ ગણતો િોય તન પછી જો. ર તન ગાળ દીધી છ? ત ખોટ ખોટ ડા0 ન સરજાિીન તન રારી સાથ લડાિ છ? ત ત દિાડ રન ગાળ દીધી િતી ક નહિ, કિ સાળા! રારશકર બચારાએ િા િા કહા કીધી ન આટલ બોલયા ક િિ તાર કરિ છ શ? કીકએ રારિાન બટ કાઢય ન ચોડતો જ િતો. રોલલાના લોક રળલા િતા. સોનીઓ, કીકના ભાઈઓ િતા. એર બિ લડાઈ થઈ. કીકએ કહ - િ કવિની ક કવિની રાડોની દરકાર રાખતો નથી. (એ િળા સ0 ઘરરાથી સાભળતા િતા) એ બધી િાર િ ઘરરાથી બઠી િતી ત બારીએ આિી કહ ક શરર છ ક કવિની દરકાર

નથી રાખતો ન ખિાસીઓ નથી રાખતો. ન ત તારી જાત દખાડી. આટલી લગી બોલ છ િગર િગર. પછી કીકએ પછ તરારી એિી જ રરજી છ ક રાર ખાસડા ખાયા કરિા ન કઈ જ બોલિ નહિ. એર જ રરજી છ? ર કહ ક તારી જાતન જ ઘટત િોય ત કર. િ તો તારા લકણ જોયા કર છ. િ તો તન કઈ કિતી નથી, પછી કીક ગયો બબડીન ક િ તર કિો છો રાટ જાઉ છ.

િળી રાણકઠારી પનર કીકએ પોતાના ઘરરાથી રોટ સાદ પીછોડીરા પથથર રાયયો િતો. ન બાબતરા ર જાર પછલી તયાર કહ ક ર ઈચછભટન ઘરના તથા રિાનદ એ બના સબધરા રાર બોલિ િત.

રારશકર રન કિલ ક ર પરાિો એકઠો કીધો છ ન િ ફરી બાર પાડનાર છ પણ િરકત રાતર એટલી જ છ ક િખત તરાર તયા આિિ પડ. ર કહ ક રારો ધણી શિરરા નથી ન એિા કારરા રાર િચરા આિિ પડ એ રન સાર લાગત નથી રાટ રારી રરજી નથી. કવિન પછાિો.

પછી રારશકર શ કીધ ત િ જાણતી નથી. એ કાર ર િચરા પડીન રાડી િળાવય ન કવિ જર સલાિ આપ તર કરો.

ન0 િિ રારશકરન બદીલી શી (1) ઘરસબધી (2) તારા સબધી ન (3) પોતાના સબધી ન (4) રારા સબધી?

ડા0 (1) `રન તરાર જ કઈ કાર સોપિ ત વચઠઠીથી’ એિી એિી તરિન; કિલ કાર તો કરતા; સાચી તરારી, ઘરની દાઝ તો ખરી.

(2) એિ ધારિારા આિ છ ક તન રારી રીતભાત પસદ નહિ આિી િોય.

(3) તરારા સબધી તો કઈ નહિ.

ન0 નરભરાર સબધી?

ડા0 આગળ લખાિલ જ છ.

ન0 ઉજર સબધી?

ડા0 સ0ન ઉજરન કઈ િાત થયલી, રાર ન ઉજરન કઈ િાત ન થયલી. પછી ત કઈ ખલલી પડલી ત ઉપરથી ઉજરની બહદલી, એક િાત નરભરાર સબધી ઉજર રન કિલી ત કઈ રારાથી નરભરારન કિાઈ ગઈલી ન તથી ઉજરની બહદલી.

આજ તા. 9 મી સપટમબર, મદરાસ 11-5.

કિી દીધ ક ડાિીગિરીન ક ત પોતાન રળ વિચાર કયામ કર. કાલના તારા બોલિાથી

જણાય ક રબઈરા ગોઠત નથી ન ગોઠ તર નથી, ન બીજા પણ કારણ છ તો તાર તરણ િાતના વિચાર કરી રકિા –

1. સિતતર રિિ, આપણા ઘરરા નિી. જદા ભાડાના ઘરરા કોટડીઓ રાખીન રબઈ, સરત ક ઇછારા આિ તયા, ન િાલરા રારી વસથવત સારી થાય તયા સધી િ રહિન 5 ક 7 રપીયા રોકલયા કરીશ. પછી િધાર.

2. કોઈના આશયરા જઈ રિિ ન ર. 5 ક 7 રિીન રોકલયા કરીશ.

3. રારા ખદયા ખરિા ન દ:ખ પારતા પણ રારી જ સાથ રિિ.

તા. 10મી

ડા0 િરશન રાટ પછો છ ક રદતન િાસત?

ન0 િરશન રાટ, રદત નહિ.

ડા0 આટલા િષમ આર,આટલા િષમ આર, એિી રીત રદતસર િ રિિાન ઇચછ છ.

ન0 િાર, બોલ તો ખરી.

ડા0 િજી ર પાકો વિચાર કીધો નથી.

તા. 13રી સપટમબર ભાદરિા સદ 1 બધ.

ન0 - તયાર કર?

ડા0 એકક િષમની રદત રાગ છ.

ન0 એર િ ઇચછતો નથી, કરક િારિાર વયિસથા કરિી એ ઠીક નિી.

ન તારાથી ઠરીન એક પણ વસથવતરા િતામય નહિ.

ડા0 જો એક વસથવત અનકળ નહિ આિ તયાર બીજી બદલિાની ઇચછા થશ ન જ લીધી ત અનકળ આિી, તો બીજીન શ કાર છ?

ન0 તયાર પિલી કઈ લિી છ?

ડા0 ખદયા ખરિાની.

ન0 એ તન ભાર પડશ. િ ઇછ છ ક પથર બીજી કોઈ લ ન છલલી ત લજ.

ડા0 બીજી કોઈ લિાન િાલ રન અનકળતા નથી.

ન0 િાર, ઘર ઉઘાડી તયા સિતતર રિિાન કિ તો?

ડા0 રાર ઘર સાથ કઈ સબધ નથી. જયા સગિડ િોય તયા રિિ.

ન0 તયાર િિ એિી તજિીજ કરી આપ ક તાર રાટ ઘર ભાડ રાખ ન ત એકલી રિ તો કર?

ડા0 છક એકલા તો કર રિી શકાય?

ન0 સારો પડોસ આપ.

ડા0 િાલ ર જ ઉપલી કલર કબલ કીધલી છ, એટલ એ બીજા સિાલોની જરર નથી.

ન0 ઠીક, આિી ઠકાણ.

ડા0 ના, આટલા રાટ ક એક િાતનો પાકો અનભિ કરી લઈ પછી તરા ના પાલવય ન બીજ લઈએ તો તો પશચાતતાપન કારણ ન રિ.

ન0 બિ સાર.

ડા0 િ રારા રન સાથ કોઈ રીતનો િરાગ રાખિા ઇચછ, તો તના ઉપર રારી સતતા ખરી ક નિી?

ન0 - િરાગનો પકાર જાણી લીધ કિિાય, ન જયાર ખદયા ખરિાની કબલાત છ તો તાર કોઈ પણ િાત તારી પોતાની સતતા રાખિાની ઇચછા કરિી એ િળી શ?

ડા0 રારા રન થકી િ કોઈ પણ પકારના વનયરથી રિિા રાગ તો િ નથી ધારતી ક તરા તરન અડચણ જિ િોય.

ન0 ત જ વનયર પાળિાન ઈછ ત કિી જણાિિાન તન રજા છ, પણ અરલરા આણિાન તો રારી પસનનતા ન આજા િોય તો જ તારાથી ત વનયર પળાય. ત કિીશ ખરી ક ફલાણ વરત કર, પણ િ રાજી િોઉ ન આજા આપ તો જ તાર વરત પાળિ, બાકી નહિ. િજી તાર ખદયા ખરિાન નાકબલ કરિ િોય તો સખ તર કર. રારી ઈછા તો એિી ખરી ક બીજા અનભિ કરીન છલલ ખદયા ખરિા પર આિિ. િજી વિચાર કર, પિલી કોઈ વસથવતનો ભોગ કરિો ત. ખદયા ખરિાની ક સિતતર રિિાની? બીજ િષત સિતતરતા લઈ પાછી પાછી ખદયા ખરિા પર આિ ત તો િ ન જ અગીકાર કર, કરક તયાર ત અવતનટિા િોય.

ડા0 સિતતર રિીન પણ શ િ તરન દષણ લગાડિાની છ? ન દષણ લાગ તિ તર ન જઓ તો ફરી રાખિારા શો િાધો?

ન0 એ િાતરા િિ તો િ ઉદાિર નિી થાઉ. પિલી કોઈ વસથવત ત કિી દ.

ડા0 થિાન િશ તર થશ, પણ ર તો જ પિલ કબલ કીધ છ ત જ કબલ છ.

તા. 14 મી

ડા0 ઘણા વિચાર કીધાથી રાર રાટ જોખર રિ છ. આ તો ઇટિન સોપ છ ક ત જિી બવધિ સઝાડ ત ખરી. ર જાણય છ ક ભાગય જ કહઠણ છ, પણ ઇટિન સરરણ તન સરલ કર છ.

ન0 તારો ઇટિ કોણ છ?

ડા0 રાનીએ તો બધા દિન ન આપણા બાહમણન તો વશિ ન રાતા બ જ તો.

ન0 નાવભથી કોન સરરણ કરિ પીવત ઉઠ છ?

ડા0 સકટરા રાતા ન રિાદિ, બરાન જોઈએ તો રા, પણ રન તો બાપ ઉપર વિશષ દોડ ખરી.

[રોટી કાકી કિ છ ક રન િષમ દિાડો લગી કાઢી રકી િતી. નાની કાકી કિ રન કાઢી રકી િતી. રારી રાન રારા બાપ કાઢી રકી િતી. રાટ રોટી કાકીએ કહ ત ગભરાઈશ રા. આપણ બરાન તો એર જ િોય.]

ન0 તર કીઆ વરત કરો છો?

ડા0 પકપદોષ ન વશિરાવતર અન શાિણરા સોરિાર.

ન0 તાર વનતય કરમ શ?

ડા0 વશિ કિચનો પાઠ એક વનષકાર, ન એક સકાર-ભયાહદ ટાળિાન અિશય રકણાથત, કોઈ પાવતિની અથત નહિ, એ બીજો પાઠ તરણક િષમ થયા કર છ.

ન0 ત પસગ હકયો?

ડા0 રનસી છ, િ કિિાન લાજ છ. નિી કિ. અન `યા રાતા રધકટભ’ એ શોકથી શહકતન નરન કર છ વનતય અન એક િાર સરસિતીનો પાઠ બિસપવતનો કરલો.

ન0 આચારાહદક પાળિા વિષ કર? અળગા સબધી કર?

ડા0 ધરમનો બાધ નથી સરજતી, િદકશાસત પરાણ કશ થિાન અન વયિિારરા રવલનતા અન ફિડતા ન િધ, તનો અટકાિ કરિાન એ પાળિ. દર રિિ, પણ િખત અડકાય તો તની વચતા પણ ન કરિી.

ન0 દિપજન ન શાધિાહદક એરા કઈ પણય કરમ સરજ છ?

ડા0 એ વિષયરા રારો િજી બરોબર વનશચય નથી, રાટ કિી શકતી નથી; તો પણ દિપજન ન શાધિાહદક કરિાથી દોષ છ એર િ સરજતી નથી.

ન0 અરારા સબધરા તરાર શ કતમવય છ ત કિો.

ડા0 તરારી ઈચછા પરાણ રાર ચાલિ એ રારી ફરજ છ. તરારી આજા પરાણ ચાલિ એ રારી ફરજ છ. કટલીક રીતની ઘટતી છટ આપિી એ તરારી ફરજ છ.

ન0 રારી ફરજ વિષ તન ર પછ નિોત. ત રાર સરજિાન છ, પણ તરારા હદયરાથી વનકળ છ તો િ પછ છ ક, િ રારી ફરજ ભલ તો ત તારી ફરજ અદા કરિારા ગાફલ થાય ક કર?

ડા0 કદી તર તરારી ફરજ ભલો તો પણ રારી તો ફરજ છ ક તરારી અનકળતા પરાણ બની શક તટલ ચાલિ.

ન0 બની શક એટલ શ?

ડા0 રારો ધરમ તો આ જ ક તરારી આજા પરાણ ચાલિ, પણ િળાએ પકવતિશાત રારી ફરજરા ભલ થાય તયાર લાચાર ન એન રાટ દલગીર થિાન.

ન0 અથમ, સનિ ન ધરમ એ તરણરા તારી લાગણી કોઈ તરફ વિશષ?

ડા0 અથમ તો ગૌણ જ. સનિની નીવત ક રારો ક ઉગારો, અન ધરમરા તો પિડો ક ન પિડો પણ ધરમ જ, રાટ એ બન સરખા છ, તો કટલીક છટ સનિરા વિશષ છ.

ન0 ધરમ વિનાના સનિરા છટ િોય. પણ સનિનો ધરમ ક રારો ક ઉગારો, એર સરજી િતમિ અન પિડ ન પિડ િતમિ, એ બરા છટ સબધી શ આવય?

ડા0 શધિ ધરમરા આધીનતા છ ન સનિના ધરમરા પણ આધીનતા છ એ ખર; પણ સનિ વિષયરા રનન કારણ છ ન ધરમ વિષયરા બધન કારણ છ.

ડા0 શધિ ધરમરા રનન રારિાન છ. પછી અથમ, સનિ ક શધિ ધરમ વિષયરા. સનિના રારો ઉગારો એ ધરમબવધિન રળ કારણ ઉતતર સનિબવધિ છ અન પિડો ન પિડો એ ધરમબવધિન રળ કારણ કતમવયબવધિ ઉપર જ પરબવધિ એ છ. સિભાિ સનિબવધિ ન સિભાિ ધરમબવધિ જદીજદી, પણ રારો ઉગારો એ ધરમબવધિ સનિ થયા પછી, ક પિડ ક ન પિડ એ ધરમબવધિ રળ સિભાિ ક બીજ કોઈ કારણ થયા પછી જ કાયમરપ ધરમબવધિ તરા ફર નથી.

ડા0 `આપની િાર, ત પતર િસદિના, યદયવપ તજન લાજ થોડી’ એ નરસિી રિતાએ કહ છ તર સનિની નીવતએ કિી શકાય. ધરમની નીવતએ નહિ.

ન0 નરસિીએ સનિભાિ છટ લઈ કહ અન એણ એર ન કહ િોય ન ધરમભાિ જ કહ િોય ક તારી ઇચછારા આિ તર કર િ અધીન છ, તો બરા ઉતતર કીય?

ડા0 િ તો એર સરજ છ ક સનિની નીવતરા સરાનતાનો ભાિ કાઈક ખરો ન ધરમરા તર નહિ. ઉતતર રધયર તો જણ જર રાનય ત.

ન0 નરસિીની એ કિિાની શલી સનિબવધિની છટિાળી, પણ એ બવધિનો ધરમ તો આ ક, આપ ક ન આપ, િ તો તારા જ ઉપર બઠો છ, લાજ જશ તો તારી, રારી નહિ. એન

અપમણબવધિ ત ધરમ છ એરા અન શધિ ધરત અપમણબવધિ તરા તો કઈ જ ફર નથી.

ડા0 સનિની નીવતરા િઠ પણ િોય.

ન0 િઠ પણ િોય ત અધીનતારા િોય ક આટલ તરાર કરિ જોઈએ. એર પણ િોય, ન કરો િા ન કરો જર આપની ઇચછા, એર પણ િોય. તરાગ કરિ એ દીનતા દાખિિી એ બરા ઉતતર શ?

ડા0 સનિ તયા છટ છ, એર િ સરજ છ.

ન0 પણ તયાર સનિ ઉતતર કીયો? એક જણ વરતરની પાસથી પોતાન ધાયા ન થય ક તના દોષ જોઈ તન છોડ, એક જણ વરતરથી દ:ખી થાય પણ તન ન છોડ, એિા સનિના પસગરા ઉતતર કીઓ?

ડા0 ઉતતર નીવત તો આ ક રનરા સરજિ પણ છોડિો નિી એ જ ઉતતર.

ન0 જ પોતાનો અથમ ન જાળિતા બીજાન સાર કર, જ પોતાનો અથમ રાખી બીજાન સાર કર અન પોતાનો જ અથમ જાળિ એરા ઉતતર રધયર કવનષઠ શ?

ડા0 અનકળ પરાણ ઉતતર રધયર કવનષઠ, જો ક વયિિારનીવત રધયર ન ઉતતર રાટ છ.

ન0 એક જણ શધિધરભાિ તયાગ કર ન બીજો પાણ પણ ધરમબવધિ છ એર તયાગ કર, તરા ઉતતર શ?

ડા0 શધિભાિ ત જ ઉતતર છ.

ન0 અથમ, સનિ, ક ધરમ એ તરણરા એક જ સારાનય નીવત આિ છ ક, જ વિશષ પોતાના ભોગ આપ ત ઉતતર, એ તર રાનો છો ક નિી?

ડા0 િા, એર જ.

ન0 તારી વિલાસબવધિય તારી ધરમબવધિન ડાબી નાખી તન તારા કતમવયરા ભલાિી છ ક નહિ?

ડા0 છક રારી વિલાસબવધિએ રન નથી ભાિ. તરા પણ દયા ન ધરમબવધિનો રાિ તો; િા કટલીક રીત ભટિ છ. તરારી આજાન ઉલલઘન કીધ છ.

ન0 રારી આજા ઓળગી એ તારા ધરમરા ચકી તો ત એ ખોટ કીધ. સનિની સરાન નીવતય ક તારા ધરમ પરાણ જોતા પાપ કીધ?

ડા0 સનિની સરાન નીવતય ન તરારી આજાન ઉલલઘન કીધ છ. તરાર નકસાન થાય એ બવધિએ કીધ િોય તો પાપ કિિાય. તર કઈ ર કીધ નથી, રાર તરન પત જ ન કરિા એ બવધિ નિોતી. તર િાડ નહિ જ જાઓ એર સરજીન કીધ છ.

ન0 `રન નકશાન’ એ િાત છોડી દઈ આજાન ઉલલઘન કીધ એરા િસતત: પાપ છ એર

તો િ સરજતી નથી જ તયાર.

ડા0 કપટ ખલતના જિ નહિ તયા પાપ નહિ, ર કઈ છપાવય નથી એટલ પાપ નથી.

ન0 આજા ઓળગતા પિલા તર કરિાન રન જણાવય નોત પાપ ખર ક નહિ? ત તારી રળ રન કહ નથી ક આજા ઓળગી એ પાપ ખર ક નહિ? રારા પછિાથી ત લાચાર થઈ જણાવય એ પાપ ખર ક નહિ?

ડા0 પિલા પશનો જિાબ ક તર ત સર િાજર નોતા; બીજા પશનો જિાબ ક પસગ િના શી રીત કિ; તરીજાનો જિાબ ક તરાર ભય િત રાટ.

ન0 સરાનતાની નીવતએ આજા ઓળગી અન પછી િળી ભય શન? સનિની સરાનતારા ભય શો થાય? અન ભય િત તો તરા સતય ન શધિતાન ભય શા રાટ? રાટ જ રલીનતા.

ડા0 તર છોડલી િસત ર રાખલી તથી તરન રિોધ થાય એન ભય.

ન0 પવતના સબધરા સતીએ સરાનતાનો ધરમ રાખિો ક તની આધીનતાનો?

ડા0 પસદ તો સરાનતા પણ ધરમની રીત જોતા અધીનતાની નીવતએ જ કબલ કર છ.

ન0 એ રીત ત પાપ કીધ ક નહિ.

ડા0 િા.

(રાત)

ન0 પિલી સિતતર વસથવત રાખિી એર રાર રત છ.

ડા0 જર રાખો તર રિિા સરત છ.

ન0 રદતન રાટ કર?

ડા0 જર અનકળ પડ તર કરિ. તરણ વસથવતરા લાભિાવન સરાન છ.

ન0 તો સાભળ.

એક િષમન રાટ નહિ પણ જીિતા લગીન રાટ રારા સબધરા ન રારી આજારા જ રિિાની પવતજા કર, રારી આજાન ઓળગિી એન રિાપાતક સરજ, રારા ગિરાજન ગહ જીિ જત બીજાન ન કિિાની પવતજા કર, ધણીધણીયાણીના સબધરા સરાનતાની બવધિન સરળી કાઢિાન પવતજા કર, વિલાસિવતતન જર ડબાય તર ડાબી નાખિાની પવતજા કર, રારા ન રારા ઘરના શતરઓન ત પોતાના સરજ, જનો રન વધકાર તનો ત પણ કર તો જ તો જ િ રારા ઘરન રાટ તન તરા ગણી તાર રાટ નિી વયિસથા કર ન ત સારી થાય તન રાટ અન અિી તિીના તારા કલયાણ અથત જ પકાર રાર તારી પાસ

કાર કરાિિ છ ત કરાિ. ન પછી ઘર ડબલ છ તન તારી પકાશત કરિાન આપણ સૌ ઉતસાિ ઉદયર કરીએ.

તા. 17 મી રવિિાર

ડા0 તરણરા બધન છ રાટ િ નકી કરી શકતી નથી.

ન0 બધન તો સસારરા સિમતર છ, િ પણ અરણા બિ બિ રીત નાગપાશના બધનરા છ. જન રોત જોઉ તિાની પણ સિા કરિી પડ છ; રાટ એક િાતનો વનશચય તો તાર કિીજ દિો જોઈએ. રારા જિા કહઠણ બધન તારા નથી જ. તારા રનરા શ છ ત િ જાણ છ.

ડા0 તર તો સિાન સરરથ છો; રાર ગજ નથી.

ન0 જન ત તાર રોટર રાન તન રાન ક તિાની સલાિ લ.

ડા0 તરારા વિના રાર કોઈ બીજ નથી.

ન0 તયાર તાર રાર રાનિ જોઈએ, િિ કઈ તાર બોલિ છ?

ડા0 ના.

ન0 તાર ત રારા લખલાનો જિાબ તાર િાથ આિો લખી આપ.

ડા0 તર તો રારા િાથ રચકાટ લો છો રાટ િ લખીન તો નહિ આપ.

ન0 ત રારી આજા તોડી.

ડા0 કરા કરિાન આપ યોગય છો.

ન0 તયાર લખી આપ જ ઇચછારા આિ ત. જટલો િખત જાશ તરા તારો ન રારો લાભ થતો અટકશ.

ડા0 લખી આપ િધાર શ છ? આપ સિાલ કરિાન રખતયાર છો. રારાથી સિન થાશ તયા સધી કરીશ.

ન0 ન નહિ સિન થાય તો?

ડા0 પછી તો પભ જર પરણા કરશ તર.

`ત રન લખી આપય નહિ એ ઠીક ન કીધ તર િ ત િાતનો આગિ પણ નથી કરતો. ત રારા ખદયા ખરિાન િરશન રાટ કબલ કર છ પણ િળી ભયથી પણ િળી શધિભાિ તારાથી લખાિિ’....

(એક પસગ એિ પણ ભાષણ ક ભાઠલી ગગાએ તરન સરજાિલા ન તન ન રાર

દશરનાઈ છ, તથી તર આર કરો છો ન તણ જ કાગળ લખાવયા િશ. રારા ત દશરનોન િસાવયા. રતાજીએ તલજાગિરીન કહ ક બારણ િાસજો. એ જણાિ છ ક ..........ન.)

તા0 17 રી એ ડા. ન રબઈ આવયાન ચૌદ દિાડા પરા થયા.

તા0-18 સોર, રદરાસ 8 િાગ.

ન0-જ કઈ સાથ લાવયા િોય ત દખાડી દો. એટલ જાણ ક િિ તારો કોઈ િાત રારાથી પડદો નથી.

ડા0એ પથર કહ ક સાજ દખાડીશ. ર કહ-પદર દિાડા િ બોલયો નહિ. ર કહ-બલીફ પાસ કાચી ટાચ જિ કરી િ રગાિીશ. િજી સરજ. ઘરનાની પાસ રગાિીશ નહિ તો પડોશી પાસ ગાસડી છોડાિીશ, પણ ત તારી રળ સરજીન સિાધીન કરી દ-તાર કિ ક સાડ સાઠ િાગ બતાિીશ, પછી િળી કિ ક તરાર ઝાડબડ જિ છ? ર કહ એર કયામ કરી િાતરા ન પડ-તારો પછિાનો િત ક િ જાઉ તો ગાસડીરાથી કઈ સતાડિા જિ િોય ત ત સતાડ.

સ0એ પછ રન ડા0 આજ સોરિાર કરશ-ર કહ ના.

તણ િિ લાચારીથી ગાસડી તથા પટી આપી ન એક કોથળી ન એક પયાલી, િાડકો, સડી.

1. કોથળીરા સોપારીના બતરણ ટકડા, જાયફળ અરધ, કાથાના કકડા તરણ, થોડાક લિગ ન ચીનીકબાલા, બ તરણ નાના કડકા તજ (કોથળી પાછી આપી દીધી છ.)

1 પયાલી તરા કાગળરા દાતન ઓસડ તના કિિા પરાણ છ-એ ઓસડ રિતાજીન બનાિલ કોગળા કરિાન છ. તરણ િષમ થયા િાપર છ.

1 પટી લોઢાની ખાનાિાળી.

1 પાકટરા.

1 ચીનાઈ લોઢાની પટી તબાક ભરલી (રબઈરા રગાિલો એ આનનો તની) એ પટી પાછી આપી દીધી છ.

1 પોટલ - બિ રઝના સોપારીના ચાલીસક ફાડચાની ન સરતી તબાકન પડીક એક. એ બ િના પાછા આપી દીધા છ.

1 બીજી કોથળી િગર સકલી સોપારીના થોડાક ફાડચાની. આપી દીધી છ.

1 પોટલ ભાગન (ઉપર આતરારારન પિોચ એિ લખલ) આસર શર 1 સરતી, તરત ખાિારા લિાય તિી.

1. એક ચીનાઈ લોઢાનો દાબડો ભાગની રળિણીિાળા ચકતાના કકડાનો (રળિણીરા ખાડની ચાસણીરા નાખલી ભાગ રસાલા સાથની) આસર શર 0||| સરતી

1. એ જ િસત પાતરારા ઘાલી ટોપલીરા રાખલી આસર શર0|= સરતી.

1. કાથાન એક પડીક.

િિ પટીરા.

1. કરરખીના િાટિારા 1 પાિલી, 1 બઆની ન છ પઈ

1. એક ખાનારા કાગળો બતરણ રારા રોકલલા ન બતરણ ડા0એ અિી રોકલિાન કરલા ખરડાના અન એક ઓસડની યાદી. ગરરી ફટી વનકળલી ત િાર કોઈની લખાિલી.

1. એક ખાનારા કાગળીઆ.

1. રથરાદાસન તયાથી લીધલી સાડી બ ન. રપીઆ 3|| ના.

2. તા. 8 રી આગસટનો સ0 એ ડા0 ન લખલો કાગળ તથા તની નકલ ડા0એ કરલી ત. (અસલ કાગળ ડા0એ િિલો િિલો ઉપાડી લઈ પોતાની પાસ રાખયો છ-ન ત ર પાછો લઈ અસલ ન નકલ બરોબર રળિી જોઈ અસલ ડા0ન પાછો સોપી દીધો છ.)

1. ખોટા રોતીની બગડીની જોડ 1

1. સનાનો તાર િાલ તરણકનો

ભાગન પોટલ, પાકના બ દાબડા, દાતના ઓસડન પડીક, સ0ના કાગળની નકલ એટલા િાના સભદરાના િિાલારા રાખિા આપયા છ. ટોપલીના પાકરાથી થોડોક, પાચક કકડા, એક નિા દાબડારા ડા0ન િાપરિા આપયો છ. ન બાકીનો ગટરરા નખાિી દીધો. એ િળા ડા0એ કલપાત કીધ ન ત ઉપરથી િાપરિા આપલા દાબડો ર પણ પાછો લઈ લીધો.

બિ જ બબડાટ-ક િ તો અિી નથી રિિાની, િ તો સરત જઈશ, િ કઈ અધીન રિિાની નથી, ચોપડારા લખય ત ઉપર િડતાલ ફરિો.

પછી િ તો રાર જરીન નોકરી પર ગયો.

આવયા પછી પછ તો પકવત શાવતરા િતી, રખ ઉતરી ગયલ નહિ પણ અકળારણના શર જિ િોય તિ અન રોજ સાજ વનશાિાળ જોિારા આિત તિ નહિ. ર કહ પટીરાથી કકડો કાઢી આપ; ત ધીરધીર ઓછ કરાિિ એ રતલબથી ર રાખય છ બાકી તો બધએ ગટરરા નાખી દત તયાર ત કિ ક ના નહિ જોઈએ.

રાત પછ ક ભાગ કોણ આણી આપી તયાર કિ ક િ જાણતી જ િતી તર ત પછશો. રન ન પછો, િ નહિ કિ. ર કહ ન કિ-રન તો શક છ ક ભાગ તથા ભાગની રળિણી તઆર કરલી ત અન સોપારીના ફાડચા એ બધએ તન કીકએ તજિીજથી તન રોકલાવય છ તયાર કિ ક તર શક કરિાન રખતયાર છો.

પછીથી કાળાભાઈ આિલા-તના કિિાથી ક તરારા રાણસ તરારા િકર ઉપરાત િદથી જયાર કાર કરી ગારરા િોિો કરાિી ન એ જો ખર છ તો ડા0ના કાકાકાકીનો કઈ જ

િાક નથી. ર કહ ત સધ િિ પછી જણાશ. નદભાઈ, કીરપારાર, િરજદાસ સૌન બોલિ ક કવિની અકલ ગઈ છ ત સૌન તર જણાય િશ. કીક આર પણ બોલ છ ન તર પણ બોલ છ. એટલ તરારો પણ દોષ કાઢ છ ડા0નો પણ કાઢ છ અન િળી પોતાન ગરબહડય પણ લિી જાય છ. કાળાન રન ડા0 વિશ `ડયપ’ શબદથી જણાય ક ભોળી બીજાની સલાિ લિી પડ તિી સરજિી. તયાર ર કહ એ બાબતરા તાર ન ગીરધરલાલન રત સરખ.

તા. 19 મી

ન0 તયાર નથી જ કિિ ક કોણ આણી આપી ન કિી રીત?

ડા0 કિ તો આણી આપનાર રાણસ ઉપર રિોધ કરો, તો તઓના ઉપર રિોધ થાય તિ શા રાટ કરિ!

ન0 ઠીક ન કિ. સ0 એ લખય છ ક તરણની લડાઈરા ત કોની?

ડા0 રિતાજી, રારશકર ન કીક.

ન0 ત તન લખલા કાગળનો ખરડો કયા છ?

ડા0 ત નથી રારી પાસ.

ન0 એ તરણના નાર ત સ0 ન લખયા િતા.

ડા0 ના, ર નાર નથી લખયા પણ તરણ એટલ રભર લખલ િત.

ન0 િાર, તારા કાકાન ઘર ભાગ પીિાન કર થત?

ડા0 તયા િ નોતી પીતી.

ન0 પાકબાક ખાતી ક નહિ?

ડા0 કોઈ કોઈ િાર તર કરતી.

ન0 રારા રબઈ આવયા પછી પણ રોજ ભાગ પીિાતી નક નહિ.

ડા0 કોઈિાર ખરી ન કોઈ િાર નહિ.

ન0 કોણ ભાગ આણી આપી એ જો ત ન જ કિતી તો એ વિશ રારા રનરા શક રિશ, ત રન રિોધ કરાિશ કોઈિાર.

ડા0-ભાગ તો ઘરરા િતી, તન પોટલ િ ઘરરાથી વનકળી તયાર સાથ લઈ ગઈ િતી અન ખાિાન તયાર જિી કરી આપી ત જદરાય પાસ કરાિી િતી.

