ก

ศกษาวเคราะห “การปฎเสธอตตา” ในพระพทธศาสนาเถรวาท AN ANALYTICAL STUDY OF SELF REJECTION IN THERAVADA

BUDDHISM.

นายจรญ วรรณกสณานนท

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พ.ศ. ๒๕๔๗ ISBN ๙๗๔-๓๖๔-๒๙๕-๑

ข

ศกษาวเคราะห “การปฎเสธอตตา” ในพระพทธศาสนาเถรวาท

นายจรญ วรรณกสณานนท

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๔๗

( ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

ค

AN ANALYTICAL STUDY OF SELF REJECTION IN THERAVADA BUDDHISM.

MR. CHAROON VONNAKASINANONT

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement For The Degree of

Doctor of Philosophy ( Buddhist Studies )

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, Thailand

ง

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อนมตใหนบวทยานพนธ ฉบบน เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

................................................ ( พระมหาสมจนต สมมาปโญ ) คณบดบณฑตวทยาลย คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ...........................................................................ประธานกรรมการ (พระสธธรรมานวตร) ...........................................กรรมการ

(พระเมธรตนดลก) ...........................................กรรมการ

(ศ.ดร.เดอน คาด) ..........................................กรรมการ

(ศ.พเศษ อดศกด ทองบญ) ..........................................กรรมการ

(ผศ.ดร.ทววฒน ปณฑรกววฒน )

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระเมธรตนดลก ประธานกรรมการ ผศ.ดร. ทววฒน ปณฑรกววฒน กรรมการ ---

จ

ชอวทยานพนธ : ศกษาวเคราะห “การปฎเสธอตตา”ในพระพทธศาสนาเถรวาท ผวจย : นายจรญ วรรณกสณานนท ปรญญา : พทธศาสตรดษฎบณฑต (พระพทธศาสนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ : พระเมธรตนดลก ป.ธ.๙, พ.ม., M.A., (M.Phil.), Ph.D. : ผศ. ดร. ทววฒน ปณฑรกววฒน ศ.บ.,M.A.(Philosophy),Ph.D. วนสาเรจการศกษา : ๙ เมษายน ๒๕๔๘

บทคดยอ

การวจยนเปนงานวจยเชงคณภาพ มงเนนศกษาวเคราะหการปฏเสธอตตาในทศนะของพระพทธศาสนาฝายเถรวาท พรอมกบการสมภาษณทศนะของนกวชาการในปจจบนจานวน ๕ ทานประกอบดวยนกวชาการพทธ ๒ ทาน นกวชาการครสต อสลาม และ พราหมณ ศาสนาละ ๑ ทาน ผลการวจยภาคเอกสารพบวา ศาสนาพราหมณ–ฮนด ทงคมภรภควทคตาและอปนษท ทงปรชญาตะวนตกของเซนตโทมส อะไควนส ทงตรรกะ ๔ สานกในปรชญาอนเดยลวนยนยนตรงกนวา มนษยมอตตาหรออาตมนซอนอยภายในมภาวะเปนอมตะ แมพระเปนเจาผเนรมตสรางสรรคมนษยขนมากมภาวะเปนอมตะเชนกน สวนมตทางพระพทธศาสนาปฏเสธอตตาอมตะ ดวยวธการแยกรางกายและจตใจของมนษยและสตวออกจากกนและชวาแตละสวนไมมสวนใดคงทเปนอมตะเลย แตไดแสดงความจรงวา ความจรงสงสดม ๔ อยาง เรยกวา ปรมตถธรรม คอ จต เจตสก รป และ นพพาน โดยแยกเปน ๒ ฝาย คอ ฝายเกดและฝายดบ ฝายเกดไดแก จต เจตสก รป เมอแยกละเอยดออกไปตรงกบขนธหา และปฏจจสมปบาท หรอ อทปปจจยตา สวนฝายดบ ไดแก นพพาน คอทงจต เจตสก และ รป หรอขนธหาหรอปฏจจสมปบาท เมอหมดปจจยทจะทาใหเกดอกตอไปจะดบลง การดบนเรยกวา นพพาน แปลวา ดบอยางสนท ปรมตถธรรมทง ๔ นมการแสดงความเปนไปหรอการเกดและการดบอยในลกษณะ ๓ ประการ คอ (๑) มการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา(อนจจง) (๒) ทนอยในสภาพเดมไดอยางยากลาบาก(ทกขง)(๓)ไมมภาวะอมตะทจะทาใหคงอยในสภาวะเดยวไดชวนรนดร (อนตตา) อนง ความจรง ๔ อยางน เรยกชออกหนงวา ปรมตถบญญต คอ การบญญตศพทเรยกสงทเปนความจรง การปฏเสธอตตาในพระพทธศาสนา ใชคาวา อนตตา แปลวา ไมใชอตตา หรอ ไมมอตตา หรอ ไมเปนอตตา เปนคาปฏเสธลงไปทความเชอเรองอตตาโดยตรงทคาสอนอนเชอวา จตบาง วญญาณบางมภาวะเปนอตตา คอตวตนอมตะ แตพระพทธศาสนาปฏเสธสงทเรยกวา จตบาง วญญาณบาง เหลานนวา อนตตา (ไมใชอตตา) เพราะจตบาง วญญาณบางนนมการเกดและดบอยตลอดเวลาทง

ฉ

กลางวนและกลางคน เปนจตดวงหนงเกดขนแลวดบไปและจากนนดวงใหมกเกดขนมาแทนตดตอกนไปเชนนตลอดเวลา ไมอาจคงทเปนอตตาอมตะได คาวา อนตตาจงเปนคาปฏเสธอตตาโดยตรง ไมใชคาสอน ๒ ฝายทอยตรงขามกบอตตา ยกตวอยางเชน ถาความหมายของคาวาอตตาตรงกบขาว ความหมายของคาวา อนตตากตรงกบไมขาว ถาความหมายของอตตาตรงกบดา ความหมายของอนตตากตรงกบไมดา ดงนน คาวา อนตตา จงเปนคาปฏเสธอตตาโดยตรง ไมใชหมายถงสงอน สรปวา ปรมตถธรรม ๔ คอ จต เจตสก รป นพพาน ลวนเปนอนตตา คอ จตไมใชอตตา เจตสกไมใชอตตา รปไมใชอตตา และนพพานไมใชอตตา แตเปนปฏจจสมปบาทเปนไปตามกฎไตรลกษณและจดเปนสมมาทฏฐ สวนทศนะทเขาใจวา จต เจตสก รป และนพพาน เปนอตตา ไมขนตอสงใดจดเปนคาสอนวปลาสและเปนมจฉาทฏฐ

ช

Thesis Title : An Analytical Study of Self Rejection in Theravada Buddhism. Researcher : Mr. Charoon Vonnakasinanont Degree : Doctor of Philosophy (Buddhist Studies) Thesis Supervisory Committee : Phametiratanadilok. Bali lX, B.A., M.A.,(M.Phil.), Ph.D. : Asst.Prof. Tavivat Pundarigavivat. B.A, M.A.(Philosophy),Ph.D. Date of Graduation : April 9, 2005

ABSTRACT

This research is a Qualitative research that aims at an analytical study of self rejection in Theravada Buddhism, and interviews five religious contemporary scholars: two Buddhists, one Christian, one Muslim and one Hindu. Documentary research spans the Bhagavad Gita and Upanishads, the Christian philosophy of Saint Thomas regarding the presence of Self or Atman in the human body, and reference from Hindu scholars. Christian and Hindus acknowledge immortality, eternity, and an immortal Lord or God who created humans. However, Buddhist scholars note a lack of a permanent, stable, immortal, or eternal self or Atta in either the human body, mind, consciousness or that of animals. In Buddhism there is considered to be: mind or consciousness(Citta), mental activities(Cetasika), body(Rupa) and extinction (Nibbana).They are described as ‘arising’ and ‘ceasing.’ Mind or consciousness, mental activities, the body are described within the teaching of The Five khandhas(Pancakkhandha), as well as in the teachings of Dependent Origination(Paticcasamuppada). Mind or consciousness, mental activities and the body are noted as ‘arising’ and ‘ceasing’ is noted as nibbana.These four phenomena are described as ultimate realities, and are interdependent without the presence of a ‘self.’ These phenomena have the qualities of impermanence, the possibility of suffering and non-self. In Buddhism teachings of self, permanence, stability, immortality and eternity are considered to be incorrect teachings or perversion (vipalasa). Buddhism rejected the self by the concept of non-self. It means that they are not self or have not self. The concept of non-self (or anatta) rejected self directly. The other doctrines believed that the mind or the consciousness are eternal self, but Buddhism rejected that mind or consciousness are non-self, because the mind or consciousness appear and disappear gradually all days and nights. One mind appears and disappears, after that a new mind will appear. The mind is not a permanent self.

ซ

Consequently the concept of non-self is a rejection of the self directly. Non-self is, however, not the opposite of self, for example if the meaning of self equals to the white colour, non-self will be equal to non-white colour and not equal to black. If self equals to black colour, non-self will equal to non-black colour, and not be equal to white. Therefore the concept of non-self is not the opposite of self. In Conclusion, the four ultimate realities are mind, mental activities, body and extinction. All are non-self and dependently originated and go along with the three characteristics of impermanence, suffering and non-self. They are classified as right thought, and the opposite, believing that mind, mental activities, form and extinction are all self, that is a perversion doctrine, which is classified as wrong thought.

ฌ

กตตกรรมประกาศ วทยานพนธเลมนสาเรจเรยบรอยดวยด เพราะความชวยเหลอของหลายฝาย ผวจยขอกราบขอบพระคณและขอบคณผมพระคณทกทานทมชวยเหลอในครงน ดงน คณบดบณฑตวทยาลย มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และเจาหนาทของบณฑตวทยาลยทกทานทใหความอนเคราะหชวยเหลอและแนะนาดวยดมาโดยตลอดตงแตเรมเขาไปศกษาจนกระทงจบ พระเมธรตนดลก และผศ.ดร.ทววฒน ปณฑรกววฒน ทงสองเปนคณะอาจารยทปรกษาวทยานพนธของผวจย ซงไดใหคาแนะนาอนเปนประโยชนอยางมากในการทาวจย พรอมชวยเหลอขดเกลาสานวนของงานวจยนใหสมบรณยงขน นกวชาการทใหการสมภาษณทกทานทเออเฟอใหสมภาษณเปนอยางด ทาใหผวจยไดขอมลทแทจรงจากการสมภาษณ และทาใหวทยานพนธเลมนสมบรณตามวดถประสงคและขอบเขตของการวจย หองสมดมหาวทยาลยมหดล สถานทอนเปนแหลงขอมลทอานวยประโยชนใหผวจยไดศกษาเปนอยางมาก ถาขาดแหลงขอมลทดแลว ผวจยคงไมสามารถทาวทยานพนธใหสาเรจได คณยพา เครงจรง ผใหความชวยเหลอในเรองคดตาง ๆ และตดตอทนายแทนให จนผวจยมเวลาทาการวจยจนสาเรจ คณจตพร รวมใจ ผเปนธระในการจดหาอปกรณในการสมภาษณพรอมกบแนะนาวธอน ๆ อนเปนประโยชนเกยวกบการสมภาษณเปนอยางยง คณญาณสสรา เกษนอก ผใหการอนเคราะหเปนอยางมากในการจดพมพตนฉบบตงแตตนจนสาเรจลลวงไปดวยด มารดาบงเกดเกลาพและนองทกคนผคอยใหกาลงใจทกครงทเกดความทอแท และเปนเสมอนพลงอนยงกวาโอสถใด ๆ ทาใหผวจยมงมนทาจนสาเรจ สมเจตนาของบดาผทไมอาจรอคอยถงวนททานตองการพบได ขอกศลกรรมทเกดจากกศลเจตนาทตงใจทางานวจยนเพอเปดเผยปรมตถธรรมจงบนดาลใหทานไดรบอานสงสนดวยเทอญ สดทาย ผวจยขอกราบขอบพระคณและขอคณทกทานทเอยนามมาทงหมดไว ณ โอกาสนเปนอยางสง

จรญ วรรณกสณานนท

๓๐ มนาคม ๒๕๔๘

ญ

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ข กตตกรรมประกาศ ค สารบญ ง สารบญตาราง ฉ คาอธบายสญลกษณและคายอ ช บทท ๑ บทนา ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๕ ๑.๓ ขอบเขตของการวจย ๕ ๑.๔ วธดาเนนการวจย ๖ ๑.๕ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๖ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๖ บทท ๒ ทศนะเรองอตตาในศาสนาพราหมณ – ฮนด ๙ ๒.๑ ทศนะเรองอตตาในศาสนาพราหมณ – ฮนด ๙ ๒.๒ ทศนะการยนยนอตตาตามหลกปรชญาอปนษท ๑๗ ๒.๓ ทศนะเรองอตตาตามมตทางศาสนาเทวนยม ๑๙ ๒.๓ การยนยนอตตาตามทศนะของนกตรรกะ ๔ พวก ๒๓ บทท ๓ แนวคดเรอง “อตตา” ในพระพทธศาสนาเถรวาท ๒๘ ๓.๑ วธการพสจนอตตาในอดตทปรากฏในพระไตรปฎก ๒๘ ๓.๒ วธการปฏเสธอตตาตามวธการของพระพทธศาสนาเถรวาท ๓๕ ๓.๒.๑ การปฏเสธอตตาดวยการวภาคอตตาสมมต ๔ ประเภท ๓๕ ๓.๒.๒ การปฏเสธอตตาดวยหลกปรมตถธรรม ๕๒ ๓.๒.๓ การปฏเสธอตตาดวยบญญต ๖๔ ๓.๒.๔การปฏเสธอตตาดวยวธการจาแนกขนธ๕ออกแสดงในลกษณะตางๆ ๖๙ บทท ๔ วเคราะห “อตตา-อนตตา” ตามทศนะของพระพทธศาสนาและนกวชาการปจจบน ๘๐ ๔.๑ ศกษาวเคราะหหลกอนตตาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๘๐

ฎ

๔.๑.๑ ความหมายของคาวา อนตตา ๘๓ ๔.๑.๒ ขอบเขตและความหมายของคาวา อนตตา ๘๕ ๔.๑.๓ สงทปดบงอนตตา ๙๒ ๔.๑.๔ กาหนดทาทและการวางตนตออนตตา ๙๓ ๔.๒ ศกษาวเคราะหอตตาตามทศนะของฮนดและอนตตาตามทศนะของพระพทธศาสนา ๙๖

บทท ๕ สรปผลของการวจยและขอเสนอแนะ ๑๐๙ ๕.๑ สรปผลของการวจย ๑๐๙ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๑๕ บรรณานกรม ๑๓๗ ภาคผนวก ๑๒๔

ก. รายชอนกวชาการทใหสมภาษณ ๑๒๕ ข. ประเดนคาถามทขอสมภาษณ ๑๒๖ ค. ตวอยางจดหมายทความอนเคราะหใหการสมภาษณ

๑๒๗ ง. ทศนะของนกวชาการเกยวกบการยดถออตตาและอนตตา ๑๒๘ จ. รายละเอยดอน ๆ ทเกยวของกบงานวจย ๑๓๓

ประวตผวจย ๑๔๕

ฏ

สารบญตาราง หนา ตารางท ๑ แสดงรางกายของสตวในสภพ ๓๙ ตารางท ๒ ตารางจาแนกจตของสตวในทกภพออกเปน ๘๑ หรอ ๑๒๑ ชนด ๔๓ ตารางท ๓ ตารางแสดงเวทนา ๓ ๔๗ ตารางท ๔ ตารางแสดงสญญา ๖ ๔๘ ตารางท ๕ ตารางแสดงสงขารเจตสก ๕๐ ๔๙ ตารางท ๖ ตารางจาแนกภาคสรป ๕๑ ตารางท ๗ ตารางแสดงสรปภาวะทสตวทมจตวญญาณและไมมวญญาณในภพตาง ๆ ๕๒ ตารางท ๘ ตารางแสดงปรมตถธรรมกบปฏจจสมปบาทและนพพานสมพนธกน ๕๔ ตารางท ๙ ตารางไตรลกษณ ๕๕ ตารางท ๑๐ ตารางปฏจจสมปบาท กบ ปรมตถธรรม ๖๔ ตารางท ๑๑ ตารางปรมตถธรรม ปรมตถบญญต ไตรลกษณ ๖๘ ตารางท ๑๒ ตารางปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต และ ไตรลกษณ ๖๙ ตารางท ๑๓ ตารางจาแนกขนธ ๕ ตามทเกดและอาหาร ๗๐ ตารางท ๑๔ ตารางจาแนกนยามและความหมายของขนธ ๕ ๗๑ ตารางท ๑๕ ตารางจาแนกการอยของขนธ ๕ ๗๑ ตารางท ๑๖ ตารางจาแนกขนธ ๕ ทเปนนจจง หรอ อนจจงในกาลทง ๓ ๗๒ ตารางท ๑๗ ตารางจาแนกความเปนสข และ ทกขของขนธ ๕ ในกาลทง ๓ ๗๓ ตารางท ๑๘ ตารางจาแนกขนธ ๕ เปนอตตา หรอ อนตตา ในกาลทง ๓ ๗๓ ตารางท ๑๙ ตารางสรปความเปนไปของขนธ ๕ ดวยหลกไตรลกษณ ๗๔ ตารางท ๒๐ ตารางสรปความเปนไปของขนธ ๕ ทเปนอตตาหรออนตตาดวยผลทปรากฏ ๗๕ ตารางท ๒๑ ตารางแสดงความเปนจรงของขนธ ๕ ทเปนอตตา(อตตานทฏฐ) ๗๖ ตารางท ๒๒ ตารางแสดงสจจะ ๔ ประการทคนไมรไมเขาใจจงหลงใหลในขนธของตน ๗๖ ตารางท ๒๓ ตารางแสดงการเปรยบเทยบปรมตถธรรมกบไตรลกษณ ๘๗ ตารางท ๒๔ ตารางแสดงสภาวธรรมตาง ๆ ตรงกบปรมตถธรรมทง ๔ ๘๘ ตารางท ๒๕ ตารางปรมตถธรรม ขนธหา ภาคจาแนกสรป ๑๑๑ ตารางท ๒๖ ตารางปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต ไตรลกษณ ๑๑๓

ฐ

ตารางท ๒๗ ตารางแสดง วปลาส ปรมตถธรรม ไตรลกษณ ๑๑๕

คาอธบายสญลกษณและคายอ

สญลกษณและคายอในวทยานพนธน ใชอางองจากคมภรทงสศาสนา คอ ศาสนาพทธ พราหมณ-ฮนด ครสต และ อสลาม โดยมคายอและคาอธบาย ดงน ๑. การใชอกษรยอคมภรทางพระพทธศาสนา ใชคมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ฉบบ พ.ศ.๒๕๓๙ และ ภาษาบาลฉบบฉบบมหาจฬาเตปฏก พ.ศ.๒๕๐๐ โดยมสญลกษณของคมภรและความหมาย ดงน ท.ส. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม . (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม . (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส.ส. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ส.สฬา. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.เอกก. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (บาล) หมายถง สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนปาตปาล (ภาษาไทย) อง.เอกาทสก. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกาทสกนบาต (ภาษาไทย) ข.อ. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ข.ส. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ข.ม. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานเทส (ภาษาไทย) ข.ป. (ไทย) หมายถง สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) อภ.ว. (ไทย) หมายถง อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) อภ.ป. (ไทย) หมายถง อภธรรมปฎก ปคคลบญญต (ภาษาไทย)

ฑ

วสทธ. (ไทย) หมายถง วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย) ข.ธ.อ. (บาล) หมายถง ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) สวนการใชหมายเลขในพระไตรปฎกประกอบดวยชอคมภร/ เลม/ ขอ / หนา เชน ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๐๐/๒๕๒. หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค พระไตรปฎกภาษาไทยเลมท ๑๑ ขอท ๓๐๐ หนาท ๒๕๒ คมภรอรรถกถาประกอบดวยชอคมภร/ภาค/หนา เชน ข.ธ.อ. (บาล) ๑/๔๖. หมายถง ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา อรรถกถาธรรมบทภาษาบาล ภาคท ๑ หนาท ๔๖ และคมภรวสทธมรรคประกอบดวยชอคมภร/ภาค/เลม/หนา เชน วสทธ.(ไทย)๒/๑/๒๕๗. หมายถง วสทธมรรคปกรณ ฉบบภาษาไทยภาคท ๒ เลมท ๑ หนาท ๒๕๗ ๒. การใชอกษรยอชอคมภรทางศาสนาพราหมณ-ฮนด ใชคมภรภควทคตาฉบบของ กฤษณะ ไทวปายนวยาส แปลโดย แสง มนวทร พ.ศ.๒๕๒๗โดยมสญลกษณและคายอซงประกอบดวยชอบท ขอยอยของบท และ หนา ดงน เชน อธยายท ๒ : ๒๓, หนา ๒๖. หมายถง บทท ๒ ขอยอยท ๒๓ หนาท ๒๖ อธยายท ๗ : ๖, หนา ๑๐๙. หมายถง บทท ๗ ขอยอยท ๖ หนาท ๑๐๙ อธยายท ๑๕ : ๑๗, หนา ๒๓๐. หมายถง บทท๑๕ ขอยอยท๑๗ หนาท ๒๐๓

สารบญตาราง หนา ตารางท 1 แสดงรางกายของสตวในสภพ 39 ตารางท 2 ตารางจาแนกจตของสตวในทกภพออกเปน 81 หรอ 121 ชนด 42 ตารางท 3 ตารางแสดงเวทนา 3 46 ตารางท 4 ตารางแสดงสญญา 6 47 ตารางท 5 ตารางแสดงสงขารเจตสก 50 48 ตารางท 6 ตารางจาแนกภาคสรป 50 ตารางท 7 ตารางแสดงสรปภาวะทสตวทมจตวญญาณและไมมวญญาณในภพตาง ๆ 51 ตารางท 8 ตารางแสดงปรมตถธรรมกบปฏจจสมปบาทและนพพานสมพนธกน 53 ตารางท 9 ตารางไตรลกษณ 54 ตารางท 10 ตารางปฏจจสมปบาท กบ ปรมตถธรรม 63 ตารางท 11 ตารางปรมตถธรรม ปรมตถบญญต ไตรลกษณ 67 ตารางท 12 ตารางปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต และ ไตรลกษณ 68 ตารางท 13 ตารางจาแนกขนธ 5 ตามทเกดและอาหาร 69 ตารางท 14 ตารางจาแนกนยามและความหมายของขนธ 5 70 ตารางท 15 ตารางจาแนกการอยของขนธ 5 71 ตารางท 16 ตารางจาแนกขนธ 5 ทเปนนจจง หรอ อนจจงในกาลทง 3 71 ตารางท 17 ตารางจาแนกความเปนสข และ ทกขของขนธ 5 ในกาลทง 3 72 ตารางท 18 ตารางจาแนกขนธ 5 เปนอตตา หรอ อนตตา ในกาลทง 3 73 ตารางท 19 ตารางสรปความเปนไปของขนธ 5 ดวยหลกไตรลกษณ 74 ตารางท 20 ตารางสรปความเปนไปของขนธ 5 ทเปนอตตาหรออนตตาดวยผลทปรากฏ 75 ตารางท 21 ตารางแสดงความเปนจรงของขนธ 5 ทเปนอตตา(อตตานทฏฐ) 76 ตารางท 22 ตารางแสดงสจจะ 4 ประการทคนไมรไมเขาใจจงหลงใหลในขนธของตน 76 ตารางท 23 ตารางแสดงการเปรยบเทยบปรมตถธรรมกบไตรลกษณ 86 ตารางท 24 ตารางแสดงสภาวธรรมตาง ๆ ตรงกบปรมตถธรรมทง 4 87 ตารางท 25 ตารางปรมตถธรรม ขนธหา ภาคจาแนกสรป 131 ตารางท 26 ตารางปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต ไตรลกษณ 132 ตารางท 27 ตารางแสดง วปลาส ปรมตถธรรม ไตรลกษณ 134

บทท ๑

บทนา ๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา โลกปจจบนไดกาวหนาไปมาก ทาใหเหตการณเมอประมาณ ๒,๐๐๐ปทแลวมาซงเปนความลลบทางธรรมชาตไดทยอยถกเปดเผยออกมาเรอย ๆ แตในทางตรงกนขาม คาสอนและความเชอถอในศาสนาตาง ๆ ทเปนคาตอบทดทสดในอดตกลบไมมการพฒนาความรเพมขน ซายงทาใหเกดความขดแยงกนขนอยางมากในยคปจจบน แมวาววฒนาการและความเจรญทางดานการศกษาของโลกจะมมากขนเพยงใดกตาม การถกเถยงกนในดานความเชอในทางศาสนากยงไมอาจยตลงได ตางศาสนาตางกยนยนความจรง (อนตมสจ) ตามคาสอนในศาสนาทตนนบถออยวา ถกตองเปนจรงทสด ซงความขดแยงในเรองนมอยทวไปทงในศาสนาเดยวกนและตางศาสนา

บรรดาความเหนทไมอาจหาขอยตไดนนคาสอนเรองอตตาหรออาตมน(ภาษาสนสกฤต)ถอวาเปนความเหนอนดบหนงทถกเถยงกนมากทสดและยงหาขอสรปไมไดจนตราบเทาปจจบน การถกเถยงกนม ๒ ฝาย คอ ฝายทเหนวา ภายในรางกายมนษยมตวตนอมตะซอนอยภายในคอยทาหนาทรบรตาง ๆ และเปนผสงใหรางกายทางานตามทอตตานนสงการ อตตานนเปนตวตนอมตะภายในทแทจรงของมนษยและสตวตาง ๆ ทมสภาวะเปนอตตาตวตนอมตะถาวรตลอดไป เปนนจจงเทยงแทคงทไมเปลยนแปลง และเมอไดบรรลธรรมสงสดแลวอตตาจะเปนบรมสขอยชวนรนดรและฝายทปฏเสธวาไมมตวตนอมตะ แตมทศนะวาโลกและชวตเกดขนมาดวยหลกการอาศยปจจย

ตาง ๆ เกอหนนซงกนและกนทาใหรวมกลมกนเกดขนมาหลกการนเรยกวา กฏปฏจจสมปบาท๑

และมการดารงอยและเปนไปในลกษณะ ๓ อาการ คอ มความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ทรงอยในสภาวะเดมไดอยางยากลาบาก และไมมตวตนอมตะถาวรเปนตวยนโรงทรงอยชวนรนดรได ปญหาเรองอตตานนบไดวาเปนปญหาใหญในระดบโครงสรางคาสอนหลกของศาสนาเลยทเดยว คาสอนอนๆ ทเกยวกบพธกรรมหรอวธปฏบต เปนตนลวนสอนไวเพอสงเสรมสนบสนนความเชอถอในเรองอตตานเปนสาคญ สวนคาสอนทปฏเสธความเชอถอในเรองอตตานกมลกษณะเชนเดยวกน คอ คาสอนปลกยอยกตองสอดคลองกบคาสอนหลกทเปนความเชอถอในเรองอนตตาดวย ความแตกตางของแนวคดทง ๒ ประเภทนเปนคาสอนทตรงกนขามกนชนดแบบดากบขาวเลยทเดยว คอ ฝายหนงยนยนแตอกฝายหนงปฏเสธ ดงนน ความขดแยงทางความคดในเรองนจงไมอาจ

๑ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๒/๑๒๘.