ન0 આટલી બધી ભાગન પોટલ સાર લઈ ગઈ િતી. ત િ રિતાજીન પછીશ.

ડા0 રિતાજી શ જાણ? તર રારા શરીરન વશકા કરજો પણ બિ બિ પછશો રા.

ન0 શરીરન રાર ખદિ નથી; તારા રનન સધારિ. તારી ઇચછાન અટકાિી, તારા રનનો રળ કઢાિિો એ રારો િત છ. બીજ પછ ક તરણની લડાઈરા તારા વિચાર પરાણ ખરખરો દોષ કોનો કટલો કટલો.

ડા0 િાક રારા પારબધનો, રારા વિચાર પરાણ દોષ જોતા ત કોઈનો નથી.

ન0 લોક, તારા કાકાકાકી રિતાજીનો દોષ કાઢ છ એ શ?

ડા0 રિતાજીએ કાકાકાકીન કહ િશ રારી વનદાન, તથી તઓનો રાઠો વિચાર.

ન0 તયાર ત તો કોઈનો દોષ કાઢતી નથી.

ડા0 દોષ આપણા દિનો, એરા કોઈનો દોષ નહિ – બાકી કીધારા તો કોઈએ કસર રાખી નથી-રકરણીકાકીન ઘર રળિાન રાખ છ ઈ0 મિતાજીન તરણ કિલ.

ન0-એકક જણ શ શ કીધ તારા જાણિા પરાણ.

ડા0-રારી પાછળ રાર વિષ નઠાર કહ ત, ઘરરા રારો કડો લીધો ન અપરાન આપયા કરતા ત, લોકરા અપકીવતમ કરાિી ત.

ન0 કીકનો શો દોષ જણાિો.

ડા0 જાિર રીત લડાઈટટા કરતો, ગર તર રન કિતો િગર િગર.

ન0 રારશકરનો દોષ શો જણાિો.

ડા0 બદીલી બતાિતા, રન એક વચઠઠી લખી િતી ક જ વિશ ર તરન કાગળરા લખય િત.

ન0 રારશકરન ઘરરા રાખિાથી ફાયદો ક કીકન? અન એ બન િિ કોઈ પકાર બન ક નહિ?

ડા0 િ તો કઈ સરજતી નથી, ફાયદો જણાય ત કરો.

ન0 સાભળ, થયલા ઉદઘોષ વનવરતત થોડક પાયવશચતત તાર કરિાન છ ત િ િિ કરીશ.

ડા0 એટલ સાબીતી જ ક િ દોષિાળી િતી.

ન0 ત દોષિાળી િોય ક નહિ એ વિશ, કીઆ કીઆ દોષ એ વિષ, થોડાક તો િ જાણ છ ત વિષ અિી સપટિ વિસતાર કરિાન પયોજન નથી, દોષિાળી ત સાબીત થાય િા નહિ પણ તારા વનવરત જ ઉદઘોષ ઉઠયો તન રાટ અરણાના રારા વિચાર પરાણ તાર પાયવશચતત કરિ પાતિ છ ન એ આ ક,

- તાર પોત એક બાહમણ દારા અપિાદ-પાયવશચતત ન પાપ વનિારણન અથત, સકપરા દિ તથા રન શધિ કરિા, િાલકશર જઈ. (તા. 27 િાલકશર જિ ન બનય ન સરદરતીર સધાય)

- પછી 11 આિતમન વશિકિચના કરિા તાર પોત.

- અન પછી સિમ પાપન રાટ રારી એટલ તારા પવતની કરા રાગિી. (એણ રાર પજન કીધ ન પણાર કીધા. તા. 27)

- અન પછી તરણ બાહમણન જરાડી દકણા આપી જરિ. (ઘર જરાડયા િતા.)

- િધ તરણ રદરી તરણ બાહમણ પાસ નરમદશરરા કરાિિારા આિશ. (એ કરાિિારા આિી. તા. 28)

- િધ એક રદરી િાલકશરરા, જરિાન તયા જ. (વશિકિચના 11 આિતમન કયામ.)

- અન પછી તયાથી રિાલકરીના દશમન કરી ઘર આિિ. (આશો સદ 10-11 રાત)

- િળી એક પાઠ રિાલકરીરા કરાિિારા આિશ. (સારદરીરા કરાવયો તા. 15રીએ.)

એ તાર રાનય કરિ જ ન એર કરિ તારી પસનનવચતત િા િોય તો પછી િ હદિસ નકી કર.

ડા0 સાજ વિચાર કરીન કિીશ.

ન0 રાત નિ િાગયા છ. િિ શ કિ છ?

ડા0 રારો વિચાર તો આ ક બચાર િષમ તો સભદરા સાથ રિો ન તન સસારન સખ આપો ન રન સરત ક ભરચ ક ગર તયા રાખો, સિતતરપણ ન એક રાણસ રન રકણરા આપો. ત કાળરા િ જો ગનગાર રાલર પડ તો ઇચછારા આિ ત વશકા કરો. આ બધ િ સલાિસતોષથી રિિાન કિ છ.

ન0 પથર જ ર તન કહ િત ન તન રાટ બતરણ દિાડા તકરાર થઈ િતી ન આખર ત રાર અધીન રિિ કબલ કીધ. પછી િળી રદતની તકરાર વનકળી ત િાર પણ ત પણ સરજી નહિ. રાટ િિ તો તાર રાર કિલ કરિ જ પડશ.

ડા0 રન ચાલો થશ એર િ ધારતી નિોતી.

ન0 `ખદયા ખરિા’ રા ચાલલો થિાનો સરાિશ તાર સરજિો જોઈતો જ િતો. િિ તારાથી કઈ જ બોલાય નહિ અન િ રાર બોલિ ફરિનાર નથી. એટલ ક જયા સધી ત ઉપર કિલ ધરમકાયમ નહિ કર તયા સધી િ તન દોવષત સરજીશ.

ડા0 ના ના િ તો પાયવશચતત નહિ કર, નહિ કર. રાર બરીન સખ નથી જોઈત. રન રાર જદ ઠકાણ રાખો. િ તરારા સબધરા રિિાન ઈછતી નથી.

ન એર તરોગણરા આિી જઈ બિ બિ અનયથા બોલી, રન તરારો વિશાસ નથી, તર ભદપપચ કરો છો. ઈ0

(એ ઉપરથી રન પણ તરોગણ પાતિ થયો ન ર પણ રોટ સિર કહ ક આટલ થયા પછી િિ ત ફરી જાય છ? આ તો રાતર ઉદઘોષ વનવરતત પાયવશચતત કિ છ. પણ િિ તો સિમ િાતની તપાસ કરી, જો ત આરા અપરાધી ઠરીશ તો રિાપાયવશચતત કરાિીશ. અથિા લાત રારી બિાર કાઢીશ. એ પસગરા ભાગ સબધી તણ રારા કપરા સર ઓળગલા તન સરરણ થઈ આિ. તારા ચાડાલકરમ છ ક તરણ િષમ થયા રાર લોિી બાળ છ. ત તારા પીિરના ઘરની ન રારા ઘરની બઉ ઘરની અપકીવતમ કીધી છ. ત સતીજાવતરા અધર જિી દખાઈ છ ઇતયાહદ.

તણ કહ િત ક નઠારા બરા પણ જગતરા િોય છ કની, રઝળીરખડીન રરીશ, જર થિાન િશ તર થશ, ઈ0 પછી ર સ0ન કિલ ક ભાગ બધી ગટરરા નાખી દ, બકાન કહ ક ઇહદરાનદન તડી લાિ. બકો ગયો પણ ત સતલા તથી પાછો આવયો ન સ0એ ભાગ ફકી દીધી નહિ. ઇહદરાનદન દખાડિાની િતી રાટ ઇહદરાનદ રાત આઠ િાગ આિલા તન પણ ન કિિાના િચન ડા0એ કહા િતા ન કિળ અપસનન થઈ ચાલયો ગયો િતો.) (કસરાન લખાણ તા. 20 રીની સિાર લખલ છ.)

તા. 20 મી

આિી છ તયારથી પથક શયા તો છ જ ન આજથી ભાષણ બધ ન સાથ જરિ બધ અન તના િાથની રસોઈ જરિી બધ-જયા સધી ત પોતાના તરોગણન વિકલપણ રક નહિ તયા સધી.

ચાલત પકરણ બધ થય ન િળી શ કરિ તના વિચાર જયાર થશ તયાર.

તા. 23 રી સિાર-તા. 21 રીએ રાત કાલિાલા. િળી 22 રીએ સિાર ક આજ તરારી િષમગાઠ છ રાટ બોલો.

પછી ભાષણ કરિ રાખય.

1. દરરોજ સાજ એક કકડો આપિાન કહ છ તર લ છ. લજિાતી નથી.

2. તા. 22 રીએ 1|| િાગ અળગી બઠી.

તા. 24 રીએ તરણ િાગ જાણિારા આવય ક ચોપડીઓન પોટલ લાિી છ પણ ત દખાડિાન રિી ગયલ. ત જોય તરા આટલા-

1. ભારતિષમ પકાશ

2. કવિચહરતર

3. હિદસથાની ગીતા

4. ગજરાતવરતર લોકવરતરના અકો

5. શણની દોરી

તા. 25રી સિાર એ ચોથા દિાડાન નાિી દાબડારાનો પાક ગટરરા ફકી દીધો. ભાગના કકડાની નીચ પાદડા તળ િળી બીજો લાલપાક િતો તન પણ ફકી દીધો, કિીન આિી રીત દગો? ભાગની કોથળી ગટરરા ખાલી કીધી છ. આતરારારના નારિાળી કોથળી પણ ફકી દીધી.

એ િળા તરોગણ એટલો ક કપાટ કટય - `રોધી હકરતની િસત, નાણ ખરચલ ત ફકી દીધી. કોઈ રાદરબખત બાહમણન આપી િત તો સાર-આ ત શ કીધ? એર કહ. એર કિી બબડી-િ િિ પાયવશચતત લનારી જ નથી. બરી િીફર તો શ નહિ કર, િિ િ જદો જ રસતો લઈશ.’ ર કહ ત ત િિલો લ. તન રાટ િ તયારી કરાિ છ. બ કાગળ લઈ કારભાર કીધો તો શ? િગર.

પછી બારીએ બસી રડી. `ચોપડો ફાડી નાખીશ,’ કિી પાછ િળગિા આિી. `િ તરારા ભોપાળા બિાર કિાડીશ, આિી જાઓ જાિર-સૌન દખાડિાન જ રન આટલ દ:ખ દો છો. તરારા રાથાની સ0 રળી છ ન િ તન રળી જઈશ ન પછી બતાિીશ.’

(એ સઘળો સરય ર દયા ખાઈ સાભળા કીધ. તરોગણ રન ઉપજયો નિોતો.)

તા. 26

ન0 ત કાલ પાયવશચતત લિાન રાજી છ?

ડા0 િા પણ ચોપડારા ન નોધો તો.

ન0 ફરીથી પછ છ ત પાયવશચતત લિાન રાજી છ?

ડા0 આ છકી નાખો તો િ રાજી થઈન કિ. તર આિા નજીિા સિાલ પછો છો િાસત જિાબ દતી નથી.

ન0 તીજીિાર પછ છ ક ત કાલ પાયવશચતત લઈશ?

ડા0 નજીિ નજીિ લખયા કરિ એરા તરન સાર લાગ છ?

ડા0 જયાર િ કિીશ ક ફલાણ દિાડ પાયવશચતત કરીશ તયાર િ બાહમણની ગોઠિણ કરીશ,

ડા0 તરારી રરજી છ તો િ પાયવશચતત કરિાન તયાર છ પણ રારા રન થહક િ એર સરજીન કરીશ ક આગળ જ અભકયાભકય કરલ તન પાયવશચતત છ એ.

ન0 પણ પધાન પાયવશચતત તો ત તાર પીિર જઈ રહા પછી લોકરા તારા રારા સબધરા જ ઉદઘોષ ચાલયો ત અપિાદ રપ તાર કરિાન છ.

તા. 27 રીએ પનર બધ સિાર રન કહ ક તરાર જ કરાિિ િોય ત કરાિો. ર તરત બકાન નાથશકરન તડિા રોકલયો, ત રળા નહિ. પછી િળી કલલાકકરા આિી પિોચયા. તરત રકળો કરી. ડા0, સ0, િ, ન નાથશકર દરીય ગયા. રસત ભીખભાઈએ કાએચ દલસખરાર િગરએ દીઠા.

1. એક પાજાપતય દકણા-સરતરા ઉઠલા ઉદઘોષ અપિાદ વનવરતત. (એ નાથશકરન કહો િતો.)

2. એક પાજાપતય-આજાન ઉલલઘન, અભકયાભકય, રોજોદોષરા સપશામહદક કીધાના દોષનો એર તરણ એન કરાવયા.

3. એક પાજાપતય દકણાસકલપ-સરતરા ઉઠલા ઉદઘોષ વનવરતત ર પણ કીધોતો.

પછી એણ ન સભદરાએ સરદર પરના બાહમણ દારા રિાતીથમ સરદરન પજન કીધ િત.

એ હદિસ 1|= નાથશકરન, બીજા બાહમણન 0)-અન બ0ન રકળાન ભાડ 0|=, રિાદિના દશમન કરાવયા તયા રકાવયા ડા0 ન સ0 પાસ દોડીઉ દાડીઉ, સૌ રળીન 1|||-||

તા. 28 રીએ તરણ રદરી નરમદશરરા કરાિી. બાહમણ તરણ સરતના, નાથશકર, દોલતરાર ન એક અવનિિોતરી. તઓન પા પા રપીઓ દકણા અપાિી ડાિીગિરી પાસ ન તરણ િદરતર આશીિામદ દઈ આસકા આપી.

0||| અન 0) -પજાપાના. સૌ રળીન 0|||-

તા.29મી

એ રોટલી કરતી ન િ જરતો, સ0 પાસ િતી ન તની સાથ િાત કરતી િતી ક આિતી િખત કાકીએ રારી ગાસડી છોડલી (રારી ગરિાજરીરા) ન રન પછલ ક આરા શ છ? ર કહ છોડી નથી. એ તો કોઈન છ. તયાર કિ ક કઈ ગધ આિ છ. એકિાર એ પાછી કાકાકાકી િાત કરતા િતા ક સાળાનો િાક તો નહિ. છોકરીન ટિ તો ભડી છ. એન કબજારા રાખી ઠકાણ આણિાન આપણ તયા રોકલી પણ એણ તિોરત રકીન રોકલી એટલ ખોટ કીધ.

એ જ િાત ડા0એ બીજ દિાડ રાત કિલી તરા સાબ બાબત ત બોલલી ક તારા િરન

ધરમ ઉપર પાછી ભવકત થઈ તયાર સાબ કર િપરાિ છ? તયાર ર કિલ ક ત તો ના જ કિ છ પણ િ જ િાપર છ.

તા. 28 રીએ પાયવશચતત લીધા પછી એન બોલિ રારી પરોકરા આ પરાણ િત –

`ર કઈ રારા રનથી કીધ નથી. સલ કરી આવયા િગર.’

અકટોબર

કફ વિના તન કઈ ગર નહિ. પછી તણ તા. 1 લી અકટોબર સ0 પાસ ર0|ન કસર રગાવય ક જ િાત એણ રન સાજ કિી. પછી જરા જરા કસર ચાવયા કર. તા 25રી એ સ0 અળગી બઠી તથી ડા0ન નોર બાહમણ જરિાના ત રાધિ પડય. ત તણ રાધય પણ કહા કર ક વનશો લીધો િોય તો કાર સલથી સાર થાય. એ ઉપરથી પાછ તા. 6 એ દશરન રાટ બાહમણન રાટ રસોઈ કરિાની તથી અન તણ રારી આજીજી કરી તથી ર તન દોડીઆનો પાક રગાિી આપયો. ત ખાઈન ત પસનપણ સૌન જરાડીન જરી. (સિાર કસર તો ખાધ જ િત) તણ કિલ ક આ પાક સારો નથી. કસરી જોઈએ. તન રાટ ર તન દોડીઉ આપલ ત તણ બકાન આપી રગાિલો, અથામત એક પડીક િધારાન તની પાસ રિલ. બીજા ચાર પડીકા ર છાના રગાિી રાખલા ક કોઈ કોઈ િખત તન આપિા.

તા. 7 રી અકટબર અવગયારશ િ સધયા કરતો િતો ત િળા તન બોલિ–રાર કોઈ રાણસ નહિ ક રાર કોઈ છાન વચધય કાર કર, રન ફસાિી અિી તડીન, દ:ખ દિ િત તો અિી શ કરિા તડી, રન પાછી કા નથી રોકલી દતા િગર કટલક ફાટફાટ બોલી. ર ત સાભળા કીધ િત.

િિ તા. 8 રીની િાત. સ0 નળ નાિી આિી ત ઉપરથી ત બિ બબડી િતી ન સિાિડના રણા રાયામ િતા, િ પણ િિ ટાડ પાણીએ નાિી આિીશ. અથામત ઉઠી તયારથી ધધિાતી િતી, બપોર ર વશખારણ દીધી ક કોઈ પરષ સાથ ખાિાનો તબાક સારો છ એિી િાત કરિી નહિ. સૌ દખતા રારી સાથ તકીએ બસ છ તર ન કરિ િગર. ઉપરથી બબડાટ બિ કીધો િતો-એટલી એટલી રયામદા ક દિાડ? િગર? તટલ ઇહદરાનદ આવયા. તના ઉપર તો ગસસ એટલ બોલી જ નહિ, ત પણ બોલયા નહિ. પછી ર કહ ભાઈબન કર બોલતા નથી િગર કિી બોલતા કીધા. ર કહ ઇહદરાનદન ક અરણા િકતવય બિ િધય છ. સતીના િક વિષ યથચછ બોલ છ એટલ જ . પછી ભાઈબનન િાત કરતા રાખી િ બ િાગ બિાર ગયો. બારથી આવયા પછી ત ઘરરા એકલી દિતા આગળ સઈન રડતી િતી. ર કહ રિાદિન શરણ સતી છ ત તના રનન સરાધાન કરશ. પછી ત ઉઠીન આિી ન જોરરા બોલી-રારી આબર લો છો, રારા પછિાડ ચોકીપરા રાખો છો, સ0 ન નોધ રાખિાન કિો છો. ર એટલો બધો શો ગનોિ કીધો છ ક જલર ગજારો છો િગર.

પછી ર બિાર જતી િખત કિલ ક રાત તારો ધધિાટ સાભળીશ.

રાત રદરાસ કલલાક 10 િાગ.

સ0એ કહ, ડા0 સાદડી પર સએ છ, રાટ િ પણ સાદડી પર સઉ. ર ના કિી. ડા0 ગર તર કર તાર તર ન કરિ. પછી િ દિી ભાગિત લઈ પથારીરા જઈ સતો એટલ એકદર રારી પાસ જોરરા આિી બોલી-છોકરો ન સભદરા રન કોઈ દિાડો રણા રાર રાટ તર એઓની આગળ રારી િાત શ કરિા કરો છો? તર ધાયા છ શ? પડપડોશી સૌની આગળ રન ફજત કરો છો. તર રન સાસ નણદની પઠ રણા રાયામ કરો છો ત રારાથી નહિ સિન થાય. રોજરોજ સતાપ થયા કર ત રારાથી નહિ સિન થાય. રારો જીિ તો આનદી છ. રન રાર સરત રોકલી દો િગર. ર જિાબ દીધો ક ફજતી ત તાર િાથ કર છ. લોકન રડતા રોડા બતાિ છ, જ કોઈ રળિા આિ છ તની આગળ ન કરિાની િાત કર છ, છોકરાની આગળ ન કરિાની િાત તો ત કર છ. સિન તો કરિ જ પડશ. તારા કાકાનો કાગળ આિ તો િ તન રોકલી દઈશ. તયાર કિ િ તો આનદી છ. જરા કસર ખાઈન જીિ પસનન રાખ છ. કસરન નાર સાભળી કસરથી ખરાબી થઈ છ જાણી ર સ0 ન કહ ક કસરની દાબડી અન પાકના પડીકા આણ. ત આવયા. કસરન ફકી દિાન કહ ત િળા બોલી ક કીરતી િસત ફકી કર દિાય, નહિ ફકી દિા દઉ. પછી ર કસર દીિારા નાખી દીધ એટલ જોરથી કપાળ કટય તરણચાર િાર ન પાકના પડીકા છટા િતા ત સતાડિાન ગાડ ઘસડતી રારા ઉપર ઘસી આિીન િળગી. ર તન િડસલો રારી િરાયલા પાકની કણીકાઓ સાભરી સાભરીન ફકી દીધી તર તણ બીજી િગર કપાળ કટય ન અતીસ બબડી-ડોક કાપી નાખો, રીબાિો છો કર િગર, િાય ધણી િગર. ભયકર રપ કપાળ કટતી જોઈ બ તરાચા રાયામ ન ચોટલો પકડી સિાડી દીધી. પણ ત બોલતી અટક નહિ. િળી જોરથી કપાટ કટિા રાડય. ર તન િાસારા રારી. તોપણ ન રિ. સ0 ગભરાઈ, છોકરો જાગી ઉઠયોન રડિા લાગયો. સ0 પડોશીન તડિા ગઈ. ર પાણીના લોટા તના ઉપર રડયા. ત ઓરડીરા ભરાઈ. છોકરો રડતો તની કોટ િળગયો. િહરલાલ ન તના ઘરના આવયા ન પછ શાવત થઈ. (દશબાર િાર તણ જોરથી કપાળ કટય ન ર ચારક તરાચા, એક િાર િાસારા રાયાા િત ન ચોટલો પકડી તળાઈ પર સિાડી દીધી િતી.)

રાત પછી ધીરો બબડાટ ક રાર દાતન ઓસડ લઈ લીધ છ તથી તણ રારા દાત પડી જશ ન તરા ત રાજી છ. એ તો િખત ખન પણ કર. જડ ઉપર આટલ કર છ તો ચતન ઉપર કર ન કર? રારા બાપ રારા ઉપર આગળી નથી અરકાડી. રન પટરા તો રાયા નહિ. ગાલ ન િાસારા રાયા. તરાચા રારી દાત પાડિાની તજિીજ કીધી. ડોસી કરિાન િગર. એનો રન શો ભરોસો િગર. (આ િકીકત ડા0ના સરક ન તના લખાિલા કટલાક બોલો સહિત બીજ દિાડ સિાર લખી કાઢ છ.)

તા. 10 રી દાતન ઓસડ રાગિા ઉપરથી પાછ દિારા આવય. કાલ કાગળ 1 સરત

રોકલયો પણ રન કહ નથી સ0ના કિિાથી જાણિારા આવય છ.

તા. 12 રી ઘર આગળ જ તરણ બાહમણ જરાડયા. ડા0 પાસ ભોજન સકલપન પાણી રકાિીન, દકણા તણ જ આપી િતી. પાછલ િાર િાકલશર ગયલા તયા ડા0એ નાિી 11 આિતમન વશિકિચ ભણયા ન રિાદિના દશમન કીધા. નાથશકર પણ વશિકિચના 11 આિતમન રપી રદરી કરી િતી ન પછી ઘર આવયા પછી ડા0એ તન ર0| દકણા આપી િતી.

ખરચ 0||| ગાડી ભાડ, 0| નાથશકરન, 0) = પરચરણ

રાત ઇહદરાનદ ન ડા0 ન પરસપર ભાષણ. િાત િધતા ભડ કહ.

તા. 15 રીએ અળગી બઠી ન તા. 18રીએ સિાર નાહિ, કોટ કીડીઆસર તો નહિ જ ઘાલ; રદરાકની રાળા ઘાલીશ. આટલા િષમ આિી કોટ રિી તો િળી િિ પણ રિશ.

તા. 22 રી આશો સદ 10-11 રવિિાર ધોળા કીડીઆ િચરા કાળા એિી સર પોત બનાિી કોટરા ઘાલી ન પછી રાત રિાલકરી દશમન કરિા આિી, ર દિી સકલપ પરાણ રાગિાન કહ:

`ભાગ િગર ઉપરથી આસવકત જાઓ.

અનીવતની દિામસનાઓ જાઓ

ઘર રડી વસથવતરા આિ તિ કરો.’-

એ િળા પજારી ધયાન દઈન સાભળતો િતો. િ ખસયા પછી પજારીએ એન પછ ક શ કહ? તયાર એણ કહ ક રાતા સરવત આપ એિ રાગિાન કહ.

તા. 19 રી સપટબર પાયવશચતત કરિાન કિલ ત તા 22 રી અકટબર પર થય. એક પયોગ સરાતિ થયો.

તા. 23 રી રાત

ડા0 તયાર િિ સરત તો રન નહિ જ રોકલો? રોકલો તો દશરન રાજી થતા બધ પડ.

ન0 જટલો કાળ દશરનન રાજી થિાન િશ તટલો કાળ ત થશ. જડ ઘરની આસવકત ટાળી તારા રારા સબધ રપી ઘરની કાળજી રાખિારા ઠરીઠાર બવધિએ તાર િિ અિી રિિ છ. સરત પણ જઈશ, અરણા નહિ.

ડા0 રાર વચતત તો અિી ઠરત નથી.

ન0 એર જ િશ તો ત તારા રકણન રાટ કોઈ શોધી કાઢ ક સરત રોકલ. પણ ઘરરા તો નહિ.

ડા0 તર તરાર કોઈ ખાતરીન રાણસ રાખો રારી ચોકી પિરા સભાળ રાખિાન.

ન0 ત વિશ તો િ સારીપઠ જાણ છ ક તારી પોતાની સરવત થયા વિના રારી તરફથી કીધલ રકણ વનરથમક છ.

એણ કાકાનો કાગળ રન િચાવયો નથી. એ આખો દિાડો ધધિાયા કર છ ન એન અિી ગોઠત નથી જ.

તા. 24રી કહ ક અરણા સરતના ગોલાઘાચી તરફનો વિરોધ રટયા પછી તારા સબધી વિશષ િાત કરિારા આિશ.

તા. 23 મીએ રાત રારા સતા પછી બોલતી િતી ક અિી તો કઈ રાન તર નથી રાટ રાર રારો રસતો સોધિો જોઈએ. દીિાળી પછી કાઈ કરિ જ.

તા. 7 મી જાનિારી 1883, 1939ના રાગસર િદ વશિરાવતર રાતર 10 િાગ.

િાત કરતા એકદર ઉસકરાઈ જઈ બોલી ક, િાય ર ઘર, િાય ર ઘર, બળ ઘર, સરત શિરરા ઘણી આગ લાગ છ ત કોઈ દિાડો બળી જિાન છ. એ રિિાના તો નથી જ. ગીરધરલાલ કિતા તર બરા રખડિાના છ, તિ પતયક જોિારા આિ છ. ન તર રખડાવયા ન રારી ફજતી કીધી. ચાર દિાડ િચાઈ જિાન છ છતા ભોગિિા નથી દતા. આ આઠ રહિના થયા, ચાર પીિરરા કઢાવયા, ચાર અિી થયા પણ િજી રન રીબાવયા કરો છો. રારી નાખિી એ સાર પણ રીબાિિ એ બિ વનદમયપણ છ. તર રારા ધણી શાના. િોય તો દાઝ ન આિ? ન જાણ ક પીિરરા કર પરિડશ. તરન રારી કઈ જ દાઝ નિી િગર.

નિબર હડસબર એ બ રહિનારા બબડાટ કોઈકોઈ િાર કીધલો પણ ત ઘણો ઉગ નહિ. થોડા દિાડા પકવત ચીડાયલી રિતી જોિારા આિી પણ પછી શાવતરા િતી. જયાર તરણ દોડીઆની િસત નિી પાસ છાની રગાિલી તની ખલલી પડી ગઈ ન ચરચાઈ અન છોટા પાસ ભકી રગાિ છ એિો શક બતાિિારા આવયા કરતો, તયાર પછી તણ જાયફળ ખાિા રાડલા ન તથી બધકોશ રિતો ન પકવત બગડતી. િાલરા શ કર છ ત જાણિારા નથી ન િ ત વિષ બદરકાર છ. રતનો સરત જઈ આિલો તની સાથ િાત કરિારા ઉલટ લતી ન તન કહ ક ગયા ત અરન જણાવય નહિ. િગર. ઘણખર સભદરા ઉપર ચડભડાટ કયામ કરતી ન પોતાની વસથવતન શાપ દતી. નિી છોકર ક તન ઊફ. નાગરી નાતરા િોય તિ રાર થિ છ. રા નહિ બાપ નહિ ન ધણીન આટલ દ:ખ. િોય, દોષ કીધા િોય, પણ તના ઉપર આટલો જલર, ઓ પભ શા ર પાપ કીધા.

િિ ત નરર પડી છ. તન પોતાની સસપડ(?) િાલતન દ:ખ સારી પઠ થય છ. ન તના બળતા રારી સાથ તો નહિ પણ સભદરાની ઉપર િાત કરી કાઢ છ. િજી દિામસના ગઈ નથી, પણ બિાર પડતી બિ ઓછી છ તર તની ભોળી પકવત જોતા જીિતા લગી રિશ એર લાગત તો નથી, તર ત િાસના ઉપર રારા બોધથી તન અતરનો વધકાર આિ તર પણ થનાર નથી, તો પણ પભના કરિાથી ત રારી તરફથી આદર તન થિાથી ત ઠકાણ

આિી પણ જાય, પણ નકી કિી શકાત નથી.

તા. 8 મી જાનિારી

વનશાન પકરણ બધ કરી આજ બીજ પકરણ રાડય. પણ પછલા સિાલનો ઉતતર ન દીધો. રાત િળી િાત કરિાની િા કિી ન બઠા પણ િળી જિાબ ન આપયો. બોલી ક તરારો ભરોસો પડતો નથી, તર જ જાણીન બસી રિશો.

પછી િાત કરિી બધ રાખી.

પણ જોક વનશાન પકરણ બધ રાખલ તોપણ એક બનાિ આજ બનયો ત નોધિો જરરી છ, ક રારશકર રગલજીએ નોકરી પર જતી િખત ઘરરા આિી કોઈ િસત ઝડપથી ફકી ન ત ડા0એ પટ આગળ સતાડી. ર નોકરી પરથી આિી ખોળ કીધી તો ન િપરાતી તળાઈરાથી પાકન પડીક રળ-ક જ ર રાત દખડાવય સભદરાના દખતા ન કટલીક િાત કિી ત તણ લવજજતપણ સાભળા કીધી.

એક બીજી િાત ક તણ પડોશીની બરીન પોતાના ધણીની સારા ઉતતર દિા જિો બોધ કીધો ક જ ઉપરથી પડોસીએ પોતાની બરીન આ ઘરરા આિતી બધ કીધી.

બીજા પકરણરા સિાલ કીધલો ક રનસા િાચા કરમણા તાર..........

ત વિશ રારી ખાતરી છ જ. િિ કાવયક કઈક ખર ક નહિ ત વિષ બોલ. રાર જાણિાની જરર નથી. પણ ત કટલી સાચાબોલી છ ત જાણિાન કિ અન ઈટિદિ જ વશિ તન સરરણ કરીન કિ ક જઠ કિ તો રાર સિમ પણય વનષફળ થાઓ. યથાતથય કિ ક િ જાણ ક ત સાચી છ ન પછી તારા અનગિ રાટ યોગય વિચાર કર. ઉતતર ક `ઇટિના સોગન તો નહિ લઉ’

(રાત પડીક જડયા પછી) િ ઇચછ છ ક ત તની સાથ યથચછ રિ. િ કોઈ રીતનો દષ નહિ રાખ ન સરતના ઘરરા રિ. કરાની ઉદારતા ઘણારા ઘણી જટલી થાય તટલી રાર કરિી છ. ઉતતર ક તની સાથ પરિડ નહિ ક લાયક નથી. જનાથી આખો રિોલલો તરાસ પામયો છ ન ત જ રન ગરતો નથી તની સાથ કર રિ? ર કહ, ગરતો નથી એ જો ખર છ તો આ હદિસ આિત જ નહિ. રાટ જઠ શ કરિા બોલ છ. રારા ઉપર તારી પીવત નથી, પતીવત નથી, અિી તન સખ નથી રાટ ઉતતર રસતો બતાિ છ ત ત કર. જિાબ, `એ તો નહિ.’ (પછી ર પડીક આપય ત તણ ના ના કરતા લીધ િત.)

તા. 9 મી જાનિારી

ન01938 ના પોષસદ 4. તા. 24 રી સપટબર 1881 એ િ રબઈ આવયો અન િશાખ િદરા એ ઘર બધ કીધ. પાચ રહિનારા તારી તરફથી જ જ બનલ ત તારા કાગળથી

અન અરન રળલી ખબરથી રારા જાણિારા છ.

ર રબઈથી આિતી િળા તન સખત રના કરલી ક તાર તની સાથ ભાષણ ન કરિ છતા ત શા રાટ કીધ?

ડા0 રના કીધી િતી એ ખરી િાત. તની દીિાનીના જિી િાલત દખીન રન દયા આિી તથી એન સરજાિિા રાટ.

ન0 આપણા ઘરરા આિતો ક નહિ?

જિાબ ક `નહિ.’

ન0 રાત ત તડતી િતી ક નહિ?

જિાબ ક `નહિ.’

એર િાત કરતી િળા તણ તન નાલાયકપણ બતાવય િત: `ત ફિડ, િીણા રીજાજનો, તના ઉપર પીવત કર થાય?’

ર પછ ક ત સરતરા એકલી રિીશ, તયાર કિ, `ના.’ ર કહ, `એક ગાળો તારા નારનો કરી આપ છ, ત તયા એકલી રિીશ.’ તયાર કિ, `ના.’

ન0 એક પસગ ત દીિાના સર ખાધા િતા, ન રાતર તન જ રાનયા િતા, બાકી રારા રનરા સશય તો ખરો જ. આ બીજ પસગ ત ઈટિના સોગન ખાિાની ના કિ છ. ગર તર પણ બ પસગથી જાવતના લોકરા ત તાર જીિતર કલહકત કીધ છ, િિન રાટ તારી વસથવત સાર વનરાવશતપણ જોઈ તારી સાથ રાર કર િતમિ ત વિશ િ બિ જ અદશારા છ. ત નથી કિતી કઈ તો િ કિીશ.

તારી દિામસના ગઈ નથી ન જતી નથી. ત રારી સાથ સતયથી િતમતી નથી. તારા ઉપરથી રારો વિશાસ છક ?ઠી ગયો છ. ગય િષત રાગસર િદરા કહ િત ક ત તયાગન પાતર છ ન આજ રાગસર િદરા પણ રાર તર જ કિિ પડ છ. એક રહિનાની રિલત આપ છ. તાર િિન રાટ તારો સધારો કિી રીત કરિો છ, તાર તારી વનહદત િાસનાના ઉપર વધકાર કરિો છ ક નહિ, રારી આજા ન કરડી આજા પરાણ િતમિ છ ક નહિ ત વિષ વિચાર કરજ. અન એક અઠિાહડયારા જો રન તારારા યોગય સધારો નહિ જણાય તો તન સરત અથિા રબઈરા સિતતર રાખીશ. લોકરા છો કિિાય ક ર તારો તયાગ કીધો. અનનિસત પરા પાડીશ અન તારા પલલાના બદલારા એક ગાળો તારા નારનો કરી આપીશ.

તા. 20 જાનિારી સોમિાર

ન0 તા. 9 રીએ ર જ છલલ કહ િત ત ઉપર ત વિચાર કરતી જણાતી નથી-કિળ નઘરોળપણ તાર જોિારા આિ છ-કઈ સાભર છ ર શ કહ િત ત?

ડા0 રહિનો દિાડો ત કિી - ત દખાડ એર કહ િત.

ન0 ના ર એર નથી કહ-ફરીથી સભળાિીશ.

સિાલ- ત તારા દોષ ક ન દોષ વિષ શ ખાતરી આપ છ?

જિાબ- રારો સિભાિ ન નીવતથી તર ઘણા િષમના અનભિથી જાણો જ છો ન ખાતરી કરિાની.

સિાલ- િિ શ ખાતરી આપ છ?

જિાબ- જ કિો ત.

[ફરીથી િાચી સભળાવયો તા. 9 રીનો ઠરાિ]

1939 પોષ િદ 3 શરિ તા. 26 જાનિારી 1883

િ રારા ઇટિદિના સાબના શપથ લઈ કિ છ િિ પછી તરો રારા ધણી રારી િતમણકથી અપસનન થાઓ તિ આચરણ કરિાની બવધિ નહિ કર- કર તો રાર પણય જ કઈ આજનરન ત વરથયા થાઓ.

1. રનસા િાચા કરમણા પવતવરત પાળીશ. પરપરષ પવત સનિબવધિ નહિ કર.

2. પવતની આજાન વરતની પઠ પાળીશ.

3. ઘરની િાત જીિ જત કોઈ પરાયા જનન ક બનપણીન નહિ કિ.

4. ઘરરા સવિતાગૌરી ક સભદરા સાથ બનભાિ જ િતતીશ.

5. તરારા આપયા વિના કોઈપણ સરય જો િ ભાગ ક બીજી કફનો ઉપયોગ કર તો કાકવિટિા ખાઉ.

આગળથી ન િાચતા દિતા આગળ જ િાચિાન કહ.

એ પરાણ કરિાન ર કહ; તણ ઢીલ રન તર કરિાન કબલ કીધ; પણ તટલ કટલીક િાત વનકળી ક જ ઉપરથી ઉપરની પવતજા અરણા કરિાની નહિ એર જણાવય ન િાત બધ રાખી. સભદરા સાથ રળીન નહિ િતત તિી િાત, ભાગ િગર ઉપરથી હદલ નહિ ખસડ તિી િાત, સતીઓ વનલમજજપણ િતમનારી પણ સસારરા િોય છ, િાય, પાપ પણ થાય છ, પણયપણ થાય તિી િાત. પરષના િક જટલા જ સતીના છ તિી િાત. િજી તન પોતાના કરયોનો – પશચાતતાપ નથી, િિન રાટ કાળજી નથી; ન િિી પોતાન દ:ખ રડયા કર છ.

તા. 31 રીએ સિાર સભદરાએ રન જાણ કરી ક રારશકર એક ભર પડીક ડા0ની આગળ ફકય ન ત તણ િાથરા સતાડી કિી રકય છ. ઉપરથી ર ડા0ન પછ તયાર કિ ક રન જાયફળ આપય. પડીક આપય નથી. પછી ર ત પડીક કસરન ખોળી કાઢય ન પછ ક આ શ છ? તયાર કિ ક કસર રગાવય િત ત આપી ગયા છ. ત પડીક કસરન ન જણાયાથી ર પછ શ િડતાલ રગાિી છ? તયાર કિ ના. પછી સભદરાએ ચાખય તયાર કિ કઈ તરાસ જિ છ. પછી ર તરાથી થોડક કાઢી જદ પડીક કરી ગણપતરાર િદયન તયા તપાસન રાટ રોકલિાન કીધ, પણ િળી ત વિચાર રાડી િાળો. રાત દશ િાગ રારભાઈ આવયા તન પછતા તણ કહ ક િદયન તયાથી કસરની રળિણીિાળ પડીક છ. ર ચાખય તો ઝરકચરા જિ કડિ લાગય ન રારભાઈન ચખાડય તયાર કિ અફીણ છ. ન પછી ર રારભાઈન ઠપકો દીધો. રન ઓટકાર આિિા લાગયા ન આફીસરા િાયસાિ થિા લાગયો. ર નકી જાણય ક અફીણ જ છ. પછી ઉપર ઉપરથી ડા0ન ઠપકો દઈ િાત રાડી િાળી. કોઈક દિાડો ડા0એ અફીણ ખાધલ નહિ. ત જો તણ ખાધ િોત તો િરાન થાત. રદતના હદિસ પાસ આિ છ. ત તો – છ જાણી અન દિ આગળ િચાિિ એ બળાતકાર જોિ થશ એર િળી વિચાર કરી તન તા. 1 લીએ િચાવય. તયાર ત કિ ક િા િ બધી િાત તર કરીશ પણ વનશાની િાતન રાટ રાફ કરો – એથી રારી દલગીરી જાય છ. એ તો રાર છોડિ રશકલ છ. િ તરાર શરણ છ. એટલો આગિ છોડો–ર કહ તારી દયા જાણીન લખય છ ક િ આપ તયાર લિ બાકી ત પણ ન લખત. રાર તારી પાસ તનો તયાગ કરાિિો છ. તણ ત રાનય ન પછી િાત પડતી રિી.

તા.20રીએ ડા0ની તબીયત જાયફળ છાના ખાધથી બગડલી. ત તણ કબલ કીધ છ. ત િાત ર ઇહદરાનદન કરી તયાર ત કિ ક એન પસા શ કરિા આપો છો. તયાર ર કહ ક િ રારી યવકતએ ઠીક જ ચાલ છ.

તા. 7 રી રાચમ, રોટી વશિરાતરીએ રાતર દિપજન કરતા રોટો કકાસ કીધો િતો. પણ પછી પશચાતતાપ કરી રારી પાસ કરા રાગી િતી.

તા. 17રી રાચત, ફાગણ શદ 9 એ િળી પવતજાપતરક ર લખી ત સિી કરિાન કહ. તણ કહ એરા થોડોક ફરફાર કરિો જોઈએ-ર કહ જર તન લાગ તર કર. પછી તણ પોતાન િાથ લખી આપય. ત પવતજાપતરક જદ આ ચોપડીરા આ પાનાની પાછલી બાજએ િળગાડલ છ.

પકવતમ-2

(અ)

(ડા0 એ લિાની પવતજાનો ખરડો)

સિત 1939 ના ફાગણ શદ 9 િા. શવન

િ રારા ઇટિદિ સાબની સરક સતય કિ છ-

સરતરા ચારક િષમરા રારાથી રારો સિધરમ સચિાયો નથી-રારા પવતના સબધરા, ઘરની નીવતના સબધરા ઘણક અઘહટત કીધ છ ક જન રાટ િ સાબ પાસ ન રારા પવત પાસ કરા રાગ છ. અન િિન રાટ આ પરાણ પવતજા કર છ.

1. રારા પવત રારાથી અપસનન થાય તિ આચરણ કરિાની બવધિ નહિ કર. કર તો રાર પણય જ કઈ આ જનરન છ ત વરથયા થાઓ. રનસા િાચા કરમણા પવતવરત પાળીશ.

2. પવતની આજાન વરતની પઠ પાળીશ.

3. ઘરની િાત જીિજત પરાયા જનન ક બનપણીન નહિ કિ.

4. ઘરરા સવિતાગૌરી તથા સભદરા સાથ રોટીનાની બનન ભાિ જ િતતીશ.

5. પવતના આપયા વિના કોઈપણ સરય િ રાદક પદાથમનો ઉપયોગ નહિ કર.

અન રારા પવતનો પણાર કરી પાથમના કર છ ક રારો અનગિ કરો.

આ કાગળ ઉપર સિી કરિી ઠીક ન લાગી તથી બીજો કાગળ લખી આપયો છ એ જ રતલબનો પણ ટકારા સઘડ રીત. તથી આ કાગળ રદ કીધો છ. પણ ત બન કાગળ સાથ રિશ. (ન.)

(બ)

(ડા0એ લીધલી પવતજા, રળપત તના જ િસતાકરરા છ. સ.)

િ રારા ઇટિદિની સરક સતય કિ છ ક રારાથી રારા સિાવરની કટલીએક આજાન ઉલલઘન થય છ કટલાએક કારણથી તર થય છ તોપણ ત રારા ધરમથી ઉલટ છ એર જાણી િિથી િ રારા ઇટિ ન પવત પાસ કરા રાગ છઉ અન િિન રાટએ એિી પવતજા કર છ ક રારા પવત અપસનન થાય તિ આચરણ કરિાની બવધિ નહિ કર અન કર તો રારા સતયન દષણ લાગો. રનસા, િાચા, કરમણા પવતવરત પાળીશ. પવતની આજાન એક વરત રાનીશ. ઘરની ગહ િાત કોઈન કિીશ નિી. ટકારા આજા પરાણ ચાલીશ એટલ બધ આિી ગય અન રારા પવતન પણાર કરી પાથમના કર છઉ ક જિી િતી તિી પાછી

રન તરારી પીવતરા લો.

લા.આ.ડા.

સિત 1939ના ફાગણ સદ 9 શવન.

ચતર રહિનાના તરણ િારનો વનયર રાખિાનો કરલ પણ ફાગણની િોળીન રાટ તની આતરતા જોઈ કટલીક ગોઠિણ રાખી િતી. જ એર બારસ તની સાથ પસગ પાડયો, િળી તરસ, તર કરી પછી તની િવતત જાિાન ર સજ િાત કરિા રાડી તટલ તો રીસરા બારણ ગઈ ન પાછી આિી રાથા કટી કકલાણ કીધ ન ર પણ ઠોકી. `ખાઈશ નહિ, ખાિા દઈશ નહિ, ઇચછારા આિશ તયાર તરન પટાિી લશ’ િગર બોલી. અથામત તણ પોત કરલી પવતજા પાળિી નથી. રન દગો દીધો ન રારો વનયરભગ કરાવયો. ત હદિસથી ર પણ તની સાથ કોઈ ઝાઝી િાત કરિી બધ રાખી છ.

તા. 12 રી એવપલ ઇદ સાથ 1|| કલાક િાત કીધલી ત તણ રન જણાિલ નહિ. તરરીએ પીિર કાગળ લખયો પીિર, ત તા. 14 રીએ સિાર િાત ચરચાઈ તયાર જણાિી. િળી પડોસના છોકરા પાસ, ભાણા પાસ જાયફળ તથા કસર રગાિલા ન તણ સૌના દખતા આપલા તથી રખન બીજ કોઈ રન કિ તની ધાસતીરા રન કહ ક એક દિોડીઆન જાયફળ કસર રગાવયા છ. (રગાવયા િતા બ દિોડીઆના)-એ બાબતની ચચામ થતા ર કહ ક રન પછા વિના, િચાવયા વિના કાગળ સરત રોકલયો ન રારી આજા નહિ. ત પવતજા કરી છત, જાયફળ રગાવય એ ઘણ ખોટ કીધ. અિણા રાર િધાર બોલિ નથી. જ પડોસણો સાથ બોલિાની રન કરલી તઓની સાથ િાતો કર ન ઘરની, પોતાના દ:ખની િાત જણાિ.

`તર તો િિ રન ઘરરાથી કાઢિાના છો. સભદરા સાથ રાલિારા િરકત ન પડ, તર તન જ ઝખી રહા છો.’-એિ એિ બબડયા કર છ ન કકાસ કરિાન પાછા ધધિાય છ.

તા. 15 રી-રારનિરી. આજ સિાર કહ ક તર તો એન અથડાયા કરો છો ન એર કિી પોત રન અથડાઈ બતાડય.

તા. 16 રી અપરલ 1883, ચતર શદ 9-10 ડા0ન બોલાિી કહ:

- ર તર લોક સાથ રાવતરય િતમિાન ચતરથી ત દીિાળી સધીનો જ વનયર રાખિાન ઠરાવય િત ત ર રાખિા રાડયો છ. અરણા સ0ના વનવરતના દિાડા છ. પરર દિાડથી તારા વનવરતના આિશ તો િિ સપટિ કિી દ. તાર ત વનયરરા આિિ છ ક ના? રારી ઇચછાન અધીન થિ છ ક નહિ?

ડા0 (1) અખહડત સખ રાર ગય ન િિ વછનનવભનન રળ તથી શ વિશષ છ?

(2) સ0 ન સતવત થાય ત વનવરતતની સિા રાર કરિી પડ એ રન કટાળો છ.

(3) ઘરરા સગિડ નથી ન તર તની સાથ સયન કરો ત રારા જાણિારા છત ન પાસ ન પાસ છત ત રારાથી સિન થાય જ નહિ.

અથામત દીિાળી સધી તો િ તરન આધીન રિિાન ઈચછતી નથી. સ0ન તર રાર રખજો અન સ0ના હદિસોરા રન બિાર રોકલજો.8

ભાગયિશાત એકની તરણ થઈ તો િિ તરણન રાટ જ ઉવચત ધરમ તણ િતમિ જોઈએ-અન એ વસથવત તરારા કલયાણન રાટ છ. લાગણી દાખિાન, ભોગચછા ઓછી કરિાન અન સિધરત રિતા ઉતતર જાન સરજિાન.

રયામદા કર રાખિી એ િ જાણ છ ન આ ઘર રયામદાએ તિી સગિડન છ. રાતર રનરા રિલા ઈષામના િિરથી દ:ખ થાય પણ તન બદલ ત જો પોત વનયરધરમના પાલણરા િોય તો દ:ખ ન થાય. ધરમના પાલણરા લાગણીઓન િોરી દિી એ જ રડી બવધિ સરજિી.

ડા0 અિણા તો રારી િવતત તર કિો છો તિી થતી નથી. થશ તયાર રિીશ.

ન0 સ0ના હદિસરા તન દ:ખ થાય તો ત સિન કરિ પડશ. પણ તરા જો કઈ ઉગપણ ક સ0થી જોિારા આિશ તો પછી દીિાળી પછી પણ વનયર બદલિા ઘહટત જણાશ તોપણ તારી સાથ સબધ કોઈ દિાડો નહિ કર.

સ0 ન પછ ક આગળ ત કહ ક ડા0 જો વનયરરા ન આિ તો િ પણ દીિાળી સધી વનયરરા આિિાન ઇચછતી નથી. એન જ તાર િળગી રિિ છ ક રારી ઈચછાન આધીન થઈ રિિ છ?

ઉતતર : િ કઈ જાણ નહિ.

ઉપલ સગળ જોતા બનની અડથી ચતરથી વનયર રાખિાન રાડી િાળ છ.

તા. 16 થી સરજાિિાન પકરણ ચલાિલ ત 18રીની રાત 10 િાગ પર થય ન પછી િ ચપકપષપની સિાસરા વનરાત ઉઘયો.

ચતર સદ 15, તા. 22 રી અપરલ.

સિારથી ત બપોર સધી કકાસ કીધો.

ડા0 1, અનક રીત િ દ:ખી છ તરા ભાગ પીિાની નહિ એ રન રોટ દ:ખ છ. એ જો રળતી થાય તો િ રાર ચપ થઈન બસી રઉ ન રાર દ:ખ રન જણાય નહિ. (થોડીિાર ચપ રિિાય પણ બીજ દિાડ તની રાઠી અસર થાય જ. તરોગણ િધારિો નીશાનો અિગણ છ. રાટ તની છટ િ નથી આપતો, ન ત કતામ તરા પણ અરક હદિસ ક િ આપ તયાર એિો કોઈ વનયર તો કર નહિ. રારી ખરાબી ભાગથી થઈ છ એ રારા રનરાથી જત નથી રાટ િ વનયર વિના નહિ આપ. ન0)

2. રાત ર િિ આટલો વનશચય કીધો છ ક કલિ ન કરિો, શાવત જ રાખિી. તર તરાર

જર ઇચછો તર કરો. (બિ સારો વનશચય છ. ન0)

3. હદિસ રકરરની બાબતરા તર ગર તર કરો પણ ત જાણ તલપ બળ ન રાર તર કરિ એ રન ઠીક લાગત નથી ન િ જાણ બળ ન ત તર કર એ પણ ઠીક નથી રાટ એ િાત છોડી દિી.

ન0 ર કિી દીધ ક જયા સધી ત કોઈ પણ વનયરન નહિ િળગ-ત તાર રોટર રાખતા નહિ જાણ – ત તારો સિધરમ નહિ જાણ-ત ઘરની દાઝ નહિ જાણ તયા સધી િિ રારાથી તન કોઈ રીત રખયપદ થપાશ જ નહિ. િ અનયાયી દ:ખદ પકપાતી કાનિાળો એિા રાઠા વિચાર તારા રનરા પસી ગયા છ ત વનકળશ નહિ તયા સધી રારાથી તન પસદ પડત કઈ પણ બની શકશ નહિ.

સ0 ના સબધરા આટલા દોષ અિશય વિશષ બિાર પડલા જોિારા આવયા. અવતઅધીરતા, અવત આકળાપણ, અવત બબડિ, કયાર પટરાન ઓઠ આણી દઉ, િળી છપી રીત જોિા સાભળિાની ટિ અન રાર વિશ પણ િલકો વિચાર ક િ તની ખશારત કર છ.

જયાર કોઈ રીત ડા0 સરજી જાય તિો િખત આિ તયાર સ0 આડી પડ ન પોત પોતાના વનયર બિાર કાઢ જથી િળી કાયમ થત દર જાય.

તા. 26 રીએ પાછલ પિોર ચારક િાગ ર ડા0 પાસ ભાગ કરાિી પીધી પણ તન પીિાન કહ નહિ. એ ઉપરથી તન બોલિ થત ક તર રન દ:ખ દો છો ન ત આટલા રાટ જ ર કહ ક આજ િ શાત છ ન ઇટિની સરક કિ છ ક તન કોઈ રીત દ:ખ દિ એ રારા રનરા નથી. ત દ:ખ પાર છ ત તાર જ દોષ.

તા. 28 રીએ સાજ ડા0એ પાછો બબડાટ ચલાિી કહ ક તર રન સરત નથી તડી જતા ત તારા દશરનન િસાિિા છ, તર રાર સિમસિ પીખી નાખશો, તરન રાર રહસહ અડકિાનો િક નથી.

ર કહ, શ છાના કોઈના કાગળ છ?

ડા0 ના, રારી પાસ તો કઈ તિ નથી પણ ડાયરી િગર કઈ િોય ત તર જઓ.

ર કહ, એર જયાર રારો વિશાસ નથી તયાર તારો રન કર િોય? િાર ત ઘરની વયિસથા તારી ઇચછા પરાણ કિી રીત કરિા ઇછ છ ત લખી આપજ.

ડા0 ના, િ તો કઈ નથી લખિાની.

બતરણ દિાડા ધધિાટ ચાલલો તન કારણ સ0ના કિિાથી ક ત સાભળતો િતો, - - - - આિતો િગર.

તા. 29 રીએ ચતર િદ રવિએ રાતર પાછ તોફાન-કિી દો રારો વનકાલ કર કરો છો ત; ર કહ, તિા જ વિચારરા છ.

પછી બબડાટ ચલાિી પડોશીન જણાવય.

ર કહ, તન રારો વિશાસ નથી, રન તારો વિશાસ નથી. િિ તાર રાર એકાતરા શી િાત કરિાની છ? એ તો નકી જ ક વિશાસ ઉઠી ગયો છ.

પછી દગામના ઉપર ઉલટી-રન જાન સરજાિા આવયો. પોતાની િાત તો વિસરી ગયો િગર.

તર તો રન િલકી પાડો છો ન પડાિો છો. રન ઘલી કરી કાઢી, ઈછીત ભોગ ભોગવયા છ. ના ના, જયા સધી રાર કલજ ફટકય નથી, તટલા લગીરા રાર નકી કરી દો.

ર કહ, ત રાર સરજી શકતી નથી. તારી તરફથી કોઈ િીરાયતી આિશ તની સાથ િાત કરીશ.

તયાર કિ ક રારા િીરાયતી સાથ તો તરાર તટલી છ.

ર કહ, તયાર ધીરજ રાખ. વિચારીન વનકાલ કરીશ. િિ જ કરિ છ ત છલલ જ.

તા. 19 રી ર, 1883 િશાખ શદ 13

આગલી રાત ન પાછલી રાતની િાત કિી ત ન પાલિી. વનયરરા િોય ત સાર એર કહ.

ડા0 એક બળ ન એક રર એરા િ રાજી નથી એર કહ. તરારી તવબયત બગડ છ એથી દાઝ છ કહ ઈ0.

ન0 િાત તો ખરી, પણ િિ કરિ કર? વસથવત તો આિી છ.

6

2 : સવિતાગૌરી સરબરધી

તા. 10 રી સપટબર 1882 રવિિાર 1938 શાિણ િદ 13.

તરબકરાિ આિલા. તન ર કહ ક કટલાક રારા કારરા રાર તરન લિાના છ પણ પથર તો તર કાનફીડનસ કિી રીત પાળો ત વિષ રારી ખાતરી થશ તયાર. પછી િળી કટલીક િાત ચાલી. સ. નો પસગ ર કાઢયો ક તના સબધીઓન રાર વિષ શ વિચાર છ ત રાર જાણિ છ. તયાર બોલયા ક ત િ જાણતો નથી પણ સ. નો વિચાર તરારાથી છટા પડિાનો છ એિ જયા તયા સભળાય છ ખર. ત તર િોર પણ એ જ વિષયરા રાર કટલીક વયિસથા કરિાની રાટ િાલ તરાર બારોબાર બની શક તો ખબર કાઢી જણાિિ ક તની તબીએત કિી છ, ત કયા છ, ત દીિાળી ઉપર સરત આિનાર છ ક નહિ, ક પછી િ જાત જાણી લઉ ક તરારી રારફત ક િરકોઈ બીજી રીત ત નકી થાય. પાચક દિાડા

ઉપર સવિતાનારાયણન ર પછ િત. ત કયા છ તયાર તણ જિાબ દીધો િતો ક અરણા કાગળ નથી આવયો, ગોઘ િશ.

તા. 16 : તરબકરાિ કિી ગયા ક ગોઘ છ. છોટાલાલ પાલીટાણથી ગોઘ આિ છ બરીન ન બનન રળિાન. ધનિતરારની બરીન અઘરણી છ તથી દીિાળી ઉપર સરત જાય પણ ખરા.

તા. 22 : તરયબકરાિ સરતથીઆિી કહ ક શાધિ પક ઉપર આિશ ન ગિરીશકરની બન રાદી છ તથી તણ સરત બોલાિી છ.

તા. 17 રી અકટોબર 1882 : રવિભદરના કાગળરાથી, `આજ કટલાક હદિસ થયા સવિતાગૌરી સરત આિલા છ. તરણ રન પરર હદિસ બોલાવયો િતો અન આપન પતર લખી પછાવય છ (રારી પાસ) ક આપના ઘરરા એના ઓરડારા એની ચીજિસત છ ત એન શી રીત રળી શકશ? તથા એની તરારા રિાના રકાન તરફની બારી એ જતી િળા બધ કરીન ગએલા ત પણ સઘળી અડધી (કાચ તથા લાકડાની) ઉઘાડી છ ત પણ તરન લખી જણાિિાન રન કિિાથી લખી જણાવય છ.’

તા. 5 જાનિારી 1883 ) ગણપતરાર કહ ક રનસખરારની સતી સ. ન રળિા ગઈ િતી. અિી છ ન સવિતાના કાકા કાકી સાથ રિ છ.

તા. 4 ફબરિારી : તરયબકરાિ આિલા. તનાથી જાણ ક રારો વરતર િકીર ત પાલીટાણાના ઠાકોરન સારી પઠ ઓળખ છ. બિ જ ડાઘીલો છ. નોકરોન પગાર આપ ત પગાર નોકરન દશ ન જાય પણ રાજયરા જ રિ ન નોકર નોકરી છોડી જીિતો પોતાન ગાર જિા પાર નહિ એિી તયાની પહરવસથવત છ. છોટાલાલ જાણ ક રારી સલાિ વિના ઠાકોર કઈ કરતો નથી, ઠાકોર જાણ ક િ એન રરાડ છ.

તા. 23 રી રાચમ : િોળી પછી ગયા બપોર ઘર આિલી. ડા. તથા સ. આગળ કિલ ક ભોજાઈ એકલી સરતરા છ ન પોત રબઈરા રિ છ તથી તના પીિરીઆ બિ બબડ છ.

તા. 7 રી અપરલ ગણપતરાર આિી કહ ક શિલાના છોકરાએ સ. ની આગળ જઈ િાત કરી ક ડા. તથા સ. તરન રળિાન ઈછ છ તયાર તની સાથ કિિડાવય ક િા, િ ગણપતરારન ઘર તઓન રળીશ. સ. એ ત તથા બીજાઓન કિલ છ ક ર કવિન રપીઆ આપયા છ તના બદલારા તના ઘરના એક ગાળારા રિ છ.

1883, તા. 22 રી ર,1 1939 ના િશાખ સદ 15-િદ 1, રગળ રાત સિપનરા-ડા. સાથ તકરાર થતા ત બોલી ક િ દખડાિ છ પછી ચાલી ગઈ કિારા પડી પણ િળી ગભરાઈન– ન બાઝી પડી પાછી નીકળી આિી. એ િળા સ. ઘરરા ફરતી િતી ન ઘરની એક િતી એર જણાતી િતી. બ જણ સિપનરા દીઠા, સિપન પર થય ઘહડયાળ જોય તો બરાબર 12 િાગલા.)

તા. 24રી એ સ. ઘરન તરીજ રાળ દખાિ દીધો.

તા. 23 જન 1883, જઠ િદ 4 શવન ય રાતર:

ગણપતરાર આિી કહ ક રનસખરારની બરી કિતી િતી, સ. પરર દિાડ સરત જિાની છ.

તા. 18 જલાઈ આ. શ. 13 : એક છોકરાએ આફીસરા આિી કહ ક સરતના ઘરની કચી જની પાસ છ તન લખો ક ત ઘર ઉઘાડ ક સવિતાગૌરી પોતાનો સારાન કાઢી લ. તન કહ ક એર નહિ બન. તણ રન કાગળ લખિો જોઈએ.

તા. 6 અગસટ, શા. શ. 3 સોર : રાત વચઠઠી ક અરણા સ. ન શયનાહદવનયર વનવરતત ગણનારા લિી જોઈએ..

તા. 7રીએ વચઠઠી ક.સ. પછી આ ઘરના સબધરા આિશ. (બ વચઠઠી બકાએ ડાબ િાથ ઉપાડલી તથી િિર આિથી તથા બીજી િાર વચઠઠી રકી તરા વિશષ આ ક આિીન સબધ કરાિશ તો તની ના આિી. િળી તરીજી િખત રકી તો તરા ન આિી.

તા. 19રીએ રાત સિપનરા એક ઓરડારા વતર. બાક ઉપર સતલી ઉઘાડ રાથ. રોડ રારી તરફ રિ નહિ તર, સ. ઉભી ઉભી િાત કર તની સારા પણ નહિ. િ વતર. ની પાસ િતો ન સ. આિી િતી. એિ કાઈ ક વતર. સ. ન સરજાિતી િતી ત તાર ઉગ થિ.

તા. 22રીની રાત ન 21 રીની િિાણ : એના સબધી વિચાર આવયા જ કર. ખસડયા ખસ નહિ. કરાના વિચાર, તયાગના વિચાર, રિોધના વિચાર, દિાના તના સબધી વયિસથાન રાટ રડળ કરિાના તના સબધી, િળી કઈજ કરિ નહિ અિણા ઇતયાહદ.

તા. 5 સપટબર, ગણશ ચતથતીની રાત સિપનરા સ. સાથ રથન. (જો ક તના સબધી વિચાર ઘણ ખર કાઢી નાખલ ત છતા.)

તા. 31 અકટાબર 1884, તાબતન દિાડ : ગણપતરાર ઘરરા કહ ક. સ. ન સ. નારાયણ સાથ ટટો થયો છ ન ત જદો થયો છ.

સ. ન તયા પાનાચદની િિ શ શી બાબત આિ છ?

તા. 29 અપરલ - ચતર િદ 7-8 રવિ. સભદરાન ડાિીના દખતા કિી દીધ ક િ પરદશ િોઉ ક િયાત ન િોઉ તયાર તાર તો છોકરા સાથ ડા. થી જદા જ રિિ – એકરકન રળિ િગર િિિાર રાખિો પણ સાથ તો રિિ જ નહિ. અન ઘણ કરીન રબઈરા જ રિિ. તાર સરતની ક સરતના ઘરની જરા દરકાર કરિી નહિ.2

6

3 : રામશરકર (કવિના કારકન) સરબરધી

તા. 22 હડસબર 1881

તર રન કિી જણાવય ક િષમ બ િષમ સધી િ તરારા વિના ઘરના કોઈના સાથરા રિિાન ઈચછતો નથી.