๒

หลกเลยงไดทจะกลาวตาหนกลาวหาอกฝายหนงวาสอนผด สวนแนวคดของตนนนถกตอง เชน ในศาสนาพราหมณทยดมนในอตตาหรออาตมน ไดใหคานยามความหมายของคาวา อตตา ทอยในรปของพรหมนวา อาตมน คอ พลงแรกเรมเปนผกอกาเนดสรรพสงทเรยกวา ธรรมชาตและชวตทงหลาย จงนบไดวา พรหมน เปนตนเหตสงสดของการเกดจกรวาล๒ และเปนเหตใหแนวคดในศาสนาฮนดมองวา ถาจกรวาลทเราอาศยอยนไมมผบนดาล มนจะเกดขนมาเองไมได ดงนน ฝายนจงเชอวาผสรางโลกและจกรวาล คอ พระเปนเจา (God) ซงศาสนาตาง ๆ อาจเรยกชอพระเปนเจาตางกนออกไป เชน พราหมณ เรยกวา พรหม ศวะและนารายณ ศาสนาครสต เรยกวา พระยะโฮวาห ศาสนาอสลามเรยกวา อลเลาะห เปนตน แตทงหมดนนลวนหมายถงพระเปนเจาผทรงสรางโลกและจกรวาลเชนเดยวกน โดยฝายนจะมความเชอตรงกนวามพระเปนเจา(God) ทรงเปนปฐมเหต ทรงเปนอานาจทเปนรากฐานของสงทงปวง พระเปนเจาทรงมอยจรง ทงนกเพอสงอน ๆ จะไดมอยบาง๓ แนวความคดทเชอในฝายนมขอทนาสงเกตอยางหนง คอ ไมอาจละทงพระเปนเจาทมตวตน (อตตา) จรง ๆ ได และเชอวาพระองคทรงสรางสงทมชวตขนมาเพราะพระองคตองการ“เพอน”(company) เพอจะได “พมพภาพ”ของพระองคเองในสงทพระองคทรงสรางมา๔

สวนอกฝายหนงไดมความเหนทแตกตางไปจากความเชอเรองอตตาอมตะ แตมแนวความเชอในทางปฏเสธอตตาดงกลาวมาทงหมดโดยเฉพาะในเรองอตตาถาวรทเทยงแท ฝายนโดยเฉพาะพระพทธศาสนาไดสอนวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา คอไมมอตตา คาวา ธรรมทงปวงในทน หมายถง ทกสงทกอยางทเราจะรบรได ทงสวนทเปนวตถทสมผสไดและไมได ทงนามธรรม คอสงทมเพยงชอไมสามารถจบตองไดทกอยางกมใชอตตาเชนกน โดยทศนะของพระพทธศาสนามองวา สรรพสงทงปวงเกดขนไดดวยหลกการอาศยปจจยอน ๆ ทาใหเกด ถาแยกปจจยททาใหเกดนนออกจากกน สงทเกดนนกดบไป ยกตวอยาง การลกไหมของไฟเกดจากการ ทไมแหง ๒ อน

๒ สมพร สขเกษม, ผศ. ดร. หลกคาสอนของศาสนาพราหมณ-ฮนด, (กรงเทพมหานคร : คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร วทยาลยครบานสมเดจเจาพระยาสหวทยาลยรตนโกสนทร, ๒๕๓๒), หนา ๔๑. ๓จานงค ทองประเสรฐ, ปรชญาตะวนตก สมยกลาง, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๒๙๘.

๔เสร พงศพศ, “คน : ในทรรศนะของครสตศาสนา”, ใน คน : ในทรรศนะของพทธศาสนา อสลาม และ

ครสตศาสนา, รวบรวมและจดพมพโดย เสร พงศพศ, (กรงเทพมหานคร : สภาคาทอลกแหงประเทศไทยเพอการพฒนา, ๒๕๒๔), หนา๑๙๘.

๓

เสยดสกนทาใหเกดความรอนและลกไหมเปนเปลวไฟขนเปนตน แมสงทมชวตกเกดขนในลกษณะเชนเดยวกน

การทมนษยมองวามอตตาตวตนซอนอยภายในรางกายของตน เพราะความเขาใจผดจากการมองภาพรวม(ฆนสญญา)ไมสามารถแยกแยะปจจยตาง ๆ ออกจากกนได ซงถาแยกแยะปจจยตาง ๆ ออกจากกนแลวสงทมองเหนหรอสมผสไดเปนตน กจะไมเหลออะไรใหยดเปนอตตาได เหมอนพระเจามลนทถามพระนาคเสนถงความเปนตวตนของพระนาคเสนเอง แตเมอพระยามลนทถามแยกอวยวะ เชน ผม หนง กระดก เปนตนออกจากกนทละอยางกจะหาตวพระนาคเสนไมพบ ซงในการมองภาพรวมของมนษยและสตวเปนตนตามมตของพทธศาสนาถอวาเปนการมองทไมถกกบสภาวะความเปนจรงจงทาใหเขาใจวา มอตตาซอนอยภายใน

ตามทศนะของฝายทเชอวาเปนอตตา สามารถแยกสงทเปนอตตาออกไดเปน ๒ อยาง คอ รางกายกบจตใจ สวนพระพทธศาสนาไดแยกรางกายและจตใจนออกละเอยดไปกวานนโดยแยกออกเปน ๕ ลกษณะ คอ รางกาย (รป) ความรสก (เวทนา) ความทรงจา (สญญา) ความคด (สงขาร) และการรบร (วญญาณ)หรอจตนนเอง สรปเรยกวาขนธ ๕ โดยขนธ ๕ นเอง เมอแยกอยางละเอยดลงไปแลวจะไมพบสงทเรยกวา อตตา ตามทศนะของฝายทเชอเรองอตตาเลย ดงนน พระพทธองคจงทรงสรปความเขาใจของมนษยวา โดยสรปแลวขนธ ๕ น ไมใชอตตา และในพระไตรปฎกยงไดแสดงถงลกษณะของขนธ ๕ วามลกษณะความจรงทสมควรเปรยบเทยบได ดงน พระอาทตยพนธ(พระพทธเจา)ไดตรสแสดงไววา รปอปมาเหมอนฟมฟอง แมนาเวทนาอปมาเหมอนฟองนาฝน สญญาอปมาเหมอนพยบแดด สงขารอปมา เหมอนตนกลวย วญญาณอปมาเหมอนมายากล ภกษพนจดพจารณาโดยแยบคาย ซงเบญจขนธ (ขนธ ๕) ดวยประการใด ๆ กมแตสภาวะทวางเปลา...๕

พระพทธศาสนามองวา การแสดงความเหนเรองอตตาแลวยดมนวามตวตนนน เปนเพราะความไมรไมเขาใจไรการศกษาทถกตอง จงหลงยดตดในความม ความเปนอตตา ดงพทธพจนบทหนงวา

อตตานทฏฐ ความเหนวามอตตาตวตน เปนไฉน ? ปถชนในโลกน เปนผไรการศกษาไมไดเหนพระอรยะเจา ไมฉลาดในธรรมของพระอรยะเจา ไมไดรบการ แนะนาในธรรมของพระอรยเจา ไมไดเหนสปบรษ ไมฉลาดในธรรมของสปบรษ ไมไดรบการแนะนาในธรรมของสปบรษ ยอมเหนรปเปนตน หรอเหนตนมรป

๕ส.ส.(ไทย)๑๕/๕๕๑/๑๙๗.

๔

เหนรปในตน เหนตนในรป ยอมเหนเวทนาในตน ฯลฯ ยอมเหนสญญาในตน ฯลฯ ยอมเหนสงขารเปนตน ฯลฯ ยอมเหนวญญาณเปนตน หรอเหนตนม วญญาณเหนวญญาณในตน เหนตนในวญญาณ ทฐความเหนไปขางทฐ ฯลฯ การถอเอาโดยวปลาส อนใดมลกษณะเชนวานเรยกวา อตตานทฏฐ ความตามเหนวามอตตาตวตน๖

สรรพสงทงหลายเกดขนตามกฏปฏจจสมปบาทไมมใครสรางสรรคบนดาลตามคาอธบายของพระเสลาภกษณตอบมารทถามวา

สตวน (ตวบคคลน) ใครสราง ผสรางอยทไหน สตวเกดทไหน สตวดบทไหน ? ตอบวา รางนไมมใครสราง ตวนไมมใครบนดาล อาศยเหตมนกมเกดม เพราะเหตสลายมนกดบเหมอนเมลดพชอยางใดอยางหนงทเขาหวานในนา อาศยรสในแผนดนและยางในเมลดพช ทงสองอยางน กยอมงอกงามขนไดฉนใด ฉนนนเหมอนกน ประดาขนธทงหลายและอายตนะทง ๖ เหลาน อาศยเหตยอมเกดม เพราะเหตสลายกยอมดบไป ๗

ความขดแยงในหลกคาสอนเชนนจะตองมอยตอไปอกยาวนานตราบเทาทมการสอนศาสนาอย ดงนนเพอความชดเจนในเรองดงกลาว ผวจยมความคดเหนวา วธการปฏเสธอตตาทพระพทธเจาทรงใชปฏเสธอตตาตามความเชอถอของศาสนาเดมโดยการวภาคขนธ ๕ ออกเปนสวน ยอย ๆ เหมอนนายโคฆาต ฆาโคแลวปนสวนตาง ๆ ออกนงขายอยทางสแพรง จะเปนวธการทแสดงจดยนและหลกการของพระพทธศาสนาใหชดเจนไดและเปนกฏตายตวทใช สามารนาไปพสจนความเหนในเรองอตตาไดทงนน รวมทงความขดแยงในพระพทธศาสนานเกยวกบนพพานเปนอตตาหรอไมไดดวยเชนกน เพอวเคราะหประเดนดงกลาวอยางจรงจง ผศกษาจงไดมงเนนทจะศกษาวเคราะหประเดนสาคญของแนวความคดเรองอตตาตามทศนะของศาสนาฝายเทวนยมและอเทวนยมโดยตรง ซงจะศกษาในประเดนทศนะเรองอตตาในศาสนาเทวนยมและหลกการปฏเสธอตตาในพระพทธศาสนาวา แตละศาสนามคาสอนทเปนหลกการอยางไรในการพสจนวา โลกและชวตมอตตาตวตนจรงหรอไมม โดยจะอาศยหลกการเหลานนในการวเคราะหวา มความเปนไปไดมากนอยเพยงใด อนอาจจะทาใหทราบมลเหตแหงความคดของมนษยผทกอตงหลกคาสอนขนมาตงแตในอดตจนถงปจจบนได ซงถา

๖อภ.ข.ตก.(ไทย) ๓๕/๙๔๙/๔๕๐. ๗ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), อนจจา ทกขตา อนตตตา ไตรลกษณ, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๔๑), หนา ๕๗.

๕ เขาใจหลกการเหลานไดอยางถกตองแลวกอาจจะนาไปสการแกไขปญหาตางๆ ในสวนทเกยวของกบศาสนาไดดวย เชน ปญหาความรนแรงระหวางศาสนา ปญหาอภปรชญาทถกเถยงกนใน วงวชาการ เปนตน ถงแมวาพระพทธศาสนาจะสอนเรองอนตตาหรอหลกในการอาศยปจจยอนๆ(ปฏจจสมปบาท) เกดขนกตาม แตกยงมนกวชาการหลายตอหลายทาน พยายามแสดงความคดเหนออกมาเสมอ ๆ วา นพพานในพระพทธศาสนานนนาจะเปนอตตาชนสงบาง หรอกลาววาพระพทธเจาไมทรงปฏเสธอตตาอยางจรงจงบาง เปนตน ดวยทรรศนะตาง ๆ เหลาน แสดงใหเหนถงความแตกตางทางความคดของนกวชาการในพระพทธศาสนาเอง และยงคงมการตความคาสอนไมตรงกนอยเสมอมาและดเหมอนวา จะยงคงมอยตลอดไปอกนาน ดงนน ผศกษาจะมงเนนเพอศกษาวจยถงหลกการปฏเสธอตตาในทศนะของพระพทธศาสนาเปนหลก โดยการนาเสนอทศนะความเชอในเรองอตตากอนแลวจงเสนอหลกการในการปฏเสธอตตาตามหลกฐานในพระไตรปฎก และวธการของพระพทธเจาพรอมทงหมด เพอใหเหนความชดเจนในประเดนดงกลาวมา และนอกจากนกจะไดศกษาจากแนวคดทศนะของนกวชาการปจจบนอกจานวน ๕ ทานเพอทราบถงแนวคดของนกวชาการปจจบนตอทศนะในเรองดงกลาว พรอมทงศกษาผลทเกดตอพฤตกรรมของผยดถอตามทศนะอตตาและอนตตาอกดวย ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๑.๒.๑ เพอศกษาแนวคดเรองอตตาในศาสนาพราหมณ - ฮนด ๑.๒.๒ เพอศกษาแนวคดเรองอตตาในพระพทธศาสนา ๑.๒.๓ เพอศกษาวธการปฏเสธอตตาในพระพทธศาสนาเถรวาท

๑.๒.๔ เพอวเคราะหอตตา - อนตตาตามทศนะของพระพทธศาสนาและนกวชาการใน ปจจบน

๑.๓ ขอบเขตของการวจย การศกษาวจยนมงเนนเพอศกษาคนควาเกยวกบความเชอเรองอตตาหรออาตมนหรอตวตนทแทจรงในศาสนาพราหมณ - ฮนดเปนหลก และศกษาคนควาหลกคาสอนของพระพทธศาสนาถงหลกการอนเกยวกบการพสจนอตตา ๓ ประเภทในทศนะของพระพทธศาสนา แลวนาไปสการปฏเสธอตตา โดยขอบขายของการวจยน จะศกษาวจยในลกษณะการวางพนฐานความรเดมอนเปนความเขาใจของคนในยคนนเปนพนฐานกอนแลว จงจะทาการศกษาว เคราะหตามแนวทางของพระพทธศาสนาทไดใชวธการในการพสจนใหทราบความจรงในเรองนตอไป จะวจยทงจากภาค

๖ เอกสารและภาคสนาม โดยจะสมภาษณนกวชาการจานวน ๕ ทาน ถงแนวความคดเกยวกบประเดนทศกษาวจยอย ๑.๔ วธดาเนนการวจย การศกษาวจยนเปนการวจยเชงคณภาพ ซงผวจยจะทาการศกษาคนควาและรวบรวมขอมลจากเอกสาร สาคญตาง ๆ ดงน ๑.๔.๑ เอกสารชนปฐมภม (Primary Source) จะทาการคนควาจากคมภรพระไตรปฎก ๔๕ เลม ทงภาษาไทยและภาษาบาล คมภรอรรถกถา ฎกาและอนฎกาทเกยวของเชน คมภรวสทธมรรค, อภธมมตถสงคหะ, มลนทปญหา เปนตน สวนคมภรทางศาสนาเทวนยมนนจะศกษาจากคมภรภควคคตา คมภรอปนษท เปนตน โดยยดเอาตามแมบทของคมภรเปนหลกสาคญ ๑.๔.๒ เอกสารชนทตยภม (Secondary Source) จะทาการคนควา รวบรวมขอมลจาก บทความ ขอเขยน วารสาร บทวจารณ เอกสารตาง ๆ ทงทเปนภาษาไทยและภาษาองกฤษทไดกลาวถงเรองดงกลาวไวทงโดยตรงและโดยออม เชน หนงสอพทธธรรม, ไตรลกษณ, หลกคาสอนของศาสนาพราหมณ - ฮนด ๑.๕ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑.๖.๑ ทาใหทราบความหมายของคาวา "อตตา" ไดชดเจนมากขน ๑.๖.๒ ทาใหทราบวธการพสจนอตตาในอดตไดชดเจน ๑.๖.๓ ทาใหทราบเหตผลในการปฏเสธอตตาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๖.๔ ทาใหทราบหลกการเรองอนตตาของพระพทธศาสนาไดชดเจนยงขน ๑.๖.๕ ทาใหทราบแนวคดของนกวชาการในปจจบนตอทศนะเรองอตตา-อนตตาและ ทราบถงอทธพลทางศาสนาสามารถมผลตอพฤตกรรมมนษยและกอปญหาให สงคมอยางไร ๑.๖ เอกสารและงานวจยทเกยวของ นางชเอญศร อศรางกร ณ อยธยา. การศกษาเชงวเคราะหเรองอตตาและอนตตาในพทธปรชญาฝายเถรวาท วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต แผนกวชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย (๒๕๑๗). ผลการศกษาพบวา คาสอนในขนปรมตถพระพทธเจาสอนวา สงทงปวงหรอโลกแหงปรากฏการณนมความแปรปรวนเปลยนไปอยตลอดเวลาไมใชสงเทยงแทหาตวตน

๗ ไมได แมพทธปรชญาจะกลาวถงอตตาบางกกลาวถงในระดบสมมต ไมใชปรมตถอตตา เพราะพทธปรชญาแบงความจรงเปน ๒ ระดบ คอ ระดบสมมตและปรมตถ ในขนสมมตนนมสตวบคคลตวตนอยจรง ๆ ไมไดเปนเพยงมายา แตในขนปรมตถมอยในรปของกระบวนการแปรปรวนทกสงประกอบดวยธาต ๔ สาหรบมนษยประกอบดวยอากาศธาตและวญญาณธาตดวย รวมเรยกวา เบญจขนธ แตทงหมดลวนแสดงถงความไมเทยงไมใชตวตนทงหมด เปนการแสดงออกในรปเปนปจจยซงกนและกน พระมหาโกเมนทร ชนวงศ . การศกษาเปรยบเทยบความคดเรองอนตตาและสญญตา ในพทธปรชญาเถรวาทและในปรชญาของนาคารชน วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย (๒๕๓๙). ผลการศกษาพบวา คาสอนเรองอนตตาในพทธปรชญาเปนการแยงตอความคดเรองอตตาของพราหมณและเชน ซงทงพราหมณและเชนลวนสอนเรองอตตาหรออาตมน โดยศาสนาพราหมณเรยกวา “อาตมน” สวนศาสนาเชนเรยกวา “ชวะ” คาสอนเรองอนตตาถอวา เปนลกษณะพเศษมเฉพาะในพทธศาสนา ไมมปรากฏในลทธศาสนาอนใดในโลก พทธปรชญามองโลกและสรรพสงลงไปทขนธ ๕ โดยใชกฏปฏจจสมปบาทแสดงถงความเปนไปแบบองอาศยซงกนและกน และเมอแยกขนธ ๕ ออกจากกนแลวไมพบวา มอตตาหรอตวตนอะไรเหลออย พทธปรชญาจงเสนอวา ภาวะทสงทงหลายเกดดบปรงแตงกนตามเหตปจจยน คอ อนตตา สวนคาวาสญญตาเปนศพททใชแทนอนตตาเพราะมความหมายอยางเดยวกน คอ ความวางเปลาจากอตตา รอยเอก ณฏฐพร ชนโชต . การศกษาวเคราะหแนวความคดเรองอตตาในปรชญาอนเดย วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย ( ๒๕๒๒ ). ผลจากการศกษาพบวา ปรชญาอนเดยม ๓ แนวทางหลก โดยปรชญาแรกไดแกฝาย อาสตกะทงหมดและปรชญาเชนมทศนะเปนเอกเทวนยมบาง สรรพเทวนยมบาง เอกนยมบาง แตทงหมดลวนเชอในความมอยของตวตนทถาวรมอตตาอมตะ ปรชญาทสอง คอ ปรชญาจารวาก มทศนะเปนวตถนยม ปฏเสธอตตาในทกแงทกมม แตเชอวารางกายเกดจากธาต ๔ คอ ดน นา ลม ไฟมารวมกนไมมชวตในอดตและอนาคต การตายคอการหลดพน ดงนนปรชญานจงสอนใหกน ดม รนเรงสาราญใหเตมท และปรชญาทสาม คอ พทธปรชญามแนวคดปฏเสธการมอยของอตตาทถาวรโดยสนเชงคลายจารวาก แตพทธปรชญาปฏเสธอตตาในชน โลกตตระ แตยอมรบอตตาตามสมมตในชนโลกยะ โดยตวตนทงหมดเปนสงไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา พทธปรชญามแนวคดตางจากปรชญาอนเดยทงหมด คอ ทงอาสตกะ(พราหมณ) เชน และจารวาก วชระ งามจตรเจรญ. นพพานในพทธปรชญาเถรวาท : อตตาหรออนตตา วทยานพนธอกษรศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาปรชญา ภาควชาปรชญา จฬาลงกรณมหาวทยาลย(๒๕๔๔). การศกษาพบวา พทธปรชญาเถรวาทเหนวานพพานเปนอนตตาแตไมไดยนยนลกษณะของนพพานให

๘ ชดเจนจงทาใหเกดการตความตางกนไปเปน “ภาวะบาง” เปน “สงสมบรณ” บาง แตคาสอนเรองนพพานมความเกยวโยงกบคาสอนอนตตาและปฏจจสมปบาทอยางแยกกนไมออก เพราะนพพาน หมายถงภาวะแหงความพนทกขดวยความดบหรอความไมมแหงกเลสในผลสมาบตและความดบแหงขนธไมมลกษณะของสตว บคคลหรออตตา อกทงพระพทธเจาทรงปฏเสธอตตาทางอภปรชญาอยางสนเชง คาอธบายในอรรถกถากระบไวชดเจนวา สรรพสงเปนอนตตารวมทงนพพานดวย สมภาร พรมทา . อตถตากบนตถตาในพทธปรชญาเถรวาท วทยานพนธปรญญาอกษร ศาสตรดษฏบณฑต ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย ( ๒๕๓๔ ). ผลจากการศกษาพบวา อภปรชญาเกยวกบธรรมชาตของโลกมอยสองทศนะ คอ อตถกทฏฐ ฝายทเชอวา สงทงปวงมอย และนตถกทฏฐ ฝายทเหนวา สงทงปวงไมมอย สวนพทธปรชญาปฏเสธทศนะทงสองนนแตเสนอทศนะทเกยวกบธรรมชาตโดยผานธรรมสามเรอง คอ ปฏจจสมปบาท ไตรลกษณ และขณกทศนะ พทธปรชญาเถรวาทเสนอทศนะอยระหวางกงกลางของอกสองทศนะ โดยมองโลกเปนสงวางเปลา โดยความวางเปลานประกอบกนขนจากธาตมลฐานทเกดดบสบเนองกนอยตลอดเวลา ภายในกระแสความเกดดบไมมสงทเรยกวา อตตาถาวรอย

บทท ๒

ทศนะเรองอตตาในศาสนาพราหมณ - ฮนด

๒.๑ ทศนะเรองอตตาในศาสนาพราหมณ - ฮนด

ศาสนาพราหมณเปนศาสนาทเกาแกทสดในบรรดาศาสนาทยงมผคนนบถออยในยคปจจบน ศาสนาพราหมณไดเรมกอตวเปนศาสนามาตงแตครงใดไมมหลกฐานปรากฏแนชด แตมการประมาณการวา นาจะมอายกอนครสตศกราชราว ๑๕๐๐ - ๒๐๐๐ ป สาเหตทไดชอวา ศาสนา

พราหมณ กเปนเพราะคาสอนนเปนคาสอนของชนวรรณะพราหมณ ๑ ตอมาศาสนาพราหมณไดเปลยนชอเปนศาสนาฮนด ตามคาเรยกของชาวเปอรเซยทเขามาลกลานอนเดยใชเรยกศาสนาของคนวรรณะพราหมณทมถนกาเนดอยแถบลมแมนาสนธวา ศาสนาฮนด ซงคาวาฮนดนเปนเสยงเพยนมาจากคาวา “ส

นธ” นนเอง ดงนนศาสนาพราหมณจงมชอเรยกใหมเปนททราบกนดโดยทวไปวา ศาสนาฮนด และเรยกภาษาของคนสวนใหญของอนเดยใชวา ภาษาฮนด อยางไรกตาม การเปลยนชอใหมของศาสนาพราหมณเปนฮนดน ตามทศนะของคนฮนดแลวมความหมายลกซงมากกวาเปลยนไปตามชอของแมนาสนธเพยงอยางเดยว เพราะคาวา ฮนด ทคนไทยเรยกกนจนเคยชนน ถาจะเรยกใหถกตองตองเรยกวา หนท หรอ ศาสนาหนท หรอ หนทธรรม เพราะคาสอนของศาสนาฮนดแตเดมเรยกวา หนทธรรม คาวา “ หนท”น เปนศพททเพยนมาจากคาวา สนธ ซงปกตทวไปเสยง ส มกจะเพยนเปน ห เชน อสสม หรอ อสสม กออกเสยงมาเปน อะหม หรอ อาหม๒ เปนตนคาวา หนท น มรปวเคราะหและคาแปล ดงน หงสยา ทยเต อต หนท แปลวา ผใดยอมละเวนจากการ

๑พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), “การบชายญ (ตอ)ถาม - ตอบ อทธบาท ๔”,นครปฐม : วดญาณเวศกวน,

๒๕๓๙, (แถบบนทกเสยงมวนท ๑๗ (ชด ๔๙ มวน)หนา a). ๒

องคการศาสนาพราหมณ - ฮนด, พระราชกรณยกจในการทรงอปถมภศาสนาพราหมณ – ฮนด,

(กรงเทพมหานคร : ม.ป.ป.), หนา ๒.

๑๐

เบยดเบยน เพราะเหตนน ผนน ชอวา ผละเวนจากการเบยดเบยน หรอเรยกอกอยางวา ศาสนาแหงอหงสธรรม หรอศาสนาทสอนเรอง อหงสา นนเอง ปจจบนเมองไทยมกจะเรยกศาสนาฮนดนรวมกบศาสนาเดม คอ พราหมณ - ฮนด ในสมยโบราณศาสนาพราหมณ - ฮนดนมเชอเรยกวา “สนาตนธรรม” แปลวา ศาสนาแหงสนาตน คาวา “สนาตน” หมายถง เปนนตย เนอง ๆ เรอย ๆ เสมอ ๆ ไมมทสนสด หรอไมรจกตาย คาวา “สนาตน” นแยกออกจากกนไดเปน ๒ ศพท คอ สนา กบ ตนะ คาวา สนา แปลวาไมรจกตายหรอไมรจกเสอม สวนคาวา ตนะ แปลวา ตน หรอรางกาย เมอรวมเขาเปนศพทเดยวกนแลว มคาแปลวา รางกายอนไมรจกตาย หมายถง กายของพระวษณ หรอ กายอนไมรจกตายของพระวษณ ดงนน สนาตนธรรม บางครงเรยกอกอยางไดวา วษณธรรม๓ คอ คาสอนของพระวษณผเปนเจานนเอง

ครงสมยตอมาสนาตนธรรมหรอวษณธรรมนไดเปลยนมาใชชอใหมแทนวา “ไวทกธรรม” ซงหมายถงธรรมทไดมาจากพระเวท ความจรงพระเวทคอ คาสงสอนของพระ

วษณเปนเจานนเอง ๔ และตอมาไดเปลยนชอใหมอกวา อารยธรรม คอ ธรรมคาสอนอนดงาม

หรอหลกธรรมคาสอนอนเจรญงอกงามอนดทงสน ตอจากนนไดเปลยนมาเรยกชอวา พราหมณธรรม คอ คาสงสอนของพราหมณ เพราะในสมยนนชนชนวรรณะพราหมณกาลงครองความเปนใหญมอานาจเตมท ผใดไมเชอถอคาสงสอนของพราหมณจดวามโทษหนก ดงนน ชอเรยกทงหมด คอ สนาตนธรรม ไวทกธรรม อารยธรรม พราหมณธรรม และฮนดธรรม ทงหมดเหลาน วาทจรงแลว กคอ ธรรมะอนเดยวกนนนเอง๕

ศาสนาฮนด เปนศาสนาทไมมศาสดา ไมมผใดประกาศตวเปนศาสดาและประกาศคาสอนอยางเปนทางการ แตเปนคาสอนทบรรดาฤาษและนกพรตตาง ๆ ผทมบารมธรรมแกกลาดวยการบาเพญตบะจนเปนผบรสทธไดมสมผสพเศษสามารถตดตอกบสงสงสดไดและไดรบฟงคาสอนมาจากสงสงสดนน ซงทานไดเปนผเปดเผยใหฟงแลวนกพรตทงหลายกไดสวดตอ ๆ กนมาเปนทอด ๆ จากรนหนงสอกรงหนงมาจนถงยคปจจบน ดงนน คาสอนเหลาน จงไดชอวาเปนศรต คอ ค

าสอนทไดรบฟงมา มชอเรยกวา อากาศวาณ หมายถงคาสอนทไดฟงมาทางอากาศจากปรพรหม (พระปรมาตมน )๖ คอ สงสงสด

๓องคการศาสนาพราหมณ - ฮนด, พระราชกรณยกจในการทรงอปถมภศาสนาพราหมณ - ฮนด. ( กรงเทพมหานคร : ม.ป.ป.), หนา ๑. ๔องคการศาสนาพราหมณ - ฮนด, พระราชกรณยกจในการทรงอปถมภศาสนาพราหมณ - ฮนด, หนา ๑.

๕เรองเดยวกน , หนา ๑. ๖ เรองเดยวกน , หนา ๒.

๑๑

โดยผทไดรบฟงมาคนแรกไดแก สนกะ ตอจากนน สนกะ ไดสอนใหแก สนนทน สนนทนไดสอนแก สนาตนะ แลวสนาตนะไดสอนแก สนตกมาร แลวสนตกมารไดสอนแกเทพฤาษชอวา นารทมน และนารทมน กไดสอนใหแกพระกปลมน ผทเปนมนษยแท ๆ ทไดรบคาสอนนครงแรก ณ วนทอาศรม ตามความเชอของศาสนาฮนดแลว การเกดขนของโลกและจกรวาลทงหมดเปนผลงานมาจากการสรางสรรคของปรมาตมนทงสน เพราะความทปรมาตมนน มภาวะเปนนรงการ หรอ นราการ คอ ไมมอาการปรากฏใหเหนหรอปราศจากอาการ ดงนนจงไมมอาการแหงการสรางสรรคปรากฏใหเหนอยางเปนรปธรรม แตไมวาจะมใครทราบหรอไมกตาม หรอความเปนไปของโลกจะเปนเชนไรกตาม ความเปนไปทงหมดนนกลวนอยภายใตการสรางสรรคของปรมาตมนทงสน อนงปรมาตมนนจะมรปเปน ตรยรป คอ มร

ปเปน ๓ องค คอ พระพรหม พระวษณ และพระศวะ โดยทงสามรปนจะมหนาทตางกน คอ พระพรหม เปนผเนรมตโลกนพรอมทงเนรมตมนษยและสตวอน ๆ ใหปรากฏขนมาในโลกน โดยเฉพาะมนษยนนกาเนดมาจากอวยวะสวนตาง ๆ ของพระพรหม (คอ คนวรรณะพราหมณเกดมาจากพระโอษฐ คนวรรณะกษตรยเกดมาจากพระหตถ คนวรรณะแพศยเกดมาจากพระอทร สวนคนวรรณะศทรเกดมาจากพระบาท) ซงพระพรหมน เปนผยงใหญ ไมมใครขมเหงได เหนถองแท เปนผกมอานาจ เปนอสระ เปนผสราง เปนผบนดาล ผประเสรฐ ผบงการ ผทรงอานาจ เปนบดาของสตวผเกดมาแลวและกาลงจะเกด๗ พระวษณจะทาหนาทดแลปกปองโลกและชวตใหสงบสข สวนพระศวะจะทาหนาททาลายโลก บทสวดทบรรดาฤาษและนกพรตตาง ๆ ไดรบฟงถายทอดมาจากพระปรมาตมนนน มชอเรยกวา ภควทคตา หมายถง บทสวดแหงพระเปนเจา หรอ มนตเพลงแหงองคภควน บทสวดภควคคตาน มเนอเรองบรรยายถงสจธรรมของโลกและสงทมชวตพรอมกบบรรยายถงความมหศจรรยของโลกและสรรพสง เนอหาสวนใหญจะบรรยายถงการมอยของอาตมน (หรอ อตตาในภาษาบาล ) วา อาตมนทแทรกอยในรางกายของสตวตาง ๆ มสภาวะเปนสงอมตะ เปนสงยงยน คงทนคงท เทยงแท ไมมการเปลยนแปลงใด ๆ ไมมวนดบสญ แมเมอสตวนนจะตายไปเพราะหมดอาย หรอเพราะถกฆากตาม สวนทตายไปมการเสอมสลายไปกเฉพาะสวนของรางกายเทานน แตสงยงยนเปนอมตะ คอ อาตมนจะยงคงมอยตลอดไป ไมมใครจะทาลายอาตมนได๘ อาตมนจะเปลยนรางกายแสดงตนไปยงรางของสตวตางๆ ไมมวนดบสญ

๗ ท.ปา.(ไทย )๑๑/๓๙/๒๘. ๘อธยาย ท ๒ : ๒๓, หนา ๒๖.

๑๒

คาวา อาตมน หรอ ชวาตมน เปนคาบญญตขนเพอใชเรยกอตตายอยทเปนตวตนเทยวแทเนองอยในสรรพสง กลาวคอ ในบรรดาสรรพสงทงหลายทประสาทสมผสรบร ตวประสาทสมผสทรบรเอง จต ปญญา และ เหตผลลวนมอยเพออาตมนและรบใชอาตมนทงสน อาตมนเปนภาวะทสงสถตอยในสงเหลาน และทาใหสงเหลานดารงอยอยางมความหมาย แตสงเหลานไมใชอาตมน อาตมนเปนภาวะทดารงอยเหนอสงเหลาน อาตมนเปนอนตมสจเชนเดยวกบพรหมน๙

อาตมนตามทศนะของศาสนาฮนดแลว มการดารงสภาวะอยใน ๒ ลกษณะ คอ ๑. ปรมาตมน ( ปรม + อาตมน ปรมาตมน ) หมายถง อาตมนใหญ เปนคาบญญต

ขนเพอใชเรยกตวตนสากล๑๐ เพราะสภาวะทเปนปรมาตมนนจะแทรกอยในทกสภาวะทงโลกวตถ และโลกแหงชวตหรอจตวญญาณ สงตาง ๆไมสามารถดารงอยโดยปราศจากปรมาตมนได เพราะสรรพสงทกอยางทกประการลวนเปน“รป”ของพระปรมาตมนนนเอง๑๑ ดงนน ปรมาตมนจงเปนตนกาเนดของสรรพสงในจกรวาล อาจเรยกอกอยางหนงไดวา ตวตนสากล คมภรภควคคตา ไดบรรยายถงภาวะของปรมาตมนไวในลกษณะตาง ๆ ไว ดงน ภาวะทแสดงถงความเปนสงสงสดอยในภพทงสามไวตอนหนง วา

“มบรษอกผหนงตางหากเปนบรษสงสด เรยกวา ปรมาตมะ ซงไมเสอมเสย เปนใหญยง แทรกอยในไตรโลก ธารงอย”๑๒

ภาวะทแสดงถงจดกาเนดและดบของสตวทงหลายลวนมทมาจากปรมาตมนทงสนวา “สตวทงหลายลวนมประกฤต ๒ อยางนเปนบอเกด เพราะฉะนน อาตมาจงเปนทงแดนกดและแดนดบของโลกทงหมด”๑๓

๙พระมหาโกเมนทร ชนวงศ, “การศกษาเปรยบเทยบความคดเรองอนตตาและสญตาในพทธปรชญาเถรวาทกบในปรชญาของนาคารชน”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๗. ๑๐รอยเอก ณฐพร ชนะโชต “การศกษาวเคราะหแนวความคดเรองอตตาในปรชญาอนเดย”,วทยานพนธอกษรศาสตร มหาบณฑต, (บญฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๒๒), หนา ๙. ๑๑องคการศาสนาพราหมณ - ฮนด,พระราชกรณยกจในการทรงอปถมภศาสนาพราหมณ - ฮนด, หนา ๓๓.

๑๒อธยาย ท ๑๕ : ๑๗, หนา ๒๓๐. ๑๓อธยายท ๗ : ๖, หนา ๑๐๙.

๑๓

ภาวะทแสดงถงทเกดของพรหมและการดารงอย ในสรรพสง ซงพราหมณผคดจะเขาถงพรหมไดโดยผานทางพธบชายญ วา

“กรรมเกดจากพรหม(พระเวท)พรหมเกดจากอกษร (ปรมาตมะซงไมมความเสอม) เพราะฉะนนพรหมจงมอยในสรรพสงและดารงอยในยญพธเปนนตย”๑๔

ภาวะทแสดงถงการแผซานอยทวไปในจกรวาลและเปนอยอยางอมตะไมมดบสญ และประเสรฐกวาสงทงหมด วา

“ สงซงแผทวสากลจกรวาลน ยอมไมมความพนาศ ใคร ๆ ไมอาจ ทาสงซงไมเสอมสนนใหพนาศไปได”๑๕

“อนทรยทงหลายเปนสงประเสรฐ ใจประเสรฐกวาอนทรย แตปญญายงประเสรฐกวาใจ สวนสงทประเสรฐกวาปญญา นนคออาตมน”๑๖

ลกษณะของปรมาตมนทงหมดสรปไดความวา ในมตของศาสนาฮนดมความเหนทหนกแนนวา สรรพสงในโลกทงปวงทงโลกแหงวตถทเราสมผสไดดวยประสาทสมผส และโลกแหงจตวญญาณหรอโลกวตถและโลกแหงนามธรรมลวนถกสรางสรรคมาจากอาตมนใหญหรอปรมาตมนทงสน โดยปรมาตมนนจะแสดงตนในกรอบใหญ ๆ ๓ ลกษณะ คอ แสดงตนในรปของการสรางสรรค การบารงรกษาดแล และการทาลายลาง โดยถอวาปรมาตมน เปนแดนเกดและแดนดบของสรรพสง ทเรยกวา ประกฤต ซงแผซานอยทวไปโดยไมมขอบเขตทวสากลจกรวาล และบคคลจะสามารถทเขาถงปรมาตมนไดโดยผานทางยญพธกรรม ๒. ชวาตมน ( ชว + อาตมน ชวาตมน ) หมายถง อาตมนยอย คอ อาตมนเลกทแทรกอยในตวบคคล ชวาตมนนคอสวนยอยของปรมาตน๑๗อกตอหนง ชวาตมนนจะแสดงตวอยในรางกายของมนษยและสตวอน ๆ ทงปวง เมอสตวหรอมนษยตายไป ชวาตมนจะออกจากรางกายเดมแลวเขาไปสงสในรางกายใหมตอไปเชนนไมมทสนสดจนกวาผนนจะพฒนาตนเองใหสงขนไปจนบรรลโมกษะไดแลวชวาตมนนจงจะมความสมบรณ และไดกลบเขาไปรวมอยกบปรมาตมน( อาตมนใหญ ) ไดดงเดม และ ม

สภาวะเปนอมตะ เปนบรมสขอยชวนรนดร

๑๔อธยายท ๓ : ๑๕, หนา ๕๐ ๑๕อธยายท ๒ : ๑๗, หนา ๒๕.

๑๖อธยายท ๓ : ๔๒, หนา ๕๙. ๑๗สมภาร พรมทา,พทธศาสนามหายาน, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๔),หนา

๑๑๙.

๑๔

คมภรภควคคตา ไดบรรยายถงลกษณะตาง ๆ ของชวาตมนไวในภาวะทแสดงตวและความเปนไปไว ดงน ภาวะทแสดงถงคณทเกดตดเนองกบวญญาณและไมสญสนจากรางกายวา “ดกอนมหาพาห คณคอสตวะ รชะ ตมะ ยอมเกดจากประกฤตตด เนองกบวญญาณ (ชวาตมน) อนไมเสอมสญในรางกาย”๑๘

คณคอ สตวะ รชะ ตมะ ทง ๓ นไดแก คณลกษณะทผสมผสานกนแลวเกดววฒนาการขนของสรรพสงในจกรวาลซงแสดงอาการอยใน ๓ ลกษณะคอ สตวะ หมายถง ธาตแหงความด ความสข ความแจมใส ความเบา ฯลฯ ซงจะกอใหเกดความด ความสข เปนตน รชะ หมายถง ธาตแหงความชว ความทกข ความเคลอนไหว ฯลฯ ซงจะกอใหเกดความชว ความทกข เปนตน และ ตมะ หมายถง ธาตแหงความมด ความมวเมา ความโง ความเฉย ๆ ความยงสบ ฯลฯ ซงจะกอใหเกดความมด ความเมามว ความโง ความเฉย ความยงสบสน เปนตน๑๙ หรอเรยกอกอยางหนงไดวา เปนคณลกษณะของปรกฤตซงมภาวะอนเปนอตตาทไมมวนดบสญนนเอง ภาวะทแสดงถงความมหศจรรยของชวาตมนทบคคลไมสามารถจะเขาใจไดงาย ๆ วา

“ชวาตมนน ใครสงเกตกวา อศจรรย ใครกลาวถงกวา อศจรรย สวนผฟงไดยนกวา อศจรรย แมครนไดยนแลว กไมมใครสกคนเขาใจ”๒๐

ภาวะทแสดงถงชวาตมนทมความเปนอจนไตยทบคคลไมพงคดเพราะยากทจะเขาใจไดวา “ชวาตมนน ทานกลาววาไมมความปรากฏ เปนอจนไตย ไมมวการ (ไมเปลยนภาวะ) ฉะนน เมอรวาเปนดงนแลวทานไม ควรเศราโศกถงเลย”๒๑

ภาวะทแสดงถงชวาตมนทอาศยอยในรางกายตาง ๆ แลวเปลยนรางไปเรอย ๆเหมอนกบกนเปลยนเสอผาใหม วา

“ ผอาศยรางกาย ( ชวาตมน ) มความเปนเดก ความเปนใหญ และความเปนคนแก อยในรางกายฉนใด การรบเอารางกายอน กมอยฉนนน ธรชนยอมไมหลงในเรองน๒๒ เหมอนคนถอดเครองนงหม

๑๘อธยายท ๑๔ : ๕, หนา ๒๑๔.

๑๙

อดศกด ทองบญ, ปรชญาอนเดย, ( กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖),หนา ๒๕๐.

๒๐อธยายท ๒ : ๒๙, หนา ๒๘. ๒๑อธยายท ๒ : ๒๕, หนา ๒๗.

๒๒อธยายท ๒ : ๑๓, หนา ๒๓.

๑๕

อนเกาเสย สวมชดอนซงเปนเครองใหมฉนใด ชวาตมนทอาศยรางกายกฉนนน ทงรางเกาเสยเขาสรางอนอนเปนรางใหม”๒๓

ภาวะทแสดงถงการเสวยอารมณของชวาตมนทางอายตนะภายนอก วา “ ชวาตมนนอาศย ห ตา กาย สน จมก และ มน (ใจ ) เสวยอารมณ”๒๔

ภาวะทแสดงถงการคงอยเปนอมตะ ไมมวนดบสญในเมอรางกายถกฆา ไมมอาวธใด ๆ ทจะทาลายชวาตมนได ทาใหเปยกไมได เผาทาลายไมได เปนตน วา

“ศรรณ∗น ไมเคยเกด ไมเคยตาย จะไมเปนอก เมอไดเปนแลว ศรรณนไมเกด เทยงในภายหนา และเทยงมาแลวยอมฆาไมตาย ในเมอรางกายถกฆา”๒๕ “ ชวาตมนน ไมถกอาวธประหาร ไมถกไฟไหม ไมเปยกนา ไมถกลมพดใหแหง”๒๖

“ชวาตมนน ไมถกตด ไมถกเผา ทาใหเปยกไมได ทาใหแหงไมได เทยงแท ปรากฏทวไป มนคง ไมหวนไหว และยงยน”๒๗

จากภาวะเหลาน ทาใหทราบวา ชวาตมนทมลกษณะละเอยดออนทใคร ๆ ไมอาจเขาใจได แตเปนสงทมอย จงมลกษณะเปนอจนไตย คอ มนษยไมพงคด ไมพงคนหาดวยการคดเพอทจะใหรความจรง เพราะเปนสงละเอยด ทอาศยอยในรางกายของสตวคอยทาหนาทรบรและสงการใหรางกายแสดงอาการรบรได โดยผานทางอายตนะสาหรบรบรทาง ห ตา จมก รางกาย ลน และใจ ซงจะทาหนาไปจนกวารางกายจะตายลง และหลงจากนนชวาตมนนจงจะออกจากรางเดมไปเกดในรางกายใหมเชนนไปเรอยๆ เหมอนการถอดเสอเกาแลวสวมเสอใหมฉะนน นอกจากนชวาตมนยงมภาวะทเปนอมตะทใคร ๆ ไมสามารถทาลายลางใหพนาศดวยอาวธใด ๆ ไดไมวาดวยไฟหรอนาหรอพายลม ดงนน ชวาตมนจงเปนสภาวะทเทยงแท คงท ไมเสอมสลาย เทยงไปในภายหนาชวนรนดร

๒๓อธยายท ๒ : ๒๐ - ๒๒, หนา ๒๖. ๒๔อธยายท ๑๕ : ๙, หนา ๒๒๗.

∗

หมายเหต คาวา ศรรณ ในทน หมายถง อาตมน หรอภาวะตวตนอมตะในรางของสตว

๒๕อธยายท ๒ : ๒๓, หนา ๒๖. ๒๖อธยายท ๒ : ๒๓, หนา ๒๖. ๒๗อธยายท ๒ : ๒๔ หนา ๒๗.

๑๖

แนวคดเรองอาตมน (อตตา) จากบทภควคคตาเหลาน อาจสรปใหเหนประเดนกวาง ๆ ในทศนะของศาสนาฮนดไดเปน ๓ ลกษณะใหญ ๆ คอ ๑. อาตมนใหญ คอ ปรมาตมน ทรงสภาวะอยเปนปฐมเหตของสรรพสงในสากลจกรวาล หรอในแงเปนผใหกาเนดสงทงปวง บางครงอาจเรยกชออนอกกได เชน ปชาบด ปรษะ หรอ พรหมน กได โดยอาตมนใหญ หรอ ปรมาตมน หรอปรกฤตน เปนพลงอนละเอยดลกลบมหศจรรย เปนผกอใหเกดโลกนขน และทาใหโลกนพนาศสญหายไดอก ตามระเบยบวงจรแหงอบตกาลและวบตกาลของโลก ๒. อาตมนยอย คอ ชวาตมน มสภาวะเปนปจเจกอาตมน มการแสดงตวโดยผานทางรางกายของมนษยและสตวทงหลาย หรอในแงผถกทาใหเกดจากปรมาตมน บางครงอาจเรยกชออนไดอกเชนกน เชน ปราณ หรอ อาตมน๒๘ โดยทาหนาทสงการและรบรสงตาง ๆ ผานทางประสาทสมผสของสตว ดงนนสตวจงมความรสกได มความคดได มชวตอย และแสดงอาการอน ๆ ได ซงลวนเปนการแสดงตวของชวาตมนภายในทงสน ๓. สภาวะของอาตมน คอ ความเปนสงยงยน คงทไมเปลยนแปลงใด ๆ ไมดบสญ คงอยเปนอมตะ มตวตนแตไมปรากฏรปราง อาศยอยในรางกายของสตวและมนษย รบรอารมณภายนอกและแสดงอาการใหรไดโดยผานทางห ตา ลน จมก และใจ เมอรางกายนนหมดอายหรอใชการไมไดแลว ชวาตมนนจะออกจากรางเดมแลวเขาไปสงในรางกายอนตอไปเรอย ๆ อยางไมมทสนสดจนกวาชวาตมนนนจะมการพฒนาตวเองใหมคณธรรมทสมบรณจนถงขนหลดพนได

สรปความตามทศนะของศาสนาฮนดไดความวา สงทเรยกวาปรมาตมนกตาม ชวาต

มน กตาม ภาวะของอาตมนกตาม ลวนแลวแตมสภาวะเปนอตตา ( ตวตนทเปนอมตะ ) ทงสน ไมมสงใดดบสญหรอไรตวตน แมวาทงหมดนนจะแสดงภาคออกมาในลกษณะทมการเกดใหมและตายไปเสอมสลายไปอยตลอดเวลากตาม แตถงกระนนภายในสงอนเปนการเกดและตายนนยงมสงเปนอมตะเปนนจจงเทยงแทซอนอยภายในทงสนซงสงทแทรกอยในรางกายของสตวนนจะคอยทาหนาทเปนผคอยสงการใหรางกายภายนอกเคลอนทไปมาได รบรเรองราวตาง ๆ ได โดยอตตาภายในจะทาการควบคมผานทางอายตนะทงหก คอ ตา ห จมก ลน รางกาย และ ใจ (มน) ในการร

บรสอสารกบสงภายนอก

๒๘รอยเอก ณฐพร ชนะโชต, “การศกษาวเคราะหแนวความคดเรองอตตาในปรชญาอนเดย”, วทยานพนธอกษรศาสตร มหาบณฑต, (บญฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๒), หนา ๘.