26 રીએ - ટટો થયા પછી, તા. 8 રી જાનિારીએ તર જણાવય ક રાર રિિાન રબઈરા કરિાનો વિચાર કરિો, નહિતર છ રાસની રજા આપશો. એ રજાનો િખત કનયાળી ક રબઈ ક સરત કાઢીશ.

ફબરિારીરા તર લખય ક રન રબઈ બોલાિી લો ક ડા. ન તડાિી લો.

ફાગણ સદ 2 જ રબઈ આવયા તયાર ચારક દિાડા રિી પાછા સરત ગયા.

તા. 15 રાચત રારા લખિાથી ડા.એ તઓન રજા આપી. પણ ત પોતાની કોટડીરા રિતા.

િશાખ િદ 0|| એ ઘર બધ થયા પછી સરતરા આવયા.

આષાઢ શદ તરસ કનયાળી ગયા ત આશો િદ 8એ સરત આવયા.

કારતક િદ 1 એ રબઈ આવયા.

તા. 10 જાનિારી 1883, 1939 પોષ સદ 1 િાર બધ.

રારશકરની સાથ િાત કરી ન તણ જણાવય ક િ િાલ રબઈ રિિાન ઈછ છ, પણ જદો રિિાન ઈછ છ ન િાલકશર રિિાન ઈછ છ.

ર કહ ક િ તરણ રહિના સધી દર રહિન ર. પાચ આપીશ ન તરાર િ જ લખિાન આપ ત લખિ ન બીજા જોઈતા રપીઆન રાટ તરાર બીજા કોઈ વરતરો પાસ લિા. પાચથી િધાર િાલરા રારાથી અપાશ નહિ. અિી િપરાત િાસણ જોઈય તો લઈ જજો ઘર રાડિાન.1

રારશકર પોતાની ભરણારાથી ખસિાન વચઠઠી નાખી નકી કયા ક દારક જિાન રાડી િાળી રબઈરા રિિાન નકી કીધ. એ ઉપરથી ર – પાસ ખટપટ કરાિી તા. 1 લી રાચમથી વિદયાલયરા નોકરી અપાિી. પછી િોળીની રજારા રન ન જણાિતા રાજીનાર આપી – તયાથી િળી પાછા આવયા. પછી િળી ગાર ગયા. ન િળી રબઈ આવયા. એન ર તા. 4 થી અપરલ કહ ક િ તરારી ભરણાથી કટાળલો છ િિ તરાર રારા ઉપરથી રોિ ખસડી, રન રિો જાણી રારી પાસથી દર રોિ. વસથરવચતત થય ફરી રળિ િોય તો રળજો. તણ કહ ક તરણક િષત િ સનયાસીઓના સિિાસરા જ રિિાન નકી રાખીશ. ર કહ િિ રન તરાર કઈ પછિ નહિ.

એટલ છતા ત િજી ઘર છોડતો નથી. તા. 16 રીએ – રારનિરીએ સિાર તણ રન કહ ક રારાથી એક અપરાધ થયો છ. ત કિી દઉ છ. તરારી ઈછા ક ક છોટલાલા સાથ કઈ પણ કાગળપતર લખિા નહિ ત છતા ર રહિના બએક ઉપર એક કાગળ લખયો છ ન તરા લખય છ ક સ. બએક િષમરા પોતાની િતી ત વસથવતરા આિશ – તરારા સબધરા રિનાર નથી. ર પછ કિી વસથવતરા? તયાર કિ ક આપણા ઘરરા. ર કહ તર શા ઉપરથી લખય? તર સ.ન રળા િતા? તયાર કિ ક રારા તકમ ઉપરથી રારાથી લખાય િત. ર કહ, ખોટ કીધ.

તા. 30રી અપરલ 1883, ચતર િદ 8 સોરિાર સિાર ત પોતાન ગાર ગયા. પાચ રપીઆ આપયા છ. તણ લિાની ના કિી પણ ર કહ ક તરાર કિીય ત કરિ. પછી લીધા િતા.

તા. 3 જી જન 1883 એ સરતથી કાગળ રોકલલો તના કિર પર લખલ જ િાત ર રારો અપાધ ગણી રાફી રાગી િતી ત િાત સરતરા બિાર પડી છ.’

એ વશિરાવતરની રાત રારશકરની રખામઈ, છોટ ન સ. એની રખામઈ ન ઝખના (`વિચાર’ છકીન સ.) ઉઘરા આવયા કીધા િાત. એક િાગયા સધી.

તા. 21 અકટોબર 1884, સિત 1941 કારતક સદ 3 િા. ભોર.

રારશકર કહ ક જો વયિિાર કાર કરિાનો વનશચય થશ તો ત િ સિતતર ઉદયોગ કરીશ, રિીશ અન તિ કાર રળતા લગી જો રન જરર પડશ તો િ તરારો આસરો (દરવય સબધી) રાગીશ.

ઘરના સતીજન વિષ એનો બિ જ રાઠો વિચાર છ ન તન રાટ રાર રાટ પણ કઈ ખરો આિી રીતનો – િ યથાધરમ િતમતો નથી અથિા તર િતમિાન વનબમળ છ.

6

અનય

4. તતિશોધક સભાની હકીકત.

(તા. 7રી જલાઈ 1860 થી ત 7 રી જલાઈ 1864 સધીની.)

દશી ભાઈયો,

બવધિિધમક સભાના કાયદારા એર િત ક ચાલતા રાજયની વનદાસબધી અન કોઈના પણ

ધરમસબધી ભાષણ કરિા નિી. પણ સન 1860 ની શરઆતારા ર એિી દરખાસત કીધી ક, `હિદઓની કોઈ પણ િાતરા ધરર ભળાયલો નથી એિી િાત કોઈ જ નથી – બધ જ ધરર પસી ગયો છ; – રાટ ધરરસબધી ભાષણ ન કરિા એ તો રોટી ખોડ ગણાય; તર સસારી વિષયો વિષ ઘણાએક ભાષણો અપાઈ ચકયા છ રાટ ભાષણના વિષયો િધારિાન સારપણ ધરરસબધી ભાષણો થિા જોઈએ; િળી જિા સધી ધરરસબધી ભાષણો નથી તાિાસધી ધરર એટલ શ એ િાતન અન ધરર તથા ધરરરા ખપતી રઢી એ બન એક બીજા સાથ ખરખરો કઈ જ સબધ નથી એ િાતન અન ધરરન નાર વિરોએ કટલ પોતાન લાકડ પસાડય છ એ િાતન ચોખખ ભાન લોકન કોઈ કાળ થિાન નિી; અન િળી જ ખરખરો સધારો કરિાનો છ ત ધરર સબધી ભાષણોથી જ થશ રાટ ધરરસબધી ભાષણો થિાની જરર છ અન સભાએ ત બાબત સિન છટ આપિી જોઈએ.’ એ ઉપર ઘણી ઘણી તકરારો ચાલી ન આખર છટ1 ન આપિાનો ઠરાિ થયો – ર સભારા જિ બધ કીધ અન નિી સભા ઉભી કરિાનો વિચાર કીધો.

એ વિચારન અરલરા લાિિાન ર રારા વરતરોન નીચ પરાણ વચઠઠી લખી.

તા. 7 રી જલાઈ 1860

`િિાલા વરતરો,

એક જરરન નિ કાર ઉભ કરિારા તરારા વિચાર લિાના છ, રાટ કપા કરીન આજ રાત સાડ સાત િાગત રારા રકાનરા (રારિાડીની સાર) જરર આિિ.’

- નરમદાશકર લાલશકર.

એ ?પરથી કટલાક વરતરો રાર ઘર આિી રળા, અન રડળી બઠા પછી ર તઓન બોલાવયાન કારણ નીચ પરાણ કિી સભળાવય : –

1. `દશી ભાઈયોરા વિદયાજાનનો પસાર કરિાન બવધિિધમક, જાનપસારક આહદ લઈ સભાઓ છ; પરત વિરરપી અગાસર બકાસરના મિોડારા અજાન અન ભોળા થઈ ગયલા દશીઓ પડલા છ તઓન તરાતી જીિાત કિાડી ઠકાણઆસર આણનાર કોઈ ધરમસભારપી કષણ (આકષમણ કરનારી) શહકત જોિારા આિતી નથી રાટ એ શહકતન શોધિી – એક ધરમસભા ઉભી કરિી – ન તનો ઉદશ એિો િોિો ક ધરમરપી ગોળીરા આજકાલ ઘરઘરન જરાિલ િાસી દિી એકઠ થયલ છ તન વિિકબવધિરપી રિએ એકસપી ઉદયોગરપી નતર બાધી ખબ િલોિિ અન શધિ રાખણ કાિાડિ. – અથિા ધરમનીવતસબધી પકરણરા જ કઈ સાર િોય ત યથાશહકત શોધિો. – અન તથી લોકોન જાવણતા કરિા. – આપણા લોકો સિજ િાતરા પણ ધરમ આણી રક છ; ધરત ત શ, નીવત

તો શ, એ બનો અતર ન સબધ કટલો ત સિ શોધિ. –વિરરપી તોફાની િાદળી હિદના રનરપી આકાશરા ચિડી આિથી શધિ તતિરપી જ સયમ ઢકાઈ ગયો છ તના દશમન કરિાનો અન લોકન કરાિિાનો યતન કરિો – સારાશ ક, એક ધરમસભા2 સથાપિી.’

2. `એ સભાન લાગતો સારો પસતકસગિ કરિો. આ દશી પસતકોના સગિની, રબઈરા કટલી જરર છ તર સિ જાણોજ છો.’

3. `એ સભાની રારફત પગટ થત એક નયસપપર અથિા ચોપાવનય કાઢિ ક જણ કરીન સભાના વિચારથી ન સભાની રિનતથી લોકો જાણીતા થાય ન રડા ફળ ચાખ. િળી લોકોપયોગી નાિાના રોટા પસતકો પણ છાપી પગટ કરિા.’

એ દરખાસતો સાભળા પછી સભાસદો પોતપોતાના વિચાર આપિા લાગયા, તરા આખર એિ ઠયા ક, એ કાર રિાભારત છ એરા રોટા દરવયની, રોટી વિદયાની, રોટા સપની ન રોટી રિનતની જરર છ. આપણ ઉપર કિલી બધી િાત િાલ સભાન જોઈએ તિી વસથવતરા લાિિાન શહકતરાન નથી તો પણ પથરથકીજ કોઈ પણ કાર જોઈય તિી ઊચી વસથવતરા આિત નથી; –

પારભ સિમદા સિમતર નાિાનો જ િોય. – સભા તો ઉભી કરિી. 2. પસતકસગિની જરર છ ત પણ કરિો પણ એ પસતકસગિરા ઘણ કરીન ધરમનીવતસબધી પસતકોનો સગિ રાખિાન નાણ ખરચિ. 3જી દરખાસતરા નયસપપર, ચોપાવનયાસબધી જ િાત છ ત િાલ રકી દિી. પણ ધરમસબધી લોકોપયોગી નાના રોટા પસતકો બન તટલા છાપી પગટ કરિા.,–એ પરાણ ઠયા.

સભાન નાર સિામનરત તતિશોધકસભા રાખિારા આવય અન સભાના કારભારીયો રકરર થયા. અન પછી સભાસદો પોતપોતાના લિાજર તથા બકીશ ભરીન સાડ નિ િાગત સભા વિસજ મન કરી ઉઠયા.

સભાએ પોતાની સથાપના થયા પછી ઘણાક સારા સારા વિચારો કયામ છ પણ તરાન કાઈ પણ િજી લગી બાિાર પાડિાન દરસત ધાયા નથી. તોપણ બાહમધરમ સસકતરા ન બાહમધરમ ગજરાતીરા એ નારના બ પસતકો બાિાર પાડયા છ ત વિષ થોડક લખ છ : –

કલકતતારા રારરોિનરાય નારના એક વિદાન સન 1828 ના િરસરા બહમસરાજ નારની ધરમસભા સથાપી, તનો ઉદશ એિો ક એક વનરાકાર ઈશરના ગણાનિાદ ગાિા, નીતીથી રિિ, જાવતભદ ન રાખિો અન દશીયોન ધરમ રાજયસબધી ઐકય કરિ – એ ઉદશ પાર પાડિાનરાટ સરાજ ઘણા પસતકો છપાવયા અન એક રહદર સથાપય. એ રહદરરા દર બધિાર િજીપણ િદિદાતન અનસરીન સાજસાથ પાથમના કરિારા આિ છ અન ધરમનીવતસબધી ભાષણો પણ કરિારા આિ છ. (બહમસરાજ સબધી થોડીક િકીકત રારરોિનરાયના જનરચહરતર ઉપરથી રાલર પડશ પણ ત સરાજનો પરપરો ઇવતિાસ આ ઈલાકાના લોકન આપિાસાર તતિશોધક સભાનો વિચાર છ ત જોગિાઈ રળથી પાર

પડશ એટલ આણીપાસના દશી ભાઈયોન િધાર જાણ થશ એિી આશા છ.)

બહમસરાજ િદ િદાતન રથન કરી બહમધરમ નારન પસતક સસકત ભાષારા પણ બગાલી લીપીરા છાપી પગટ કયાા ન પછી એના અગજી હિદસતાની અન બગાલી ભાષારા ભાષાતરો કરી બોિોળા લોકોરા પોતાના વિચાર ફલાવયા. એ પસતકની અગજી નકલ અન બગાલી લીપીરા છપાયલી સસકત નકલ સન 1860રા એક રારા પરરવપય વરતર જન એિી િાતોનો શોધ કરિાનો ઘણો શોખ િતો અન છ અન જણ રારરોિનરાયન ગજરાતી જનરચહરતર રચય છ તન તાિા ર જોઈ – બગાલી લીપીિાળ રન કઈ જ કાર લાગય નિી પણ અગજી નકલ િાચતા રાિારો આતરા સારી પઠ ઠયયો. અન ત પછી ત ગથન ભાષાતર કરી લોકના આતરા ઠારિાનો ર વિચાર કીધો. પણ પાછ આર વિચાયા ક ધરમસબધી વિષયરા અગજી ઉપરથી કરલા ગજરાતી ભાષાતરરા ઘણી કસર રિી જિાની રાટ સસકત ઉપરથી જ ભાષાતર થાય તો સાર. પણ આ ઈલાકારા બગાલી લીપી જાણનારા કોઈ જ નિી તથી બગાલી લીપીરા છપાયલી સસકત ગથની નકલ વનરપયોગી પડી રિી.

બનાિ એિો બનયો ક એક જિાન બગાલી જાતનો બાહમણ જ સાધનો િશ લઈ રબઈરા ફરતો િતો તની સાથ રાર ન એક રારા સરતના પડોસી સનિીન પથર તો સિજ જદી જદી રીત પણ પછી એકઠો સરાગર થયો. રાર પથર આ રીત.

એ સર પનવિમિાિ વિષ રારા પસતકો ઉપરથી ગજરાતી ભાઈયોરા ઘણી ચરચા ચાલી રિી િતી તથી ત બગાલી જિાન રાર નાર જાણતો િતો – એક િખત અતર િચલા ભોઇિાડાની સાર તપખીરિાળાની દકાન આગળ િ બ વરતરો સાથ પનવિમિાિસબધી િાતો કરતો િતો એટલ એકાએક ત સાધિષ જિાન રન અગજીરા કિિા લાગયો ક Are you the author of Vaidhaviachitra? Are your Naramdashakar?’ િધવયવચતરના કતામ તર છો અન તર નરમદાશકર? િ તો સાધિષ જિાનન અગજી બોલતા જોઈન ઘણો વિસરય પામયો ન પછી તની સાથ દર જઈન થોડીક િાત કરી – પછી િ ન ઉપર કિલો રારો પડોસી સનિી જણ સતીયોન ઉપયોગી પડ તિા કટલાક િદક સબધી ગથો રચયા છ ત અન પલો બગાલી જિાન રોજ સાથ રળતા. એ બગાલી જિાન 25-27 િરસનો િશ પણ તન ચોખખ બગાલી, િાત કર ન િાચી સરજ તટલ સસકત તથા અગજી આિડત. રાગ સારીપઠ સરજતો, શાસતીય રીત ગાતો અન રદગ પણ સારી રીત િગાડતો. અથામત ઘણો બવધિરાન િતો – એણ પોતાનો ઉતારો નાનાશકરશઠની િાડીની ધરરશાળારા બીજા સાધઓ સાથ કયયો િતો. પરો સધારાિાળો િોિાથી બીજા સાધઓ સાથ બનત નિી તોપણ દિની આરતી કરતી િખત સાર ગાતો ન િગાડતો તથી સિ એનાપર ખશ િતા. એ િાણીઆ રલતાની િગરન તયાિા જરતો િતો ન આખા રબઈરા રખડ રખડ કરીન શિરની ચરચા જોતો. એની સાથ િાતચીત કરતા રન રાલર પડય ક એ કોઈ ઘરકકાસથી અકળાઈન ઘરબાર છોડી રસાફરી કયાા કર છ. એન ર પછ ક

તરાર શાસાર કલકતતા છોડિ પડય તાર પિલી િખત તો કહ ક રન એિી ઇચછા થઈ ક ઉપાસના તપશચયામ િગરથી ફળ થાય છ ક નિી એનો શોધ કરિો ન પછી ર ઘણાક પરષચરણો કીધી પણ કઈ સાર દીઠો નિી – પણ ઘણો પસગ પડયા પછી ર કહ ક િિ તર ગજરાતરા રારી સાથ ફરિા આિો તાર એકાએક આખરા ઝળઝળીયા આણી બોલયો ક િિ તો કલકતત જઈ કટબન રળિાનો વિચાર છ રાટ િિ િ ઉજજન તરફ થઈન કલકતત જઈશ. એ ઉપરથી ર ધાયા ક એ ઘરનો દ:ખી છ અન દ:ખના જોશરા બાિાર પડી ગયલો છ. એ જિાન વિશ આટલ લખિાની રતલબ એટલી જ ક બગાલાના જિાનો નાિાનપણરા કટલો અભયાસ કર છ, રસાફરી કરિાન કિિા બાિાર પડ છ અન કિા વનભમયપણ પોતાના વિચાર લોકોન જણાિ છ. ર પછ ક સાધનો િષ કર ધારણ કયયો? તાર કિ ક `ખર બાહમણન રપ રિીન રસાફરી કરતા ખાિાપીિાસબધી ઘણી જાતની િરકતો છ ન સાધન તો સિ પસાદી આપ જ; િળી પાસ દરવય નિી.’ એ બાિાન િ એક દાિાડો આપણા કવિ દયારારન કાવય સભળાિાન અતર આિલા તના વશષય રણછોડન તાિા લઈ ગયો િતો. તાિા દયારારની હિદસતાની ન બીજ ભાષાની કવિતા સાભળીન ત બોલયો ક `એ કઈ હિદસતાની ન બીજ ભાષા ન કિિાય ન રણછોડન ગાણ સાર નથી.’ ગજરાતી વિષ તો એની સરજિાની શહકત નોિોતી. એ બાિાનો કોઈ સગો કલકતતાની હિદકાલજરા અવધકાર ધરાિતો િતો.

િર એ જિાનની વિનતી કીધી ક બાહમધરમ જ બગાિી લીપીરા છ ત તર અરારી આગળ િાચો એટલ િર દિનગરી લીપીરા લખી લઈય. તણ િા કિી ન પછી િર એક શાસતી તન સોપયો જણ બાહમધરમ પસતક બગાલી લીપીરાથી દિનગરી લીપીરા કતારી લીધ ન પછી પલા રારરોિનરાયના જનરચહરતરનો કતામ જ િરારા વરતર તન ખરચ ન સસકત પસતક છપાિીન વિદાનોન રફત આપયા ક તઓના જાણયારા આિ. એ સસકત પસતક વિષ સિમ શાસતીઓનો સારો વિચાર છ ન કિ છ ક જણ કયા છ તણ ઉપવનષદાહદક ગથોનો સારો શોધ કરીન રચય છ. સરતના નારાહકત શાસતી હદનરવણશકર કહ ક, `એ ગથ સારો છ પણ જ જ ગથોરાથી લીધ છ તના નાર નથી લખયા એટલી કસર છ અન એ કસર ગથ રચનારાએ પોતાની રતલબન રાટ જાણી જોઈન રાખી છ.’ એ પરાણ સન 1861 ના િરસરા સસકતભાષાિાળો બાહમધરમ દિનગરી લીપીરા પથર આ ઈલાકાના વિદાન રડળોરા પતામિિારા આવયો.

પણ એ સસકત પસતક એટલ ઘણા લોકના િાચિારા ન આવય, રાટ એન ભાષાતર કરિાની જરર રિી અન ત કરાિિાન સાર આજ કાલ ગજરાતરા જના સરખા એક બજ બીજા િશ એિા િદશાસતસપનન યજશર શાસતીન ર વિનતી કીધી ન કહ ક તરારાથી ગજરાતી ભાષાતર યથાથમ થશ રાટ તરજ કરો ન શરનો બદલો િર સારી રીત િાળીશ. તઓએ િા કિી અન થોડક કયા પણ િશ. પણ પછી તઓન િખત ન રળિાથી તઓએ રન ના કિી ન િ વનરાસ થયો. પછી એક બીજા શાસતી પાસ રરઠીરા

કરાવય પણ તણ યથાપત ન કરતા પોતાની તરફન ઘણક િધાયા ત ઉપરથી ત રદ જિ થય. એ ભાષાતર એક રારા દકણી વરતરન ઘર પડલ છ. પછી વિચાર કીધો ક પન જઈન કોઈ શાસતી પાસ રરાઠીરા કરાિ અન પછી ત ઉપરથી િ ગજરાતી કરી લોકોન આપ, પણ કાર ધધો છોડી પન જિ રારાથી ન બનય. એટલારા, ઇશરની કપાથી આ િરસના રાચમ રહિનારા બહમસરાજ સભાના સકરટરી બાબ કશબચદરન એક પોતાના વરતર સાથ ઉપદશન જ રાટ અતર આિિ થય. તઓ બાહમધરમ પસાર કરિાન કટલો પહરશર કર છ ત વિશ રબઈના નયસપપરોરા સારી પઠ લખાયલ છ. િ બાબ કશબચદરન રળો. ન તાિાની સધારાિાળાની વસથવત સબધી પછપાછ કરીન આખર ર કહ ક તરારા જિી અતર પણ એક રડળી છ અન િર તરારો બાહમધરમ છપાવયો છ પણ ત ઉપરથી પાકત કરનાર કોઈ રળત નથી રાટ તરારી પાસ જો હિદસતાની ભાષા ન દિનગરી લીપી એરા જો બાહમધરમ િોય તો ત આપો ક ત ઉપરથી િ ગજરાતી કરીન લોકોરા ફલાિ, તઓએ િા કિી અન રન એક પત આપી. એ પત આિી એટલ ર તરત તરજરો કરિા રાડયો ન થોડોક કીધો એટલારા બીજ જરરન કાર આિી પડય. પછી ર હિદસતાની ભાષા જાણનાર કવિ હિરાચદ કાનજી પાસ તનો તરજરો કરાવયો. – જની િાલ 500 નકલો છપાિી પવસધિ કરી છ.

િિ બગાલાની બહમસરાજ સભાના ઇવતિાસન પસતક અન પાથમના પસતક એ બ છપાિિાનો તતિશોધક સભાનો વિચાર છ ત અનકળ પડથી િિલ રોડ છપાિિારા આિશ.

6

5 : શરસટાના સમયની અસર

(1866-67-68 એ િષષોની કટલીક નોધ)

િીરાચદ કાનજી – એની સાથ રાર રબઈરા િાત થયલી તયાર કિ ક તરારો સિભાિ આિો સારો છ ત િ જાણતો જ ન િોતો. રન તો ત આધળાએ ભરાવયો િતો ન તના જ કિિાથી ર વરથયાવભરાનખડનરા કટલક તરારા જ ઉપર લખય છ.

િીરાચદ િોપની સીરીઝરા પોતાની કવિતા દાખલ કરાિિાન ભોગીલાલ િગરન કિલ, ત તઓએ ન કબલ રાખલી, િળી એન દલપતરારની સાથ પણ સારલ ન રાખિાથી ત બધા અગજી ભણલા ઉપર ખીજાયો િતો, ન તઓની વિરધિ લખય. સન 1859 રા કવિ

દલપતરાર પોતાની કવિતા વિષ પોતાનો રનરાનયો વિચાર લોક સિમનો ન જણાિાથી ન ત અદખા નરમદની ઉશકરણીથી થય એિ પોતાના રનરા િસલ તથી ત ખીજાયો િતો ન તણ િીરાચદન ચઢાિી કટલક રારી વિરધિ વરથયાવભરાનખડન ગથરા લખાવય.

વસથવત - 1886 ના સપટમબરની 23 રીએ સરતથી રબઈ ગયો. અિી રાત ઘર સન જોઈ દલગીર થયો, ન ખરસી ઉપર બસી ચાદાની સારા જોતા ખયાલો કીધા; `આિા સાચન જ આચ છ; રન પોતાન પતીવત છ ક, લોક જન સારા કિ છ તના કરતા િ િધાર સારો છ. દગમણી નથી; િા, પસગન લીધ ન દવનયારા સાિસ વજત છ એ અનભિથી િ સાિસ કરિા જાઉ છ, પણ પાછો વિિકથી દબ છ, પણ પછી – હફલસફીની નીવત જ દવનયાની નીવતથી જદી જ છ તનો વિચાર થાય છ, ન પછી સાિસ થઈ જાય છ. એ સાિસથી િ પસતાતો નથી, પણ તના ફલ કટલીક િાર દવનયાદારીની રીત જોતા ખોટા કિિાય છ, તથી કદરતનો વનયર સાચો ક દવનયાદારીનો? એના વિચારથી જરા દલગીર થાઉ છ ખરો. ર જીિડા! આ િરસરા તો કોઈ આફતની બાકી રિી નથી. ત પડ પડ થઈ રહો છ – ર ત તો યધિરા જખરી સીપાઈ જિો રરીશ પણ તારા સબધીઓન દ:ખ પડશ ત – પણ જીિડા તઓના કરમરા દ:ખ િશ ત કાઈ વરથયા થિાન છ? તારા ભોગ તર તઓના ભોગ રાટ જોયા કર જ થાય ત.’ એ િળા કવિતા લખિાનો જોસસો બિ િતો, પણ એકદર ટાઢ ભર આિિાથી ત ન લખાઈ. સતાસતા કોની આગળ કિીએ પભ પીડ’ એ અન `ટકટક જોયા કરિ’ એ પદ સાભયાા િતા.

તા. 24રી – આખો દિાડો પસાની ઉદાસીરા કિાડયો. દશ િાગ સતો તયા લગી લખય.

તા. 25 રી – કરસનદાસ રાધિદાસન રળો; એણ પોતાન રડિ ન વરતરોની બિફાઈ કિી સભળાિી; સોરનારાયણ વિષ સારો વિચાર ન જણાવયો.

કરસનદાસ રાધિદાસ અન ભાઉ દાજી – તા. 26 રી – ઉદાસીથી તાિ િતો. `નરમ ટકરી,’ `વશકારી ન િરણી,’ `આખર જદાઈ,’ `આખર ધળ ધળ,’ `દીનદયાલ જગતપાલ દિા,’ `દયાળ દિ ત તો,’ `અત લગી રાખજ ત લાજ,’ `ઉઠતા િારન ધન અથત બધ,’ `દનીઆ જઠાની,’ `કણ િહરિણ ઝપડી સધી કાઢ સલાર ર હદલદાર,’ િગર કવિતા, કરસનદાસ રાધિદાસ બોલાિલી તની ઇચછાથી િાચી સભળાિી. દશ િાગ ડાકટર ભાઉ રળા. એણ રોટારોટા પડયા ત વિષ દલગીર જણાિી, પોતાની િાલત વિષ પણ જણાવય. તણ કહ, `રારા સઘળા વરતરો પડતી િાલતરા આવયા છ. પણ િ િસરાજ કરરસીન કિીશ તરન રદદ કરિા વિષ; િ દશી રાજયોરા તરાર રાટ ભલારણ લખી આપ; ઇચછા િોયતો ગાયકિાડન લખ.’ ર કહ, `તર રારો િાલ વિચાર નથી.’ ત કોલાપરના રાજાન રળલા ત સબધી ન તના ખટપટીઆ લચચા કારભારીઓ સબધી તણ િાત કિી. ર કહ ક, `તર કોઈ રોટા દશી રાજયરા દીિાન થાઓ ન જર નાના ફડનિીસ રાજયરા કશળ કિિાયો તર તર ત વિષયરા પણ પખયાવત પારો.’ તણ કહ ક, `તર કરિાની રારી ઇચછા નથી, રાજાઓ ચચળ િવતતના છ ન વબહટશ રાજયવયિસથાના સાઘા સળલા

છ.’ પછી ર લજીસલહટિ કૌવસલની િાત કિાડી. ત બોલયા ક, `તયા રારા વિચાર પરાણ ઠરાિ થિાના નહિ, ઘણાના રત રારી સાર પડિાથી.’ ર કહ ક, `તર િો તો દશન ઘણ સાર.’ પછી તણ પોતાની પડતીના કારણરા ભાહટયાઓન રદદ ન કરી ત વિષ કહ. રાતર રસતરજી ન એક બીજો એ બ જણ થોડીક રદદ કરી િતી.

વસથવત - તા0 28 રી બપોર. `કોઈ કોઈન નથી જ; જન િ ખરી રીત ન જ રન ખરી રીત ચાિ છ, જન સાર ર ન રાર સાર જણ તપશચયામ કીધી છ ત પયાર, ત તપશચયામ અન રનસા િાચા કરમણા ર શધિ દાખિલી એિી રતરી શ આ િળા રન રદદ નહિ લાગ? પાસા અિળા જ પડિાના િોય તો ન લાગ. ર િ રરી જાઉ તો રારા અબળ પાણીઓ શ કર? આિા તઓના ઘા કોણ રઝિશ? રારા રોતતી તઓન પીવતથી, આસરા િનાની વસથવતથી ત લોકથી કટલ દ:ખ થશ? િાય! શ રારા સબધરા આર તઓ દ:ખ જ પામયા? શ િ ખની? ખની તો નહિ, પણ રન કાળ ખની ઠરવયો. તઓન નસીબ, એ જ રાર ક’િ તો. ઓ કદરત! તારા ઉપર રારી ભવકતન ત જ બિફા થઈ? પડ તો કિ સદા પડી.’ િ તો સતોષથી પડીશ ક ર અપરાધ કીધો નથી. કટલક કાર જ સાિસ કિિાય, ત ર હફલસફીતી કદરતી કાયદા જાણી કયા છ. લોકની તો રન દરકાર નથી. સાિસથી સાર પહરણાર થાય તો ત િાિ િાિ કિ, ન નરસ થાય તો રખમ કિ. રારા રાણસન રણરા રકી જાઉ છ તની સભાિ તના નસીબ લો ક ન લો, પણ ઓ રારા રાણસો! તર સિ શરિીર ન ટકીલા છો. તર પણ સાચિટથી ટકરા રરજો. કીધલા કારનો ગભરાટરા પસતાિો કરશો નહિ. લોકના બોલિા સાર જોશો નહિ. જાXજ જઠાણ ચલાવય છ, ત સરયપરતિ િત. શઠની સારા શઠ થિ પડય િત. એ રધયર નીવત છ, પણ ત ઉતતર પરનીવતન અથત.

તા. 30 રીએ સરત ગયો.