๑๗

๒.๒ ทศนะการยนยนอตตาตามหลกปรชญาอปนษท นอกจากคมภรภควคคตาทมการยนยนการทรงสภาวะอยของอาตมน (ตวตน) ทแทจรงแลว แมในปรชญาอปนษทซงเปนบทสรปของคมภรพระเวท เปนคมภรวาดวยความรภาคสรปและอธบายในเชงวชาการจากเนอหาของคมภรพระเวท เปนคมภรทมแนวคดทางปรชญาทลกซง ซงประกอบดวยสารตถะความลกซงในสภาวะธรรมชาตของจตยอย ๆ แตละดวงกบจตดวงเดยวแหงเทพเจาอนสงสด๒๙ กไดมการยนยนการมอยของอาตมนเชนเดยวกบภควคคตา คมภรปรชญาอปนษทน ซงเปนคมภรรนหลงทถกรวบรวมมาจากสาระคาสอนในคมภรพระเวทอกตอหนง เพอเปนการฟนฟและเผยแพรคาสอนในคมภรพระเวททปนหลกปรชญานามธรรมทเขาใจยากใหกลายมาเปนรปธรรมทเขาใจไดงาย ๆ และประทบใจ๓๐ ของผทนบถอศรทธาใหมากและกวางขวางยงขน ทงนกเพราะการไมเหนดวยกบพวกผถอคมภรพราหมณะทเนนหนกเฉพาะในเรองของการประกอบพธกรรมเพยงอยางเดยว เปนเหตใหสาระแกนแทคาสอนในพระเวทไมไดรบความสนใจและไมเปนทรจกในหมศาสนก ผลจากการรวบรวมครงนนทาใหเกดคมภรพระเวทเลมใหมขนมาชอวา คมภรอปนษท๓๑ คมภรอปนษทนไดใหคาอรรถาธบายลกษณะการทรงอยของอาตมน (อตตา) ไววา ในรางกายทเปนเนอหนงน ยงมอกกายหนงซงเปนกายลม (Pranamaya =ปราณมยา)

และทละเอยดกวาซงอยในกายลมนนคอ กายจต (Manomaya = มโนมยา) ภายในกายจตยง

มกายทประณตกวานน นนคอกายปญญา และทละเอยดทสดภายในกายปญญานน คอ กายแหงความสงบสข (Anandamaya = อานนทมยา) ซงกายทประณตทสดน คอ แกนแท

ของชวต เปนตวจรงแทของชวตมากกวาทจะคดเอาวา กายทเปนเนอหนงนน คอ ตวจรงของชวต๓๒

สรปความจากคมภรอปนษทบทนไดความวา ในรางกายของสตวนน จะมรางกาย

ซอนๆ กนอยจากรางกายภายนอกไปจนถงกายชนในสดเปน ๕ ระดบดวยกน คอ รางกายภายนอก กายลม กายจต กายปญญา และกายแหงความสงบสข โดยเรยกสงทปกคลมกายภายนอกแตละ ๒๙ สมพร สขเกษม ผศ. ดร., หลกคาสอนของศาสนาพราหณ – ฮนด, (กรงเทพมหานคร : คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร วทยาลยครบานสมเดจเจาพระยา สหวทยารตนโกสนทร, ๒๕๓๒), หนา ๑๖.

๓๐เรองเดยวกน. หนา ๔. ๓๑เรองเดยวกน. หนา ๓. ๓๒เรองเดยวกน. หนา ๔๙.

๑๘

ชนไววา โกศะ (โกศ หรอ โกษ ) คอ(๑)รางกายภายนอกหรออนนมยา โกศทเปนเครองปกปดคลมไว คอ ขาวและนา หรออาหารทหลอเลยงชวต (๒) กายลมหรอปราณมยา โกศทเปนเครองปกปดคลมไว คอ ลมหายใจ (๓)กายจต หรอมโนมยา โกศทเปนเครองปกปดไว คอ มโนหรอมนส ซงเปนผทาหนาทรบรอารมณ กาย (๔)กายปญญาหรอวญญาณมยา โกศทเปนเครองปกปดไว คอ ความรสกนกคดทประกอบดวยเหตผล เปนความคดชนสง มเฉพาะในคนทเจรญแลว๓๓ และ(๕)กายแหงความสงบส ขหรออานนทมยา โกศทเปนเครองปกปดคอ ความสขทเปนกายแกนแทของชวต แนวความคดของฝายฮนดตามหลกอปนษทนแสดงวา สรรพสงในโลก จกรวาล และชวตทงหลายลวนมทมาแหงเดยวกน คอ พรหมน เฉพาะในสวนของสงทมชวตนนจะมชวตหรอจตใจอนตางหากทซอนอยภายในกายของสตวคอยทาหนาทรบรทกอยาง โดยเรยกวา กายจต ทอยในกายลมอกตอหนงจากรางกายอนเปนสวนภายนอกน โดยกายจตนนจะเปนภาวะทมอยจรง อยางคงทน ไมเปลยนแปลง ไมเสอมคลาย ไมมเกด ไมมตาย เปนอมตะ ไมคด ไมพด คงอยตลอดเวลา ไมแตกดบไปกบรางกาย การตายและการเกดนนเปรยบเสมอนดงการถอดเสอผาเกาและสวมเสอผาใหม๓๔ จตบรสทธยงคงอยเปนแกนของแตละชวตตอไปไมรจบสน คมภรอปนษทบทหนงไดใหคาอธบายถงภาวะความเปนมนษยทยงประพฤตตนอยในการเวยนวายตายเกดในชวงทยงไมอาจเขาไปรวมกบพรหมนไววา “มนษย คอ สงทมตวตน มความรสก เปนสงประเสรฐสดทอยใกลพรหมนทสด ถงแมมนษยเองจะยงไมใชพรหมน มนษยหรอชวตเปนผลปรากฏของความมอยและความไมมอยเปนสงคงทน มผเรยกสงนวา คอ ปญญาอนสดยอด หรอทเรยกวา “ศกดศร” ๓๕

สวนคมภรปรชญาสางขยะไดกลาวถงเรองเดยวกนตอนหนงไววา “ตวบรษเองนน บรสทธเปนตวรอนสงสด เปนผร ความรทงปวง และเปนฐานของความรทงปวง เปนสงทไมมเหตใหเกด เปนสงทนรนดร และมอยทวไปในสรรพสง เปนสงจรงทหาขอสงสยไมได และเปนสงกอกาเนดความรทงปวง” ๓๖

๓๓อดศกด ทองบญ, ปรชญาอนเดย, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๔๖), หนา ๓๓๕. ๓๔สมพร สขเกษม, ผศ.ดร., หลกคาสอนของศาสนาพราหมณ - ฮนด, หนา ๕๑. ๓๕ เรองเดยวกน, หนา ๔๙. ๓๖เรองเดยวกน, หนา ๔๕.

๑๙

คานยามตาง ๆ เหลาน ทงจากคมภรภควคคตา คมภรอปนษท และปรชญาสางขยะ ลวนเปนปรชญาทแสดงออกถงการยนยนถงความมอยของอาตมนหรอดวงวญญาณอมตะทงสน

ดงนน เราอาจสรปไดวา ทศนะของศาสนาฮนดน มความเชอเรองจตหรอวญญาณมตวตน ( อตตา) เปนอมตะ คงอยเปนนรนดร โดยคาสอนทยนยนไดในทนกคอ คาสอนเรอง ปรมาตมน อาตมน ชวาตมน และพรหมน เปนตน

๒.๓ ทศนะเรองอตตาตามมตทางปรชญาศาสนาเทวนยม

นอกจากศาสนาฮนดแลว ศาสนาเทวนยมอน ๆ ลวนเชอวา สรรพสงตาง ๆ ถกสราง

ขนมาจากพระเปนเจา ( God )ทงนน และมพระเปนเจาเปนศนยกลาง สรรพสงสามารถเคลอนไหว

ไปมาไดตามอานาจของพระเปนเจาททรงประสงคจะใหเปนหรอวางแผนจะใหเปนไป ถาหากไมม พระเปนเจาเปนแกนกลางแลวทกสงทกอยางในจกรวาลกจะมไมได เซนต โทมส อะไควนส ( Saint Thomas Aquinus ) เปนอกผหนงทไดอธบายเกยวกบเรองนไวในลกษณะใกลเคยงกนวา

“พระองคทรงเปนปฐมเหต ทรงเปนอานาจทเปนรากฐานสงทงปวงโดยอาศยการนยามความหมายแลว พระเปนเจาจะตองทรงมอยจรง ทงนกเพอสง

อน

ๆ จะไดมอยบาง”๓๗

นอกจากจะเชอวาสรรพสงเกดมไดเพราะมปฐมเหตมาจากพระเปนเจาแลว เซนต โทมส ยงไดอธบายถงทมาของพระเปนเจาและลกษณะการดารงอยของพระองควา

“พระองคไมอาจจะถกใครกระทาได ทงไมทรงเปลยนแปลงอกดวย พระองคทรงเปนกมมนตภาพบรสทธ (actuspurus) ทรงเปนความแทจรง

บรสทธ พระองคทรงเปนทกสงทกอยางทพระองคทรงอาจเปนไป ตาจากพระเปนเจาลงมานน ภาวะทงปวงอาจมระดบลดหลนกนลงมาตามความอาจเปนไปได” ๓๘

ตามทศนะของเซนต โทมส ดงกลาวมาแลว แสดงใหเหนวาทานเชอวาพระเปนเจามภาวะเปนอตตา ตวตน คงท บรสทธ ไมเปลยนแปลง (นจจง) และเปนอมตะ เปนผสรางสรรพสง

๓๗จานงค ทองประเสรฐ, ปรชญาตะวนตกสมยกลาง, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๓๔), หนา ๒๓๙. ๓๘เรองเดยวกน, หนา ๒๓๙.

๒๐

ขนมา ในสวนของมนษยและสตวนน ทานไดใหการนยามถงความเกดขนแหงรางกายและจต

วญญาณวา เปนการผสมของรางกายกบดวงวญญาณระหวางสสารกบรปฟอรม ดวงวญญาณหรอพลงงานภายในทใหชวตกอใหเกดรปฟอรมในทก ๆ สวนของรางกายนนแบงแยกไมได ดวงวญญาณไดถกผกพนไวกบรางกายหลายพนทางดวยกน ในฐานะทเปนผนาใหชวตดาเนนไปนนดวงวญญาณกยอมอาศยอาหาร

ในฐานะทเปนผทาใหมความรสกดวงวญญาณกยอมอาศยเพทนาการ ∗ ในฐานะทเปนผนาใหมเหตผล ดวงวญญาณกตองการจนตภาพทเพทนาการไดสรางขนมา ๓๙

ทศนะของเซนต โทมส จากขอความเหลานแสดงใหเหนวา สรรพสง คอ โลก จกรวาล และชวตและจตวญญาณนน จะตองเกดขนไดเพราะอาศยพระเปนเจาเปนฐานใหเกด การทางานของรางกายกบวญญาณนนมความสมพนธกนอยางแยกกนไมออก ดงนน ถามนษยไมเชอวามพระเปนเจาแลวกจะหาคาตอบไมไดวา โลก จกรวาล และชวตมาจากทใด การรบร

เรองราวการมความรสกหรอมเหตผลเปนตนมสาเหตมาจากทใด แนวความเชอเรอง อตตา หรอ อาตมน ตามทรรศนะปรชญาอปนษท หรอปรชญาตะวนออกทงหลายกมแนวคดทตรงกบเซนต โทมสน ดงนนแนวคดของเซนต โทมส จงเปนแนวคดทสอดคลองและสนบสนนคาสอนของศาสนาครสต และรวมไปถงศาสนาเทวนยมอน ๆ ดวย ทเกยวกบคาสอนเรองการดารงอยอยางเปนอมตะของพระเปนเจาและชวตของสรรพสงทพระองคทรงสรางขนมา แมวาภาวะความเปนจรงทปรากฏจะดเหมอนวาไมมภาวะทเทยงแทแนนอน แตเมอถงวาระสดทายในวนพพากษาโลก รางกาย และดวงวญญาณของสตวจะกลบมารวมตวกนเปนอมตะอกครงหนง ซงทรรศนะเหลานโดยสรปแลว กคอ ทรรศนะทเหนวา อตตาเทยง นนเอง เซนต โทมส ไดจาแนกดวงวญญาณทอาศยรางกายของมนษยและสตวออกเปน ๓ ประเภทดวยกน คอ ๑. ดวงวญญาณขนทาใหชวตดาเนนไปได (vegetative) ไดแก อานาจททาให

เจรญเตบโต เปนวญญาณของชวตทกชวต โดยการบรโภคอาหารในการดาเนนชวต

∗ หมายถง ความรสกหรอเวทนา

๓๙ จานงค ทองประเสรฐ, ปรชญาตะวนตกสมยกลาง, หนา ๒๔๖.

๒๑

๒. ดวงวญญาณขนทาใหมความรสก ( Sensitive) ไดแก อานาจททาใหมความรสก

โดยอาศยเพทนาการ ซงวญญาณขนนมไดทงในสตวเดรจฉานทงในมนษย ๓. ดวงวญญาณขนทาใหมเหตผล (Rational) ไดแก อานาจทใหรจกใชเหตผล โดย

การไดจตนภาพขนมาจากเพทนาการทสงมาให ซงวญญาณขนนมไดเฉพาะในมนษยเทานน เซนต โทมส ยงไดแสดงมโนทศนเกยวกบรางกายดวงวญญาณตอไปอกวา

“ดวงวญญาณ ‘รปฟอรมทเปนแกนสาร’ ของรางกาย คอ เปนหลกการและพลงงานทสาคญตอชวตทไดใหความมความเปนและรปฟอรมแกสงทม

ชวต ‘ดวงวญญาณ เปนหลกการเบองตนแหงการบารงรกษาเพทนาการ การเคลอนไหวและการเขาใจ’ ” ๔๐

อยางไรกตาม ลกษณะความเปนไปของดวงวญญาณกบรางกายน มความเชอมสมพนธกนในลกษณะทเปนแกนกลางเดยวกน เปนเรองทอธบายไดลาบาก ดงนนประเดนหลกในแนวคดนจงขนอยกบศรทธาทแนนแฟน ไมคลอนแคลนดวยจงจะเปนเครองกากบความเชอไดด เซนต โทมสไดอธบายถงความเปนอยของรางกายและจตใจเมอแยกจากกนของคน

ตายวา เพราะฉะนน จงนบวามเหตผลพอทจะเชอถอไดวา พลงงานทางดานจตใจในตวเรานททาใหรางกายรอดจากความตาย แตดวงวญญาณทปลกออกมานนหาใชบคลกภาพไม เพราะมนไมสามารถรสกหรอมเจตจานงหรอคด ซงถาปราศจากรางกาย โดยทวญญาณจะเปนชวตภายในโครงรางนน โดยอาศยการกลบฟนคนชวตของรางกายนเอง ทมนรวมกบรางกายนนกอใหเกดเปนบคลกภาพทเปนปจเจกและไมรจกตาย ๔๑

ความหมายทงหมดทแสดงมาตามทศนะของเซนต โทมส อะไควนสน ทาใหเราทราบไดวาแนวคดเรองอตตาหรออาตมน หรอวญญาณเปนอมตะน จดเปนแนวคดทอธบายตามทศนะของศาสนาฝายเทวนยมทงหมด ถาปราศจากความเชอเชนวานแลว ความสาคญของพระเปนเจากจะหมดไป ฐานะของพระเปนเจาซงถอวาเปนผสรางสรรพสงขนมากจะหมดความศกดสทธไป คาอธบายเรองวญญาณอมตะหรออตตาน เปนคาถามคาตอบทคกนมากบศาสนาเทวนยมตลอดเวลา และเปนคาตอบทนาไปสจดเรมตนของสงทสรางสรรค คอ พระเปนเจาและสงทถกสรางขน คอ โลกจกรวาลและสรรพสงทงปวงดวย ถาไมเชอเรองวญญาณอมตะแลว กจะไมพบ

คาตอบของแหลงทมาของโลกจกรวาลและชวต

๔๐ จานงค ทองประเสรฐ, ปรชญาตะวนตกสมยกลาง,หนา ๒๔๖ - ๒๔๗.

๔๑เรองเดยวกน, หนา ๒๔๘.

๒๒

ดงนน คาถาม คาตอบของโลกจกรวาล ชวต และพระเปนเจา (G o d ) จงม

ความสมพนธกนอยางแยกกนไมออก ตามหลกตรรกะทวา ทกสงมากจากเหตและเหตนน กคอ พระเปนเจา ถาปราศจากพระเปนเจาในฐานะพระผสรางแลว สงทงปวงกจะมไมไดนนเอง ในเรองเดยวกนน ในฝายซกโลกตะวนออกในปรชญาอปนษทของศาสนาฮนดกไดแสดงทศนะเรองอาตมนหรออตตา หรอดวงวญญาณอมตะนไวคอนขางละเอยดและมความสอดคลองกนกบทศนะของเซนต โทมส มาก โดยเฉพาะในคมภรอปนษทไดกลาวไววา พรหมน คอ พลงแรกเรม เปนผกอกาเนดสรรพสงทเรยกวา ธรรมชาตและชวตทงหลาย จงนบไดวาพรหมนเปนตนเหตสงสดของการเกดจกรวาล ๔๒

ปรชญาของเซนต โทมส กบปรชญาอปนษท แมจะอยคนละศาสนาแตเมอวเคราะหคานยามและความหมายทพยายามอธบายถงภาวะของอาตมนและดวงวญญาณอมตะเหลานแลว

อาจสรปไดตรงกนทเดยววา ทงสองปรชญามทศนะตรงกนในเรองของความมอยของพระเปนเจา (God) และ พรหมน(God) นอกจากนยงยนถงความมอยเปนอมตะของสงมชวตทถกสรางมาก

จากพระเปนเจาและพรหมนอกดวยเชนกน อยางไรกตาม ทศนะทงสองนนไมเหมอนกนโดยตรงเลยทเดยว มขอแตกตางกนบาง คอ ปรชญาของเซนต โทมส เชอวารางกายมความไมเทยง แตดวงวญญาณเปนสงทเทยง เมอวนพพากษาโลกมาถง ดวงวญญาณจะถกปลกใหตนและกลบเขาไปยงรางเดมของคนทไดตายไปแลว โดยรางกายนนจะกลบฟนขนมาเหมอนเดมอกครงหนงเพอรบการพพากษา โดยสรปวา ทศนะของเซนต โทมส น เชอวาดวงวญญาณเปนสงอมตะ สวนปรชญาอปนษทนน อธบายวา รางกายเมอดวงวญญาณออกจากรางไปแลว รางกายกจะเนาเปอยผพงไปเสอมสลายไปตามธาตทง ๔ ตามเดม สวนดวงวญญาณจะไปเกดใหมในรางกายอน ๆ อกตอไปไมหวนกลบเขามาหารางเดมอกแลวเหมอนการเปลยนเสอผาใหม วญญาณมการเวยนเกดและตายไปเรอย ๆ จนกวาจะกลบเขาไปรวมอยกบพรหมนไดดงเดม จงจะ

พนทกขเปนอมตะอยชวนรนดร จากขอนอปนษทมองวา รางกายเสอมสลายได ไมเปนอมตะ สวนดวงวญญาณเปนอมตะ นคอขอแตกตางกนระหวางปรชญาของเซนต โทมส กบปรชญาอปนษท แตโดยหลกการทวไปแลวทงสองปรชญายงคงยนยนทฤษฎเดยวกน คอ ทฤษฎเรองอตตาหรออาตมนเทยงเปนอมตะ โดยเหนวา โลก จกรวาล และชวตเกดมาเพราะอานาจของเทพบนดาล แตสงทถกสรางนนมภาวะไมเปนอมตะเหมอนกบภาวะของผบนดาล คอ พระเปนเจาดวย ถาหากปราศจากพระเปน

๔๒ สมพร สขเกษม, ผศ.ดร., หลกคาสอนของศาสนาพราหมณ - ฮนด, หนา ๔๑.

๒๓

เจาแลวทกสงทกอยางกจะไมม เพราะมพระเปนเจาสงตาง ๆ จงเกดขนไดตามพระประสงคของพระองค ดงนน ปรชญาทงสองฝายจงยนยนเรองอตตาหรอวญญาณอมตะนตรงกน

๒.๔ การยนยนอตตาตามทศนะของนกตรรกะ ๔ พวก ทศนะความเชอตามคมภรภควคคตาและคมภรอปนษท เปนตน ยงไดแสดงเหตผลตามหลกตรรกวทยาเพอใหความเชอในเรองอาตมน และ ปรมาตมนนนเปนเรองมจรง มเหต มผล แมจะใชตรรกะมาพสจน กสามารถพสจนไดถงความเปนสงเทยงแท อมตะ โดยหลกตรรกะทมการพดถงกนและนามาใชในการใหเหตผลเกยวกบอตตาตวตนในทน ม ๔ หลกการดวยกน คอ ๑ . พวกอนสสตกะ ไดแกพวกทอนมานอตตาหรออาตมนจากขอมลท เปนประสบการณ๔๓ ตรงจากสงทประสบพบเหนอย เชน เหนชวตทเกดขนมาอยตลอดเวลา เหนโลกดารงอย เหนความเปนไปของโลกเปนไปอย แลวจงสรปสรางเปนทฤษฎอตตาตวตนขนมาวา อตตาและโลกเทยง ยงยน ตงมนดจยอดเขา ดจเสาระเนยด สวนสตวเหลานนยอมแลนไปทองเทยวไปจตและเกด แตมสงทเทยงแทอย ๔๔

ตามหลกตรรกะของกลมนอาศยขอมลทปรากฏอยในปจจบนทตนเองพบเหนอยมาเปนองคประกอบในการนยามอตตาหรอาตมนในลกษณะทเปนประจกษนยม โดยเหนวา สงทมชวตมการเกดขนมาอยตลอดเวลา เหนโลกของเราดารงอย เหนสงตาง ๆ เปนไปอยอยางตางเนอง จงสรปวาอตตาหรออาตมนหรอจตวญญาณเปนอมตะ โลกและจกรวาลเปนอมตะยนยงคงอยชวนรนดร สวนสตวตาง ๆ ทเกดและตายไปมความเปลยนแปลงไปได แตมสงทเปนอมตะซอนอยภายในคอยทาหนาทแสดงความเปนไปทงหมดให

ประจกษได ซงนกตรรกะในกลมนกยนยงอาตมนอมตะนนเอง ๒. พวกอนสสรญาณ หรอ พวกชาตสสระ ไดแกพวกอนมานอตตาหรออาตมนโดยการใชความเพยรทางจตฝกสมาธจนแนวแนบรรลเจโตสมาธ สามารถทาจตใหระลกชาตกอนในหนหลงของตนเองได พวกนไดแกพวกฤาษ หรอนกพรตตาง ๆ ทระลกชาตได บางทานระลกไดเปน ๑๐๐ ชาต บางทานเปน ๑,๐๐๐ ชาต หรอ ๑๐๐,๐๐๐ ชาต หรอ เปนกปกม แตตอจากนนไป

๔๓ท.ส. (ไทย) ๙/๓๔ /๑๕. (อธบายไวทเชงอรรถ -ผวจย)

๔๔ท.ส. (ไทย) ๙/๓๔ /๑๕.

๒๔

ระลกไมได เมอระลกไปเทาใดกเหนตวเองมชวตอยอยางไมจบไมสน เพราะเมอระลกไปกเหนตวเองเปนสตว ตาง ๆ เปลยนไปไมรจบสน เชน เปนคนบาง เทวดาบาง สนขบาง แมวบาง เปนตน จงสรป เปนทฤษฎวา มอตตาตวตนอมตะ คงท เทยงแท ไมเปลยนแปลง อยางไรกตาม พวกทระลกชาตไดน กมทศนะทแตกตางกนออกไปตามสงทตนเองประสบ เชน บางพวกกเสนอวา โลกนมทสด มลกษณะสณฐานกลม เปนตน๔๕ ตามหลกตรรกะในกลมนอาศยประสบการณตรงของตวเองเปนหลกสาคญ คอ อาศยพลงทางสมาธทฝกมาจนเกด ศกยภาพภายในทจาสามารถลวงรอดตชาตไดซงคนทวไปพสจนสงททานเสนอมานนไมได เพราะเปนความสามารถเฉพาะ ผฟงอาจตดสนไดเพยงจะเชอหรอไมเชอเทานน ซงตรรกะในกลมนกยนยนตรงกนกบกลมแรก คอเหนวาอตตาหรออาตมนมความเปนอมตะ เทยงแท ไมเปลยนแปลง สวนการเปลยนทมการเกดและตายไปในภพตาง ๆ ในรางกายของสตวตาง ๆ นน เปนเพยงรางกายเทานน สวนสงทเทยงแท คอ อาตมนยงคงเปนอมตะอยเชนเดม เหมอนการเปลยนเสอผาใหมฉะนน ๓. พวกลาภ หรอ ลาภตกกกะ พวกทอนมานอตตาหรออาตมนจากประสบการณของตวเองเปนสาคญ เชน เอาสงของทตนเองประสบอยในขณะนน ๆ เปนตวกาหนด เชน เหนตนเองกาลงเกดเปนมนษยอยในขณะปจจบน กอนมานเอาวา ในอดตชาตเรากตองเปนมนษย และในอนาคตเรา กตองเปนมนษยอกแนนอน หรอ มองเหนสนข กอนมานเอาวา สนขนปจจบนนเปนสนข แสดงวา อดตของเขากคงเปนสนข และในอนาคตเขากตองเปนสนขอกแนนอน๔๖

ตามทศนะของนกตรรกะในกลมนอาศยขอมลทตรงทตนเองไดเปนสาคญ โดยยนยนไปตามสงทปรากฏใหเหนวา สงใดทไดลกษณะหรอไดอตภาพเปนเชนไร สงนนกจะคงมลกษณะหรอ อตภาพเปนเชนนนตลอดไปไมมการเปลยนแปลงเปนอยางอน แตโดยสรปแลวในทศนะของตรรกะในกลมนกยงคงเชอและยนยนอตตาหรออาตมนเทยงแทปนอมตะเชนกน โดยเหนวาอตตาจะเทยงเชนนนตลอดไปตามทสงนนเปนอย เชน ผนนเปนมนษยเขากจะเปนมนษยตลอดไป หรอเปนสตวเดรจฉาน กจะเปนสตวเชนนนตลอดไปเชนกน ๔. พวกสทธตกกกวาท หรอพวกสทธตกกกะ ไดแกพวกทใชเหตผลทางตรรกะลวน ๆ โดยไมเอาประสบการณทางประสาทสมผสหรอการระลกชาตหรอการไดประสบการณท

๔๕ท.ส. (ไทย) ๙/๕๔/๒๒.

๔๖เสถยร โพธนนทะ, “ตรรกวทยา”, กรงเทพมหานคร : มลนธอภธรรมมหาธาตวทยาลย,ม.ป.ป. (แถบบนทกเสยง).

๒๕

พบเหนกบตนเองมาเกยวของ แตไดใชเหตผลทางตรรกะเขามาชวยในการอนมาน ซงหลกตรรกะทรจกกนด ในครงนน มหลกการอย ๕๔๗ ประการ ดงน

๔.๑ ปฏญญา คอบทตงหรอ ญตตทยกขนมาอภปรายเพอหาขอสรป ๔.๒ เหต คอ อาการทปรากฏแกเรา ๔.๓ อทาหรณ คอ ตวอยางเปรยบเทยบ ๔.๔ อปนย คอ การยนยน ๔.๕ นคม คอ บทสรปตงเปนกฎทฤษฎ (คานคมนเมอเปรยบเทยบกบกฎ ของเลขาคณตแลวกไดแกเครองหมาย ∴ นนเอง )

ตามทศนะของนกตรรกะในกลมนทนยมนามาแสดงใหเหนความนาเชอถอของหลกตรรกะมากทสดกคอ เรองควนกบไฟ โดยการนยามวาทไหนมควนทนนตองมไฟ ยกตวอยางเชนเราเหนควนไฟเปนกลมเรากสนนษฐานไดวา ทนนตองมไฟแนนอน เพราะมองเหนควนไฟปรากฏอยดงนเปนตน การนยามตามตวอยางนนกตรรกะในกลมนพสจนตรรกะวา เปนจรงตามตนเองกลาวอางดวยการใชหลกตรรกะ ๕ ประการ ดงนท

๑. ปฏญญา คอ สถานทตรงทมกลมควนนนตองมไฟแนนอน ๒. เหต คอ อาการทควนไฟปรากฏอย ๓. อทาหรณ คอ ตวอยางเชนเรากอไฟจะเหนควนไฟปรากฏดวยทกครง ๔. อปนย คอ แสดงวาตรงทมกลมควนไฟนนตองมไฟอยแนนอน ๕. นคม คอ ขอสรปวาสถานทตรงนนมไฟ

ในทศนะเรองอตตาหรออาตมนนกเชนเดยวกน พวกนกตรรกะในกลมไดใชตรรกะ เหลานแสดงความจรงเพอพสจนวาอตตาเปนอมตะมความเทยงแท ยงยน เรองนเปนความจรง โดยสรปแลวนกตรรกะในกลมน มทศนะวา รางกายของสตวและมนษยเปนอตตาชนดหนงแตไมเทยงแทคงทนยนยงเปนอมตะ ลวนตองตายเปลยนรางไปเรอย ๆ สวนจตหรอวญญาณ เปนอตตาชนดหนงทเปนอมตะ คงทน ยงยน ไมเปลยนแปลง ซงกตรงกบความเชอในปรชญาอปนษทนนเอง พระพทธองค ไดตรสถงทศนะของนกตรรกะในกลมนตอนหนงไววา

ภกษทงหลาย สมณพราหมณบางคนในโลกนเปนนกตรรกะ เปนนกอภปรชญา แสดงทรรศนะของตนตามหลกเหตผลและการคาดเดา คะเนความจรงอยางนวา สงทเรยกวา ตา ห จมก ลน กาย นเรยกวา อตตา เปนของไมเทยงแท ไมยงยน ไมคงทน ตองผนแปร สวนสงทเรยกวา จตใจ วญญาณน

๔๗ เรองเดยวกน.

๒๖

เรยกวา อตตา เปนของเทยงแท ยงยน คงทน ไมผนแปร จกดารงอยเทยงแทไปเชนนนทเดยว๔๘

และพทธพจนอกบทหนงไดตรสไววา

สมณะ หรอ พราหมณบางคนในโลกน เปนนกตรรกะ เปนนกอภปรชญา แสดงทรรศนะของตนตามหลกเหตผลและการคาดคะเนความจรงอยางนวา อตตาและโลกเทยง ยงยน ตงมนอยดจยอดภเขา ดจเสาระเนยด สวนสตวเหลานนยอมแลนไป ทองเทยวไป จต และเกด แตมสงทเทยงอยแน๔๙

การยนยนความมอยของอตตา( อาตมน)ตามหลกตรรกะทง ๔ วธการน เปนขอสรป ไดแนนอนวา ความเชอในเรองอตตา ตวตนนมอยในแนวคดของศาสนาฮนดอยางจรงจงและหนกแนนชดเจน นอกจากนกพรต ฤาษจะเชอเรองนแลว แมนกปราชญทเรยกตนเองวา นกตรรกะและ นกอภปรชญาลวนยนยนอตตาหรออาตมนตามหลกตรรกะทง ๔ ดงกลาวนเชนกน อยางไรกตาม การใชตรรกะเพอพสจนความจรงเหลาน พระพทธองคไมทรงเหนดวยกบวธการเหลาน ดงจะเหนไดจากพทธพจนบทหนงทตรสในเกสปตตกสตรแกชาวกาลามะวา มา ตกกเหต มา อาการปรวตกเกน เปนตน แปลความวา อยาพงเชอหรออยาพงรบดวนสรปวา จรงตามหลกตรรกะหรออยาพงดวนเชอตามอาการทคดวานาจะเปนจรง หรอ อยาปลงใจเชอดวยเพราะตรรกะ(การคดเอาเอง)๕๐เปนตน และนอกจากน ยงตรสอกวา

ภกษทงหลาย ธรรม ( เรองอตตา = ผวจย ) เหลานแล ลกซง เหนได

ยาก รตามไดยาก สงบประณต ใชเหตผลคาดคะเนเอาไมได ละเอยด รไดเฉพาะบณฑต ซงตถาคตรแจงไดดวยตนเองแลวจงสงสอนผอนใหรแจงตาม อนเปนเหตใหคนกลาวยองตถาคตถกตองตามความเปนจรง๕๑

เหตผลทพระพทธองคไมทรงยอมรบตรรกะโดยตรงนน เพราะวาเหตผลเหลานนมผลไดผลเสยใน ๒ ทางคอ (๑) สงทเชอกนวาเปนจรง สงนนอาจจะไมจรงกได (๒) สวนสงทคาดวา อาจไมจรง สงนนอาจกลบเปนจรงขนมากได๕๒ ดงนน ผลขอตรรกะจงมผลเปนสองทาง คออาจจรง กได อาจไมจรงกได ไมแนนอนเสมอไป ๔๘ท.ส. (ไทย) ๙/๔๙/๒๐. ๔๙ท.ส. (ไทย) ๙/๓๔/๑๕.

๕๐

อ.ต.(ไทย) ๒๐/๖๖/๒๕๗.

๕๑ท.ส.(ไทย ) ๙/๕๑-๕๒/๒๑. ๕๒ม.ม.(ไทย ) ๑๓/๔๒๘/๕๓๘.

๒๗

สรปความวา ตามทศนะของนกตรรกะทง ๔ คอ พวกอนสสตกะ (อนสสรญาณ) พวกชาตสสระ พวกลาภ (ลาภตกกกะ) และพวกสทธตกกกะ มการยนยนเรองอตตาหรออาตมนวา มลกษณะเทยงแท คงทเปนอมตะไมเปลยนแปลงเชนเดยวกบปรชญาอปนษท และทศนะของเซนต โทมส อะไควนส โดยเหนวามนษยหรอสตวมภาวะทเรยกวาอตตาหรออาตมนซงเปนตวอมตะซอนอยในรางกายของสตวทาหนาทรบรสงการใหรางกายเคลอนไหวแสดงอาการตามทอตตาหรออาตมนทเปนเจาของตองการแสดงออก เมอคราวทรางกายชารดใชการไมไดอตตาหรออาตมนทเปนตวตนทแทจรงจะออกจากรางนนไปเกดไนรางอนเชนนเรอย ๆ ดงนน จงทาใหเราสามารถมองเหนไดวาสตวตาง ๆ มการเกดและตายสลบกนอยตลอดเวลา แตตวตนทแทจรงยงคงเปนอมตะอย ไมมใครสามารถทาลายได ดงนน จงสรปไดวาแมตามทศนะของนกตรรกะทง ๔ พวกนกยนยนเปนอตตาเชนกน

บทท ๓

แนวคดเรอง“อตตา”ในทศนะของพระพทธศาสนาเถรวาท ๓.๑ วธการพสจนอตตาในอดตทปรากฏในพระไตรปฎก ความเชอทางศาสนาในเรองของอตตามผลตอมนษยมากทงในอดตและในปจจบนทศน คต ตาง ๆ ทสงผลมาถงพฤตกรรมของมนษยสวนใหญลวนมพนฐานมาจากความเชอเรองอตตาเปนแรงบนดาลใจทงนน เชน ความเชอเรองโลกหนา ความเชอเรองผลของกรรมดกรรมชวทมนษยทาไว ความเชอเรองสวรรค นรก เทวดา เปรต อสรกาย ความเชอเรองพระเปนเจาสรางโลกและจกรวาล ในบรรดาความเชอเหลานน ความเชอเรองอตตาหรออาตมนนเปนปญหาใหญทถกนามาพสจนและนามาอภปรายกนเปนหวขอหลก เมอพระพทธศาสนาเรมกอตวเผยแผคาสอนใหม ๆ ในยคเรมแรกขณะทพระพทธองคยงทรงพระชนมอย ไดมเจาผครองนครแหงหนงพระนามวา เจาปายาส ปกครองเสตพยนครทรงไดพยายามพสจนหาอตตาหรออาตมนทซอนอยภายในตวของมนษย หลายวธการดวยกน แตเมอทรงคนหาสงทเรยกวาอตตาหรออาตมนไมพบ ในทสดเจาปายาสไดมความเหนวาเพราะเหตน โลกอนไมม โอปปาตกสตวไมม ผลวบากแหงกรรมททาดและทาชวไมม๑ ในทศนะของเจาปายาสนสามารถสรปเปนความเหน(ทฐ)ของพระองคออกมาเปน ๓ ประเดน คอ ๑. โลกหนาไมม ๒. เทวดาหรอสตวนรกไมม ๓. ผลของกรรมดกรรมชวไมม เหตผลสาคญทเจาปายาสสรปความเหนของพระองคออกมาเชนน กเพราะพระองคไดทรงทดลองกบมนษยดวยวธการตาง ๆ เพอจะคนหาอตตาใหพบ แตกไมประสบผลสาเรจ จงทาใหพระองคสรปวา ไมมอตตา เมออตตาไมม โลกหนาจงไมม เพราะไมมผจะไปเกดในโลกหนา และเมอเปนเชนนน เทวดาผทจะเสวยผลกรรมดและสตวนรกผทจะเสวยผลกรรมชวของตนกตองไมมเชนกน ดงนนกรรมดกรรมชวกตองไมมไปดวย

๑ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๐๗/๓๔๑.

๒๙

วธการพสจนคนหาอตตาทเจาปายาสทรงกระทาในอดตนน มวธการคนหาทงหมด ๘ วธการดวยกน คอ

๓.๑.๑ วธการคนหาอตตาดวยการพสจนกบผประพฤตอกศลกรรม โดยพระองคไดขอรองใหมตร อามาตยและพระญาตทเปนสายโลหตกนทประพฤตชวทาอกศลกรรมทงหลาย เชน ชอบฆาสตว ชอบลกทรพย ทจรต ฉอโกง ชอบประพฤตผดในกาม ชอบพดเทจ ชอบพดสอเสยดยยงใหคนแตกกน ชอบพดคาหยาบ ชอบพดเพอเจอ ชอบเพงเลงอยากไดสมบตของผอน ชอบคดปองรายผอนและมความเหนผดแตกตางจากความเชอทสอนกนอย เพอใหทานเหลานนหลงจากตายแลวกลบมาทลวาเรองชาตหนาโลกหนานนมจรงหรอไม ถาพวกเขากลบมาทลวามจรง พระองคจงจะทรงเชอไปตามวาโลกหนามจรง แตสดทายคนเหลานนไมมผใดเลยกลบมาพดถงเรองนน ดงนน พระองคจงสรปวาโลกหนาไมมจรง อตตาผทจะไปแสวงบญในโลกหนาไมม

๓.๑.๒ พสจนกบผประพฤตดเปนกศลกรรมบถ โดยพระองครบสงกบมตร สหาย ญาต ตางๆ ททรงพอพระทยวาคนเหลานใหความเคารพพระองคและจะกลบมาทลความจรงวาโลกหนามจรงหรอไม โดยทรงเชอวา ถาคนเหลานซงลวนเปนคนดไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมประพฤตผดในกาม เปนตน ถาตายแลวกตองไดเกดในสวรรคตามคาสอนของคนในยคนนแนนอน แตผลสดทายไมมผใดเลยทกลบมาทลบอกเลาความจรงแกพระองคอก ดงนนพระองคจงสรปวาโลกหนาไมม เปนตน

๓.๑.๓ พสจนกบญาตสายโลหตทประพฤตดในขณะปวยหนก๒ พระองคทรงเหนวา ญาตเปนตนเหลานนจะไมหายจากการปวยไขแนนอน มแตจะตองตายสถานเดยว จงเขาไปและทรงขอรองวา พวกทานเปนผประพฤตดเมอตายแลวจะตองไดขนสวรรคแนนอน ตามคาสอนในสมยนน ถาพวกทานไดขนสวรรคแลว ขอไดกลบมาบอกความจรงดวยวา โลกหนามจรง หลงจากคนเหลานนตายแลวกไมมใครกลบมาทลพระองคเชนเคย ทาใหพระองคทรงสรปไดอกวา โลกหนาไมม เปนตน

๓.๑.๔ พสจนกบสมณพราหมณผประพฤตดทยงตองการไดชวตในโลกนไมรบฆาตวตาย เพอไปรบผลบญในชาตหนา๓ โดยจะเหนไดจากนกบวชทมศล ประพฤตธรรมด ยงมความตองการจะมชวตในโลกน ไมประสงคจะตาย ยงปรารถนาความสข เกลยดความทกข ไมเคยม

๒ท.ม.(ไทย) ๑๐/๓๐๗/๒๘๕.

๓ท.ม.(ไทย) ๑๐/๓๐๙/๒๘๘.

๓๐

นกบวชคนใดทพดวาตนเองประพฤตดแลวจะไดเกดในสวรรคแลวรบฆาตวตายเพอไปเสวยผลกรรมดนน ๆ เลย เมอเปนเชนน แสดงวาโลกหนาไมม ทานเหลานนจงไมรบไปเกดในทนน ๆ

๓.๑.๕ พสจนโดยการจบมนษยทมชวตใสหมอใหเสยชวต๔ โดยวธการนเจาปายาส ไดทรงสาเรจโทษแกนกโทษประหาร โดยวธสงใหราชบรษจบนกโทษประหารทยงมชวตอยใสลง ในหมอแลวทาการปดปากหมอ เอาหนงทยงสดอยรดไวอยางแนนหนา แลวเอาดนเหนยวพอกหมอใหหนาแลวนาไปตมยงเตาไฟ เมอเวลาผานไปพอสมควร คาดวานกโทษนนจะตายแลว พวกเขาจงยกหมอนนลงจากเตาไฟ ทาการกะเทาะดนออก คอย ๆ เปดฝาหมอตรวจดวาบางทจะเหนชวะของบรษนนออกมาบาง แตแลวพวกเขากไมเหนชวะ (อตตา) ของนกโทษนนออกมาเลย

เมอไดรบคาทลวาไมเหนชวะของนกโทษนนออกมาจงทาใหพระองคแนพระทยวา ชวะ (อตตา) ไมม โลกหนาไมม เปนตน

๓.๑.๖ พสจนโดยวธชงนาหนกของคนทยงมชวตอยกบขณะทตายแลว๕ โดยเจาปายาสไดรบสงใหราชบรษสาเรจโทษนกโทษเดดขาดใหตาย โดยวธชงนาหนกของเขากอนหลงจากนนกใหใชเชอกรดคอใหตายแลวนามาชงอกครงหนงดวยวธนทาใหทราบวา นกโทษนนขณะทยงมชวตอยนาหนกเบามากกวาตอนตายแลว หลงจากตายแลวเขามนาหนกมากกวา ผลของการทดลองเชนนทาใหเจาปายาสแปลกพระทยโดยพระองคทรงดารวา คนทยงมชวตอย ถามอตตาหรอชวะอยภายในดวยรางกายนาจะมนาหนกมากกวาคนตายทอตตาออกจากรางกายนนไปแลว แตผลการทดลองกลบออกมาในลกษณะตรงกนขาม ทาใหพระองคแปลกพระทยและยงแนพระทยวาคนไมมชวะหรออตตาภายใน และโลกหนากตองไมมเชนกน ๓.๑.๗ พสจนดวยการฆามนษยโดยมใหผวหนงเนอ เอน กระดก และเยอในกระดกชอกชา๖ พระองคไดรบสงใหราชบรษพสจนศพคนทตายแลวนนดวยวธจบศพนนนอนหงายบาง นอนควาบาง นอนตะแคงขางนนขางนบาง ใหพยงยนขนบาง จบศรษะใหหยอนลงบาง ใชฝามอทบ ใชกอนดนทบ ใชทอนไมทบ ใชศาตราทบลากไปลากมาขางหนาบางขางโนนบาง เพอจะดชวะของผนนหลดออกมาจากรางกายของคนทตายนน แตแลวพวกราชบรษกไมเหนชวะของผตายออกมาจากดานใดของศพนนเลย การพสจนเหลานทาใหเจาปายาสสรปวา อตตาไมม ชวะไมม โลกหนาไมม ซงเมอไมอตตาทเปนอมตะ โลกหนาจะตองไมม และกรรมดกรรมชวทเราทาจะตองไมมดวยเพราะไมมผทจะไปรบกรรมดกรรมชวนนในโลกหนาอก เปนตน

๔ท.ม.(ไทย) ๑๐/๓๑๑/๒๙๐.

๕ท.ม.(ไทย) ๑๐/๓๑๒/๒๙๒. ๖ท.ม.(ไทย) ๑๐/๓๑๔/๒๙๓.

๓๑

๓.๑.๘ พสจนดวยวธเชอดผวหนงของนกโทษอาชญาเดดขาด๗ โดยใหราชบรษเชอดผวหนงของนกโทษนนเพอพสจนหาชวะของเขา ครนไมพบชวะในชนของผวหนง จงตรสสงใหราชบรษเชอดหนง เชอดเนอ ตดเอน ตดกระดก ตดเยอในกระดกของผนน แตบทสดทายกไมพบชวะของเขาอกดวยวธการตาง ๆ ในการพสจนหาอตตาหรออาตมน หรอชวะ หรอวญญาณ เปนตน เหลานทงหมด เจาปายาสไมทรงพบเหนอตตาของมนษยเลย ดงนน พระองคจงทรงสรปเปนทฐของพระองควา โลกหนาไมม เหลาสตวผเกดผดขนเองไมม (ไมมเทวดาหรอสตวนรกหรอพระผเปนเจา ) ผลวบากของกรรมดกรรมชวทสตวทาไวไมมอยางไรกตาม ทฤษฎการพสจนหา “อตตา หรอ อาตมน” ของเจาปายาสน ถกพระกมารกสสปะอธบายใหเจาปายาสไดเขาใจวามความบกพรองและความไมสมบรณและกลบความเหนและ

แนวคดของพระองคได โดยในทสดพระองคไดยอมรบในคาอธบายของพระ กมารกสสปะ และเขาใจเกยวกบความจรงของโลกนโลกหนา ความมอยของเหลาสตวผเกดผดขนเอง และความมอยของผลกรรมดกรรมชว ในทสดเจาปายาสทรงละทงความเชอนนหนมาเชอตามคาสอนในพทธศาสนา ไดรบไตรสรณคมน มพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆเปนทพงตลอดชวต รายละเอยดของคาตอบแตละขอทพระกมารกสสปะไดอธบายชแจงและตอบพระเจา ปายาสนน มเนอความพอสรปโดยยอ ดงน ขอท ๑ การทบคคลพวกททาบาปกรรมทงหลายตายไปแลวไดไปเกดในอบาย ทคต นรก หรอวนบาตและไมกลบมาทลพระองคนน เพราะพวกเขาเมอไปเกดในนรกเชนนนแลว ยอมไมไดรบอนญาตจากนายนรยบาลทจะใหกลบมาทลยนยนกบพระองควา นรกมจรง หรอชาตหนามจรงหรอไม เหมอนกบนกโทษทเปนโจรประพฤตผดตอพระองค แลวพระองคไดรบสงประหารชวตเขา โดยวธการใชเชอกมดมอไพลหลงอยางมนคงแลว โกนศรษะเขานาขนรถประจานไปทวเมองแลว เมอออกประตเมองแลวกทรงใหประหารชวตเสย เมอไปถงสถานทหลกประหารแลว นกโทษนนแจงตอนายเพชฌฆาตวา กอนจะตายขอกลบไปอาลาญาตพนองทบานโนน หรอนคมโนนแลวจะกลบมา ๘ ดงน นายเพชฌฆาตกจะไมอนญาตใหเขากลบไปอาลา ฉนนนเหมอนกน ขอท ๒ การทบคคลพวกทากศลกรรมทงหลายแลวตายไปไมกลบมาทลเจาปายาสนน พระกมารกสสปะตอบพระองคโดยวธยอนถามวา สมมตวามชายคนหนงตกอยในหลมคถ (สวม) จนมดศรษะ แลวพระองคตรสสงใหพวกอามาตยชวยยกเขาขนมาจากหลมคถ (สวม) นน แลวรบสงใหใชซกไมไผขดคถออกจากตวเขา แลวนาไปอาบนาถกฟอกดวยสบ (ดนสเหลอง)แลวนานามนมาทาตวเขา และลบไลดวยแปงหอม (จณละเอยด) อยางดสามครงแลว ใหตดผมโกนหนวด

๗ท.ม.(ไทย) ๑๐/๓๑๖/๒๙๖.

๘ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๑๓/๓๔๕.