વસથવત – અકટોબર બીજી, ભાદરિા િદ નોર – 6થી ત 1 લગી – દલગીર િતો. ગયા નિ િષમરા ર શધિ સિાભાવિક ક અત:કરણની પરણા વિરધિ કોઈ કાર કીધ નથી. જ રોટા દ:ખરા ભાગ લનાર ન રન હદલાસો દનાર ન જના ઉપર રારો ભરોસો તઓથી જ રાર રન દખાય તયાર બીજ િતભાગય કીઉ? સિન કર, સિન કર, સિન કર! વધક જગત ર વધક, રન જ દ:ખ દ:ખ દ:ખ – િ લખી શકતો નથી.

િીરચદ ન પરચદ – તા. 4થીએ નડીઆદ જતા િીરચદ આગગાડીરા રળા. તણ રબઈની ભડી િાલત કિી સભળાિી; પરચદના રાનલોભની િાત કિી – ક જરસદજી રારી આગળ કોણ? જો રારી સારા થયા િોત તો િ શરનો ભાિ િજી ઘણો િધારી દત – રનો ભાિ િધ તો છ રહિનારા શરનો િધારી દત, ઈતયાહદ. િ નિ િાગ રાત નહડયાદ પોચયો–વગરધરલાલન રળો. એણ હદલાસો દઈ હિરત આપી.

તા. પાચરીએ `હિદની પડતી’ વિષ નહડયાદ સકલરા ભાષણ કીધ; સાભળનાર બસ ઉપર િતા. દસાઈ ભાઉ સાિબ, ઓધિરાર રારલતદાર, જરીએતરાર રનસફ િગર

િતા. ભાઉ સાિબના સગરારરા બસી તની િાડીએ ગયો, ન સતરારન સથલ જોય. રાત કારનાથ ગયો. જરીએતરારના શગરારરા.

તા. 7રીએ વગરધરલાલ ર. 500) કોઈનીપાસથી લઈ રન આપયા ન િ સરત આવયો. રાત નરભરાર રનસખરાર રકનરારન કહ ક, કવિન ર. 600) આપજ. એ રીત વગરધરલાલ ન નરભરાર ર. 1000ની) જોગિાઈ કરી આપી. એ ર. 600) આઠરીએ આપયા.

વસથવત – 29 રી અકટોબર. ટાડન રાજસથાન િાચિાથી રિાડ જિાની ઉતકઠા થઈ. અફસોસ ! જાળરા પડલા પકી જિો છ – કરજથી છટયા વિના કયા જાઉ? જયા કોઈ સનિ પીવત સરજત નથી તયા રાર શ કરિા રિ? જયા કોઈ શરપણ પરષાથમ સરજત નથી તયા રાર શ રિ? િાણીઆઓ િપારધધો કરનારા ન બાહમણો બવધિભટિ, નીચા ન જજરાન ઉપર આધાર રાખી બસી રિલા છ. ગજરાતરા રાર તો રજિાડારા જ જઈ રિ ન તયા જ રરિ. ત િાત તો પછી, િાલ જઈન જોઉ તો ખરો, રજિાડારા રહાથી તયા િ સધારો દાખલ કરી શકીશ.

વસથવત – 1લી નિબર–નાનાભાઈ રસતરજીનો કાગળ ક રારાથી નાણા સબધી તજિીજ નથી બનતી. િ દલગીર થઈ રહો.

િાસજી વચતરકાર – નિમબર છઠઠી, પતળા સારા નોતા. પાછળ રકલો પડદો ઠીક િતો – રગના પટ વચતરન આપલા ત જાડા િતા. ન વચતરની લખણી પણ બારીક નોતી; ઘણા દખાિન એકઠા-ભળી નાખયા િતા. તઓ એક બીજા સાથ રકલા તની સીરા લીટીઓ સારી દખાતી નિી.

વસથવત–નિમબર 10રીએ અરરોલી દોસતદારોએ બોલાિલો તયા ગયો. ગયો તની આગરજ દલગીરીરા િતો, ખતરો જોઈ ખશ થયો. પણ િળી દલગીર થયો ક કદરત ત શ કરિા એિા રાણસોના સબધરા આણ છ, ક પછિાડથી તઓ રન દગો દ છ? જગત વિશાસ ઉપર ચાલ છ, તો િિ કોનો વિશાસ કરિો ન કોનો ન કરિો?

તા. 11રી નિમબર રિીપતરાર– રળિા આિલા તની સાથ સધારા સબધી ન સધારા વિરધિ બોલનારાઓ સબધી િાતો થઈ.

તા. 13રી નિમબર–રબઈ ગયો.

તા. 14રીએ. લખરીદાસ ખીરજી એ નાનાભાઈના છાપખાનારા રન રળા. ત બોલયા ક `અર દલગીર છીએ ક તર તરારી આબરન ન સધારાિાળાના કારન ધોકો પોચાડો. રારી િાતરા લોકન સરજ પડશ જ નહિ.’ િ ખશ છઉ લોકોનો ઢગ જોઈન, લોક આજ આર બોલ ન કાલ બીજ; ત બોલયા ક `ફરારરોજ ન બીજા તરાર રાટ ઉચ રત ધરાિ છ, પણ િાલ તઓ દલગીર છ ક તર તરારો ભાર બોજ નથી રાખતા. તઓ કિ છ ક તર દાર પીઓ છો.’ પણ (ધારો ક) દાર પીધાથી રારો ભાર બોજ શો ઓછો થયો?

કોઈ િાર ચાર દોસતરા રન કોઈ દાર પીિાન કિ છ તો િ પીઉ છ–દાર પીિારા બાધ નથી, એર જણાિિાન. બાકી કોઈ દાડો તનદરસતીન રાટ ક શોખન રાટ પીતો નથી. િસતત: િ પીતો જ નથી. રન એન વયસન નથી. િિ રારા એર કરિાથી લોકરા બગાડો થશ એર કટલાક કિ છ, પણ તઓ ઉડો વિચાર કરતા નથી. દારથી બગડલી િાલ સધારિી સલી છ? િળી શ રારા ઉતતજન આપિાથી લોક તર કરશ? કળિણી િધસ એટલ લોક દારન ઘી તલ રીત િાપરશ. (આજ લગીરા તના આપલા રાતર ર. 250, બસ પચાસ જ છ.)

તા. 15 રી – રન કટબ બન ખાિ પીિ િરાન જ થિાન થશ શ? રારારા જોસસાઓ શા રાટ રકયા િશ? રન ગથ લખિાનો ધધો કર સરજીત? અન ત જ કાળ લોકરા કદર નહિ ત કાળરા? રનન દ:ખ બાિારગાર ફયામ િગર રટિાન નથી. ભાઉન રળો; પરશૌયમ ગાઈ બતાવય ન ત ઘણા જ પસનન થયા.

તા. 16રી–સરયના બનાિ ઉપર જ આધાર છ–ઉદયોગની વસવધિ નથી, સદગણી વસવધિ નથી. નળની ગાલલી નળરા નહિ રિ, રદદ રળશ ક ફાફા રારીન બરાથી એક પણ થશ જ.

તા. 17 રી – િીરાચદ કવિ આિલા. તણ િાતરા કહ ક, આજ કાલ ઉતતર હિદસતાનરા કોઈ સારો કવિ નથી. કચછના રાિ દલપતરારન બાર કોરી આપી િતી.

વસથવત – 18 રી – રનરા િદાતજાન ન પપચરણરા જોધિાપણ, એર જ િતત ત જ જગતરા ખર સખ ભોગિ.

રાણસ ગર તટલો ઉદયર કર, વિદયાભયાસ કર, ખશારત કર, તો પણ તન ધાયા તન ન જ રળ. રાણસ ઘણા છળભદ કર છ, પણ કોઈક જ ફાિ છ, ન ફાિ છ તો ત વનભી શકતો નથી. સતયિાદી સખી છ, એર પણ નથી; રાણસનારા કટલીક ખાશીઅત પોતાની વસથવત સધારિાની છ, પણ તથી જ ત સધર છ એર નથી. જોગિાઈ ઉપર, પારબધ ઉપર ક ઇશરની ઇચછા ઉપર આધાર રિ છ. બનાિ તથા િાલત રાણસન ઢોરન તાબ રાખ છ. રાણસ ધાયયો ઉદયોગ ન ઢોર પહરત ઉદયોગ કર છ : રાણસ ભલ છ. ઢોર ભલત નથી પણ વસવધિન કોઈન નકી નથી.

પશ ઉપર આપણ િકર ચલાિીએ, પણ આપણા ઉપર બનાિ િાલત િકર ચલાિ છ. રાણસ કાયદા કીધા છ ત ઠીક છ પણ ત રાણસના જ છ. ઇશરની સતતા રાનીએ તો જ રાણસન છક જ ગરીબીરા રકયો તનારા ઉચા જોસસા શા સાર રકયા? ત ઉચી વસથવતરા આિ તન રાટ ક તન રીબાિાન? એર તો તનારા દયા નથી, અજાણતા તો તનારા જાન નથી. દનીઆરા ફાિ છ કોન? લચચાન, બાકી સતયન સદગણ એ બધા ઠાઠ છ, રનના રાનયાછ. કરમના ફળ કયા પાર છ?

શાસતી વરજલાલ કાળીદાસ – રાત આવયા રળિાન – વગરધરલાલન તયા રકાર િતો તયા

ચનીલાલ રિતાજીએ શાસતીન પછ ક, નરમદાશકરની કવિતા સારી ક દલપતરારની.

શાસતી – નરમદના ઉતતરના લોકન દલપતરારની ન નરમદાના દવકણનાન નરમદાશકરની.

નરમદા0 – શાસતી િ તો જાણ છ ક તરન તો દલપતરારની સારી લાગ છ.

શાસતી – િા; તરારી ર જજ િાચી છ ન તની ર બિ િાચી છ.

નરમદા0 – લોકની પસનનતા ઉપર કવિતાન રળ નથી. પણ લોકરાના વિદાન િગમના વિિચન ઉપર છ. ગાગરીઆ ભટન પસદ કરનારા

ઘણા િોય છ ન પરાણીઓન થોડા, રાટ શ પરાણીઓ સારો નહિ?

કવિતાન તોલ કરિાન ઉતતર કવિતા ત શ એ જાણિ, ન પછી ત ધોરણ પરાણ બીજી કવિતાઓન તોલિી. ઉતતર કવિતારા શ શ જોઈએ

શાસતી – રસ, અલકાર, સાહિતય, પવગલ, વયાકરણ.

નરમદા0 – જાણ 100 ગણ ઉતતર કવિતાનો તો તરા રસન કટલા ગણ આપો?

શાસતી - પચાસ, ન બાકીનાન સરભાગ. રિીપતરાર કિ છ ક, નરમદાશકર ગજરાતી ભાષારા નાગરની સારી કિ છ ક, કર ત નાગર છ.

નરમદા0 – િ નાગર ભાષા સારી કિ છ તના કારણો જોિા, ન ખોટા ઠર તો િ પકપાતી. રારા સાચા બોલિાન અવભરાન કિિ એ રજાક છ.

તા. 22રી નિમબર સરત આવયો.

પરાગજી િલલભરાર આવયા–લખનશવધિના વનયર કરતી િળા કવિ દલપતરાર ડીપટીઓથી જદા રતના પડયા િતા, ન તન કોઈએ કબલ ન રાખય તથી ત વચડાયા િતા. િળી 1859રા રબઈરા ચાલલી તકરારરા રાનભગ થય િત એર સરજલા તથી વચડાયા િતા. એ બ કારણથી તણ િીરાચદન તરાર રાટ લખિાન ઉશકયામ િતો. િોપ િીરાચદન પાકશાસત રચિાન કહ િત; ત તણ રચી ભોગીલાલન દખાડય, એણ નાપાસ કયા. તથી િીરાચદ વચડાઈ વરથયાવભરાનખડન બનાવય.

વસથવત-તા. 23રી – નિા ઘરની િાડીરા –અર િ આસાચા ગલાબના ઝાડ જિો છ. વનરમલ છ, એ કાટથી ભરપર છ તર િ ઉપાવધના કાટાથી વિટલાયલો છ. જાની છ એટલ આવધ નથી અન રન વયાવધ પણ નથી. એના ઉપર ફલ િોય ન ત શોભ તિો િ જસ ન સિસથતારપી ફલના રગટથી કયાર શોભીશ? પણ આ જગતરા કઈ ઉપાય નથી. ત એની કર કાળજી રાખ છ? જાની થાન, જાનથી દ:ખ વિસર છ, પણ લાગ છ ઘણ, લાગિ એ સિાભાવિક છ. રારારા સદગણ છ તયાર દરવય િગરથી અડચણ શા રાટ? શ તારારા ન બીજારા નથી? રાણસ રાતરન સારી ન રાઠી બન િાલત િોય છ. એ સઘળ ખર, પણ સદગણથી થનારા આનદ, તન ઝીલનારી જ વસથવત ત નથી, તથી સિાભાવિક દ:ખ થાય

છ. અવભરાન નથી પણ આનદન ઝીલનાર િાલત નથી તનો બળાપો છ.

વસથવત–તા. 23રી ડીસમબર – પસાની તગી કટલી રન લાગ છ? જરર જટલી રાટ પણ તગી? એિા એિા ખયાલો આવયા કીધા.

1866ના સપટમબરની 23રીથી ત હડસમબર આખર સધી.

અિકાશતરગ - 4, 5, 6,7,10 કરસનદાસ રાધિદાસ–2

પરચદ–3 ભાઉદાજી–2

લખરીદાસ ખીરજી–8 િીરચદ–3

વરજલાલ કાળીદાસ–9 વસથવત–1,2,3,4,7,8,9,10,11

િાસજી–7 િીરાચદ કાનજી–1, 10

1867 જાનિારી 1 લી

તરગ–1 જગલી જોસસો ત લસટ; સભોગ-ઈચછા ન સરજ સાથ જોસસો ત પીવત–લિ.

2. રાયાનો ઉતારો રાયા છ.

3. ર કપની વનદા કીધી છ ત વયસનીઓન રાટ, પસગ કફ કીધો ન ત જીરિાયો તો િરકત નથી. િજી લગી રન ફરીઆદ કરિાન કારણ રળ નથી. રન તો રજોજ પડી છ. િસત ઉપર આધાર નથી, િાપરનાર ઉપર છ.

4. સિપનરા, વનશારા, ઉડા વિચારરા, ઉભરારા પછી દલગીરીરા, ધયાનરા વચતરના રગની જ તજી ન ભભક તિી બીજી િળા કિવચત જ.

5. જગતરા પરદિ ન પરરાકસો છ. િ પરદિનો ભકત છ. પરના ઉપાસક આફતરા આિી પડ છ. કોઈ કરોત રર છ. ઘણાક િરાન થાય છ, તો પણ તઓ સાચા ભગત દાખલ રનાય છ. પરરાકસના ભગત સખ પાર છ પણ તન કોઈ સભારત નથી અથિા તન નાર સાભળી વધકાર છ.

વસથવત – તા. 16રીએ રબઈ ગયો. ભાઉના કિિાથી િસરાજન તા. 22 રીએ કાગળ લખયો, પણ તયાથી ના આિી. એ જ તારીખ ડા. વિલસનન રળો, ન કરનલ બાર ઉપર ભલારણ રાગી. તણ કહ ક ત સકોવચત રનનો છ, પણ િ િળી એિી રીત લખીશ ક ગાયકિાડ કઈ કર; તરાર રાટ તો ત રજર રાખ – પછી ર તર લખાવય. ફરીથી વિલસન પાસ ગયો જ નહિ.

તા. 24રીએ સરત આવયો – દલભરાર આપલી રકર પાછી રાગી તથી પાછો ગભરાટરા પડયો. વિજયાશકર રયામદા બાર જાય છ એિ ઘણક સાભળ.

રિાડ િડોદર જિાનો બટો; નાણા િના જિાય નહિ ત વિચાર; ઘર સબધી કલિ;–

થિાન િશ ત જ થશ.

તા. 19 રી ફબરિારીથી ત 24 લગી રબઈરા.

તા. 22 રીએ જારનગરના બગાળી સિારીન રળો.

તા. 1 લી રાચમ 1923 રિાિદ 10 શરિ, નાણાના ગભરાટરા એકક ગથ લખિાન રન થાય સધારા ઉપર, પીવતબળની િાત લખિા ઉપર. કઈ બન નિી. વિરિર શક ઉપર જીત રળિી તન કાવય કરિાન રન થય.

તા. રાચમ 10 રી – પરરાર આલરભાઈ બડારીઆ રિિાસી કસબ રાણપોર પરગણ ધધકા વજલલા અરદાિાદ, રન રળિા આવયા. બોલયા ક અર રબઈ જોય, પસા, કારખાના જોયા, વિદાનો જોયા, પણ રાણસાઈ ન દીઠી. તરારી રીતભાત ઘણી જ સારી છ. પછી ર કવિતા િાચી િતી, તઓ ખશ થયા ન તઓ તલિાર રોકલિાના છ.

તા. 15 રીએ િડોદર ગયો નરભરાર રનસખરારન રાટ; ત ન રળા; 16રીએ િાસદ – તયાથી િડોદર પાછો, તયાથી રરદાિાદ–આગગાડીરા કાજી શાબદીનન રળો ન ઉપરથી િાતો કરી, પણ ર જરાએ રાજરા નોકરી લિાની ખાએશ જણાિી નહિ. આણદના ઝિરભાઈન દીઠા. પછી વિશનાથ (રિાડા બાહમણ) ઇનસપકટરન તયા રકાર રાખયો. નરભરારન રળી નરમકવિતા રાટ િાત કરી.

તા. 24રી રાચમથી ત 2 જી એવપલ સધી રબઈરા – નરમકવિતા બધાયલી નોતી.

સન 1865ની પિલી જલાઈથી સરતરા રિા રાડય. પછી ઘર બધાવય ત તયાર થય 1866ના સપટબરરા. કવિતાઓ લખી ગદય લખય–િકીકત રિાડની, સરતની.

નાણા સબધી પરાકાટિાનો ગભરાટ

જાવત સાથ ટટો

ઘરના રાણસોની ઉચછખલ િતતમણક

તબીએત સારી નહિ

નાનાભાઈ છાપનારની ઉતાિળ નાણાન રાટ

તા. 19 એપરીલથી ત 15રી જલાઈ લગીરા એક સગમ વિરવસિનો લખયો.

તા. 23રીએ વર. િોપન રળો. કવિતા, ગદયના પસતક ન દયારારકત એ બકીસ આપયા. પોતાની લબરી દખાડી. ર જણાવય ક `રબઈરા રારા તિગર દોસત પડી ભાગિાથી પસતકની છપાઈનો ખરચ રાર રાથ પડયો છ, ન િ કરજરા છ ન સરકારી જજ ન તટલ રળ છ–રાટ તર દશી રાજાઓન લખો ક તઓ રારા પસતક ખરીદ કર–ક જથી િ રારો કોષ પરો કરિાન શહકતરાન થાઉ.’ તણ કહ ક, `િ સર એલકજાડર ગાટન લખીશ ક ત આગળથી થોડક નાણ આપ; િળી િ પોલીટીકલ એજટ એડરસનન લખીશ. ત દરક

રાજા પાસ નકલ લિડાિશ. ભાિનગરના ઠાકોરન લખીશ.’ ગોપાળજી સરભાઈન કહ ક `િ આ બકીસ કબલ કર છ પણ િ જ આપીશ ત તરાર કબલ કરિ પડશ.’ ર કહ ક `બિ સાર.’ (આપિ વિસરી જ ગયા છ).

તા. 5રી સપટબર તન તયા રળલી રડળીરા ગયો િતો. કવિતા િાચિાન કિિડાવય. ર જિાબ દીધો ક ઠાસો થયો છ તથી નિી િચાય. પછી તણ કહ ક ર ગાટન લખય છ પણ તનો જિાબ આવયો નથી.

તા. 8રી સપટબર 35 ર િરસ બઠ–34 પરા થયા.

7 રી નિમબર 1867-1924 ના કારતગ શદ.

વસથવત–રોજ વિચાર ક આટોપીન જિ. બન ઘર ગીરો રકતા પણ કોઈ પાચ િજાર ન આપ. િચી નાખિા એ અવત સાિસ થાય ન િચતા દશ િજારન દિ શ િળ? િિ કઈ જિ તો ખર; બસી રિ શ? ઘરરા ખરચી આપિા જોઈએ – તબીએત તો છક બગડી ગઈ છ. રબઈ જઈ વિચાર કરિો–પછી સરત આિિ ક નહિ–કસહરયા કરિાની િાત પછી.

12 રી નિબર રબઈ ગયો.

રબઈના લોક કિ છ ક રબઈ આિી રિો–સઘળ સાર થશ.

તરગ ધરમજાન–જડિાડી છઉ. આXવટવ પાિર (?) (Active Power)ન રાનતો નથી. ઇશરનો જિાબદાર છ એર નથી રાનતો. પણ અત:કરણ દખાય ન કોઈ િાતનો પસતાિો થાય તથી ડર છ, રાટ એનો જિાબદાર છ . જડિાદી પણ ચતનિાદીના રસનો ભોકતા છ.

20રી નિબર ઉદપર જિા વનકળો. 17રી હડસબર પાછો સરત આવયો.

વસથવત – જયા એિો િખત છ ક િકીકત લખિાની ચાલ નથી; જયા લોક ભણલા નથી, ત સઘડ રીવતરા ઉછયાા નથી; જયા સતય, વનરમળ અત:કરણ, ન જાિર હિરત નથી પણ જઠાણ, રલાઈ, બાયલાપણ છ, ટકારા જયા સઘળી રીતની થોડી ઘણી કાળાસાઈ તયા કોઈ પણ રીતની ઉજળાશ વનદાિાની જ. કટલાક કિ છ ક િિનો જરાનો ખર ખોટ સરજશ, પણ િ ખર કિ છ ક રાણસના દરક કારરા છાન છ ન દવનયારા ઘણી િાતો બન છ ત જાિરરા આિતી નથી.

જિો રારો સિભાિ ન તન પવટિ કરતો યોગ આિલો, તિા ર કરા કીધા છ. એ કરમ રારી આસપાસના ઘણાકથી જદા છ પણ ત ઉજળા છ. રારા ઉજળા ત રારી લાગણીથી રન લાગ છ એર નથી. પણ શાસતીય રીતના કારણ પરાણ ન ઘણાના અનભિ સાથ રળિતા. રારી ગફલત આિી કિિાય; ર કટલાકન દયાભાિથી તઓ કાલ સધરશ એ બવધિથી ર તરન પોતાના ગણયા, ન ત પણ તપાસ કરીન. પણ નીચ તકર ત પસગ જણાય. કટલીક

િાત ર રારા વરતરોન કિલી. ત વરતરોન કોઈએ અણસરજથી, કોઈએ એ રીત રઝા જોિાન જાિર કરલી. ખરખર રારા જિા કલીન, સાચા, ગિસથાઈ પાળનારા, નીવતરાન થોડાક જ છ, ન એ અતર પતીવતએ િ સતોષથી રરીશ.

1. જન ભાઈ જાણી, છોકરા જાણી ખિાડી ભણાિલા તઓ વનદા કરતા થયા.

2. જઓના સિાથમ ન સધાયા તઓએ, કટલાક ગરસરજતીથી, કટલાક ત લોકના ભરાવયાથી, કટલાક પોત દ:ખરા આવયા છતા ખોટા તકમથી ક ત ફલાણાએ જ કીધ ત રારા દશરન થયલા.

3. નાતના લોક ઉપર િ કઈ જ દોષ રકતો નથી. તઓના િખાણ કર છ. દોષ સબધીઓનો ન વરતરોન જ કિ છ.

એઓની વનદાનો જિાબ દિો, કીધલા ઉપકાર કિી દખાડિા, એ રાર ઉચાપણ નથી; જન ર ઉપકાર કરલા, જ રારા વરતર કિિાયા તઓ વિષ િ નઠાર બોલ જ કર? ભલ ત કલીનતા છોડી વનદા કરો. દવનયારા સાચિટ શ જણાય?

દશરનની વનદાથી બળિાન ન ખરી િાત દવનયાન કિિાય નહિ તથી બળિાન, પણ એ ઠકાણ ધીરજ રોધી િસત છ. પશચાતતાપ થાય તિ ર કયા નથી. શતરન ભડ ઇચછ નથી એ સતોષ, અન શતર ઘાિ કરિા આિ છ ન િ સારો નથી થતો તોપણ ત ફાિતા નથી, એ નસીબ િ પસનન રિ છ.

1868 જાનિારી 18, 19, 20,21,22, તાિથી ઘણો જ િરાન િતો.

ફબરિારી 19રીએ રબઈ ગયો ન 23 રીએ પાછો સરત આવયો. રની બીજીએ રબઈ ગયો ન 22 રીએ પાછો આવયો. નાનાભાઈન તયા નરમકવિતાના 1180 રપીઆ આિલા; 150)નકલ ઘર આણી. રથરાદાસ લિજીએ ગજરાતીઓની વસથવતના વનબધની છપાઈના ર. 100) આપયા.

રની 29 રીએ નરમકવિતા પ. 2 અ. 1લો પવસધિ કીધો.

આગસટ 22 રી – સતીકળિણીનો વનબધ ઈનારન લાયક ન ઠયયો.

આગસટની 11 રીએ નરમકોશ પરો કયયો. 1924 શાિણ િદ 8 ભોર.

નિબર 21-1925 રાગસર સદ 7–નાતરા પાછો દાખલ થયો.

ડીસબર 13–રછન તયા જરી આવયો–નાતનો ટટો પતાવયો. નાતબાર રકાયલો ત 1866 ના આગસટની 19 રીએ.

સન 1867 થી 1868

તરગ–12,14 વસથવત-12, 13, 14

પરરાર આલરભાઈ–13 વર. િોપ–13

રથરાદાસ લિજી–15 જાવત–13, 15

1866-67-68 એ તરણ િષમરા ઉપાવધ નાણાનો દિ િાળિાનો, નિ કરિાનો, ચોપડી છપાિિા સબધી, ઘર ચલાિિા સબધી, નિ ઘર બધાવય ત સબધી, વયાવધ-શરીર, ઉધરસનો રોગ, ગોડગરડા, તાિ-તાિ ઉધરસ છ રિીના ચાલયા.

6

6: કવિની સરખામણી

(આ નોધ નિમબર/હડસમબર 1866ની છ – સપાદક)

અિકાશ તરગ–3 જી નિબર

નિલરામ-કવિની કવિતા િાચિાથી રનરા જ વચતર પડ છ તન િણમન કરો.

વિજયાશકર-સફદ ઘરી ચાદની પણ જરાક જ ફીકી િોય, એિ આસરાન દખાત િોય, તાડના ઝાડ ઉચા આિી રહા િોય, એની પાછળ ઝાડના ચાર પાચ જથા િોય, સરોિર ખળી રહ િોય, રોટા કરદ ખીલયા િોય એિા રગરા પૌઢ રીતોિાળો કોઈ પરષ બઠો િોય ન િચરા િચરા ઉશકરાતો ન પાછો વનરાશ થતો એિી વસથવતરા િોય તિ.

નિલ-ઉપરન તો ખર જ-વિશષ ક ગલાબ ક રોગરાના છોડિારા બઠલો, પણ નજર રોટા ઝાડ િડપીપળા તરફ કરતો િોય.

મધિછરામ-એક રદાન િોય, થોડા થોડા લીલા ચારાથી ભરપર િોય ન આસપાસ ઘટાદાર પણ િચરા થોડા ઉચા એિા ઝાડ આિી છાયી રહા િોય,આકાશ સિચછ પણ પિમ તરફ સરજ અસતથી જિો વસધરીઓ થાય છ એિ, રદાનરા િચચ નદી િિતી ન પછી નદીથી આઘ થોડ એક પલા ઝાડ તરફ જોઈન વિચારરા રરતો.

નમમદા-વિશાળ ખતર, તરા િચરા િચરા પીળા રગના રરાબના ધોરાિાળી િાડીઓ-હકતતા િોય જરા ફલ સફદ ક વસધહરયા ન પીળા બિકબિક થઈ રહા િોય, એક ઝાપટ આિથી જરીન ધોિાઈ ગઈ િોય ન રહદની કઈક ફીકી પણ સિચછ િોય તિા દખાિરા કોઈ પરષ પૌઢ રીત ઉડા વિચારરા રનિ િોય પણ એકાએક પાસના ઘાસનો ભડકો થયલી ઉશકરાયલો પણ પછી પરરા ગળલો િોય તિો.

નિલરામ–િિ કવિતા પરથી પરાનદન સિરપ ન ગણન િણમન કરો.

રછિછરાર-ઉચો, જાડો નહિ, તર પાતળો નહિ, શાણો પૌઢ દખાિનો (Commanding),

આખ ચચળ નહિ, ઘણી જ લાગણીિાળો, એકન જ િળગી રિલો, ઘઉિણયો.

વિજયાશરકર–રિતાજી જિો લાબો પાતળો પણ ભરાિ; ઠાિકો પૌઢયકત આખ વિશાળ, (નરભરાર પાણશકર જિો) ગભીર પણ અદરથી દરદિાળા, કાન વનરાળા, નાક જરાક લાબ, છાતીએ વનરાળા, પૌઢ દશા બતાિતા, ઠાિકી રશકરી કરનારો.

નિલરામ-ઉચો ભરલા શરીરનો, દવટિ વસથર, વિિકી, બટકબોલો નહિ, પણ ચાિ તાિાર ભાષારા સઘળા રસ આણી શક, એક પર પર રાખનારો, શધિ રનનો, બિફાન દ:ખ ન જોયલ, આખ લિરરા, ઘણો વનશો કરનાર નહિ.

નમમદા-દવટિ ઘણી ચચળ નહિ એટલ તની લાગણીઓ તની આખ ઉપરથી જણાય. તની લાગણી બાર પડતી નહિ પણ સરખી એટલ રાિની રાિ સઘળ ઠકાણ કદી રિલી; કઈક સખી ભાિ ખરો; પરરા ગગળ ત િળાએ રડ તિો ખરો (રવણનદ પડયા જિો), પાકી ઉરર એકધયાયી પણ જિાનીરા પયાર કરલો; ઉચો, કદાિર, ઘઉિણયો, ઘણો વનસો કરનારો નહિ,–એણ પીવતન સખ જ જોયલ.

િિ સારળ વિષ.

એ જાડો. ઉચો અરદાિાદી રોચા સરખો, આખ ચપળ, શઠ, રછાળો, જ આિ ત ખપ તિો, લોકરા રળીન રિનારો.

નિલ-રીચલ આખ, આનદી સિભાિ, નાટકી, દડીદાર, ઘણો પોચલો, જાડી રવસકતાિાળો, ઘણો અનભિી, બીજાન ભોળિી નાખ તિો, પોતાન રિતિ બતાિતા સાર આિડ, પરબાજી કરલી, બિફાઈ ઘણી અનભિલી, પણ િસિારા કાઢી નાખલી.

વિજયાશરકર-પખત દિાિ, લાબો પોળો, ધોતીઉ દટી નીચ પર તિો, પટ જરા આગળ પડત, છાતીએ વનરાળા, રછ રોટી, દાત સફદ, િધાર શયારતાિાળો, આખ ચપળ વિશાળ ઘરકાિતી, અિાજ જાડો તડાકા લ તિો, શઠ લચચો ગરબડીયો.

નમમદા-લપનનછપનનીઓ, ગટકી, અગ કાળાશ જરા િધાર, વનરાળા છાતીએ, વનશો કરનારો, વિષયી, પરરા સરજનારો ખરો પણ જાત ઈશકી ખરો. ભોગી નહિ, ચપળ, પરાનદ કરતા િધાર બાર પડતી લાગણીનો, અવભરાની, ઠરસા િાથ લાબા લાબા કરીન કવિતા િાચિાિાળો, એન દ:ખ નહિ.

િિ દયારાર.