๓๒

เคราออก แลวใหนงผาแตงตวอยางด จากนนจงนาเขาไปอยในปราสาทราชวงใหการบารงเขาดวยกามคณ ๕ อยางพรอมสรรพไมบกพรอง ถามวาชายคนนนไดรบความสขเพยบพรอมเชนนน เขายงตองการจะดาลงในหลมอจจาระนนอกหรอ ๙

เจาปายาสตรสตอบพระเถระวา ไม เขาไมตองการทจะลงไปอยในหลมคถนนอก เพราะหลมคถเปนของไมสะอาดทงมกลนเหมน นาเกลยด ปฏกลอยางยง พระเถระจงตอบวา ฉนนนเหมอนกน โลกมนษยนเปนทอยของคนไมสะอาด ทงมกลนเหมน นาเกลยด เปนสงปฏกลตอพวกเทวดาตงรอยโยชน ดงนน พวกคนททากศลกรรมมบญมาก ๆ เมอไปเกดในสวรรคแลวจงไมกลบมาทลบอกพระองคกดวยเพราะเหตนเอง ขอท ๓ การทญาตสายโลหตของเจาปายาส พวกททากศลกรรมทงหลายแลวตายไปไมกลบมาบอกนน พระกมารกสสปะไดอธบายวา ถาพวกทากศลเหลานนไปเกดในสวรรค ระยะเวลาในสวรรคกบโลกมนษยตางกนมาก คอ ๑๐๐ ปในโลกมนษยเทากบ ๑ วนและ ๑ คนในสวรรคชนดาวดงสเทานน สมมตวาทานเหลานนคดวา พวกเราจะเสพสขในสวรรคกอนสก ๒ - ๓ คน จงจะกลบไปบอกเจาปายาส ถารออย ๒ - ๓ วนในสวรรคจรง พระองคกสนพระชนมไปกอนทเทวดาเหลานนจะมาทลความจรงเรองโลกหนามจรงหรอไม อยางไรกตามเจาปายาสแยงวา ใครเปนผบอกทานวา สวรรคมอายยนยาวขนาดน พวกเราไมเชอหรอก และยงทรงยนกรานวาโลกหนาไมมจรงอกเชนเดม พระกมารกสสปะไดอธบายตอบอกวา เหมอนคนตาบอดตงแตกาเนดไมเคยเหนสดา สขาว สเหลอง สแดง ไมเคยเหนดวงจนทร ดวงอาทตย เปนตน มาพดวา สดา สแดง หรอดวงจนทร ดวงอาทตยไมม เราไมรสงนน ไมเหนสงนน เพราะฉะนนสงนนจงไมม ชอวาพดถกหรอไม๑๐

พระกมารกสสปะทลถามเจาปายาสตอไปวา ถาบคคลจะพดใหถกตองจะสมควรพดอยางคนตาบอดนนพดหรอไม พระองคตอบวา การทคนตาบอดพดวา เราไมร ไมเหนสเขยว สแดง เปนตน ดงนนสเขยว สแดง เปนตน จงไมม การพดอยางน กไมถก พระกมารกสสปะจงพดตอไปวา ถาเชนนนพระองคเปนเหมอนคนตาบอด เพราะพระองคไดถามวาใครบอกอาตมาวา สวรรคมอายยนยาวเทานแลวพระองคกไมทรงเชอตามนน มหาบพตรเรองนมสมณพราหมณจานวนมากปฏบตตนดอยทอนสงดตามชายปา ปฏบตตนจนมตา

๙ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๑๕/๓๔๘.

๑๐ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๑๘/๓๕๑.

๓๓

ทพยยอมมองเหนเกนตาของมนษยธรรมดาสามารถมองเหนโลกหนาและเหลาเทวดาได และไดนามาบอกเลา ดงนนโลกหนาจงมอย ขอท ๔ ขอทเจาปายาสแยงวา ถาสวรรคมจรงทาไม ? พวกสมณพราหมณทมศล

บรสทธดถาตายไปแลวจะตองไดขนสวรรคแนนอน จงไมรบฆาตวตายไปเพอไดเกดในสวรรค แตยงหวงชวตอนแสนทรมานในโลกนอย ขอนพระกมารกสสปะตอบโดยอปมานทานเปรยบเทยบใหฟง ดงน พราหมณคนหนงมภรรยา ๒ คน ภรรยาคนหนงมบตรชายอายราว ๑๒ ป สวนภรรยาอกคนกาลงตงครรภใกลจะคลอด ตอมาพราหมณนนเสยชวตลง บตรชายคนโตนนจงพดกบแมเลยงวาทรพยของพอทงหมดตกเปนของผมคนเดว นางพดวาเธอจงรอดกอนจนกวาแมจะคลอดบตร ถาเดกในทองเปนชายเขาจะไดทรพยสวนหนง แตถาเปนหญงเธอจะเปนภรรยาของทาน เมอนางถกเดกชายรบเรา บอย ๆ นางจงเขาไปในหองนามดผาทองตนเองเพอพสจนใหรวา เดกในทองนนเปนผชายหรอหญง นางนนไดทาลายชวตครรภและทรพยสมบตทงหมดเพราะนางโงเขลา ไมฉลาด หาทรพยโดยอาการอนไมชาญฉลาด เหมอนกบมหาบพตรทแสวงหาโลกหนาอนไมแยบยล ไมฉลาด มหาบพตร สมณพราหมณผทรงศล มกลยาณธรรม ยอมจะไมบมผลทยงไมสกใหรบสก ผฉลาดยอมรอใหผลสกเอง และชวตของผทรงศลแตกตางจากคนอน ๆ คอ ยงอยนานเทาใด กประสบบญมากเทานนและปฏบตเพอเกอกลแกคนหมมาก เพอสขแกคนหมมาก เพออนเคราะหชาวโลกและเพอความสขแกเทวดาทงหลาย และมนษยทงหลาย๑๑ ตราบเทาททานดารงอยฉะนน ขอท ๕ การทเจาปายาสรบสงใหตมนกโทษในเตาไฟ เพอทาใหชวะออกมาแลวกไมทรงพบเหนนน พระกมารกสสปะไดอธบายโดยวธถามกลบคนวา ในเวลาพระองคบรรทมมนางสนมหรอขาทาสเฝาปรนนบตอยใกล ๆ หรอเปลา กไดรบคาตอบวา ม ในขณะพวกเขาเฝาอยพระองคเคยหลบและฝนหรอเปลา? กไดรบคาตอบเคยหลบและฝน ทานพระกมารกสสปะถามตอ

อกวาแลวพวกทเฝาพระองคอยเคยเหนชวะของพระองคเขา-ออกอยหรอไม๑๒ กไดรบคาตอบวาไมเหน ดงนนพระกมารกสสปะจงสรปวา แมพวกนมชวตยงไมเหนชวะของพระองคแลวพระองคจะเหนชวะของคนตายไดอยางไร ขอท ๖ การทพระองคทรงใหชงนาหนกของนกโทษกอนตายและหลงตาย ปรากฏวาคนตายมนาหนกเพมขนนน พระเถระตอบโดยยกอปมาการชงนาหนกเหลกทถกเผาไฟแดงฉานจนมเปลวไฟลกไหมทกอนเหลกทาใหเหลกนนมนาหนกเบากวา และมลกษณะออนกวาเหลกทเยนตว

๑๑ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๒๐/๓๕๔.

๑๒

ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๒๒/๓๕๕.

๓๔

ลง ซงเมอเหลกเยนตวลงกมลกษณะแขงกระดางดวย ทงนเพราะเหลกทลกเปนเปลวประกอบดวย เตโชธาต วาโยธาต จงทาใหเบาและออน สวนคนทยงมชวตอยมนาหนกเบา เมอรางกายนยงมอาย มไออนและมวญญาณ จงมนาหนกเบากวา ออนนมกวา และปรบตวไดงายกวา๑๓ สวนคนตายทมนาหนกเพราะไมมวญญาณและธาตไฟดบ ธาตลมกดบ จงมนาหนกเพมขน ขอท ๗ การทพระองคทรงใหประหารนกโทษโดยไมใหผวหนงเปนตนฟกชาหรอมบาดแผลเพอจะหาชวะนน พระเถระตอบเปรยบเทยบวา เหมอนชาวบานเหนคนเปาสงขดงไพเราะ กเกดอศจรรย เมอคนเปาวางสงขไวเฉย ๆ พวกเขาตองการดเสยงของสงข จงจบพลกซายพลกขวา เพอจะดเสยงของสงขนน พวกเขากมองไมเหนเสยงนน เมอชายนนหยบสงขขนมาเปาอก พวกเขาจงรวาเสยงนนเกดขนเพราะอาศยสงขกบคนเปาและลมเขาไปจงมเสยงดงได สวนรางกายมนษยนนประกอบดวยไออน วญญาณ จงกาวไปขางหนาถอยกลบได ยนได นงได นอนได เหนรปทางตาได๑๔เปนตน ถาไมประกอบดวยสงเหลานนกทาอะไรไมไดเชนกน ขอท ๘ การทพระองคใหจบนกโทษมาเฉอนผวหนงเขาไปทละชน เพอจะหาตวชวะนนจนถงกระดกชนสดทายกไมพบ พระเถระตอบดวยการเปรยบเทยบวา มชฎลบชาไฟคนหนงบชาไฟอยในกฏทชายปา วนหนงทานจะเขาไปในเมองจงไดสงเดกทารกนอยทนามาเลยงไววา ใหคอยใสฟนในกองไฟโดยสมาเสมออยาใหไฟดบ ชฎลไดสงเดกอกวา ถาไฟดบ มดอยทน ฟนอยทน ไมสไฟอยทน จงจดไฟใหตดแลวบชาไฟตอไป เมอสงแลวชฎลกจากไป แตเดกมวเลนเพลนปลอยใหไฟดบแลว เดกจงพยายามคนหาไฟทไมสไฟโดยคดวา ไฟอยในไมนน เขาจงใชมดผาไมสไฟออกเปนซก ๆ จนถง ๒๐ ซกกไมพบไฟ แลวทาเปนชนเลก ๆใชครกตาจนละเอยดแลวโปรยทลมหวงจะไดไฟแตกไมพบ ฝายชฎลกลบมารเขาจงคดวา เดกนยงออน ไมฉลาด หาไฟโดยไมถกวธ จงหยบไมสไฟมาสใหเกดไฟแลวบอกกบเดนนน ดงนวา ลกเอย เขาตดไฟกนอยางน ไมเหมอนเจาทโงไมฉลาด หาไฟโดยไมถกวธ๑๕ และแลวฝายพระเถระไดตอบเจาปายาสวา พระองคกเหมอนกนแสวงหาชวะของคนโดยไมถกวธจงไมพบ อยางไรกตามเจาปายาสแมจะไดฟงคาอธบายของพระกมารกสสปะอยางแจมแจงเชนนแลว กยงไมยอมเชอ ยงคงยนกรานตามความเชอเดมของตนเองตอไปวา โลกหนาไมม เทวดาหรอสตวนรกไมม ผลกรรมดกรรมชวไมม ตอเมอพระกมารกสสปะไดอปมาเปรยบเทยบกระทบ

๑๓ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๒๖/๓๕๘.

๑๔

ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๒๖/๓๕๘.

๑๕

ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๒๘/๓๖๑.

๓๕

ความเหนของทานอกหลายอยาง ในทสดทาใหพระองคยอมรบและกลบทศนะเสยได และยอมรบไตรสรณคมนนบถอพระพทธศาสนาในเวลาตอมา ๓.๒ วธการปฏเสธอตตาตามหลกการของพระพทธศาสนาเถรวาท ๓.๒.๑ การปฏเสธอตตาดวยการวภาคอตตาสมมต ๔ ประเภท ประเดนการปฏเสธอตตาตามหลกการของพระพทธศาสนาในบทน พระพทธศาสนาไดกาหนดขอบขายความหมายของอตตาตามทศนะของฝายทเชอถอวา มอตตาตวตนเปนอมตะไว ๓ ระดบตามความเชอของคนทวไป แลวไดวเคราะหแยกสวนประกอบของอตตาทกลาวถงนนโดยละเอยดออกจากกนเพอคนหาความเปนอตตาอมตะดงทมการเชอกน โดยไดกาหนดอตตาตามทมการเชอกน ๓ ประเภท และอตตาสมมตอกประเภทหนงทพระพทธศาสนาเสมอเขามา ๓.๒.๑.๑ อตตาอยางหยาบ (Self of Form or Body) หมายถง อตตาท

ประกอบดวยรางกาย( รป ) ซงประกอบรวมตวกนขนมาจากมหาภตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม มการดารงอยไดดวยปจจยอยางหยาบ ๆ ดวยการบรโภคอาหาร อณหภม อากาศ เปนตน ไดแกรางกายของมนษยและ สตวเดรจฉาน เปนตน ๓.๒.๑.๒ อตตาทเกดขนดวยใจ (Self of Mind ) หมายถง อตตาทเกดขนดวยใจ

เปนใหญ โดยไมตองอาศยบดามารดาทาใหเกด และเกดขนดวยอวยวะนอยใหญทสมบรณครบถวน มอนทรยไมบกพรอง ไดแก พวกโอปปาตกะ เชน พวกเทวดา พวกสตวนรก และ พวกรปพรหม เปนตน ๓.๒.๑.๓ อตตาประเภทละเอยดทไมมรปรางปรากฏ (Self of Formlessness )

หมายถงอตตาประเภททดารงชพอยไดดวยสญญาเปนหลก ไดแก พวกอรปพรหม ๔ ประเภท คอ พวกอากาสานญจายตนพรหม (พรหมททาสมาธอยดวยการเพงจตอยทอากาศ) พวกวญญาณญจายตนพรหม (พรหมพวกททาสมาธอยดวยการเพงวญญาณ ) พวกอากญจญญายตนพรหม ( พรหมพวกททาสมาธอยดวยการกาหนดดบความคด ) และ พวกเนวสญญานาสญญายตนพรหม ( พรหมพวกทมสมาธประณตดบสญญาหยาบไดเหลอแตสญญาละเอยดแตไมแสดงอาการ ) ๓.๒.๑.๔ อตตาทไมมสญญา (Self of Non–Perception) ไดแก อสญญสตว หรอ

เรยกอกอยางวา อสญญสตตายตนะ คอ สตวชนดหนงทไมมสญญา ไมมความนกคดใด ๆ ม

๓๖

เพยงรปกายอยางเดยวเทานนเกดอย ในคราวใดทสญญาความทรงจาเกดขน เขาจะจตจากความเปนอสญญสตวทนท หรอจต(เคลอน)จากชนนน เพราะเกดสญญาขน ๑๖

อตตาทง ๓ ประเภทแรกเปนการนยามความหมายตามความเชอของชาวโลกและเรยกขานกนตามภาษาของโลกโวหาร ดงพทธพจนบทหนงวา จตตะ เหลานแล เปนโลกสมญญา ( ชอทชาวโลกใชเรยก ) เปนโลกนรตต ( ภาษาของชาวโลก ) เปนโลกโวหาร ( โวหารของชาวโลก ) เปนโลกบญญต ( บญญตของชาวโลก ) ซงตถาคตกใชอย แตไมยดถอ ๑๗

อตตาตามสมมตทพระพทธศาสนายกขนมาเปนหวขอในการพสจนหาอตตาเพอแสดงใหเหนวา ความจรงวาทเชอกนวา มอตตาหรออาตมนนนเปนความเขาใจผด เปนความดนรนของคนทตองการเกดอกตอไป แลวทรงสรปเปนหลกของพระพทธศาสนาในการปฏเสธอตตาวา อนตตา แปลวา ไมใชอตตา หรอไมมอตตา หรอ ไมเปนอตตา อตตาสมมตทง ๓ ประเภท และอสญญสตวทพระพทธศาสนาเสนอเพมเขามาอกอยางหนงนน สามารถทาเปนตารางแสดงใหเขาใจงาย ๆ ได ดงน

ตารางแสดงอตตาสมมต ๔ ประเภท ประเภทอตตา ประเภทของสตว สวนประกอบ

รางกาย + จตใจ มนษย + สตว อตตาหยาบ ๑

รางกาย + จตใจ นรก + เทวดา + พรหม อตตาทสาเรจดวยใจ ๒ จตอยางเดยว อรปพรหม อตตาทไมมรป ๓ รางกายอยางเดยว อสญญสตว อสญญสตว ๔

หลกการในการปฏเสธอตตานน พระพทธศาสนาไดใชวธการปฏเสธดวยการนาอตตาสมมตทง ๔ ชนดนนมาเปนบทตง แลวแยกสวนตาง ๆ ของอตตาสมมตเหลานนออกจากกน เพอพสจนหาอตตาทเทยงแทอมตะ โดยการจาแนกทงรางกาย ( กายวภาค = Segregation of Body)

และจต (จตวภาค = Segregattion of Mind or Consciousness) ออกจากกนเพอคนหาอตตา

ของสงนน ๆ ทงอตตา ๓ ประเภทและอสญญสตวทงหมดอยางละเอยด โดยในชนแรกไดจาแนกรางกายของมนษยและสตวรวมถงจตทชาวโลกเรยกกนวา กายกบวญญาณ หรอกายกบจตเหลานออกจากกน โดยแยกสวนประกอบของกายกบจตออกจากกนดวยองคประกอบ ๕ อยาง เรยกวา ขนธ ๕ ( The Five Groups ) ซงขนธ ๕ น ประกอบไป

๑๖ท.ปา.(ไทย ) ๑๑/๔๖/๓๓. ๑๗ ท.ส.(ไทย) ๙/๔๔๐/๑๙๕.

๓๗

ดวย รางกาย (รปอนเปนรางกายภายนอก) เวทนา ( ความรสก อนเปนสวนความรสกตออารมณ) สญญา (ความทรงจา และ อนเปนขอมลทางความคด) สงขาร (ความคด อนเปนโปรแกรมสาหรบคดตรกตรองทงหมด) และ วญญาณ (จตทรบรทางประสาทสมผสทงหมด) หลงจากทไดจาแนกรางกายกบวญญาณออกจากกนเปน ๕ สวนอยางละเอยดแลว พระพทธศาสนาไดนาเอาสวนตาง ๆ ทง ๕ นนมาแยกสวนประกอบตาง ๆ ออกใหเหนสวนประกอบตาง ๆ ทรวมตวกนกอขนเปนสตวตาง ๆ ตามเหตปจจย เมอแยกสวนประกอบออกจากกนเพอคนหาอตตาทแทจรงแลว แตในทกหาอตตาไมพบเลย ดวยเหตนเองจงเปนเหตใหพระพทธศาสนาประกาศหลกคาสอนทปฏเสธอตตาโดยตรงออกมาวา อนตตา (ไมใชอตตา หรอ ไมมอตตา หรอ ไมเปนอตตา ) วธ

การแยกสวนเพอพสจนหาอตตาตามงานวจยน จะแยกสวนตามความเชอถอของฝายทเชอในอตตาเปนสาคญเพองายตอการทาความเขาใจ โดยจะจาแนกรางกาย(รป) จตหรอวญญาณ เวทนา สญญา และสงขาร ตามลาดบ ดงน

วธท ๑. การปฏเสธอตตาโดยการจาแนก รางกาย (กายวภาค = Segregate of Body

or Form) ของสตวในภพภมตาง ๆ ทง ๔ ชนดนนออกจากกนหรอใหเหนสวนประกอบตาง ๆ ของ

รางกายทงหมดแลวนาไปสบทสรปเพอการปฏเสธวาไมมตวตน ซงวธทหนงนจะเปนการจาแนกสวนตาง ๆ ของรางกายทงหมดออกจากกน โดยจะจาแนกตามภพของสตวทเกดวา สตวทเกดในแตละภพนนมรางกายประกอบดวยสงใดบางและมสวนใดทจดวามความเปนอมตะไดบาง

การจาแนกรางกายหรอกายวภาคทงหมดนนจะแยกตามอตตาสมมตทง ๔ ประเภทนนออกตามภพทง ๔ ภพ คอ กามภพ (Existence of Sensual Pleasures) รปภพ (Existence of

Form) อรปภพ ( Existence of Formlessness) และ อสญญาภพ ( Existence of Non-

Perception) และชอของภพทงสนนอก ๓ ชอ คอ เปนปญจโวการภพ ( The Five Attachment-

groups of Existence of Sensual Pleasure)จตโวการภพ (The Five Attachment-Groups of

Existence of Formlessness) และเอกโวการภพ (One Attachment-Group of Existence of

Non-Perception ) รางกายของสตวทงหลายในภพทงปวงจะมองคประกอบของรางกายทสาคญ ๆ ๒๘

ลกษณะเรยกวา รป ๒๘๑๘ ม (๑) ปฐว (๒) อาโป (๓) เตโช (๔)วาโย ๔ อยางน( ๑-๔ )เรยกวามหาภตรป ๔ (๕) จกขปสาท (๖)โสตปสาท (๗)ฆานปสาท (๘)ชวหาปสาท (๙) กายปสาท ๕

๑๘ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖, (กรงเทพมหานคร : ทพยวสทธ

การพมพ, ม.ป.ป.),หนา ๖๒-๖๓.

๓๘

อยางน( ๕-๙ )เรยกวา ปสาทรป ๕ (๑๐) ส(รป) (๑๑) เสยง (๑๒) กลน (๑๓) รส ๔ อยางน (๑๐-๑๓ ) เรยกวา วสยรป ๔ (๑๔) เพศหญง (๑๕) เพศชาย ๒ อยางน( ๑๔-๑๕ )เรยกวา ภาวรป ๒ (๑๖) หทย เรยกวา หทยรป ๑ (๑๗) ชวต เรยกวา ชวตรป ๑ (๑๘) อาหาร เรยกวา อาหารรป ๑ (๑๙) อากาส เรยกวา ปรจเฉทรป ๑ (๒๐) กายวญญต (๒๑) วจวญญต ๒ อยางน (๒๐-๒๑ ) เรยกวา วญตตรป ๒ ( ๒๒) ลหตา (๒๓) มทตา (๒๔) กมมญญตา ๓ อยางน (๒๒-๒๔ ) เรยกวา วการรป ๓ (๒๕) อปจยะ (๒๖) สนตต ( ๒๗ ) ชรตา และ ( ๒๘ ) อนจจตา ๔ อยางน (๒๕-๒๘ ) เรยกวา ลกขณรป ๔

สวนประกอบตาง ๆ ของรางกายทง ๒๘ ชนดกลาวโดยยอ ไดแก มหาภตรป ๔ ( ธาต ๔ ) และ อปาทายรป (รปทอาศยมหาภตรปนนเกด ) อก ๒๔ รวมเปน ๒๘ ชนด สตวทเกด

ในภพตาง ๆ ทอาจมรางกายไมครบทง ๒๘ อยางนขนอยกบภพทเกดเปนสาคญ พระพทธศาสนามองวา รางกายหรอรปทงหมดนนเกดจากบดามารดา เจรญวยเพราะขาวสกขนมสด ดารงชพอยดวยลมหายใจเขาและออก พรอมดวยเตโชธาต เปนตนหรอ บางภพอาจเกดขนไดเองโดยปราศจากมารดาบดาทาใหเกด เรยกวา โอปปาตกะกาเนด แตไมวาสตวจะอยในภพภมใด ๆ กตาม สวนของรางกายจะไมมากเกนไปกวาน และถาเปนอรปภพดวยแลว สวนประกอบของรางกายทกสวนจะดบทงหมดไมปรากฏใหเหนได เพองายตอการทาความเขาใจจะทาเปนตารางแสดงสวนของรางกายทงหมดออกใหเหนสวนประกอบของรางกายสตวทเกดในแตละภพวา มความแตกตางกนอยางไร และเปนการเปรยบเทยบกนในภพทง ๔ เพอพสจนหาความเปนอตตาในสวนของรางกายของสตวในภพทงหมด ดงน

๓๙

ตารางแสดงรางกายของสตวใน ๔ ภพ

ปญจโวการภพ จตโวการภพ เอกโวการภพ สวนประกอบของ ลาดบ อตตาท ๑ อตตาท ๒ อตตาท ๓ อตตาท ๔ รางกาย (รป) กามภพ รปภพ อรปภพ อสญญาภพ

ปฐว - ๑

- ๒ อาโป

- ๓ เตโช

- ๔ วาโย - - ๕ จกขปสาท

- - ๖ โสตปสาท

- - - ๗ ฆานปสาท

- - - ๘ ชวหาปสาท

- - - ๙ กายปสาท

- ๑๐ ส

- - ๑๑ เสยง

- ๑๒ กลน

- ๑๓ รส

- - - ๑๔ เพศหญง

- - - ๑๕ เพศชาย

- - ๑๖ หทย

- ๑๗ ชวต

- ๑๘ อาหาร

- ๑๙ อากาส

- - ๒๐ กายวญญต

- - ๒๑ วจวญญต

- ๒๒ ลหตา

- ๒๓ มทตา

- ๒๔ กมมญญตา

- ๒๕ อปจยะ

- ๒๖ สนตต

- ๒๗ ชรตา

- ๒๘ อนจจตา

รวมสวนประกอบ ๒๘ ๒๓ ๑๗ ๐

๔๐

จากตารางนสามารถอธบายไดวา อตตาประเภททหนง เปนอตตาหยาบจดเปนสตวทอยในชนกามภพ และเปนปญจโวการภพ๑๙ (The Five Attachment-Groups of Existence of

Sensual Pleasure) หมายถง ภพของสตวทมขนธหา คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และ

วญญาณ รางกายของอตตาประเภทนจะประกอบไปดวยองคประกอบ ๒๘ ชนดครบทกอยาง อตตาประเภททสอง เปนอตตาทสาเรจดวยใจหรอเกดขนดวยใจ จดเปนสตวทอยในชนรปภพอยในรปพรหมทเกดไดเองดวยอานาจสมาธขนรปฌานและเปนปญจโวการภพ ( ภพของสตวทมขนธหา ) เชนเดยวกบอตตาทหนง แตรางกายของอตตาชนดทสองนจะประกอบไปดวยองคประกอบเพยง ๒๓ ชนด โดยอตตาในชนนจะไมมฆานปสาท ชวหาปสาท กายปสาท เพศหญง และเพศชาย๒๐

อตตาประเภททสาม เปนอตตาชนดละเอยดทไมมรปกายปรากฏ จดเปนสตวทอยในชนอรปภพเปนพรหมพวกทเกดไดเองดวยอานาจของสมาธขนอรปฌาน และเปนจตโวการภพ (The Four Attachment - Groups of Existence of Formlessness) หมายถง ภพของสตวทม

ขนธส คอ มเฉพาะ เวทนา สญญา สงขาร และ วญญาณ หรอ มเฉพาะจตกบเจตสก อตตาของสตวในภพนจะไมประกอบดวยรางกายสวนใด ๆ เลย มเพยงสภาวะจตอยางเดยวเทานน อตตาประเภททส เปนอตตาชนดทมแตรางกายอยางเดยวของอสญญสตว คอ สตวทไมมสญญาใด ๆ จดเปนสตวพวกหนงทเกดดวยอานาจสมาธขนอสญญฌาน( ของผทยดมนในอตตาหวงอตตาทไมมสญญาในการรบร )ในอสญญาภพ และเปนเอกโวการภพ (One Attachment-

Group of Existence of Non-Perception ) หมายถง ภพของสตวทมขนธเดยว คอ รปขนธ

อตตาของสตวในภพนจะประกอบไปดวยรปกายเพยงอยางเดยว และรางกายนนประกอบดวยองคประกอบเพยง ๑๗ อยาง คอไมมจกขปสาท โสตปสาท ฆานปสาท ชวหาปสาท กายปสาท เสยง เพศหญง เพศชาย หทย กายวญญต และวจวญญต และ อตตาประเภทนไมประกอบดวยจตเลย การจาแนกสวนประกอบของรางกายโดยวธการน ทาใหพระพทธศาสนาชชดลงไปยงองคประกอบตาง ๆ ของรางกายแตละสวนวา ไมมสวนใดมอตตาอมตะซอนอย ไมใชอตตาตวตน

๑๙อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๒๓๔/๒๒๑ .

๒๐พระอธการพรหมมาศ ธรภทโธ, คมอการศกษาปรมตถธรรม ๔. (กรงเทพมหานคร : ทพยวสทธ, ม.ป.ป.), หนา ๗๑.

๔๑

คงท ตามทศนะของฝายทมความเหนวา (รางกาย) นนเปนโลก (รางกาย)นนเปนอตตา เรานนตายไปแลวจกเปนผเทยง ยงยน คงท ไมมความแปรผนเปนธรรมดา จกดารงอยเทยบเทาสงคงทอยางนน๒๑ เมอผลแหงการทากายวภาคปรากฏใหเหนภาพทชดเจนเชนนแลว ทาใหพระพทธศาสนาสรปวา รางกายของสตวในภพใด ๆ กตามมความไมเทยง ( เปลยนแปลงอยตลอดเวลา ) ขนตอปจจยไมเปนอมตะ มความเปนทกข และไมมอตตา (อนตตา) ว ธท ๒ การปฏ เสธอตตาโดยการจาแนกจตหรอวญญาณหรอมโน(ใจ ) ( Segregation of Mind or Consciousness ) ของสตวตามอตตา ๔ ชนดนนออกจากกนอยาง

ละเอยด วาอตตาแตละชนดนนประกอบดวยจตหรอวญญาณแบบใดบาง ซงจะแสดงใหเหนถงลกษณะของจตหรอวญญาณหรอมโนของสตวชนดตาง ๆ ลวนมการเกดขนและดบไปอยางตอเนองกนแบบไมขาดสาย และในขณะทเกดและดบไปนนจตกมลกษณะแตกตางกนไปหลายชนด บางขณะจตมความโลภ บางขณะจตมความโกรธ บางขณะจตมความหลงผด บางขณะจตมปญญา เปนตน ในการจาแนกจตตามวธท ๒ น พระพทธศาสนาไดแยกจตของอตตาทง ๔ ประเภทนนออกเปนจต ๘๑ ชนด (สวนใหญจะเรยกวา ดวง หรอ ขณะ) หรอ ๑๒๑ ชนด (รวมจตของพระอรยบคคลโดยละเอยดอก ๔๐ ชนด) แตสวนใหญจะเรยกวา ๘๙ ชนด โดยนบจตปกตเปน ๘๑ ชนดและนบจตของพระอรยบคคลอก ๘ ชนด (ทสรปยอมาจาก ๔๐ ชนดมาเหลอ ๘ ชนด จงรวมเปน ๘๙ ชนด )รายละเอยดของจตทงหมดมอธบายไวทภาคผนวกพรอมทเกดของจตแตละชนด จตหรอ วญญาณ ๘๙ หรอ ๑๒๑ ชนด (ดวง) น ประกอบดวย อกศลจต ( จตทเกดขนจากอกศลคอ ความโลภ ความโกรธ ความหลงผด )ม ๑๒ ชนด อเหตกจต ( จตทเกดขนดวยอเบกขารมณ ปราศจากเหตกระตนตาง ๆ คอ ปราศจากโลภะ โทสะ โมหะ อโลภะ อโทสะ และ อโมหะ ) ม ๑๘ ชนด กามาวจรโสภณจต ( จตทเกดดวยมหากศล ) ม ๒๔ ชนด รปาวจรจต ( จตทเกดขนดวยอานาจรปฌาน) ม ๑๕ ชนด อรปาวจรจต ( จตทเกดขนดวยอานาจอรปฌาน ) ม ๑๒ ชนด และ มรรคจต (จตทบรรลถงมรรคทงส) ม ๔ ชนด ( ถาจตประเภทนมการทาสมาธถงขนของฌานแยกตามฌานอกขนละหาระดบ รวมเปน ๒๐ ชนด) และ ผลจต (จตทบรรลถงผลจตทงส) ม ๔ ชนด (จตขนนแยกได ๒๐ ชนดตามชนดของฌานเชนเดยวกนมรรคจต) จตทงหมดน

๒๑ม.ม.(ไทย) ๑๒/๒๔๒/๒๕๘.

๔๒

เวลาเกดจะเกดทละชนด หรอทละดวง ไมอาจเกดพรอมกนไดครงละหลาย ๆ ชนด และ อตตาแตละชนดกมจตทเกดไดไมเทากน ตามภพภมของสตวแตละภพและการฝกจตเปนสาคญ พระพทธศาสนาไดวภาคจตของสตวในแตละภพออกแสดงใหเหนเปนอตตาหรอไมใชอตตาอยางไร และแสดงถงความเปนไปของจตในแตละภพ ในลกษณะตาง ๆ อยางไร เพอ

งายตอความเขาใจจะแสดงวธการจาแนกจตโดยละเอยดเปนตาราง ดงน

จตของอตตา ๔ ประเภท อตตาท ๑ อตตาท ๒ อตตาท ๓ อตตาท ๔

จตพระอรยบคคล

การจาแนกจตของสตวในทกภพออกเปน 81หรอ 121 ประเภท

๔๓

๑. โลภมลจต ๔๕. มหาวปากจต ๑. รปาวจรกศลจต ๑.. อรปาวจรกศลจต ๑. โสดาปตตมรรคจต - ๒. โลภมลจต ๔๖. มหาวปากจต ๒. รปาวจรกศลจต ๒. อรปาวจรกศลจต ๒. โสดาปตตมรรคจต - ๓. โลภมลจต ๔๗. มหากรยาจต ๓. รปาวจรกศลจต ๓. อรปาวจรกศลจต ๓. โสดาปตตมรรคจต - ๔. โลภมลจต ๔๘. มหากรยาจต ๔. รปาวจรกศลจต ๔. อรปาวจรกศลจต ๔. โสดาปตตมรรคจต - ๕. โลภมลจต ๔๙. มหากรยาจต ๕. รปาวจรกศลจต ๕. อรปาวจรวปากจต ๕. โสดาปตตมรรคจต

- ๖. โลภมลจต ๕๐. มหากรยาจต ๖. รปาวจรวปากจต ๖. .อรปาวจรวปากจต ๖. โสดาปตตผลจต

- ๗. โลภมลจต ๕๑. มหากรยาจต ๗. รปาวจรวปากจต ๗. .อรปาวจรวปากจต ๗. โสดาปตตผลจต

- ๘. โลภมลจต ๕๒. มหากรยาจต ๘. รปาวจรวปากจต ๘. อรปาวจรวปากจต ๘. โสดาปตตผลจต - ๙. โทสมลจต ๕๓. มหากรยาจต ๙. รปาวจรวปากจต ๙. อรปาวจรกรยาจต ๙. โสดาปตตผลจต - ๑๐. โทสมลจต ๕๔. มหากรยาจต ๑๐. รปาวจรวปากจต ๑๐. อรปาวจรกรยาจต ๑๐. โสดาปตตผลจต - ๑๑. โมหมลจต ๕๕. รปาวจรกศลจต ๑๑. รปาวจรกรยาจต ๑๑. อรปาวจรกรยาจต ๑๑. สกทาคามมรรคจต

๑๒. โมหมลจต ๕๖. รปาวจรกศลจต ๑๒. รปาวจรกรยาจต ๑๒. อรปาวจรกรยาจต ๑๒. สกทาคามมรรคจต - ๑๓. อกศลวปากจต ๕๗. รปาวจรกศลจต ๑๓. รปาวจรกรยาจต ๑๓. สกทาคามมรรคจต - - ๑๔. อกศลวปากจต ๕๘. รปาวจรกศลจต ๑๔. สกทาคามมรรคจต ๑๔. รปาวจรกรยาจต - - ๑๕. อกศลวปากจต ๑๕. รปาวจรกรยาจต ๕๙. รปาวจรกศลจต ๑๕. สกทาคามมรรคจต - -

๖๐. รปาวจรวปากจต ๑๖. สกทาคามผลจต ๑๖. อกศลวปากจต - - - ๖๑. รปาวจรวปากจต ๑๗. สกทาคามผลจต ๑๗. อกศลวปากจต - - - ๖๒. รปาวจรวปากจต ๑๘. สกทาคามผลจต ๑๘. อกศลวปากจต - - - ๖๓. รปาวจรวปากจต ๑๙. สกทาคามผลจต ๑๙. อกศลวปากจต - - - ๖๔. รปาวจรวปากจต ๒๐. สกทาคามผลจต ๒๐. อเหตกวปากจต

- - - ๒๑. อเหตกวปากจต ๖๕. รปาวจรกรยาจต ๒๑. อนาคามมรรคจต - ๒๒ อเหตกวปากจต - - ๖๖. รปาวจรกรยาจต ๒๒. อนาคามมรรคจต - ๒๓.อเหตกวปากจต - ๖๗. รปาวจรกรยาจต ๒๓. อนาคามมรรคจต -

๒๔.อเหตกวปากจต - ๖๘. รปาวจรกรยาจต ๒๔. อนาคามมรรคจต - - ๒๕ อเหตกวปากจต

- ๖๙. รปาวจรกรยาจต ๒๕ อนาคามมรรคจต - - - ๗๐. อรปาวจรกศลจต ๒๖. อนาคามผลจต - - ๒๖. อเหตกวปากจต ๗๑. อรปาวจรกศลจต ๒๗. อนาคามผลจต - - - ๒๗.อเหตกวปาก

จต ๗๒. อรปาวจรกศลจต ๒๘. อนาคามผลจต - - -

๒๙. อนาคามผลจต ๗๓. อรปาวจรกศลจต - - - ๒๘. อเหตกกรยาจต

๗๔.อรปาวจรวปากจต ๓๐. อนาคามผลจต - - - ๗๕ อรปาวจรวปากจต ๓๑. อรหตตมรรคจต - ๒๙. อเหตกกรยาจต ๗๖ อรปาวจรวปากจต - - ๓๒. อรหตตมรรคจต - ๓๐. อเหตกกรยาจต ๗๗.อรปาวจรวปากจต - - ๓๓. อรหตตมรรคจต

๗๘.อรปาวจรกรยาจต - ๓๑. มหากศลจต - ๓๔. อรหตตมรรคจต - ๗๙. อรปาวจรกรยาจต ๓๒. มหากศลจต - ๓๕. อรหตตมรรคจต - - ๘๐. อรปาวจรกรยาจต ๓๓. มหากศลจต - ๓๖. อรหตตผลจต - - ๘๑. อรปาวจรกรยาจต ๓๔. มหากศลจต - ๓๗. อรหตตผลจต - - ๘๒โสดาปตตมรรคจต ๓๕. มหากศลจต ๓๘. อรหตตผลจต - - ๘๓. โสดาปตตผลจ - ๓๖. มหากศลจต ๓๙. อรหตตผลจต - ๘๔สกทาคามมรรคจต - - ๓๗. มหากศลจต ๔๐. อรหตตผลจต - ๘๕. สกทาคามผลจต - - ๓๘. มหากศลจต ๘๖. อนาคามมรรคจต - - ๓๙. มหาวปากจต - ๘๗. อนาคามผลจต - ๔๐. มหาวปากจต - - ๘๘. อรหตตมรรคจต หมายเหต นบตอจาก - ๔๑. มหาวปากจต - - ๘๙. อรหตตผลจต จต ๘๑ ชนดในอตตา - ๔๒. มหาวปากจต - ไมมจตใด ๆ เกด ทหนง ๔๓. มหาวปากจต

๔๔. มหาวปากจต

๔๔

อธบายจากตาราง คอ อตตาท ๑ นนมสภาวะจตครบทงหมด ๘๙ ชนด อตตาท ๒ เหลอสภาวะจต ๑๕ ชนด อตตาท ๓ สภาวะจตจะเหลออยเพยง ๑๒ ชนด และ อตตาท ๔ นนไมมสภาวะจตใด ๆ เหลออยเลย คอ ไมมจตใด ๆ เกดขนเลย สวนอตตาของผทบรรลธรรมในทางพระพทธศาสนานนจะมการพฒนาขนไปอกระดบหนงเรยกวา เปนโสดาปตตมรรคจต เปนตน รวมทงหมดมสภาวะจต ๔๐ ชนดดวยกน ซงจตประเภทนสามารถเกดไดกบอตตาท ๑ ไดทงหมด (ดรายละเอยดทเกดของจตในภาคผนวก) การนบจตเปน ๘๙ หรอ ๑๒๑ ชนด ( ดวง)นน เปนการนบรวม ๆ ตามสภาวะความเปนจรงของจตทงทเปนปถชนและอรยบคคล เมอแยกตามอตตาทกาหนดในกรอบทกาลงพสจนตามวธท ๒ นอาจแยกได ๓ ลกษณะ คอ ๑. ถาอตตานนยงไมบรรลธรรมในทางพระพทธศาสนาจะมสภาวะจตเปน ๘๑ ชนด ๒. ถาอตตานนบรรลธรรมในทางพทธศาสนาดวย จะมจตครบ ๘๙ ชนด โดย ๘๑ ชนดแรกตามอตตาท๑ และรวมมรรคจตและผลจตอกอยางละ ๒ ชนด (ดวง) ของพระอรยบคคล ๔ ประเภทคอ โสดาปตตมรรคจต โสดาปตตผลจต สกทาคามมรรคจต สกทาคามผลจต อนาคามมรรคจต อนาคามผลจต อรหตตมรรคจต และ อรหตตผลจต จงนบรวมเปนจต ๘๙ ชนด (ดวง)

๓. ถาอตตาของผทบรรลธรรมนนไดมการฝกจตทาสมาธดวย ในขณะทาสมาธนนจตกจะมลกษณะแตกตางกนออกไปตามองคประกอบของฌาน( คณภาพจตในเวลาทาสมาธ )อก รวมเปน ๔๐ ชนดดวยกน เมอรวมกบจตปกตทวไป ๘๑ ชนดนนแลวจงรวมเปน ๑๒๑ ชนด ผลจากการแยกจตดวยวธการน ทาใหพทธศาสนาชชดใหเหนความเปนไปของจตแตละขณะอกวามการเกดและดบ มการเปลยนไปเปนจตลกษณะตาง ๆ อยตลอดเวลาทงกลางวนกลางคน ดงทพฤตกรรมของสตวทแสดงออกมาในลกษณะตาง ๆ กน พฤตกรรมเหลานนลวนมาจากจตเปนตวกาหนดทงนนหรอเปนไปตามการเกดและดบของจตทงนน อาการแสดงออกของสตว เชน บางครงรองไห บางครงหวเราะ บางครงจตเปนกศล บางครงจตเปนอกศล เปนตน ซงอาการทงหมดนนเปนจตคนละชนด เปนจตคนละดวง แตเนองจากจตมการเกดและดบรวดเรวมาก ผทไมไดศกษาไมไดสงเกต และไมไดฝกจตใหมศกยภาพ จงไมทราบความเปนไปในเรองจตนได มพระพทธพจนหลายแหงทตรสถงการเกดและดบของจตวา มการเกดและดบอยตลอดเวลาและรวดเรวมากไว ดงน

ตถาคตเรยกสงนวา จตบาง มโนบาง วญญาณบาง ดวงหนงเกดขน ดวงหนงดบไป ตลอดทงกลางคนและกลางวน เปรยบเหมอนลงเมอเทยวไป

๔๕

ในปาเลกและปาใหญ จบกงไม ปลอยกงไมนนแลวจบกงอน ปลอยกงนนแลวยอมจบกงอนตอไป๒๒

ชวต อตภาพ สขและทกขทงปวงเปนสง(ธรรม)ทประกอบกนเกดขนชวขณะจตเดยว ขณะยอมหมนไปอยางรวดเรว เทวดาผดารงอยไดตง ๘๔,๐๐๐ กปกมไดประกอบดวยจต ๒ ดวง (ในขณะเดยวกน)เปนอยได ๒๓ จตนมการเกดขนและดบไปไดเรวกวาวตถ ๑๗ เทา ๒๔

เราไมเหนธรรม(สง =ผวจย )อนแมสกอยางเดยวเลยทเปลยนแปลงได

เรวเหมอนจตนเลย จตนเปลยนแปลงเรวจนเปรยบเทยบกบอะไรไมไดงาย๒๕

สรปผลของการแยกจตตามวธท ๒ น เราสามารถมองเหนธรรมชาตของจตเปน ๓

ชนด คอ ๑. จตมหลายลกษณะและมหลายประเภทมากถง ๘๙ หรอ ๑๒๑ ชนด ๒. จตมการเกดและดบอยตลอดเวลาไมมการหยดนง ๓. จตมการเกดขนและดบทละขณะ ไมสามารถเกดขนพรอมกนหลายชนดได ผลจากการแยกดวยวธการน ทาใหพระพทธศาสนาสรปผลวา สงทเรยกจตกตาม

วญญาณกตาม มโนกตาม ทงหมดนนลวนมการเกดและดบสลบกนอยตลอดเวลาเหมอนกระแสไฟฟา จงไมมสภาวะเปนอตตา (ตวตน) อยได เพราะมการเกดและดบอยตลอดเวลาและเปนการทางานรวมกนของขนธทงหา สวนอตตาทไมมรปกาย จตยงสามารถเกดและดบไดโดยปราศจากรปขนธดวย อนงถาบคคลนนเปนอสญญสตวหรอพระอรยบคคลชนอนาคามและพระอรหนตทไดสมาบต ๘ ในขณะทเขาสญญาเวทยตนโรธ จตของทานพระอรยบคคลทงสองประเภทนจะดบสนท ไมมจตประเภทใด ๆ เกดขนเลย ดวยเหตนพระพทธศาสนาจงปฏเสธวาจตหรอวญญาณหรอมโน (ใจ) วาไมใชอตตา (อนตตา) ไมมสวนใดเลยทคงเปนอมตะ หรอ คงความเปนอตตาอยได จากตารางทงหมด พระพทธศาสนาไดจาแนกจตออกใหเหนสวนประกอบตาง ๆ วา จตของคนทวไปนนจาแนกออกได ถง ๘๑ ชนดประเภท ถาผนนเปนอรยบคคลดวยจตบางภาวะก

๒๒ส.น.(ไทย ) ๑๖/๖๑/๑๑๖. ๒๓ข.มหา.(ไทย) ๒๙/๓๙/๑๔๓. ๒๔วสทธ.(ไทย) ๓/๓/๖๔. ๒๕อง.เอก.(ไทย) ๒๐/๔๘/๙.

๔๖

จะมลกษณะเปนอกลกษณะหนงถง ๔๐ ชนด รวมกนแลวเปน ๑๒๑ ชนด และมคณลกษณะของจตอก ๕๒ คณลกษณะ ( เจตสก ๕๒)เกดรวมกบจตดวยตามจตแตละขณะทเกดขนและดบไป

ดงนนเมอจตมหลายชนดและแตละชนดกลวนมการเกดและดบอยตลอดเวลาจงทาใหพระพทศาสนาสรปวาสงทเรยกวา จตหรอวญญาณนไมใชอตตา (อนตตา) จตหรอวญญาณมการ

เปลยนแปลงอยตลอดเวลาทงเกดและดบจงมลกษณะเปนอตตาตวตนอมตะคงทเทยงแทไมได

วธท ๓ วธการปฏเสธอตตาดวยการจาแนกเจตสก คอ คณลกษณะของจตทมการเกดขน พรอมกนกบจต (เอกปปาทะ) ดบพรอมกบจต (เอกนโรธ) และมอารมณเดยวกนกบจต(เอกาลมพนะ) และมวตถทอาศยเกดทเดยวกนกบจต๒๖ ( เอกวตถกะ) มทงหมด ๕๒ ชนด เจตสกทงหมดนสามารถแยกประเภทได ๓ หมวดใหญ ๆ คอ หมวดเวทนา (ความรสก = Sensation ) หมวดสญญา (ความทรงจา = Perception ) และหมวดสงขาร ( ความคด = Mental Activities )

โดยแยกทละหมวดจาแนกยอยออกได ดงน

๒๖พระปลดวสทธ คตตชโย, คมอการศกษาพระอภธรรมชนจฬอาภธรรมกะตร, (กรงเทพมหานคร : ทพยวสทธ, ๒๕๔๔), หนา ๕๗.