આખ ચચળ, લાગણી બતાિનારી, રારકણી; લાગણી ચરાપરથી રોિ પરાડ; સખીભાિ ખરો; પૌઢપણારા રહો છત િાસય કરનારો, ન તરા રોટાઈ રાનનારો; શઠતા ખરી, પણ િળી ગગળી પણ જાય.

નિલ–આખ ચચળ, તરા ઉપજલા અનભાિન વિિક ડબાિતો; લાગણી બિફાઈથી શઠતાન પારલી, ધરમનો જસસો ખરો.

ક0–શધિ રન નહિ, પરી ખરો ન શઠ પણ ખરો; કબીલારા રાખિા લાયક નહિ, આતરસતવત ઘણી ગર; આખો દાડા વિચારરા, દોસતીરા સાચો.

વિજયાશરકર–અશી, વિિકી, જસસાિાળો, રદમ બિાદર, સચચાઈિાળો, ઘણા વિષયનો અનભિી, પોતાન વિષ આનદી, કોઈ ગર ત કિો, દદતી, રસતપણઆન લીગ ગરબહડયો, વનસાસા રકનારો, કોઈ કદર કરનાર નહિ તથી રાનની દરકાર રાખનારો.

રધિછરાર–દદતી પણ કઈક શઠ બનલો, જોસસાિાળો, પોતાન વિષ બિ બોલનારો, લોકન તદબીરથી રીઝિતો, સવટિસૌદયમરા રસત; કોઈનો તકારો ન સાભળ તિો.

નિલ–રનની ઘણી વસથવત જણાય છ. ઉગતી જિાનીરા લાગણી ઘણી બારીક ન ઉચી; રાનનો અતયત ભખયો; શધિ પરરા રસત; સિભાિરા રગીલો, વનલયોભી, રાનન અથત ચાર ભદ િાપરનારો, અનભિી, પાચ િરસન એક િરસરા જાણતો, પીવતરા પોત શધિ છતા ઘણી બિફાઈરા રીબાિાથી લાગણીઓ નરર પડલી. જાન તરફ િધાર જિા રાડલ. શઠતાન રન પોચલ પણ િચરા િચરા રળનો જોસસો બાર પડતો. એ શઠતાનો દોષ પકવત ઉપર રકાર કરતા રાઠા અનભિ ઉપર િધાર આિ, ત રાઠા પહરણાર િાચનારન દયા ઉપજાિ છ. સિતતર રનનો ગરબડીઓ નિી ન વિિકી, ગરબડ પણ વિચારની સાથ જ વનકળલી, શર ખરો.

નમમદા-શધિ ન ઉચો પરી— પથર પરરા રસત પણ પછી શઠ થયલો એર તો નિી, દ:ખથી વિિકી થયલો અથિા બદરકાર થયલો. તની પીવતરા કપળછઠ તો નિી જ, વસથવત ઘણી બદલાઈ, ઘણ અનભિલ તથી દવનયાનો ઢોગ સરજી બદરકારી રાખતો, પથર રાનનો ભખયો, પાછળ નહિ; કદર ન થયલી તથી અકળાયલો, કદરતના વનયરો ત જાનીની સરજ નીવતરાન, પણ દવનયાની રીત અનીવતરાન; પસગ ઘણા રાથ પડલા તથી ગરબહડયો, પણ જ િળા જ કાર કર ત સજ વિચારિાળજ કર ન સિતતર રીત, લોક સાર રાઠ કિ તની દરકાર નહિ. કલીન ન શરો, રનરા ગચિાડો નહિ, સિચછ સરજનો; બારથી ફકડ પણ રિીથી દ:ખી, પણ તન સરાધાન પોતાનીજ રળ કરતો. લાગણીિાળો-પથર રસત, પછિાડથી વિિકી ન થડો દખાતો. લચચાઈનો વધકારનારો, રરતી ખરો.

તા. 22 હડસમબર િોરર’ના 100 ગણ લતા.

અિકાશતરગ પરાનદ નરમદાશકર દયારાર સારળ

નિલરાર 60 60 35 20

વિજયાશકર 60 65 40 30

રધિછરાર 75 60 50 20

પછી રન પછ તયાર

નરમદાશકર 60 70 40 30

રાત-

પરાનદની ભાષા– વિષય સાસાહરક િોિાથી ન વિચાર સાધારણ િોિાથી, એટલ ઝાઝા ઉચા નથી તથી ન દશીરા િોિાથી સરળ છ.

રારી ભાષા–લીધલા વિષયરા નિી જ િોિાથી વિચાર ઘણા ઉચા, ન ભાર િોિાથી અકર ક રાતરારળ છદરા િોિાથી સરળ નથી.

તની ભાષા એક સરખી સિમતર છ.

રારી ભાષા તિી નથી, બિ ભાષાના શબદો છ. રારા અથમરસન સસકત શબદ કરતા ફારસી શબદ બરોબર દખાડ તો િ ફારસી લખ જ. ભાષા ઘડાય છ. િજી રારા ગદયની ભાષા સૌ જ િખાણ છ ન તના જિી બીજી કોઈની નહિ એર કિ છ. રારી કવિતાભાષા રાપના બધનથી, ગજરાતીરા પરતા શબદ ન િોિાથી, સધારાના અણછડાયલા વિષયન રાટ પિલી જ િાપરિારા આિતી છ તથી ગદય જિી સદર નથી. િાક કવિનો નથી પણ ભાષાનો છ, લોક કવિતા િખાણ છ પણ તની ભાષાન નહિ, એ ખર છ, પણ કટલાક સરજ છ ક રારા વિચાર સદર ભાષારા દખડાિાની રારારા શહકત નથી ન કટલાક સરજ છ ક રારી ભાષા સદર નથી; પણ એ બોલિ ખર કયાર ક જો રારી ગદયભાષા સારી ન િોય તો. બનનરા રારી જ ભાષા છ.

સિભાિોવકત ન બાહ િણમન રસભરી િાણીરા, િળી ભણલા ક અનભિીજન સરજ તિા િણમન, વચતર, વસથવત સિભાિ ક જ લોકભાષારા સારી રીત રકાયજ નહિ ત – એ સૌદયમ રારી કવિતારા છ.

રીતભાતના ન સિભાિના િણમન ન વસથવતના વચતર અવતશયોવકતન રગલા ન લોકભાષારા રકાયલા, એ સૌદયમ પરાનદની કવિતારા છ.

રારી કવિતા સપટિસચક છ અન તની સપટિજ છ.

તની કવિતા િસતી જ છ, ન રારી િસતી, રડતી, ડાિી, છટલી, શરી, જાની છ.

6

7: મારી કવિતા વિષ મારા વિચાર

(આ નોધ ઈ. 1868ની છ. – સપાદક)

1. કિરૉનટીટી સબધી-ગદય, વયાકરણ, કોશ િગર ન લખત, પફ તપાસિાના ન િત, કપાઈલશન િત, ઘર ચલાિિાની ખટપટ ન િત, નાણાની િરશ તગી ન િત િગર િગર-તો વનરાતથી ઘણી કવિતા લખત. ર કવિતા ઘણી જ તાકીદથી લખી છ. ઘણીએક તો પસગોપાત ઉભરારા લખી છ. એ જોતા થોડી રદતરા ર જટલી કવિતા લખી છ, ત કવિતા ઘણારા ઘણ સારળ, પરાનદ ન દયારાર તની કવિતાના સગિના અધમ બરાબર તો િશ જ. તઓએ પોતાની જીદગી કવિતારા જ કાઢી, રાટ ઓછારા ઓછો 60 િરસનો તઓનો સગિ કિિાય. રન તા. 31 ડીસમબર ઈ.સ. 1867 એ કવિતા લખતા 11 િરસ ન તરણ રહિના થયા છ.

2. કદરતી છઉ- કવિતા કરિી એિો વિચાર સિપનરા નહિ. પથર પીવતના િરાગયના જોસસાથી રાર રન કવિતા તરફ ગય; ત પીગળ જાણયા વિના પણ સિાભાવિક રીત રારાથી નરનાના રાગડા પરાણ કટલીક કવિતા લખાઈ ગઈ છ-જિાન-જસસાિાળો રાટ.

3. ભાષા– િ જિાન છઉ, જોસસાિાળો છઉ, બોલિાની છટા છ, વિચાર તરત સઝ છ, નાગરી નયાતરા છઉ, િિ રારો ગરર થયલો વિચાર સિલથી જોસસાિાળી ભાષારા કર ન વનકળ? રારી ગદયની ભાષા ત સરળ ન જોસસાિાળી સિ કિ છ, તયાર રારી કવિતાની ભાષા સરળ ન જોસસાિાળી કર ન િોય? કવિતા લખતા તો જોસસો બિ ઉભરાઈ આિ છ. િ ગારહડયો નથી, પણ શિરી છઉ, ઉચ કળનો છઉ, ઉચી સગતરા છઉ, જનર ધરી શધિ બોલતો લખતો આવયો છઉ, રાટ રારી ભાષા શધિ કર ન િોય? શધિ છ, વયાકરણવનયર જટલો રારી કવિતારા છ તટલો થઈ ગયલાઓરા નથી. રારી કવિતાની ભાષા વબલકલ દોષિાળી નથી–1855થી 1858 લગીની રારી કવિતા, વપગળના વનયર પરતા જાણયારા નિી તથી, હરસિ દીઘમ રાખિા જ જોઈએ એ વિચારથી, કોઈન રાતરારળ છદો િાચતા સાભળલા નિી તથી, રારી રરજી પરાણ ર રારા તાલરા િાચલા તથી, રબઈ સરતરા કોઈ વપગળ જાણનારો નિોતો અન શધિ લખિાની ખત તથી, થડકતી છ, એ િાત ખરી; પણ એ જ ઘડી જ થોડી છ, ન એ કવિતા ઉપરથી કટલાકોન રત બધાય િશ ક ભાષારા સરલતા નથી. જર સાધારણ રાણસની બોલાિાની ભાષા, વિદાનની જદી પડિી જ જોઈએ ન પડ છ, તર રારી કવિતા શાસતીય ભાષારા સિાભાવિક લખાયાથી, ન નિા જ વિષયોન નિી જ લાગ તિી ઢબથી લખલી તથી, ત સાધારણ લોકન રારી ભાષા સારી ન જ લાગ. સાધારણ સસકત ભાષાથી કાવયની ભાષા તની ઢબરા ઘણી જ જદી પડ છ, પણ શ તયાર એ દોષિાળી છ? ના. સસકત રિાકાવયોની ભાષાના કદરદાન પહડતો જ છ. ત એટલી તો રશકલ છ ક ત કાવયન અભયાસ કરલા એિા શાસતીન પણ થોડ િરસ ત પર ટીકા િાચિાની ત ગરજ પાડ છ. વિદાનની ભાષા ત જ ખરી ન સદર ભાષા. એલીઝાબથના િખતની પિલાની ભાષા ન િાલની ભાષા ઘણી જદી પડ

છ, રાટ શ ત ભાષા સારી? ના. એલીઝાબથના િખતની ભાષા કરતા આન ન જીયોજ મ તરીજાના િખતની ભાષા સિથી સારી ગણાય છ. 1827 થી ગજરાતી ભાષા સધરિા રાડી છ, ન એ સધરલી ભાષારા િ પિલો જ છ. ન એ ભાષા જની સરજના ઘરડાઓન અન િાલના સરજના લોકોન ઘણી જ સારી લાગ છ. િિ રારી ભાષા દોષિાળી કર કિિાય? અલબતત પથર ખડાતી ભાષારા િ પિલો છઉ રાટ ત દોષિાળી િોય, તો પણ શ એ ઉપરથી રારી ગજરાતી ભાષા પરાનદની ભાષાથી ઉતરતી પવકતતની કિિાય? ના, ના. રારો સધારાનો નિો વિષય, તરા િળી કવિતાની ભાષારા ત લખાયલો તો ભાષા જદી પડિી જ જોઈએ, પણ જદી છ અન નઠારી છ એર કર કિિાય? કવિતાની ભાષા ગદયભાષાથી જદી પડિી જ જોઈએ, અગજી સારી કવિતાની, ન સસકત સારી કવિતાની ભાષા લખિાની ઢબ ઉપરથી અગજી સસકતની ગદયભાષાથી જદી જ પડ છ. `પર શ છોડી દીધી,’ એ કોઈ સાધારણ રાણસથી સરજાશ નિી ન એર કોઈ બોલત પણ નથી, રાટ શ એ અશધિ ન નઠારી ભાષા છ? સરજતો વિદાન તો ઉલટ િખાણ કરશ. એરા પરન રપક આપી કહ છ ક પયારી ત ન પર એ બ દોસત િતા, પણ િિ શ પર તારી દોસતી રકી દીધી છ? પરના જોસસા સાથ તન ઘણ બનત, ત શ િિ ત જોસસાએ તન રકી દીધી છ? શ તારારાથી ત જોસસો ગયો છ?

1855થી ત 1859 સધીની ભાષા થડકાતી છ તના કારણો:-

1. હરસિ દીઘમ જોડાકર િગર રાખિાની કાળજી-જ રટી 1859રા દલપતરારન પછિાથી ક-રાખિી ક, નિી?

2. રોટા વિચાર ટકારા રકિા એરા વિદતતા છ. ભાષા જોસસાિાળી છ, રડતી નથી.

3. અપભશ થોડા િાપરિા એિી બત. લાવગયો ન િાવગયો િ જનરરા બોલલો નિી, ન એર લખતા રન બિ દ:ખ થત ન તર નિોતો જ લખતો. ન ચાલતા જજ એિ લખલ. એ દર કરિાના વિચારથી સરળતા ઘટલી. િળી સાધારણ લોક સાધારણ િાતન પાસિાળી ભાષારા રકી એટલ એ રચનાન કવિતા કિ છ, એિા વિચારિાળાન રારી ભાષા કર સારી લાગ? કવિતા અકરરળ છદરા છ-જ ગજરાતીરા નિી જ છ-િિ એ િાચી ન શકાય તો પછી ભાષાની લિજત કર લાગ?

4. Picture વચતર-Real and ideal, Poetical-many and more than other poet in our language. (સાચા અન આદશમ-કાવયાતરક-અન આપણી ભાષાર કોઈ પણ કવિએ િાપયામ િોય ત કરતા પણ ઘણા િધાર) પરાનદ દયારારના વચતર દશી રગોથી ઘણા સારા રગલા છ. રારા `સટીગ એનગિીગ’ છ.

5. Universality-સિમતોભદર શહકત-I can write on any subject, because I see Poetry in everything. (િ કોઈ પણ વિષય ઉપર લખી શક તર છ. કારણ ક િ બધી જ િસતરા કાવય વનરખ છ.)

6. રસ-Love-એ વિષયરા જટલા ર અનભવિ ખરા વિચાર કરતા કવિતા રપ લખયા છ તટલા કોઈએ નથી લખયા. રારા વિચાર પરાણ એ રસ ર સૌથી સારો લખયો છ. રારારા સયોગશગાર નથી, ન નથી એટલ ત શગારરસ લાયક ફકડ ભાષા પણ નહિ જ.

કરણ રસ-એ જાનના ઘરનો રનરાનતો છ-પછી ઈશર સબધી ક વપયા સબધી. જાનન ઘર બાદ કરીએ તો ત થોડો છ.

શાત-નિી રીતનો સારો છ.

િાસય-નિી. રારી કવિતા દદમની ભરલી છ એટલ િોય જ નહિ, તર કવિતાન િ ગભીર વિષય સરજ છ, રાટ તિ તરા લખય નથી. બાકી િાસયરસ પૌઢ રીત િ કટલો ઉપજાિી જાણ છ. ત રારા ગદયથી અન જઓએ રન િાતવચત કરતા જોયો િશ ત સિ સારી પઠ જાણ છ.

ભયાનક, બીભતસ, અદભત, રૌદર-એ લખયા નથી.

િીર-ર જ લખયો છ ન ઘણો સારો લખયો છ. યધિિણમન નથી કીધ એટલ જ બાકી છ.

7. અલરકાર-રારારા ઘણા નિા છ.

8. અથમ પરૌઢી-ઘણી જ છ.

9. નચર(કદરત)ન ડીસરિીપશન (િણમન) તો ર જ દાખલ કીધ છ.

10. અકષરિતિ તો ર જ દાખલ કીધા.

11. Originality-અપિમ રચનાશહકત-ઘણી જ, પણ એક રોટા વિષયરા િજી આણી નથી.

12. િણમનશલી-સધારાના શષક વિષયન નિી ખડાતી ભાષા છત જિો જોઈએ તિો કરી રકલો છ, તથી ત જાડાજાડા રગ જોિાની ટિ પડી ગયલી તિાઓન દીપતો દખાતો નથી.

13. અવતશયોવત-ઘણી નિી-છાટ નહિ-સાચ અથિા બની શક તિ.

1. જોિાન એટલ છ ક અગર કદાવપ નઠારી ભાષારા લખાયલ છ તો ત ભાષાની અપણમતાથી ક કવિની ભાષા રાલર નથી તથી.

2. અપણમ ભાષારા નિા ટકારા લખયા છ. એિી રીત જયાર ઘણા ગથો થશ તયાર ભાષા જિી જોઈએ તિી થશ.

3. િાલ હકયો રાણસ પરાનદની અથિા દયારારની ભાષા બોલ છ?

પરાનદની ભાષા રારા કરતા િધાર સારી એર તો કિિાય જ નિી. એ કિિ તદન ખોટ છ. જરાનો બદલાયો છ. અસલી ગજરાતી ન િાલની ગજરાતીરા ફર છ. તરા ગથની ભાષા, જના ગથની ભાષાથી, વિચાર, ઢબન લીધ જદી જ પડિી જોઈએ. િિના લોકો કોઈ પરાનદની ભાષારા ગથ લખ તિો સભિ નથી. તયાર એ બ ભાષાનો રકાલબો કર

થાય? પરાનદના િખતરા િ િોઉ ન પછી રકાબલો થાય ખરો. ર, ત િખત પણ જાર તના િખતરા સારલ ક િલલભ િતા, તયાર પણ એ તરણની ભાષારા ઘણો ફર િતો ત રાલર પડ છ. શ સારળની ભાષા પરાનદથી જદી નથી?

િાર, વિષયપરતિ છદની બાધણી પરાણ કવિની લખિાની ઢબ પરાણ ભાષા જદી પડ છ. િરણાની ભાષાનો રકાબલો િરણાની જ ભાષા સાથ થાય. િ નથી કિતો ક રારી ભાષા સારી છ. િજી તો ગથ લખિાન શર થાય છ. જાર ઘણા ગથો થશ તયાર ભાષા પણમ સારી થશ. રારી ભાષા કટલાક જના ગથ િાચનારાઓન નઠારી લાગતી િશ, પણ તરા રારી ભાષાનો િાક નથી. તઓન રારી ભાષા િાચિાનો અભયાસ નથી–અભયાસથી સારી જ લાગશ. તર અસલી િાચલી, તના પર ઘણા દિાડાની પીવત લગલી, તથી બીજી નઠારી જ લાગ. અકબર ન તાનસનની િાત. ગિયા આલાપ કર છ ત જઓના કાન નથી સધયામ તઓન ત ગાણ પસદ નથી–રાડોન ન ચીજન ગાિ પસદ છ. શા રાટ? ગિયાની ભાષા તઓન કઠોર લાગ છ-પણ કારણ, ગિયાનો રાગ સાભળિાનો અભયાસ નથી ન તરા તઓ કઈ સરજતા નથી, તર જ કવિતા વિષ.

4. ગર તિી રારી ભાષા છ. પણ રારા અનભિથી કિ છ ક સકડો જનોએ જઓએ રારી કવિતા રાર રોઢથી સાભળી છ, તઓ કવિતાની જ ખબીરા લીન થઈ ગયા છ. તઓન ભાષા સબધી વિચાર આવયો જ નથી-િિ ભાષાન ન કવિતાન શો સબધ?

5. રારી ગદયની ભાષાના જદા જદા વિષયરા જદી જદી ભાષા છ-પણ તનો ત સઘળા ઉપરથી જ સાધારણ રીત રારી ભાષાન એક ચિરો થાય છ, તર રારી કવિતાનો જદા જદા વિષય ઉપરથી પણ છલલી િાર સાધારણ એક ચિરો થાય છ. એ શ જદાઈ? વબલકલ નથી. રાર લખાણ-રારી ભાષા-પછી ગદયની ક પદયની-એક જ િોિી જોઈએ છ.

પરાનદની ભાષા િધાર સરળ લાગ છ તન કારણ ક તણ સસારી બાબત સાધારણ લોકની ભાષારા લખી છ, અન તરા વિચારો સાધારણ વિચારોથી ઘણા ઉચા નથી. િળી દશીરા છ. રારી દશીિાળી કવિતા કોઈ કોઈ જ સરળતા િનાની િશ, રારી છ ત Sen-timental Poetry -- ideas rising far above the common place-his airs are af-fecting while matra-vrittas and akshar-vrittas are not affecting-his language is uniform throughout, mine is not. Persian and Urdu words which to my taste are on certain occassions experessing my ideas fully vividly and of which are no equivalents from Sanskrit or Gujarati could be used in our language. Langauge is now-a-days newly formed on account of new ideas being introduced into our language.

Premanand does not abound in so many and so vivid pictures as mine. His beauty is in the true description of manners and human natures (indicative of reflections)-in expressions and coloured pictures liked and understood

by the mass.

Mine is in the description of human natures and external nature with sen-timents and ideal pictures understood by the learned and men of experi-ence by whom they are conceived. These pictures can not be put into the popular language, they can be put into poetical langauge.

Premanand has nothing to suggest-- pleasure from suggestion being hard-won, is more exhilarating; mine has much to suggest. His is a jolly beauty, mine is melancholy.

[લાગણીના ઉભરાન કાવય-સારાનય વિચારો કરતા રારા કાવયના વિચારો ઘણા ઉચા ઉડ છ; જયાર તન (પરાનદન) સગીત અસરકારક છ, તયાર રાતરા િતતો અન અકર િતતો તટલા અસરકારક નથી; એની ભાષા સિમ સથળ એક સરખી છ જયાર રારી નથી; ફારસી અન ઉદમ શબદો જ રારા રત પરાણ કટલીકિાર રારા વિચારો સપણમ અન તાદશય રીત દશામિ છ અન જના સરાન ગજરાતી ક સસકતરા ભાિ દશામિનાર શબદો નથી ત આપણી ભાષારા િાપરી શકાય. આપણી ભાષારા નિા વિચારોનો ઉરરો થતો િોિાથી ભાષાન સિરપ િિ નિસરથી બધાય છ.

પરાનદરા રારા જટલા ભભકભયાા એટલા બધા વચતરો નથી. સાસાહરક રીતરીિાજો અન રનષય સિભાિ(વિચારદશમક)ન આબાદ િણમન કરિારા જ એની ખરી ખબી છ-સારાનય લોકસરાજન પસદ પડ તિી અન સરજાય તિી શબદરચનારા અન અવતશયોવકતિાળા આકારરા.

રારી કવિતાની ખબી રનષયસિભાિન અન કદરતન લાગણીિાળ બાહ િણમન છ, અન આદશમ વચતરો એિા છ ક ત ભણલા અન અનભિીઓ જઓ આજ તની કલપના કર છ તઓથી જ સરજી શકાય. આ વચતરો લોકવપય ભાષારા રકી શકાય તિા નથી, તઓ તો કાવયાતરક ભાષારા રકી શકાય તિા છ. પરાનદરા સચનારપ લખાણ નથી જ-સચના (વયગ) રાથી ઉતપનન થતો આનદ દલમબધ િોિાથી િધાર આનદરા ડબાડનારો છ; રારી કવિતારા વયગ ઘણા છ. એની કવિતા ખશવરજાજી સદરી છ. રારી તો વિચારગસત િરાગશાવલવન છ.]

હર પરમાનરદ

સધારાનો નિો ન શષક વિષય પરાણ કાવયરાનો સિમરાનય રવસક વિષય

ફીલસફી શનય.

Real and ideal pictures many Real pictures in Social subjects only.

(સાચા અન આદશમ વચતરો ઘણા) (સાચા વચતરો રાતર સાસાહરક વિષયોના જ)

શગાર રસ-વનરમળો, નીવત આપતો, પૌઢ, પૌઢ પણ ફીલસફી િનાનો-સાધારણ રાણસન રાનય

દરદનો-ફીલસફથી ભરલો પણ રસ સાદી રીત ભભકર લખલો.

ખડન થિા આિ એટલારા પાછી દરદ

ની ભભક-વિદરાનય, અદરથી ઉભરાતો

રસ.

િધવયવચતર, લવલતા, સાિસ અન ઘણા-એક પદરા શ કરણ

રસ નથી? રરદની આખરા ઝળઝળીઆ આિ ત કરણ રસ કરણ રસ સારો

રોટો, કાચી છાતીના બાયલા રડ ત કરણ રસ નથી.

શધિ િીર રસ ઉચા દરજજાનો િીર થોડો ન સાદો.

શધિ શાત રસ-નિો જ-સવટિસૌદયમ તો ર જ દાખલ કીધ શનય

િાસય-નહિ ખરો.

અદભત-નહિ થોડોક.

અલકાર-નિા ન ઘણા જ. અસલના જ.

અથમગૌરિ છ. શનય

નીવતબોધ કવિતા છ. શનય.

બનલ અથિા બન તિ. ન બન તિ.

Originality. અપિમ રચનાશહકત િધાર થોડી.

4. કાવય કરિાનો સરય-થોડા કાળરા ઘણ ઘણા કાળરા થોડ કાર-વનરાતરા કાર અન દગધા. પફ તપાસિાન કાર, કમપાઈલશનન કાર, ઘર ખટલો, પસાની ફીકર, બીજા પસતકો રોટા રોટા બનાિિાના કાર, પસતક િચિા સબધી ફીકર.

5. Stage of my poetry. (રારી કવિતાના સોપાન) :–

1. અથમચરતકવત અન વચતરરપ િણમન ત કવિતા–1855-56

2. િાકય રસાતરક કાવયર – 1857-58.

3. જોસસાિાળ ન તકમથી રગલ એિ જ કદરતન આબિબ િણમન-1866-67

4. કદરત ઉપરથી તકમ-1868

કદરત ઉપરથી તકમ કાર કર પણ ત એટલો ન િધી જિો જોઈએ ક, જથી કદરત છક જ અસત થઈ જાય.

તકમથી અવતશયોવકત જોઈએ, પણ તરા વયજનારપ પણ કદરત રિ.

Imitation નકલનો ભાગ જતો રિ એટલ ત Poetry કાવય નહિ.

Navalram says અદભત શાત 1st પથર

નિલરાર કિ છ ક િીર કરણા 2nd વદતીય

શગાર િાસય 3rd તતીય

નિલરાર કિ છ ક imitation નકલ નહિ જ-imagination(તકમ) તકમથી જ આનદ ત જ કવિતા-જરા અદભત રસ ત ઉતતર કવિતા.

જર Supernatural (કદરતથી વિશષ) તર િધાર સાર. રારો વિચાર ક તર નહિ. Be and ideal of any thing Impossible ચાલ પણ improbable ન ચાલ. (જોઈએ તો કોઈના આદશમ થાિ. અશકય ચાલ, પણ અસભવિત ન ચાલ.)

Nature and imagination(કદરત અન તકમ) કવિતા: Only imagination is good for nothing. (એકલો તકમ નકારો છ.) Tales and romances don’t give taste (િાતામઓ અન ઐવતિાવસક કથાઓ રસ આપતી નથી). Drawing with the colours is poetry and not only the colours. (રગો કઈ કવિતા નથી. પણ રગથી વચતરિ ત કવિતા છ.) સથાયી પણ passion (પર)ની poetry (કવિતા) ઘણી અસરકારક છ. િાસય રસ જ થોડી િારનો, પણ જ સથાયી રિ ત સારો ન તટલા જ રાટ passion સારી. જયા ખરાપણ તરા આનદ વિશષ, આિા! અદભતપણાથી કિ છ. આબિબ વચતર છ, એર લોકો કિ છ ત શા રાટ?

6

8: ધમમતરતર

(સિત 1889થી સિત 1931 : સન 1833 થી સન 1875)

જાવત બાહમણ; કલ નાગર; (િડનગરા), અટક વદિદી; િદ ?ક; શાખા સાખયાયની; ગોતર ઓકણસ; વતરપિર-િવસષઠ, શહકત અન પરાશર; શરમ શરમ, આગસટ 24રીએ.

સિત 1889 પથર ભાદરપદ શકલ 10 શવન િાસર જનર (ઈ.સ. 1833ના આગસટ 24રીએ.)

1897-િશાખરા જનોઈ (પછી સધયા, રદરી આહદક ભણયો).

1899-લગી િદાધયયન (સહિતાન એક અટિક રારા વપતાના વરતર બાબાજી પાસ ભણયો. બ બાબાજી ત શીપદના વપતા).

1900-િશાખ સદ 12 (1844 અપરલ 29) લનિ.

1907 કારતક િદ 4 રાન રરણ

1909 આશો સદ 3 (1853 અકટોબર-5) સતીન રરણ.

1912 કારતક િદ (1856 અપરલ) લનિ બીજીિાર.

1914 લગી (25 િષમની િય લગી) સિધરમ વિષ આવસતકય િત. 18 ની િય લગી-રાની હરિયા કરી તયા લગી, સારી પઠ આવસતક. રાના રરણથી, વપયાના રરણથી, સથાઈ આજીવિકાના ઉદયરની પાવતિરા ન ફાિિાથી સરય સરય િરાગય ઉતપનન થયલો, પણ િળીત ઉડી ગયલો. કોઈ પણ ગરના ક કોઈ નિા ધરમરડળના આશયરા રિી સસકત ભણિાનો તથા ગજરાતીરા ભાષણ લખાણ કરિાનો ઉદયોગ રાખિા ભણી િવતત દોડલી; એરા ન ફાિથી િરદાસન કાર કરિાની િવતત થયલી ન એન રાટ સસકત અભયાસ સાર પન ગયલો, પણ કવિતાન સફરણ ઉપડલ તથી તથા દરવયના સકોચથી ત કાર કરિા ઉપરથી રવત ખસી ગઈ ન પછી ગજરાતીરા ગદયપદય ગથ લખિાનો ઉદયોગ રાખયો. (સન 1859 ના રાચમની 20 રી પછી.)

સતીવિષયરા વયવભચારી િતો. (એ રોિ રાના રરણ પછી.)

1915 (િશાખ પછી) ધરમ સબધી વિચાર બદલાયા ન િ ધરમભટિ થયો.

1920 (પોષ સદ 10) વપતાન રરણ થય. (31 િષમની િય.) તયાર પછી ઘરરાના દિતા પડોસી બાહમણન આપી દીધા. વપતાની હરિયા કીધી ત ભાિથી નહિ ન દિતા આપી દીધા ત રવતમ ન પજિી રાટ.

1930 સધી એટલ 41 િષમની િય લગી એટલ િષમ16 સધી િ ઘણીક િાત પાથમના

સરાજના રતનો િતો. (ત િળાના વિચાર ગથોરા છ ન ત ગજરાતી’ પતરરા છપાયા છ.)

1931 કારતક િદ 4 વશિશહકત સિરપ પરરશરન પજિા વિષ રવત થઈ. `રાજયરગ’ લખતા શવતસરવત પરાણનો વિષય જાણી લિારા આવયો. સિત લોકના વનિવતતપિવતતના ધરમ તથા જપસખની તલના કરી જોઈ. અિસય િદાત તથા યોગના ગથોન અિલોકન કરી સાર જાણી લીધો, અનક વિચાર કીધા.

આષાઢ સદ પ-વસધિાત પરાણ કરમ રચય. (એ સરા ઉપર સિારી દયાનદ સરત આિલા. પણ કરલા વનશચય ફરિિાની રારી રવત થઈ નહિ. તણ િદન ઇશરપહરત રનાિિા રાડયો, તની પિલા િ તર રાનતો થયો િતો.)

ધયાન

1. `એક વનરારય જાન, પજાનરાનનદ બહમ સત’.

2. એકરોકારરપણ સિપકાશન વિિતમત.

3. એક: સિતશર: સિમજ: સિાાતયામરી સિામતરા પરરાતરા પરરપરષ: પસનનો વિજયત.

અધયમ ક નરન

4. ઓમ ભ: અનિય નર:, ઓમ ભિ: િાયિ નર:, ઓમ સયામય નર:, ઓમ ભભમિ: સિ: પજાપતય નર:, પણિ-તરણ વયાહવત-પણિપિમક-ગાયતરી રતર.

ઓમ અપાતરોનતપાતરાય સિસાકપરષાય નર:, ઓમ પપચોપશરનાય નર:, ઓમ ઐ હરી ગલી રરણાય વિશશરાય નર:, ઓમ યોગભોગનાથાય, શાવતજપરતમય શી સાબવશિાય નર: (અદયાવપ એ જ રીવત ચાલ છ. રાતર યોગભોગ તયા ભોગયોગ ન શાવતજપ તયા જપશાવત એટલ બદલી બોલિારા આિ છ.)

5. જપ (ગાયતરી રતર), શી સાબવશિાય નર: (એ રતર) ન શીરિાસરસિતય નર: (એ રતર).

(સિત 1933 થી સિત 1936 :: સન 1877 થી સન 1880)

1933 િશાખ સદ 3 (1877 અપરલની 16 રી) (44 િષમની િય) િદસરસિતીની સથાપના સરતના ઘરરા (?ક યજાસ સહિતાના પસતક ભરચથી કાશીરાર શગલ આણી આપલા. તની પવતષઠા િોર સાથ િહરકષણ શગલ કરાિી.)

એ િષમના રાગશરથી ત 1934 ના પોષ લગીરા વનિવતતપિવતતના ભાષણ આયમસરાજરા કીધા, િદ ઈશરપહરત િાણી છ એ કિી સભળાવય. િળી 33 ના આશો િદ 1 થી 34 ના આશો લગીરા સીતાિરણ દરૌપદીદશમન – કષણલીલા એ લખી, તરા સિધરમની છાયા દખાડી.

1933 આશો સદ 8 - વરત રાખય-ચડી પાઠ કીધો.

1934 રિા િદ 14-વશિરાતરીન વરત રાખય. વશિસતોતર િાચયા ન જપ કીધો.

1935 જઠ સદ 10-ભકયાભકય, ગમયાગમય, શૌચાશૌચ એ વિષયરા આચાર પાળિાનો અનાદર િતો, ત પાછો બસાડિા વિષ વનશચય.

1935 આષાઠ િદ0)) સયમગિણ પાળ. ગિણ પાળિાનો વનશચય. પવતરકા છપાિી પવસધિ કીધી.

1935 અવધક આશો િદ 13 વરત રાખય–તરયોદશી પદોષન.

1936 બ રોટી એકાદશીએ ફલાિાર કરિાનો વનશચય.

1936 િશાખ િદ પાચર-છોકરાન ગાયતરી રતરનો ઉપદશ કીધો.

એ પસગ (47 િષમની િય) પરો આસથાિાન િતો, ન શોતના આનદનો ઉતસક થયો િતો.

1938 ભગિદગીતાન ભાષાતર કીધ. નભભાઈએ છપાિી પવસધિ કીધ.

(સિત 1935 :: સન 1879)

સિત 1935 ના રાઘ સદ પાચરથી ત 1937 ના ફાગણ શદ તરસ સધીરા કટલક હદિસ કીધલા વિચાર તથા કરમન હટપપણ : –

રબઈરા 1935:

1935 રાઘ શદ પાચર-દરવય વિષયરા વસથવત સારી થયથી ધરમ-ગિ-વયિિારની વયિસથા કરિી, એ વિચાર ફરિી ધરમની વયિસથા તો કરિી જ, એ વનશચય કીધો.એ હદિસ િરાગયપિમક તરણ તતરરા બન તટલી વયિસથા કરિાન ઉદયર થયો.

1935 રાઘ િદ તરસ-(1) અનકલતાએ દરવય આપી શાસતીઓ પાસ શભાશભ કરમની સવકતિ પધિવતઓ રચાિિી. (2) પરશરાર, રાર, કષણ, એની જયતી ઓચછિરપ પાળિી. પવિતર સરરણ કરી જરિ. (3) હદિસ સિાની ટિ કાઢી નાખિી.

1935 રાઘ િદ ચૌદશ-અકસરાત અજાણયો. શગલ ચાણોદ કનયાલીનો આવયો. તણ રદરસકતાહદ શિણ કરાવય. પછી સાબસરરણ કરી ફલાિાર કીધો ન રાતર સતોતર િાચી જપ કીધો.

1935 જઠ સદ ચોથ-સિાર પરભાતીઆ ગાયા. જમયા પછી નરમ ટકરી જોિાની ઇચછા થઈ ન બ િાગ રારશકર રગળજીન લઈ ચાલતો તયા ગયો. ટકરી પર બઠો. પા ઘડી અગરખો ઉતારીન; ઉપરથી િષામદ આિ. `પરબહમાવતરકા દિી’ અિીથી ત `અવબતર દવિતર’ અિી સધી તરણ િાર પાઠ કીધો. પછી ટકરી પરથી ઉતરી િાઘશરીના દશમન કીધા. [જ ટકરી પર બસી સવટિ સૌદયમના, પર િરાગયના વિચાર કરલા, ત ટકરી ઉપર 16-17 િષત ફરીથી બસી એકાગ વચતત સરસિતીની સતવત કીધી-ગલશ ઉપાવધ સકલપ રહિત; ખરી તીથમયાતરા કરી; પછી `પણતાના પસીદ તિમ’ એ ભણી ટકરી પરથી નીચ ઉતયયો િતો.]

1935 જઠ સદ દશર-(1) િ જાન સરસિતીના પિાિ-િ ગગ! ત રારી બવધિ પવિતર કરી સબાહાભયતર શવચ રાખજ. (2) િ ગગ! િિ તો ત વયિિાર સબધી અવયિસથાના રવલનતા િિલી દર કરી. (3) િ ગગ! ત રારી તરણ વસતઓના અત:કરણ પવિતર કરી તરન સતિલકરીન અનકલ કરી ત દારા આયમ વસતઓન સબોધ રળ તિ કરજ.

(1) રાત (િહરભકત) યશિતન (કાદાિાડીરા) નવસિન પજન કરતા, ભકતરડળન કીતમન કરતા, પરાણીન તબરા સાથ રારાયણની કથા કરતા (દરવયવયિ વિના રચલો ઠાઠ) જોઈ રાર વચતત આનદય. (2) રવતમપજન વિષ વિચાર કીધો. એ જ અિશય કરમ છ ન સાર છ. સૌન રાટ એર નહિ. વનતયન રાટ દિપજન ઘરરા રાખિ જ એર નહિ. િદ પસતક ઉપર ઇચછારા આિ તયાર ફલ ચઢાિિા ન ધપઆરતી કરિી. કોઈ િાર રવતમન પણ પજિી. સથાપલી રવતમના દશમનનો અનાદર કરિો નહિ.

(3) રદય, રાસ ન વયવભચારના વનષધના વનશચય કીધા.

આષાઠ િદ અરાસ-ગિણ સરય ગાયતરી રતર જપ કીધો. જપ ઉપાશ તથા ધારણરપ એર વરવશત, ગિણની સરાવતિએ નિરી રાળા ચાલતી િતી. પછી `ઓમ ઐ શી રિાસરસિતય નર:’ એ રતર તરણ રાળા તરા બ િખરીએ ન એક ધારણાએ. (િદ આઠરની રાત સતા પિલા ઓમ શી સરસિતય નર: એ રતર પાચ રાળા જપિાન રાખય િત.)

શાિણ શદ તીજ-પરજાવત સાથ ભોજન સબધી કિો વયિિાર રાખિો, એનો વનશચય વસથવત સારી થયા પછી કરિો.

શાિણ શદ પનર-જનોઈ બદલય. પધિવત નહિ તથી કરમ યથાવસથત થય નહિ. `ધરમવજજાસા’નો પિલો અક છપાિી લોકરા િિચયો.

શાિણ િદ આઠર-રોિરાવતરવનવરતત સરસિતીની આરાધના કરી આિવતઓ આપી.

સરતરા ભાદરિા શદ ચોથ-ધરમવજજાસાનો નિરો અક પરો કરી રાતર સરસિતીન ધપદીપ કીધા.

ભાદરિા શદ સાતર-સધયાિદન કરી રહદરરા જઈ િદસરસિતીન પષપ અપમણ કીધા ન કપર દીપ દખાડયો. દીપપકાશ જયસચક ભાસયો. તરા `ઘટાશલિલાવન’ એ ભણતા ત ઉચો િધયો િતો.

ભાદરિા શદ તરસ-ધરમવજજાસા પરી કરી ત વનવરતત `ઓમ િદસરસિતય નર:’ ભણી પષપ ચઢાવયા. ઓમ ઓમ નર:, નર: ઓમ (જર બોલાય તર) એક રાળા જપી, િચરા િચરા ધયાન પણ ખર-ભતાકાશની રાિ વચતતાકાશ ન તની રાિ વચદાકાશ તરા ઓમની અધમ રાતરા છ ન પછી બહમ છ એિી સરજ. `ઓમ સાબ વશિાય નર:’ િળી ઓર નર: શી સાબવશિાય(જર બોલાય તર) એ રતર તરણ રાળા. તરા અિશય વશિના શોકના

અથમ સરરણ ધયાન પણ ખર. કલાસરા સાબવશિન પજન દિતાઓ કર છ, ત વચતરસરરણ પણ ખર. `ઓર ઐ શી રિાસરસિતય નર:’ એ રતર એક રાળા, આહદ શહકતન ધયાન, જાનશહકત, ઇચછાશહકત, કરમશહકત, રલશહકત, યોગરાયા, ત જ રિાકાલી, રિાલકરી, રિાસરસિતી ત જ િાઙનીલયકત સરસિતી, [એ હદિસ પદોષ વરત લિાન ઇચછલ, પણ સરય િીતી ગયો િતો.]

ભાદરિા શદ પનર-ચડીપાઠ કરિાન રન થય. ઓમ નર: શી સાબવશિાય’ એ રતર એક રાળા જપી. પછી પિલથી ત રધયર ચહરતર એક કિચ િાચય.

ભાદરિા િદ પડિો-સિાર `સાિવણમ સયમતનયો’ અિીથી ત `રહિષાસરિધ’ લગી ન રાતર `શરિાદય’ થી ત `દવયાિત તતર’ અિી લગી િાચય.

ભાદરિા િદ બીજ-રિલા કિચ પરા કીધા. રાત એક રાળા ઓમ નર: શી સાબવશિાય’ ન બીજી ઓમ નર: શી રિાસરસિતય’ એ રતર, પછી ચડીપાઠરાથી રિાકાલી, રિાલકરી, રિાસરસિતીની સતવતનો પાઠ યથાબવધિ સરજીન કીધો ન િળી એક રાળા જપી, `ઓમ નર: શી રિાસરસિતય’-િ દિી! િ આતમ, અથતી ન રરક છ, રડી બવધિ આપજ. [કિો યોગ ક રાર િષમ બદલાય, સરિાવત પરાણ 47ર બઠ. (સિત 1889-1935. સન 1833-1879.) ધરમવજજાસા પરી થઈ ન તરત દિીનો પાઠ કરિાન સઝય.]

ભાદરિા િદ છઠ-બપોર ચાલીન અવશવનકરાર ગયો. નાિીન સરસિતીનો પાઠ કીધો. વપતારિ, વપતા, રાતા, ન સતી એ ચારન અજવલ આપી. રિાદિના દશમન કરી ઘર આવયો.

[આષાઢ િદ 0] અરાસથી ત ભાદરિા િદ 6 લગી ધરમવિચાર ન ધરમકરમ, એરા જ રન િત. ઘણ કરીન ત વચતત આનદરા િત]

ભાદરિા િદ તરસ-પદોષનો હદિસ રાની રાત કાલ િીતયા પછી પણ રાળા ફરિી િતી.

અવધક આવશન શદ તરસ-(સિત 1935) પદોષ સરય જરતા પિલા નાિીન ઓમ શી સાબવશિાય નર: એ રતર તરણ રાળા ન ઓમ શી રિાસરસિતય નર: એ રતર એક રાળા જપી. `ઓમ શી રિાસરસિતય નર:’ એ રતર એક રાળા જપી.

અવધક આવશન પનર રાત ઓમ શી સાબવશિાય નર: એ રતર તરણ રાળા ન ઓમ ઐ શી રિાસરસિતય નર: એ રતર એક રાળા જપી.

રબઈરા-આવશન િદ પડિો. નાનપણરા જ નરમદશરન પજતો, તન િીસ િષત ફરીથી ભાિ દશમન કીધ. પછી રારાદિીન ન પછી ચાલતા જઈ રિાલકરીન.

ચોથથી ત બારસ સધી રાત સાબવશિની ન સરસિતીની રાળા જપી િતી.

સરતરા-અવધક આશો િદ તરસ સોર-સિાર નાિી સધયા કરી, ચાિ પી આગગાડીરા બઠો; અઢી િાગ સરત પિોચયો; ભાગ પીન ગાડીરા બસી એકલો અવશવનકરાર ગયો.

નાયો; કઈ ભણયો ન અવશનીકરારના દશમન કરી ઘર આવયો. સારા ઘરરા જઈ સરસિતીન પજી પષપ ધપ કપમર દીપ-ઓમ િદસરસિતય નર:, ઓમ િાક સરસિતય નમ:, ઓમ નીલસરસિતય નર:, ઓમ રિાસરસિતય નર:, ઓમ જગજજવનનય નમ:, ઓમ રિાકાલય નર:, ઓમ રિાલકમય નર:, ઓમ રિાસરસિતય નર:. પછી સતોતરરાથી કટલક ભણયો. પછી વચતતરા સાબન આરાધન કરી પષપ ધપ દીપ અપમણ કરી શોકાથમસિરપન ધયાયી વરત લઉ છ. એર ભણયો ન જપ િાછો.

આશો બીજો સદ આઠર (તરીજા િષમની) સિાર ઉઠી પાઠ અરધો કીધો ન અરધો બપોર સાજ રૌન રાખી આખો કીધો. `દવિ! વયિવસથત થયો?’ `િા.’ `િિ જય’? `જય.’ રહદરરા પષપ ધપ દીપ ઇતયાહદ કીધ.

આશો બીજો શદ પનર-કાલી, લકરી ન સરસિતીની સતવત િાચી.

આશો બીજો િદ 7-11 એ પાચ દિાડા કામયપયોગ કીધો. ગાયતરી જપ 11, `ઓમ ઐ હરી ગલી શી સાબવશિાય નર:’ એક રાળા, `ઓમ ઐ શી રિાસરસિતય નર:’ તરણ રાળા, ન `લકરીરધાધરા’ 11 િાર. [પયોગ ઇચછાફળ દાખય નહિ.]

આશો બીજો િદ 12-13-ગાયતરી જપ 11, `ઓમ શી સાબવશિાય નર:’ એ રતર રાનવસક જપ 11 રાળા જટલો પદોષસરયના રાિાતમયના શોક-`નરો નરસત વગરીશાય તભય.’ એ સતોતર, ચપચગોરા,’ એ સતોતર, જયશકર પાિમતીપત’ એ સતોતર િાચયા પછી સરસિતીના સતોતર પછી ભોજન કીધ.

આશો બીજો િદ તરસ-સધયા પછી સરસિતીના સતોતર; રાત `ઓમ શી રિાસરસિતય નર:’ તરણ રાળા ન `લકરીરધા’ એક રાળા.

આશો બીજો િદ 14-30 ગાયતરીની તરણ રાળા, ઓર રિાકાલાય નર:’ એક રાળા, ઓમ રિાકાલય નર:’ એક રાળા, રાત તરણ રાળા સાબવશિની ન તરણ રાળા રિાસરસિતીની.

[વચઠઠી રકિી નહિ, કામયપયોગ કરિા નહિ, યથાસરય યથાબવધિ જ કરાય ત કરિ. ઈટિ દિતા ત સિમ જાણ છ જ. િ પોતાન રાટ ન લોકન રાટ સશયરકત થયો. 1935 ના િષમરા.]

સરિત 1936:: સન 1880

વનયર કરમ કરી શકયો નથી. સાબ તથા સરસિતીન સરરણ થયા કીધ છ. દિી ભાગિત બીજી િાર ઉપર ઉપરથી જોઈ ગયો. ભાગય, ધરમ, ગણ, આચાર ઇતયાહદ પકરણ સતજ થયા. કોઈ કોઈ િાર રિાલકરીના દશમન કીધા છ. સરસિતીએ અડી િળા સાચિી છ. િસતોચછિ - લચછીરાર િોરીઓ સભળાિી-પિોર વનરાશ થઈ ગયલો તથી આ િખત ર.1) આપયો. એટલો જ ઘરરા િતો. ત સભદરાન રન દખિી આપી દીધો. રાળા જપરા

િિ હદિસ સારા આિશ એર થયા કરત. રારનિરી-`સીતાપતય નર:’ એણ એક રાળા જપી. ઇચછ છ ક રારો દકસનિ સબલ રિો, ન રારી તરણરા સીતાનો અશ િધો. તરણ પોતપોતાન સનિ રન જોઈ પોતપોતાન ધરત રિો. િાટકશરના ઓચછિના દિાડ `શી સાબ િાટકશરાય નર:’ એ રતર રાળા જપી કલદિન નિદય કરી જમયો િતો.

આટલા ઓચછિ પાળિા–ચતર શદ 1-9-14; િશાખ શદ 3; જઠ શદ 10, આષાડ શદ 7, શાિણ શદ 14 ન િદા 8; ભાદરિા શદ 12; આશો શદ 10, ન િદ 13-14-30; કારતક સદ 1-15; પોષરા રકર સરિાત, રિારા િસતપચરી; ફાગણ શદ 14-15.

િજારત-રવિ, સોર, રગળ ગરએ ન કરાિિી, બધ ક શરિ કરાિિી; વતવથપરતિ આઠર, તરસ, ચૌદશ; પનર, અરાસ નહિ. િળી પિમણી ન વપતવતવથય નિી.

સતીસરાગર રાવતરય જ રાખિો. કટલા હદિસ િજ મ કરિાના છ ત જાણી લિા.

સિત 1936, સન 1880 રબઈરા કા.શ. નોર-બપોર સિપન દિીન દશમન.

અવગયારસ-રિાલકરીના દશમન કરી આવયો; ત રાત ગાયતરી સિસનો પાઠ તરણ િાચયો ન `ઓમ શી રિાસરસિતય નર:’ એ રતર 3 રાળા જપી. પનર-સધયા સર દિન કપર દીપ થયો િતો તન િ બિારથી દશમન કરતો િતો, તિારા ઘરિાળાએ ભાડાની ઉઘરાણી કીધી. ર કહ ક તરારો દોષ નથી. પણ રાર નઠાર ભાગય ક ઈશરસરરણ કર છ ત િળા તરાર આિિ થય છ.

િદ બીજ સિપનરા અવનિશહકત રિારાયાની સતવત કીધી. પાણી ન અવનિ દીઠારા આિલા.

દશર બપોર સિપન: - ધોળી ગાયો દોડ ન ભસકા રાર. રાત સિપન. પરીરાતાના દશમન કીધા.

િદ અગીઆરસ રાત સિપન-જલદશમન. ભીની ગોદડી એક છડ િ ન બીજ છડ કોઈ શહકત. ત અલોપ થઈ ગઈ ન િ ઉદાસ.

રા. શ. 10-રિાલકરીના દશમન કરી સતજ થયો. 11-તાબતન દિાડ બાબલનાથ જઈ બહમજાનના વિચાર ન સરસિતીનો જપ. પણ સરદર કીનારથી જતા બ િાર રતીરા િાથ ઘાલયો િતો, પારસની ઘલછારા. પનર-ગિણ િળા દિી ભાગિતનો બારરો સકધ પિલથી ત ગાયતરી સિસનારના અધયાય લગી યથાવસથત િાચયો. પછી નાિીન દધ પૌઆ ખાધા િતા.

પોષ સરિાવત-`ઓમ સરિરણશરણય નર:’ એક રાળા; ઓર નરો રિાકાલી રિાલકરી રિાસરસિતય નર: – ભણી િિ તો બધનથી રકત કર. રારી વસથવતન શભ સરિરણ કર. દશર-વપતાની સરચરીએ ભાિથી બાહમણ જરાડયા.

રાઘ-સરસિતી સારા િાના જ કરશ- બધનથી રકત કરશ જ. શ. 7 ઇટિદિત જ વિશાસ

ત દઢ નહિ. જો િ રથન કર તો ધયમ ઓછ. તરતની રઝિણરા અનક સબધીજનન સતોષિાન, િચન વરથયા જત ન કરિાન ફાફા રારિા. િળ કઈ નહિ, કોઈ ગાઠ નહિ, જીિન િધાર દ:ખ કરિ, એરા શો લાભ? ધીર ધર, સરય સઝ ત કર, સિારથીઆ શઠ કિશ પણ ત શઠ નથી. જાન અભયાસ કહઠણ થા ન સિભાિ કોરળ દયાિાન પરોપકારી છ તિો જ રિ.

ફાગણ શદ-13-પદોષ સરતરા કીધો. અવશનીકરાર સરતરા નાઈ આિી રિાસરસિતી ન સાબવશિન સરરણ કીધ. વનતયકરમ કારતકથી ફાગણ સદ 11 લગી ચાલય િત. િદ 7 - પભ િ કટલાનો ઓશીઆળો? બધનથી કયાર છોડાિશ? સરસિતીની કપા છ, પણ પિમ કરમ નડ છ.

ચતર શદ 15– ગઈ રાત સિપન-તરા અડી િળાએ ર. 500) રળા એ શ સચિ છ દિી! ક તાર કાર અટકશ નહિ. ધીરજન ભાગય ઉપર પસાદન બળ છ, એ પતીવત થાઓ. રાત રિાલકરીના દશમન કરી આવયો.

િદ7-સિપનરા, તરોગણ િ સરસિતી! િિ તો ઉઠ, બધન કાપ ઇતયાહદ.

િશાખ સદ 3-સરત આિી પાઠ ઓચછવ કીધો. સહિતાના પાચ િગમ ન લકરીસકત એ િાચયા ન ઈચછય ક યથાથમ સરજ િદની સરતરા રન થાઓ. તાપીના દશમન કીધા. ચડીપાઠરાથી સતવતઓ િાચી.

િદ પાચર-છોકરાન જનોઈ દીધ.

[પછી ગિતતરના વિચારરા એ વયિિારતતરની વયિસથા કરિારા બાકીન િષમ ગય. પછી આશો િદ0)) આ પરાણ લખય :- કયાર ?ણરકત થાઉન ઓચછિ કર? િળી ત ઇચછા કરી? હદશાશનય છ તો જ સઝ ત કરજ. પણ શર દર કાવત જાનવિજાનના વિચારરા રિ; દડનો વિચાર અપવિતર તથા ઐશયમના રદિાળાન રાટ રાખિો. (તરોગણ ન રાખતા ધરમ રાખી દડ કરિો). દિાતરિાદીની, વનધમનની દગમણીની, વિલાવસની, એિા નરની દયા ખાિી. બોવધત થિ ન કરિ એ આનદ લિો.]

[દટિ દિત! દજ મનની સગવતથી દર રાખજ ક રનરા નઠારા વિચાર ન આિ. રાગિ શ કરિા? રાગિ તો ઈશની પાસ. રજોજાન ટાઢો પડયો છ પણ િળાએ િળાએ ઉપડ છ વસથવતપરતિ, ભાગય પભની સતતારા છ. સતિ ગણની િવધિ-બહમજાનથી, રન વજતિાથી, દિકટિ કરિાથી, િડીલસિાથી, ધરમયધિથી, પશચાતતાપથી, તયાગથી, આસરી જીિનો િખત ઘણીિાર જડ રિથી, ઘલછારા રિથી, વયાવધય પીડાયાથી, યધિરા રચથી રકાય છ.]

(સરિત 1937 :: સન 1881)

રાગશર સદ પાચર-અરક સખયા જપ અરક વસવધિ, એ વિષ િાત ચાલતા શાસની

ગણના ઉપર ઉતયામ. દિાડો રાત રળીન 21,600 શાસતરા ગણયા છ. એટલ 1 વરવનટ 15). કપરચદરા સિરોદયરા-

એક રિતમ પા દીનર, સિરર શાસ વિચાર;

સવનક અવધક અસ સાતસો, ચાલત તીન િજાર.

બ ઘડી-48 વરવનટરા 3773 ન સો િષમન પરાણ તો તરા 4,07,48,40,000 એટલા એટલ 1 વરવનટરા 78.6041 આિ છ. એ જોતા ન છાતીના ધબકારાન પરાણ અગજી રીત 72 છ તો જન સિરોદયની ગણના છાતીના ધબકારાની િશ, શાસોચછિાસની નહિ. શરીરરા નાડી કટલી, િાડકા કટલા વિગર વશિગીતારા જોિારા આવય, તો તન અગજી ગણતરી રળિિી જોઈએ.

રાગસર શદ 10-નાથશકર કહ ક, ભાસકરાચાયત વશિદતત ગરન સતોતર કીધ છ ન લવલતાભાષય કીધ છ.

પોષ શદ 5-

ય:સધયાકાલત: પાતિ: તયજતકરમ ચતટિયમ |

આિાર રથન વનદરા સિાધયાય ચ ચતથમકમ ||

પોષ શદ 12-રિાકાલાય નર:, રિાકાલય નર:, ઉતતરાયણસરિરણયોવગનય નર:, એર તરણ અથમ આપયા. ચડીપાઠરાથી સતવતના કિચ િાચયા, સરિરણશહકતની પાથમના કીધી, જપ ઇચછો, પોતાના સબધીજનનો ન દશી જન સરસતનો. દિી ગીતાનો પાઠ કીધો-પારબધ થયા કર છ, રાટ કશીએ વચતા ન કરતા ઇટિ દિીન જ કરમ સરપમણ કરિા. યથચછ િરત, અધીર થઈ સિધરમ ભટિ થઈ અશભ કરમ ન કર, પણ ધયમ ધરી, સિધરત રિી સદદયોગ કયામ કર. વનિવતતપિવતત તો બહમજાન વિષયરા ખર જાન; બવધિય કિળ વન:સદિ નથી, તો પણ વશટિના શબદ પરાણ આજાએ પણમ વિશાસ રાખ છ, ન વિચાર કર છ. રાયાના અદભત કાયમ વિષ પતયક પતીવત નથી પણ ભવકત િધ છ-ઇટિ દિતા ભણી. આ તો તારી પતીવત જ છ ક સખદ:ખ અવનતય છ. રારા સસાર ભણી જોઉ છ તો િ બિ દ:ખી છ, ?ણવસધરા વનરનિ છ, વનતય જ સાકડરા છ. ભાિીનો તો શો વિચાર! રાર રાટ કટલા જીિ દ:ખી? સતીઓનો વિયોગ, તઓના સિાચરણ, તઓની વસથવત, શરીર રન વયિિાર પરતિ કોઈની ઇચછાનો લશ પાર પડ નહિ, કિી જાળ! પણ વનતયાવનતયન વિચાર ત દ:ખ પણ સિન કરિ જોઈએ, એ નયાય જાળની સપિા રાખતો નથી. જાનધરમના વિચારરા વનરનિ રિ છ ન બીજાન રાટ તઓન ભાગય સરજ છ. પયતન કરતા પણ ન ફિાય તિો કાળ આિ છ જ. રાજા થિાન ક રોટા વિદાન થિાન કોડ નિોત, પણ સારાનય પકન રાન, કટબરા અનકલ સતીન સખ, અન સાધારણ ઉચી વસથવતન જટલ જોઈએ તટલ દરવય ઇચછતો. દ:ખની વનિવતતન અથત કીધલ ભોગિિ જ એ ખરી તથા ડાિી સરજ, અન ઇટિ દિતા ઉપર આસથા એ જ આગળ જતા, આ જનર ક

બીજ જનર ખર સખ ન શધિ જાનન અથત રડી બવધિ આપશ. ઓમ નર: સરસિતય નર: વરત ભખયા રિી કરિ. એથી વચતત વસથર રિ છ વરતદિ ઉપર. દિકટિન લખિિ નહિ. વસવધિવિષય સાધય થાય તો ચતનય વિષ સારી પતીવત થાય. એક રાળા ગાયતરી જપ, ઓમ શી સાબવશિાય નર:, એ રતર 11 રાળા ન 1 રાળા ઓમ શી રિાસરસિતય નર: એ રતર, રાળા જપતા બીજા વિચાર ઓછા િતા. િખરીએ ઈટિની કલપલી રવતમ અદશમ થઈ જતી, રાનવસક જપ િળાએ કોનો જપ કર છ, ત વિસરરણ થત. રપરવતમ ક ગણરવતમ ક તતિન ધયાન કરિ, એ વિષ વનશચય કરિાનો છ. રાર િલણ તતિ તથા ગણરવતમ ભણી છ. આજનો હદિસ વનરથમક નથી ગયો.

પણ આ પરાણ નોધ શા રાટ રાખિી? શ વિશષ છ? એક રીત કઈ પયોજન નથી. બીજી રીત સયવકતક છ, ક સાર વશકણીય થશ, અરક સકલપન દઢ કરશ. તરીજી રીત બીજાન બોધ રળશ, નોધન રાટ અિશય કાળજી ન રાખિી.

પોષ શદ-15-રારાદિીના દશમન કરી આવયો. ભગિદગીતા તથા દિી ભાગિતરાથી તરણ ગણ વિષ િાચય. બીજ શહકત કીલક એના દાખલા આ પરાણ : -

1. અશોચયાનનિશોચસતિ પજાિાદાશચ ભાષસ.

સિમધરામનપહરતયજય રારક શરણ વરજ.

અિ તિા સિમપાપભયો રોકવયષયાવર રા શચ:

2 ઓમ તત સત-

ભગયોદિસય ધીરહિ વધયોયોન: પચોદયાત.

શવત સરવતના વસધિાત ઉપર વિશાસ બઠો છ, પણ િજી રોકની ઇચછા નથી. દિી ચરતકારનો અનભિ થાઓ એિો લોભ છ. પિત રવલન સતિ ન રજો તરો દખાયા પકવતરા િાલ સતિની િવધિ છ. રજો તરોરા ઘટાડો છ. વચતત પસનન છ પણ(?) ઉપાવધથી સરય સરયની તાણરા અધીર થઈ જિાય છ. પણ િળી સતિ, નીવત, અવભરાનરહિતપણ દાખિી ભવકતન દઢ કર છ. કોઈ કોઈ િાર અનયાયી અપવિતર દટિન દડ થયલો જોિાની ઇચછા થાય છ, જ િળાએ શાપ પણ દિાઈ જાય છ, પણ જાન તો સચિ છ ક કરા રાખ, ત જ વનવરતત છ તો તાર ભાગય ક તિાના સબધરા આવયો. કરશ ત ભોગિશ ઇતયાહદ.

પોષ શદ 14-દિી પાસ વનતય જાચિ એ રખામઈ છ. ત સધ જાણ છ જ. વનષકાર ભવકત કરિી એ જ વસધિાત; પછી સરય કામય નવરવતતક ભલ થાઓ. દિી! તારો પભાિ દાખિ-કઈ લખાત નથી-નરન કર છ રાતા! રિાલકરીના દશમન કીધા. તળાિ બસી સતોતર ભણયા ન પછી પાછો ફયયો. િ કદરતી શહકતન રાનતો, પણ અરણા જાન કરતા પિવતત વનિવતતનો આધાર જગતની વનગમણસગણ શહકત દિીન રાન છ-તારો કરી થાપ, સબવધિ આપ, નીવતિત સબધીજનના સિિાસસખરા જોઈએ તટલી લકરી આપ. ત

પણમ જયશીિાળી છ. દિી! પિમકાળરા રિાપરષ જ દ:ખ પારતા, તન ભાિી કિિાન ઋવષઓ આિતા. રારી અકળારણરા ત પરોક સિાય કર છ એર િ રાન છ, પણ િિ કર? અબ! હદગરઢ છ.

પોષ િદ-14-જપ કરતા ભીતરરા વિચાર આિ છ. એ ન આિ તો સાર, પિમના પાપથી અખડ જપ થતો નથી. પપચની ઉપાવધ, દજ મનનો સબધ, એના ઉપદરિરા ધીરજ રાખતા શીખ છ. રાગદષન ઓછા કરિા, શાવત સરાધાનીરા પણ રાખિા, ઇટિ દિી ઉપર આસથા િધારતા શીખ છ.

પોષ િદ 0)) કાળચરિ બદલાય દશરા પરધરમ ક સિધરમ પધાન થશ? સસાર વરથયા છ એ જાન બિ સતજ નહિ થાય એટલ પારક ભળશ. શરીરથી જદો છ આતરા, જીિની ગવત-રરણ પછી, એ ઉપર આસથા થશ ખરી. શધિ કાળની સવધરા છય, દયાનદ શાધિ નથી રાનતો તટલો ત જન રતનો છ. દિાહદ યોવન નથી રાનતો એટલ બૌધિજન પણ નથી, એકશરન રાનતો પદાથમિાદી બૌધિ છ. સિધરત જ જય થશ, પરધરત નટિ.

રિા િદ 13-સરતરા-અવશવનકરાર જઈ આિી પદોષ સરય સાબસરરણ કીધ. રાત અવગયાર િાગયા પછી પલયરપ જગતરા પથર જ તજોરય જાનપકાશ પકટયો તનો જપ કીધો. ઓમ તજવલઙાય નર:, ઓમ રિાકાલાય નર:, ઓમ શી સાબવશિાય નર:, એકક રાળા.

ફાગણ સદ7-બહમકિચ ભણી રતરલ પાણી બ આચરની સ0ન આપી; તણ કહ-ડાકટરના ઘરન છ? ના, જ કદરતી શહકતન રાનો છો, તન આરાધી આ પાણી આપ છ. તણ પીધ. પછી તયાથી આિી સતવતઓ ર િાચી િતી.

ફાગણ શદ 12-રકદરાયના વિિક વસધરાથી કટલક િાચય.

ફાગણ શદ 13-ધરમકરમરા સ0ના વિચાર શા રાટ આિ છ? તન સરોિ થયો છ એર ત કટલાક કારણથી કિ છ. પણ એર જાણિ. એ તારો રોિ કર નહિ? િિ તારો તનાપર સનિ નથી, તથી તારો અથમ નથી. પવતતના સિિાસરા રિિ ઠીક નહિ, એર ત જાણ છ. પીિરની ઉફરા જાય, જાતરા જાય, તરા ત રાજી છ એટલ છત તન સિધરમશીલ થિાનો બોધ આપ છ. એ તારો પકવત પરીકા કરિાનો અવભરાન રોિ નથી? વપશાણચી િોય ક દિી િોય, એ શકા. તણ િાટકશરના ઓચછિન દિાડ ક િશાખ શદ 3 જ બગડી પિરિી છ. એક વયિસથા થાય. નહિ તો રોિરા શ કરિા રીબાિ? જપાહદ કરમ કીધ, પછી િળી િ દિી! િિ તારો પરતો દખાડ, કાતો સ0નો સબધ કરાિ ક છોડિ કા તો ?ણરાથી છોડિ ક છક નઠારી વસથવતરા આણ,. પણ િિલી થા. િ પાપી છ, વનબમળ છ, પવિતર કર સબલમ.

6

અનય વિગતો

[સરશોધકો માટ]

1

મહારાજ લાયબલ કસ : નમમદની અન નમમદ વિશની જબાની

આ લાયબલ કસરા િાદી તરીક જદનાથ બીજરતનજી રિારાજ િતા. તરના િકીલો તરીક રી. બલી તથા રી. સકોબલ િતા.

પવતિાદીઓરા કરસનદાસ રલજી તથા નાનાભાઈ રસતરજી રાણીના િતા. તરના િકીલો તરીક રી. આનસટી તથા રી. ડબનાર િતા.

આ કસ સવપર કોટમરા જજ સર રથયસ સાર તથા જોસફ આનયોલડની િાજરરા ચાલયો િતો.

આ કસ શવનિાર તા. 25 જાનયઆરી 1862 થી રગળી તા. 22 એવપલ 1862 સધી ચાલયો િતો.

કસરા રિારાજ જદનાથ િારી ગયા િતા.

આ પિલા રિારાજ વિરધિ કોઈએ જબાની ન આપિી એિા ભાહટયા જાવતએ કરલા ઠરાિ બાબત ભાહટયા કનસપીરસી કસ 12 થી 17 હડસમબર 1861 દરવરયાન ચાલયો િતો જરા ભાહટયા જાવતના શઠોન કસરિાર ઠરાિી દડ કરિારા આવયો િતો.

આ ઉધિરણો `રિારાજ લાયબલ કસ’ (છઠઠી આિવતત, 1927) રાથી લીધા છ. સ.

પવતિાદીઓ તરફથી િકીલ આનસટીન િકતવય:

`િાદી પડદારા ભરાઈ બસીન સતીકળિણી અન પનવિમિાિના કારરા ઉલટ લિાન ડોળ ઘાલતો િતો ત ઠગાઈ ભરલો પદડો ઘણો જ જલદીથી ઉઘડી ગયો. પતીિાદીના એક ચચળ અન ઉલટિાળા વરતર િાદીન િતમરાન પતરની રારફત પનવિમિાિની તકરાર કરિાન બિાર ખચયો અન િાદીન પોતાનો ખરો િશ દખાડિાની જરર પડી. તણ પનવિમિાિના િીરધિ પોતાન રત જણાવય.....’(પ. 64)

`િાદીએ સરતથી આવયા પછી એક િડબીલ `ચાબક’ છાપખાનારાથી છાપી પગટ કયા િત. અન તરા તણ જણાવય િત ક િષણિો રારી પાસ ઉપદશ લિા આિતા નથી. િળી એિ દખાડિારા આિશ ક 1860 ના આગસટ રિીનાની આખરીએ િાદીએ કવિ નરમદાશકરના રાગિા ઉપર પનવિમિાિની તકરાર કરિા િાસત એક જાિર સભા રળિી િતી. પવતિાદીએ પોતાના પતરરા એ બીના ઉચકી લીધા ઉપરથી િાદી તની સાથ

તકરારરા ઉતયયો િતો.....’ (પ. 64, 65)

નરમદના વનબધોરાથી ટાકલા પસતત ફકરાઓ :

(31) ગર અન સતી વિષ - 1858

`િરણાન સર થોડાએક રિારાજો સધ રસત ચાલતા િશ. તઓની રોટી સખીઆ ઘણ ગરરસત ચાલ છ. તરા જિાનીઆ લાલો તો બિ બાકલાલ િોય છ. આજના િલલભકલના બાલકો બાપદાદાના નારન બટો લગાડ છ... લાલજી રિારાજો દશમન ખલીઆ ન લોકોનો જરાિડો થયો એટલ િિલા અટારીની બિાર પડતી પથારીરા બસ છ અન તરની અદાથી અથિા કોઈ તિા જ કાર સાર રાખલા રાણસો િસતક ધારલી ન બોલાિી લ છ અન તની સાથ બદ કરમ કર છ. સરતરા એક િખત કોઈ ઉરર ન આિલી એિી છોકરીન કોઈ રિારાજ ગધાબલ િાપરીન તોડી નાખી િતી તથી ત રણમતલ થઈ ગઈ િતી. એિી જ તરાસદાયક િાત રાડિીરા બનલી છ તથી ત દશનો રાજા અન તની પજા (ભાટીઆ રાતર) કોઈ અજાણીઉ નથી. આિ ઘણ ઠકાણ બનઉ છ. આ જલર તો કિો! આ ગર ત કિા! અર આ પાપ ત કિા! આિ આિ િધાર લખિાન રન શરમ લાગ છ. આિા સતી છદરા િરણાના ઘણા ખરા રિારાજો ઘણા આધલા થઈ ગયા છ.’ (પ. 103-104)

(32) વિષયી ગર વિશ - 1859

`રિારાજો પલા નઠારા કારન િાસત એિા (ઠરિલા) સતી પરષોની રાફમત દશમન કરિા આિલીઓરાથી પસદ કરલી ન ત િલા અથિા રોડથી બોલાિી રગાિ છ. સગાર સરજલી જ કટલીએક ફાટલ સતીઓ િોએ છ તન તો રિારાજન પોતાની આખથી ઇસારતથી જ બોલાિી લ છ. રિારાજ બોલાિી એટલ શીકષણ બોલાિી અન પરરપદન પારી ચકી એર સરજી િલી િલી જઈન િષમ ભરી ગાભરી ગાભરી રિારાજના ગઈના દશમન કરી પસાદી લ છ... ન એ કરમ કરિારા પોતાની ઉરરન લાયક સતી સાથ કાર નથી પાડતા પણ બીચારી નાજક ઉરર ન પિોચલી નાિની ઉરરની અણસરજ છોકરીઓ ઉપર ત સાઢીઆઓ જોર કાઢ છ.’ (પ. 104)

પવતિાદી તરફ જબાનીઓ

(13) કાલાભાઈ લલલભાઈની જબાનીરા:

ઉલટતપાસ:

`રારી ઉરર 16 િરસની છ અન િ દાકતર ધીરજરારનો ભતરીજો થાઉ છ. િ પવતિાદીન ઓળખ છ..... સરત રધય િાદીની બદચાલ ર જોઈ ત િીશ ર નરમદાશકરન ત જ દીન જણાવય િત. સારા કારન રાટ જઠ બોલિ તરા પણ િ પાપ સરજ છ.’ (પ. 144)

(26) કિી નરમદાશકર લાલશકરની જબાની

`િ નાગર બાહમણ છ. િીદ વિધિાઓના પનવિમિાિની બાબતરા ર ઘણી ઉલટ તપાસ લીધલી છ, પનવિમિાિની જાિર સભારા િાદીની સાથ તકરાર કરિારા િ િતો. િાદીએ પનવિમિાિ વિરધિ પોતાનો વિચાર જણાવયો િતો. િલલભાચાયમના પથ િીશની લખલી પત છલલા સાકી જનાધમન રારચદરન ર આપી િતી. એ પત ર લખી િતી. િલલભાચાયમ પથના કટલાક પસતક ર સારી પઠ િાચયા છ, અન તન, રન, ધન અપમણ કરિા િીશ રન કઈપણ શક નથી. એ અપમણ કરિારા બાયડી, છોકરી, છોકરા, ધનરાલ બધ આવય. િાદીની આબર દરએક ઠકાણ સરત, (કચછ) રાડિી, રબઈ િગર ઠકાણ િલકી બોલાય છ. કાલાભાઈ લલલભાઈ નારના સાકીન િ ઓળખ છ, તણ સરતરા િાદીની અનીવત િીશ રારી પાસ િાત કરી િતી.’

ઉલટપાલટ તપાસ:

`સાત િરસ થયા િ કવિતા બનાિ છ. િલલભાચાયમ પથની અનીવત િીશ િ રાર ઘર ભાષણ કર છ. ત એિી રતલબથી ક રિારાજોન રાનનારા સિકોની શવધિ ઠકાણ આિ અન નઠારા રિારાજોન છોડી દ, એક દો રિારાજ કદાચ સારો િશ પણ તર િ જીિણજી ગણતો નથી. રિારાજોના પસતકો રન શાસતીઓએ આપયા ત રધયથી ર પથ વિશ લખય, તન, રન, ધન રિારાજન અપમણ કરિાન એ પસતકોરા લખય છ, એ વિશ રારી પાકી ખાતરી છ, એ પસતકોના જ અથમ ર કીધા છ, ત શાસતીઓએ કબલ રાખયા છ. િ દર િરસ એકિાર સરત જાઉ છ પણ ગય િરસ ગયો નથી. સરત િાદીની ખરાબ આબર િતી ત વિશ લાઈબલ બીના છપાઈ તની અગાઉ પતીિાદીન ર કહ િત.

પાછી તપાસ:

`િ ગજરાતી ડીકનરી બનાિ છ ત સબબ ગય િરસ િ સરત જઈ શકયો નિી. જ શાસતીઓએ રારો અથમ કબલ કયયો ત શાસતીઓ રિારાજોના ઓશીઆળા છ, અન તઓન નકશાન પગ એટલા રાટ તઓના નાર લિાન િ આચકો ખાઉ છ. િલલભાચાયમ પથરા નીવત છ જ નિી. રિારાજો ધરમનો ઉપદશ કરતા નથી રાટ િલલભાચાયમ પથના પણ ધરમગર કિિાય નિી, તયાર બધા િીદઓના ધરમગર શાના કિિાય?’ (પ. 148-149)

િાદી તરફ જબાની:

(35) જદનાથજી બીજરતનજી રિારાજની જબાની :

`ચરણસપશમ કરિા વિષ કાળાભાઈ સાથ સરતરા રાર િાત થઈજ નથી. ત બીજા છોકરાઓ સાથ આિીન રારી પાસ િાચતો ભણતો િતો... કાળાભાઈએ રન કહ ક સઘળા શાસતો ખોટા છ, અન િ નરમદાશકરનો પાકો ચલો છ. િ કિ છ ક શાસત ખરા છ. ત ઉપરથી િ ધાર છ ક રાર વિષ જઠ બોલયો. નરમદાશકર સરતનો નાગર બાહમણ છ અન તના વિચાર રારી વિરધિ છ.’ (પ. 170)

`પનિતીિાિની તકરાર કરિાન રાટ નરમદાશકરના પાસથી રન ચીઠી રળિા ઉપરથી ર

એક સભા રોકલી િતી. એ સભારા િ ગયો િતો. પનિતીિાિની તકરારન કાઈ છિટ આવય નિી કરક બીજી આડી દોડી બાબત પર તકરાર નીકળી િતી. પનિતીિાિની તકરાર નીકળી તયાર ર કહ ક એ તકરારન િાસત કોઈ પણ િીદ શાસતનો આધાર લિો જોઈએ. નરમદાશકર કહ ક શાસત જો આપણી િાતન અનસરતા િોય તો જ પનિતીિાિ કરિા; નિી તો નિી. પનિતીિાિ કરિાની છટ શાસતરા છ એિ રારા દીઠારા આવય નથી. પણ પનિતીિાિન િાસત રન પોતાન કોઈ અચડણ નથી. િરારા પથરા કટલાક લોકો વિધિાઓના પનિતીિાિ કર છ અન તન રાટ િ અટકાિ કરતો નથી.’ (પ. 172)

`િીષયી ગર’ એ નારન ચોપાનય ર િાચય છ. ત રધય રસ રડળી વિષ લખય છ; પણ એ ચોપાનય અગાઉ રારા િાચિારા આવય નિી િત. લાઈબલની બીના ર િાચી છ, અન ત રન જ લાગ પડ છ. તર રિારાજો તરારા સિકની િિદીકરીઓ બગાડો છો, ત જો ક રન એકલાન કહ નથી; તો પણ િ ત લાઈબલ ગણ છ. લાઈબલની બીનારા જ ઠકાણ રસરડળી િીષ લખય છ ત ભાગ િ લાઈબલ ગણતો નથી; કરક રસરડળી એટલ શ ત િ જાણતો નથી.’ (પ. 178)

`િીષયી ગર’ ન િરારા લોકો સતતા ભરલી ચોપડી ગણતા નથી. ત ચોપડી રિારાજોની િીરધિ લખાયલી છ. િરારા દશરન લોકો ત ચોપડીન ખરી રાન છ.’ (પ. 184)

િાદી રિારાજના િકીલ વર. બલીના ભાષણનો સાર

`.... કિી નરમદાશકર કહ ક ગોકલનાથજીની ટીકારા અપમણ કરિાન જ લખલ છ ત ફકત પરસોતતર જ િીષ લખલ છ. અન રિારાજોન િીષ નિી. િળી રસરડળી વિષ તો પવતિાદીની તરફથી કઈ પણ પરાિો આપિારા આવયો નથી....’ (પ. 192)

સર રાથય સાસન જજરટ

`.... િાદીન લગતો રકદરો આિી રીતનો છ-સન 1860 ના જલાઈરા િાદી રબઈ આવયો અન તની અગાઉ ત રબઈરા નિોતો. પિલો ત સતી કળિણી તથા પનિતીિાિ સબધી પતીકિાદીની સાથ સધારાના વિચારરા એકરત થયો; પણ તયાર પછી ત વિચારથી જદો પડયો. તણ `સિધરમ િધમક’ નારન ચોપાનય કિાડય. અન તની અદર એણ બીજાઓની સાથ તકરાર કરિાન ઈચછા જણાિી. સન 1860ની તા. 21 રી અકટોબર લાઈબલની બીના પગટ થઈ, ન ત બીના રધય િાદીની ઉપર જ આરોપ રકયો તિી કોઈપણ સધરલા લોકોની રડળીરા ત િલકો પડયો િગર રિ નિી. પતીિાદી કરસનદાસ રલજીન િાદીની સાથ ઓળખાણ નિોતી, અન િાદી તથા બીજા રિારાજોની અનીવત િીષ પોત જાત રાિીતગાર નિોતો, પણ એ લાઈબલની બીના છપાઈ તની અગાઉ કિી નરમદાશકર લાલશકર પતીિાદીનો રોટો વરતર થાય તણ પોતાની ખશીથી (િાદીએ રબઈ, સરત અન બીજી જગાએ બદચાલ ચલાિી છ ત વિષ) િાકફ કીધો િતો. નરમદાશકર લાલશકર

સરતનો અસલ િતની છ અન દર િરસ સરત જાય છ અન િાદીન રહદર સરતરા છ. પતીિાદીન િાદીની બદચાલ વિષ ફકત એટલી જ રાિીતગારી િતી. પતીિાદીએ એ વિશ ઘટતી પછપરછ કરિાની રિનત લીધી િોય એિ રાલર પડય નથી. પણ નરમદાશકર તન જ ખબર આપી ત ખબર ઉપર તણ ભરોસો રાખયો િતો.....’ (પ. 196-197)

સર જોસફ આનયોલડન જજરટ

`િાદીની પોતાની િતમણક િીષ લાઈબલની બીના પવતિાદીએ છાપી તની અગાઉ તના જાણિારા આવય િત ક તની િતમણક પણ બીજા રિારાજોના કરતા સારી નિોતી. ત રખ જબાનીરા જણાિ છ ક ઘણ કરીન સઘળા રિારાજો વયભીચારી કિિાય છ. લાઈબલની બીના લખાઈ તની અગાઉ િાદી વયભીચારી છ એિ તના વરતર કિી નરમદાશકર તન જણાવય િત. કિી નરમદાશકર સરતનો િતની તથી ત િાદીની િતમણક િીશ સારી રીત િાકફ િતો. ત પોતાની રખજબાનીરા જણાિ છ ક `લાઈબલની બીના લખી ત િળાએ ઘણ કરીન બધા રિારાજો પોતાના સિકોની િિ દીકરીઓન બગાડ છ એિી રારી ખાતરી િતી.’ એિી તની ખાતરી છતા લાઈબલની બીના છપાઈ તની ચાર પાચ રિીના અગાઉ તના જાણિારા આવય ક િલલભાચાયમના ધરમ પસતકોરા પણ એર અનીવત કરિાની છટ આપી છ. રરાઠી ભાષાના એક પસતક રધય જદા જદા કિીઓન ચરીતર આપય િત. તરા િલલભાચાયમના પથ િીષનો પણ થોડો અિિાલ આવયો િતો. ત ભાગ પતીિાદીના વરતર કિી નરમદાશકર લાલશકર અસલ ગજરાતીરા તયાર કીધો િતો અન લાઈબલની બીનારા ગોકળનાથજીની ટીકા ઉપર એટલ બધ ધયાન આપિારા આવય છ ત ટીકા આ રરાઠી(કિી ચહરતર) પસતકરા આ પરાણ લખલી િતી – વસધિાત રિસય નારના પસતક (જની ઉપર ગોકળનાથજીએ ટીકા રચી છ ત) ની અદર એિ સાફ લખલ છ ક સઘળી િસત આચાયમ (રિારાજ) ન આપિી અન તયાર પછી તનો ઉપયોગ કરિો.’ તયાર પછી લખય ક, દરક િસત એટલ બાયડી, છોકરા પણ અપમણ કયામ િગર આપણા કારરા લિા નિી. આ બીના િાચયાથી પતીિાદીના રન ઉપર કદરતી રીત એિી જ અસર ઉપજિી જોઈએ ક ગોકળનાથજીની ટીકારા રિારાજના ઉપભોગન િાસત િિ દીકરી અપમણ કરિાન લખય છ. (કરક છોકરા ઈતયાદી બોલરા છોકરીઓ પણ આિી.) પતીિાદી સસકત જાણતો નિી િતો, પણ ત વરજ ભાષા િાચી શકતો િતો તથી તણ િલલભાચાયમ પથના વરજ ભાષાના પસતકો (ઉપલ રરાઠી પસતક િાચયા પછી) તપાસિા રાડયા. એ તપાસથી તની ખાતરી થઈ ક રરાઠી પસતકરા જ િાત લખી છ ત એ પસતકો સાથ રળતી આિ છ. ગોકળનાથજીના સસકત પસતક વિષ તો જ લોકો સસકત સરજતા િતા તરન પછિાથી તણ પોતાની ખાતરી કરી લીધી, ક લાઈબલની બીનારા ગોકળનાથજીની ટીકાનો જ અથમ કયયો છ ત ખોટો નથી. ત અથમ તણ આ પરાણ કરલો છ, `ત રાટ પોત ભોગવયા અગાઉ પોતાની પરણલી બાયડી પણ રિારાજન

સોપિી, અન પોતાના બટા બટી પણ તરન સોપિા. પરણયા પછી પોત ભોગવયા પિલા રિારાજન અપમણ કયામ પછી પોતાના કારરા લિી.’ પતીિાદીએ એનો અથમ પોતાના વરતર કવિ નરમદાશકર લાલશકરન પછો અન ત ઉપરથી ત કિીએ પોતાની લખલી નકલ જરાથી રરાઠી પસતક રચલ િત ત તન દખાડી. એ નરમદાશકરન સસકત ભાષાન જાન છ. તન સાકી દાખલ જયાર તપાસિારા આવયો તયાર ત ખાતરીથી બોલયો ક લાઈબલની બીનારા ગોકળનાથજીની ટીકાનો અથમ છાપયો છ ત ખરો છ, અન અપમણ કરિાન લખય છ ઇશરન નિી પણ રિારાજના ઉપભોગન િાસત લખલ છ. આ અથમ ખોટો છ એિી તકરાર સાકી તરફથી ઘણા જોરથી ઉઠાિિારા આિી છ અન ત એ ટીકા કરિારા ગોકળનાથજીની ધારણા તિી ખરાબ નિી િતી તરજ એ ટીકાનો અથમ પણ તિો થતો નથી. આ િાત ખરી િોય ક ખોટી િોય. પણ િાલનો સિાલ ત ટીકાના શધિ અથમ િીષ અથિા લખનારના રનની રતલબ િીષ નથી. િાલ જ િર ઈનસાફ કરીએ છીએ ત ગોકળનાથજીન િીષ નિી; પણ િાદી(જદનાથજી) ન િીષ છ. ગોકળનાથજીએ અસલ શ લખય અન કિી રતલબથી લખય ત િીષ િાલ સિાલ નથી; પણ તની લખાિટથી તરજ તિીજ બીજી લખાિટથી િાલના લોકો કિ સરજ છ અન ત ઉપરથી કિી રીત ચાલ છ ત િીષનોજ સિાલ છ. જબાની ઉપરથી ખલલ રાલર પડી ચકય છ ક રિારાજાઓ લાબી રદતથી કષણ પરાણ ગણાય છ ત એટલ સધી ક તઓ ઈશર પરાણ ગણાય છ. અન તઓની સિા ઇશર પરાણ થાય છ તટલા રાટ ગોકળનાથજીની ટીકારા ઈશરન અપમણ કરિાન લખય છ.’ (પ. 208-210)

6

સારસિત અનષાન

કવિ નમમદનાર લખાણોની આનપકિવી

[સરશોધકો માટ]

વિષય કરમારક િષમ શીષમક

વનબધ 1 1850-51 રડળી રળિાથી થતા લાભ

વનબધ 2 1856 વયવભચાર વનષધક

વનબધ 3 1856 રઆ પછિાડ રોિા કટિાની ઘલાઈ

વનબધ 4 1856 સિદશાવભરાન

વનબધ 5 1856 વનરાવશત પતય શીરતના ધરમ

પસતક 6 6-4-1857 વ પગળ પિશ

વનબધ 7 1857 સતીના ધરમ

વનબધ 8 1857 ગર અન સતી

પસતક 9 25-4-1858 અલકાર પિશ

પસતક 10 18-5-1858 નરમકવિતા અક 1-2

પસતક 11 ઓકટોબર 1858 નરમકવિતા અક 3

પસતક 12 જન-જલાઈ 1858 રસપિશ

સિાદ 13 1858 ભીખારીદાસ - ગરીબાઈ

વનબધ 14 1858 કવિ અન કવિતા

વનબધ 15 1859 સપ

વનબધ 16 1859 વિષયી ગર

વનબધ 17 1859 ગરની સતતા

પસતક 18 1859 નરમકવિતા અક 4-5-6-7-8

લખ 19 1859 દશ વયિિાર વયિસથા

(રાતર એક બ પકરણો)

(અથમશાસત, રરાઠી ઉપરથી ભાષાતર)

પસતક 20 જલાઈ ઓગસટ 1860 નરમકવિતા અક 9-10

પસતક 21 1860 દયારારકત કાવયસગિ (નાનો)

વનબધ 22 1860 પનવિમિાિ

વનબધ 23 1860 લનિ અન પનલમનિ

વનબધ 24 1860 ભવકત

વનબધ 25 1860 સાકાર

પસતક 26 1860 રનિરપદ (રનોિર સિારીના પદો)

નાટક 27 1860 કષણકરારી (1લી આિવતત)

પસતક 28 1861 નરમકોશ અક 1

કવિતા 29 1861 ઋિણમન

વનબધ 30 1861 બહમતષા

પસતક 31 1862 નરમકવિતા પસતક 1 લ

(સાત િષમની કવિતાનો સગિ)

પસતક 32 1862 નરમકોશ અક 2 જો

પસતક 33 1862 અગજી-ગજરાતી લઘકોશ*

પસતક 34 1863 નરમકવિતા પસતક 2 જ

સિાદ 35 1859-63 તલજી-િધવય વચતર

કવિતા 36 1864 હિનદઓની પડતી

પસતક 37 1864 નરમકવિતા-(નિ િષમની કવિતાનો સગિ)

િતમરાનપતર 38 1864 ડાહડયો’ શર કયયો

પસતક 39 1864 નરમકોશ અક 3 જો

વનબધ 40 1864 રણરા પાછા પગલા ન કરિા વિષ

પસતક 41 1865 નરમગદય પ. 1 લ (કવિની છબી સાથ)

પસતક 42 1865 કવિચહરતર

પસતક 43 1850-65 કવિ અન કવિતા અક 1-2-3

કવિતા 44 1850-65 નરમગીતાિળી અક 1 લો

લખો 45 1856-1865 બવધિિધમક ગથરા (કલ 42 છ)

લખો 46 1864-65 ડાહડયો-િતમરાનપતરરા (કલ વિષયો 50 છ)

લખો 47 1850-65 િનડબીલ, નયસપપર િગર

(કલ 8 વિષયો છ)

પસતક 48 1865 દયારારકત કાવયસગિ (રોટો)

પસતક 49 1865 નરમવયાકરણ ભાગ 1લો; િણમવિિક.

પસતક 50 1865 સરતની રખતસર િકીકત

(નરમગદય પ. 2જ, અક 1 લો)

પસતક 51 1866 નરમવયાકરણ ભાગ 2 જો,

ખડ 1 લો, શબદવિિક

પસતક 52 1866 નરમકોશ અક 4 થો

પસતક 53 1866 નાવ યકા વિષય પિશ

પસતક 54 1866 રારી િકીકત

(નરમગદય પ. 2 જ, અક 2 જો)

પસતક 55 1866-67 નરમકવિતા

(અવગયાર િષમની કવિતાનો સગિ)

વનબધ 56 1867 રિાડની િકીકત

વનબધ 57 1868 સજીિારોપણ

વનબધ 58 1868 સતી કળિણી

વનબધ 59 1868-69 ગજરાતીઓની વ સથવત

વનબધ 60 1869 કળિણી વિશ

વનબધ 61 1869 કળ રોટપ

વનબધ 62 1869 ઉદયોગ અન િવધિ

વનબધ 63 1869 સખ

વનબધ 64 1870 રારાયણનો સાર

પસતક 65 1870 નરમકવિતા પ. 2 જ, ગથ 3 જો,

1869 ના જનથી ત 1870ના ર સધીની કવિતાનો સગિ

વનબધ 66 1870 રિાભારતનો સાર

વનબધ 67 1870 ઇવલયડનો સાર

વનબધ 68 1870 રિાપરષોના ચહરતર

પસતક 69 1870 નરમકથાકોશ

પસતક 70 1870 નાગર સતીઓરા ગિાતા ગીત (રીત કથન સાથ)

પસતક 71 1872 પરાનદકત દશરસકધ (સપાદન)

પસતક 72 1873 નરમકોશ(રોટો)

પસતક 73 1874 નગમગદય (કવિએ સપાહદત કરલી શાલય આિવતત)

પસતક 74 1875 નરમગવતત (રહિપતરાર સધારલી સરકારી આિવતત)

પસતક 75 1874 રિાદશમન 1 લ

(જગતના પાચીન ઇવતિાસન સરગ દશમન)

પસતક 76 1871-74 રાજયરગ ભા. 1

જગતનો પાચીન અન અિામચીન ઇવતિાસ

પસતક 77 1875 પરાનદકત નળાખયાન (સપાદન)

નાટક 78 1876 રારજાનકીદશમન

પસતક 79 1876 રાજયરગ ભાગ 2

વનબધ 80 1876 આયમદશમન

(સરત આસો સદ 10 સ. 1932)

નાટક 81 1878 દરૌપદીદશમન

નાટક 82 1878 સીતાિરણ નાટક

વનબધ 83 1879 ધરમ વજજાસા (આયમજાનિધમકરા)

િસતપતર 84 1879 ગિણકાળ

નાટક 85 1881 શી સારશાકનતલ

વનબધ 86 1881 સારાવજક તથા સનાતન ધરમ વ સથવત

વનબધ 87 1881 લનિ

વનબધ 88 1881 દશાવભરાન

વનબધ 89 1881 સધારો અન સધારાિાળા

વનબધ 90 1881 બવધિ

વનબધ 91 1881 સિદશાવભરાન

વનબધ 92 1882 જની ગજરાતી ભાષા

પસતક 93 1882 શીરદભગિતગીતા ભાષાતર

વનબધ 94 1882 આયયોતકષમ

વનબધ 95 1883 જયરીશડીકશન બીલ

વનબધ 96 1884 રવકતતતર

પસતક 97 1886 ધરમવિચાર

(ગજરાતી પતરરા લખાયલા લખોનો સગિ)

નાટક 98 1886 બાળકષણ વિજય નાટક*

પસતક 99 1887 કાહઠયાિાડ સિમ સગિ (રતય બાદ સરકાર બિાર પાડયો. ભાષાતર)

પસતક 100 1887 ગજરાત સિમસગિ (રતય બાદ સરકાર બિાર પાડયો. ભાષાતર)

પસતક 101 1911 દશવયિિાર વયિસથા (રરાઠીન ભાષાતર)

પસતક 102 1933 રારી િકીકત

પસતક 103 1939 ઉતતર નરમદ-ચહરતર

સરપકણમ

lll