๔๗

ก. หมวดเวทนาเจตสก จาแนกออกเปน ๓ ชนด คอ สขเวทนา ( ความรสกเปนสขสบาย) ทกขเวทนา (ความรสกเปนทกข เจบปวด หวกระหาย ) และ อทกขมสขเวทนา (ความรสกเฉย ๆ ไมสขไมทกข ) อตตาทง ๔ ประเภทนน สามารถเสวยเวทนาไดตางกน คอ บางขณะเสวยสขเวทนา บางขณะเสวยทกขเวทนา และบางขณะเสวยอทกขมสขเวทนา ในขณะทไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนงอยนน กจะไมไดเสวยเวทนาอก ๒ อยางทเหลอ คอ ไมสามารถเสวยเวทนาทง ๓ ชนดพรอมกนในขณะจตเดยวได จะเสวยทละเวทนาไมพรอมกนทงหมด เวทนาทงสามนกจะเกดขนและดบไปพรอมกบจตแตละชนดและมธรรมชาตเกดและดบอย ตลอดเวลา ไมหยดนงเชนเดยวกบจต แตถาเปนอตตาทเปนอสญญสตวและพระอนาคามกบพระอรหนตในขณะเขาสญญาเวทยตนโรธ ทงหมดนกจะไมเสวยเวทนาชนดใด ๆ เลย ตลอดระยะเวลาทเปนอสญญสตว และตลอดระยะเวลาทเขาสญญาเวทยตนโรธของพระอนาคามและพระอรหนตผทไดสมาบต ๘ ( พระอรยบคคลชนอน ๆ หรอพระอนาคามและพระอรหนตทไมไดสมาบต ๘ ไมสามารถเขาสญญาเวทยตนโรธนได ) การจาแนกหมวดเวทนาตามอตตาทง ๔ ประเภทนน สามารถทาเปนตารางการเสวยเวทนาได ดงน

เวทนา ๓ อตตาท ๑ อตตาท ๒ อตตาท ๓ อตตาท ๔

สขเวทนา ทกขเวทนา

อทกขมสขเวทนา

สขเวทนา -

อทกขมสขเวทนา

- -

อทกขมสขเวทนา เฉพาะเนวสญญานาสญญายตนภพ ไมมเวทนาใด ๆ

- - -

อธบายจากตารางดงน ในหมวดเวทนาน เวทนาสามารถแยกออกไดเปน ๓ ชนด คอ สขเวทนา ทกขเวทนา และ อทกขมสขเวทนา เวทนาทง ๓ ชนดน ถาเปนอตตาหยาบชนดทหนง มเวทนาครบทง ๓ อยาง อตตาชนดท ๒ มเวทนาเหลอเพยง ๒ ชนดคอ สขเวทนาและอทกขมสขเวทนา สวนอตตาชนดท ๓ ซงเปนสตวทเปนอรปพรหมในอรปภพนนมเวทนาอยางเดยว คอ อทกขมสขเวทนา สวนอรปพรหมเฉพาะเนวสญญานาสญญายตนะซงเปนหนงในอรปภพนดวยอยางเดยวทไมมเวทนาใด ๆ เพราะสญญาหยาบไมมและสญญาละเอยดทเหลออยนอยนดกไมแสดงอาการจงไมมการเสวยเวทนาใด ๆ สวนอตตาท ๔ นน เปนอตตาทไมมสญญาใด ๆ และไมม

๔๘

จตใด ๆ เกดขน ดงนนอตตาในชนนจงไมมการเสวยเวทนาใด ๆ ทงสน เมอจาแนกชนดของเวทนาออกเปน ๓ ชนด และอตตาบางชนดกไมมการเสวยเวทนาแตอยางใด จงเปนเหตใหทางพระพทธศาสนาสรปในประเดนนอกวา เวทนาไมใชอตตา (อนตตา) ไมมสงเปนอมตะ แตมความเปลยนแปลงไปตามเหตปจจยทเขามาประกอบ บางครงอาจมได บางครงอาจไมม จงไมเทยงแทแนนอนเปนอตตาตวตนไมได ข. การจาแนกสญญาเจตสก (ความทรงจา) ออกเปน ๖ ลกษณะตามทางทเกดของอายตนะทงหก คอ รปสญญา ( การจารปตาง ๆ ทมาสมผสทางตาไวได ) สททสญญา ( การจาเสยงตาง ๆ ทมาสมผสทางหไวได ) คนธสญญา ( การจากลนตาง ๆ ทมาสมผสทางจมกไวได ) รสสญญา ( การจารสตาง ๆ ทมาสมผสทางลนไวได ) โผฎฐพพสญญา( การจาการสมผสตาง ๆ ทมาสมผสทางรางกายไวได)และธรรมสญญา ( การจาสงตาง ๆ ทคดหรอมาสมผสทางใจไวได ) ไปตามชนดของอตตาทงสทจะมสญญาเหลานได ดงน

สญญา ๖ อตตาท ๑ อตตาท ๒ อตตาท ๓ อตตาท ๔

รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา

โผฎฐพพสญญา ธรรมสญญา

รปสญญา สททสญญา

- - -

ธรรมสญญา

- - - - -

ธรรมสญญา

- - - - - -

๔๙

อธบายจากตารางวา สญญาเจตสกขอน ถาสตวทเปนอตตาประเภทท ๑ จะมสญญาครบทง ๖ อยาง อตตาประเภทท ๒ จะมสญญาเพยง ๓ อยาง เพราะอตตาประเภทนไมมฆานปสาท ชวหาปสาท และกายปสาท จงไมมสญญาทเกดจากทวารทงสามนได อตตาประเภทท ๓ มเพยงธรรมสญญาอยางเดยว เพราะอตตาในชนนไมมรปกาย มแตจตเทานนและอตตาในชนนเฉพาะเนวสญญานาสญญายตนะอยางเดยวทไมมธรรมสญญาดวย สวนอตตาประเภทท ๔ ไมมสญญาอยางใดเกดขนเลย เพราะเปนภพทไมมสญญา และนอกจากนสาหรบพระอรยบคคลชนพระอนาคามและพระอรหนตทไดสมาบต ๘ กสามารถเขานโรธสมาบตดบสญญาทงหมดไดเชนกน เรยกวา เขาสญญาเวทยตนโรธ คอ ดบสญญาและเวทนา๒๗

เมอแยกสญญาออกโดยละเอยดเชนนแลว พระพทธศาสนาจงสรปปฏเสธอตตาวา แมสญญาทง ๖ อยางน กไมใชอตตา ไมใชสงเทยงแทเปนอมตะ บางภพมสญญาครบทงหมด บางภพมเพยงบางสวน บางภพไมมเลย และถาผเปนพระอรหนตนพพานแลว สญญากดบทงหมด๒๘

ค. การจาแนกสงขารเจตสก ๕๐ อยาง โดยจาแนกรายละเอยดออกทงหมดม ๕๐ อยาง แบงออกเปน ๓ หมวด คอ ( ๑) อญญสมานาเจตสก ( เจตสกทเกดรวมกบจตอน ๆ เสมอ ) ม ๑๑ อยาง (ขอ ๑ - ๑๑ ) (๒) อกศลเจตสก (เจตสกฝายอกศล) ม ๑๔ อยาง (ขอ ๑๒ - ๒๕) และ (๓) โสภณเจตสก (เจตสกฝายกศล) ม ๒๕ อยาง (ขอ ๒๖ - ๕๐) คอ เจตสกทง ๕๐ อยาง มการเกดขนพรอมกบจต ( เอกปปาทะ) ดบพรอมกบจต ( เอกนโรธ ) และมอารมณเดยวกบจต ( เอกลมพนะ ) และมวตถเดยวกนกบจต ( เอกวตถกะ )๒๙ เพอความชดเจน จะแสดงโดยตาราง ดงน

๒๗ท.ส.(ไทย) ๙/๒๒๘/๓๐๔, ส.สฬ.(ไทย) ๑๘/๒๖๓/๒๙๐, ส.สฬ.(ไทย)๑๘/๒๕๙/๒๘๖. ๒๘วชระ งามจตรเจรญ, “นพพานในพทธปรชญาเถรวาท : อตตาหรออนตตา”, วทยานพนธอกษรศาสตร

ดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๘๑. ๒๙พระอธการพรหมมาศ ธรภทโธ, คมอการศกษาปรมตถธรรม ๔, หนา ๒๕ .

สงขารเจตสก ๕๐ อตตาท ๑ อตตาท ๒ อตตาท ๓ อตตาท ๔

๕๐

๑. ผสสะ ๑. ผสสะ ๑. ผสสะ ๓๒. ตตรมชฌตตตา -

- ๒. เจตนา ๓๓. กายปสสทธ ๒. เจตนา ๒. เจตนา ๓. เอกคคตา ๓๔. จตตปสสทธ ๓. เอกคคตา ๓. เอกคคตา -

๓๕. กายลหตา ๔. ชวตนทรย ๔. ชวตนทรย ๔. ชวตนทรย - ๓๖. จตตลหตา ๕. มนสการ ๕. มนสการ ๕. มนสการ - ๓๗. กายมทตา ๖. วตก ๖. วตก ๖. อธโมกข

๗. วจาร ๗. วจาร ๗. วรยะ ๓๘. จตตมทตา - ๘. ฉนทะ ๘. อธโมกข ๘. อธโมกข ๓๙. กายกมมญญตา

- ๙. วรยะ ๙. วรยะ ๔๐. จตตกมมญญตา ๙. สทธา

- ๑๐. ปต ๑๐. ปต ๔๑. กายปาคญญตา ๑๐. สต

- ๑๑. ฉนทะ ๑๑. ฉนทะ ๔๒. จตตปาคญญตา ๑๑. หร ๑๒. โมหะ ๔๓. กายชกตา ๑๒. สทธา ๑๒. โอตปปะ - ๑๓. อหรกะ ๔๔. จตตชกตา ๑๓. สต ๑๓. อโลภะ

- ๑๔. อโนตตปปะ ๔๕. สมมาวาจา ๑๔. หร ๑๔. อโทสะ - ๑๕. อทธจจะ ๔๖. สมมากมมนตะ ๑๕. โอตปปะ ๑๕. ตตรมชฌตตตา

- ๑๖. โลภะ ๔๗. สมมาอาชพ ๑๖. อโลภะ ๑๖. กายปสสทธ ๑๗. ทฏฐ ๔๘. กรณา ๑๗. อโทสะ ๑๗. จตตปสสทธ - ๑๘. มานะ ๔๙. มทตา ๑๘. ตตรมชฌตตตา ๑๘. กายลหตา

- ๑๙. โทสะ ๕๐. ปญญา ๑๙. กายปสสทธ ๑๙. จตตลหตา - ๒๐. กายมทตา ๒๐. อสสา ๒๐. จตตปสสทธ

๒๑. มจฉรยะ ๒๑. จตตมทตา ๒๑. กายลหตา - ๒๒. กกกจจะ ๒๒. จตตลหตา ๒๒. กายกมมญญตา

- ๒๓. กายมทตา ๒๓. ถนะ ๒๓. จตตกมมญญตา

- ๒๔. มทธะ ๒๔. จตตมทตา ๒๔. กายปาคญญตา

- ๒๕. วจกจจา ๒๕. กายกมมญญตา ๒๕. จตตปาคญญตา ๒๖. สทธา ๒๖. จตตกมมญญตา ๒๖. กายชกตา - ๒๗. สต ๒๗. กายปาคญญตา ๒๗. จตตชกตา

- ๒๘. หร ๒๘. จตตปาคญญตา ๒๘. ปญญา - ๒๙. โอตปปะ ๒๙. กายชกตา

- ๓๐. อโลภะ ๓๐. จตตชกตา ๓๑. อโทสะ ๓๑. กรณา - ๓๒. มทตา

- ๓๓. ปญญา

อธบายจากตาราง คอ อตตาประเภทท ๑ สามารถมสงขารเจตสก ๕๐ อยางนเกดไดในครบทกชนด อตตาประเภทท ๒ มเจตสกเกดได ๓๓ อยาง โดยเวนจากอกศลเจตสกทงหมด และวรตเจตสกอก ๓ อยาง แตถานบรวมกบเวทนาและสญญาในเจตสกกอนหนานดวยกนบรวมเปน ๓๕ ชนด สวนอตตาประเภทท ๓ มเจตสกเกดขนได ๒๘ อยาง โดยเวนเหมอนกนกบ

๕๑

ประเภทท ๒ แตเวนตออก ๕ อยาง คอ วตกวจาร ปต กรณา และ มทตา๓๐ จงเหลอ ๒๘ ชนด แตถารวมกบเวทนาและสญญาอกดวยกนบรวมเปน ๓๐ ชนด สวนอตตาประเภทท ๔ ไมมเจตสกใด ๆ เกดขนไดเลย เพราะไมมจต ดงนน จากการจาแนกเจตสกทงหมดออกจากกนแลว จะเหนไดวา ไมมเจตสกหรอสงขารชนดใดทคงทคงความสภาวะเปนอตตาตวตนทเทยงแทยงยนเปนอมตะอยได เมอผลการพสจนออกมาเชนนทาใหพระพทธศาสนาปฏเสธอตตาอกวา แมสงขารเจตสกเหลานกไมใชอตตา ไมใชสงอมตะ สรปการปฏเสธอตตาดวยวธแยกสวนประกอบทง ๕ วธการทงหมดทแสดงมาน ทาใหทราบไดวา สวนของรางกาย (รป) ของสตวประกอบดวยมหาภตรป ๔ และอปาทายรปอก ๑๔ ชนดรวมเปน ๒๘ เกดจากบดามารดาเจรญขนดวยอาหารคอ ขาวสกและขนมสดเปนปจจย ดารงอยไดดวยลมหายใจเขาและหายใจออก และอณหภม๓๑ (ธาตไฟ ) ไมเทยง มการเปลยนแปลงโดยเจรญเตบโตขนและเสอมลงอยตลอดเวลา ไมมสวนใดของรางกายทคงทเปนอมตะไมเปลยนแปลงได และในทสดกดบสลายไป เรยกวา มความตายเปนคาตอบสดทาย แมในทางกายวภาคศาสตรตามหลกวทยาศาสตร กยนยนไดวา รางกายของสตวหรอมนษยประกอบกนขนจากกลมเซลลตาง ๆ จานวนหลายพนลานเซล เรมตงแตเปนเซลลเดยวเลก ๆ โดยในใจกลางของเซลลคอนวเคลยส ภายในนวเคลยส คอ โคโมโซม ซงโคโมโซม คอ ความหนาแนนของ DNA ภายใน DNA คอ ยนทสรางทกสวนของรางกายมนษยและสตว ๓๒ นอกจากนเซลลแตละเซลลกมการพฒนาขนและตายลงอยตลอดเวลาไมมอะไรคงท จงเปนอมตะอยไมได ในสวนของจตนน พระพทธศาสนาไดจาแนกจตหรอวญญาณทเรารบรออกเปนจต ๘๙ ชนดหรอ ๑๒๑ ชนด แตละชนดมการเกดและดบอยตลอดเวลาคลาย ๆ กบพลงการขบเคลอนความเรวของรถ โดยการวงไปของรถลวนเกดจากการจดระเบดของเครองยนตภายในล

กสบทละครง และแตละครงทเครองยนตเกดการระเบด รถกจะสามารถเคลอนทไปไดครงละประมาณ ๑ คบ แตเนองจากเครองยนตเกดการระเบดตดตอกนเรวมากหลายพนครงตอนาท จงทาใหเครองยนตวงไปไดอยางตอเนองโดยไมมการสะดด การเกดและดบของจตมนษยและสตวอน ๆ

๓๐พระอธการพรหมมาศ ธรภทโธ, คมอการศกษาปรมตถธรรม ๔, หนา ๔๔. ๓๑ท.ส.(ไทย) ๙/๒๓๔/๗๗. ๓๒BBC, “How to Build a HUMAN”, กรงเทพมหานคร : บรษท เอส.ท.วดโอ จากด,๒๕๔๖, (แถบ

บนทกภาพ)

๕๒

กมลกษณะคลาย ๆ กนน ดงนน ผทไมไดศกษาและไมไดใครครวญพจารณาจงไมเขาใจในกลไกธรรมชาตในขอน จตหรอวญญาณนมการเกดดบตอเนองกนไปในแตละเสยววนาทหลายลานขณะจงยากทจะทาการวดคาความเรวนได เมอจตมการเกดดบอยตลอดเวลาเชนน เปนเหตใหทางพระพทธศาสนาปฏเสธวา แมสงทมนษยเรยกวา จตนกไมมภาวะเปนอตตา ตวตน คงทเปนอมตะ จตแตละชนดลวนมการเกดดบอยตลอดเวลา นอกจากนในสวนของเจตสก ๕๒ ชนด กมลกษณะการเกดและดบไปพรอม ๆ กบจตอยตลอดเวลาทงกลางวนและกลางคนเชนนน ดงนนเมอปฏเสธวาจตไมใชอตตาแลวกเปนอนวาปฏเสธเจตสกวาไมใชอตตาตามไปดวย และกเปนอกเหตผลหนงทพระพทธศาสนาปฏเสธวา เจตสกไมใชอตตาทมอยภายในรางกายและจตใจของมนษยพรอมทงสตวอน ๆ ทงหมด สรปผลจากการจาแนกรางกายและจต และสญญา (ตามทศนะของฝายมอตตา)ของสตวตามอตตาสมมตทง ๔ ประเภทนนเปนตารางได ดงน ภาคจาแนกสรป

ขนธ ๕ อตตาท ๑ อตตาท ๒ อตตาท ๓ อตตาท ๔

กามภพ รปภพ อรปภพ อสญญภพ รางกายรป ๒๘ ๒๓ - ๑๗

เวทนา ๓ ๒ ๑ - ∗สญญา ๖ ๑ - ๓ ๓๓ ๓๓ ๕๐ ๒๘ สงขาร -

วญญาณ (จต) ๘๙ - (๑๒๑) ๑๕ ๑๒ -

∗รปภพไมมฆานสญญา ชวหาสญญา โผฏฐพพสญญา

๓๓ พระอธการพรหมมาศ ธรภทโธ, คมอการศกษาปรมตถธรรม ๔, หนา ๓๗, ๓๙.

๕๓

ตารางแสดงสรปภาวะทสตวทมจตวญญาณและไมมวญญาณไปเกดในภพภมตางๆ ๓๔ ดงน

ภาคแสดง ภาคสรป สตตาวาส๙ ประเภทของสตว อตตาท๑ อตตาท๒ อตตาท๓ อตตาท๔ มกาย มจต

สตวทมรางกายตางกนมสญญาตางกน - - - สตวทมรางกายตางกน มสญญาอยางเดยวกน - - - สตวทมรางกายอยางเดยวกน มสญญาตางกน - - - สตวทมรางกายอยางเดยวกน มสญญาอยางเดยวกน - - - พรหมชนอากาสานญจายตนะ - - - - พรหมชนวญญาณญจายตนะ - - - -

วญญา

ณฐต

๗

พรหมชนอากญจญญายตนะ - - - - พรหมชนเนวสญญานาสญญายตนะ - - - - -

อายต

นะ ๒

พรหมชนอสญญสตว - - - -

สรปจากตาราง คอ ในภพทสตวไปเกดไดม ๙ สถานท เรยกวา สตตาวาส ๙ โดย ๗ สถานทแรกเปนวญญาณฐต หมายถงภพทสตวมวญญาณไปเกด สวน ๒ สถานทสดทายเปนอายตนะ หมายถงทเกดของสตวทไมมวญญาณหรอไมมจตใจไมมการรบรใด ๆ ดงนน เมอมการจาแนกทกสวนทงรางกายจตใจของสตวในทกภพทกภมแลว ทาใหทราบไดวาไมวาจะเปนรางกาย จตใจ เวทนา สญญาหรอสงขารลวนมการเปลยนแปลงไปตามองคประกอบททาใหเกด เมอหมดปจจยทงรางกาย จตใจทงหมดนนกสามารถดบได เพราะขาดปจจย ดวยเหตนพระพทธศาสนาจงสรปวา รางกาย จตใจ ความรสก ความจา และความคดทงหมด ไมใชอตตา ( อนตตา ) ๓.๒.๒ การปฏเสธอตตาดวยหลกปรมตถธรรม ( The Ultimate Reality )

พระพทธศาสนาไดปฏเสธอตตาตามความเชอในลทธศาสนาอน ๆ ทงหมด ในขณะเดยวกนพระพทธศาสนากไดแสดงหลกความจรงเปนหลกคาสอนของตนเองอยางหนงวา เปนความจรงทสด คาสอนใดทขดแยงกบหลกการนถอวาผด เปนมจฉาทฏฐไป หลกความจรงทพระพทธศาสนาไดแสดงนนมชอวา ปรมตถธรรม แปลวา ธรรมทเปนหลกความจรง สรรพสง

๓๔ท.ม.(ไทย) ๑๐/๑๒๗/๗๒

๕๔

ทงปวงลวนตองตกอยในหลกความจรงของปรมตถธรรมน ไมมสงใดเปนจรงไดนอกเหนอไปจากหลกปรมตถธรรมนได หลกปรมตถธรรมตามหลกการของพระพทธศาสนาน ประกอบดวยหลกธรรม ๔ ประการ เรยกวา ปรมตถธรรม ๔ ไดแก

๑. จต คอ จตทรอารมณ ( Mind ) ๒. เจตสก คอ สงทเกดรวมกบจต ( Mental Activities )

๓. รป คอ รางกาย ( Body or Form ) ๔. นพพาน คอ การดบ ( Nibbana or Extinction )

พระพทธศาสนาไดแสดงวา ปรมตถธรรม ทง ๔ ประการน คอ ความจรงทเปนปรมตถ คอ เปนความจรงแทไมมผดพลาด บรรดาสรรพสงทปรากฎแกเราทกสงทกอยางลวนจากดลงไดในกรอบของปรมตถธรรม ๔ ประการนทงหมดไมมความจรงอนนอกเหนอไปจากหลกการน วธการปฏเสธอตตาตามความเชอของศาสนาอนโดยใชหลกปรมตถธรรมนเปนขอตดสนนนพระพทธศาสนาไดแยกหลกปรมตถธรรมนออกเปน ๒ ฝาย คอ ฝายเกดและฝายดบ ฝายเกด ไดแก ปรมตถธรรม ๓ ขอแรก คอ จต เจตสก และ รป สวนฝายดบ ไดแกปรมตถธรรมขอเดยว คอ นพพาน ปรมตถธรรมทง ๔ คอ จต เจตสก รป และ นพพาน น เฉพาะ ๓ ขอแรกสามารถแยกใหละเอยดลงไปกวานไดอก คอ จต แยกเปนหนงเรยกวา วญญาณ เจตสก แยกไดเปน ๓ คอ เวทนา สญญา และ สงขาร เรยกวา เจตสกตามเดม สวน รป แยกเปนหนง เรยกวา รป เชนเดม ถาแยก ปรมตถธรรมออกโดยละเอยดเชนนแลวกลบเรยงกลบเสยใหมเปน รป เจตสก จต หรอแยกอยางละเอยดเปน รป เวทนา สญญา สงขาร(เจตสก) วญญาณ (จต) กจะมคาเทากบขนธ ๕ นนเอง สวน นพพาน ไมไดแยกออกไปอกยงคงมความหมายเปนนพพานเชนเดม มพระพทธพจนบทหนงทตรสเกยวกบผเขาใจปรมตถธรรมวา ผรแจงโลกเหนปรมตถธรรมขามโอฆะและสมทรไดแลว เปนผคงทตดกเลสเครองรอยรดไดเดดขาดไมมตณหาและทฏฐอาศยปราศจากอาสวะนกปราชญทงหลายประกาศวา เปนมน๓๕

ปรมตถธรรมฝายเกด มความหมายเทากบปฏจจสมปบาทฝายเกด และปรมตถธรรมฝายดบ มความหมายเทากบ ปฏจจสมปบาทฝายดบ คอ นพพาน

๓๕ข.ส.(ไทย) ๒๕/๒๒๑/๕๕๑.

๕๕

เพอจาแนกใหเหนความชดเจนของปรมตถธรรมมความหมายตรงกบปฏจจสมปบาทและนพพานน จะทาตารางแสดงหลกธรรมทงหมดนนมความสมพนธกน ดงน ตารางแสดงปรมตถธรรม กบ ปฏจจสมปบาท และ นพพานสมพนธกน ดงน

ปรมตถธรรม ปฏจจสมปบาท นพพาน ความหมาย จต - จต คอ วญญาณ เจตสก - เจตสก คอ เวทนา สญญา สงขาร รป - รป คอ รป (รางกาย ) นพพาน - นพพาน คอ ดบจต เจตสก และรป

จากตารางทแสดงนแสดงใหทราบไดวา จต เจตสก และ รป ทง ๓ น มความหมายตรงกบ ปฏจจสมปบาท สวนนพพานนน มความหมายตรงกบนพพานเทาเดม อนหมายถงการดบจต ดบเจตสก และดบรป ทง ๓ นนโดยสรป คอ ความดบแหงเบญจขนธเปนนพพาน๓๖

สรปวา ปรมตถธรรม ไดแก ปฏจจสมปบาทและนพพาน ปฏจจสมปบาทไดแกขนธ ๕ ททรงอย สวนนพพาน(ดบ) ไดแกขนธ ๕ ทดบไปเพราะหมดปจจย มพระพทธพจนอกหลายแหงทพระพทธองคไดตรสเกยวกบปฏจจสมปบาทและนพพานนไวในลกษณะตาง ๆ ทเกยวของกบขนธหาไววา

ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนชอวาเหนธรรม ผใดเหนธรรมผนนชอวาเหนปฏจจสมปบาท ปฏจจสมปบาท ความพอใจ ความอาลย ความยนด ความหมกมนฝงใจในอปาทานขนธ ๕ ประการน ชอวาทกขสมทย การกาจดความกาหนดดวยอานาจความพอใจ การละความกาหนดดวยอานาจความพอใจในอปาทานขนธ ๕ ประการน ชอวา ทกขนโรธ ดวยเหตเพยงเทาน ภกษไดชอวาทาตามคาสอนของพระพทธเจาเปนอยางมากแลว ๓๗

๓๖ข.ป.(ไทย) ๓๑/๓๘/๕๙๙. ๓๗ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๐๖/๓๓๘.

๕๖

เนอความทงหมดสามารถสรปประเดนสารตถะจากปรมตถธรรม ดวยการใชธรรมเรองไตรลกษณมาอธบายเพอนยามความเปนอนจจง ทกขง และอนตตาไดอยางละเอยด โดยการทาเปน ตารางใหเหนความชดเจนและแตกตางกนได ดงน

ไตรลกษณ

ปรมตถธรรม อนจจง ทกขง อนตตา จต เจตสก รป นพพาน - -

๓.๒.๒.๑ ปรมตถธรรม ๓ กบหลกปฏจจสมปบาท (The Dependent Origination) ตามทศนะของพระพทธศาสนา ความเชอเรองการมอตตาตวตนน เกดมไดเพราะอาศยทฏฐ(ทศนะ)ความมกบความไมม๓๘ เปนหลกการใหญ เพราะอาศยทฏฐความมกบความไมมนเองจงทาใหสมณะกบสมณะมความขดแยงกน๓๙ โดยบางพวกแสดงทศนะวาสงทงปวงม สวนอกบางพวกแสดงทศนะวา สงทงปวงไมม ดงนนจงเกดมความขดแยงกนขนในเรองนขน ในเรองนพระพทธศาสนาแสดงทศนะตอทงสองนนวา ทศนะทวาสงทงปวงนมเปนทสดดานหนง สวนทศนะทวา สงทงปวงไมมนกเปนทสดอกดานหนงซงกผดดวยกน สวนทศนะของพระพทธศาสนาทถอวาทศนะของตนเองถกนน พระพทธองตตรสวาพระองคสอนทศนะทอยจดกงกลางระหวางทศนะทงสองนน โดยสอนวา สรรพสงทงปวงเกดขนไดเพราะอาศยเหตปจจยเปนองคประกอบทาใหเกด ถาขาดปจจยหรอองคประกอบนนดบลง สงนน กดบไป ไมมสงใดทเกดขนและดารงอยไดนอกจากกฎขอน

หลกคาสอนเรองนเรยกวา หลกปฏจจสมปบาท ( The Dependent Origination)

และนพพาน ( Extinction ) ซงถอวาเปนกฏธรรมชาตอยางหนงไมวาพระองคจะเสดจอบตขนมา

ตรสรหรอไมกตาม หลกการอนนกมอยตามธรรมชาต เรยกวา ธรรมฐต หรอ ธรรมนยาม พระองคเปนเพยงผคนพบแลวนามาบอก แสดง แจกแจง บญญต กาหนด เปดเผย จาแนก ทาใหงายแกชาวโลกไดเขาใจและไดรตามเทานน ๔๐

๓๘ ส.น.(ไทย)๑๖/๔๗/๙๔ . ๓๙ ข. อ.(ไทย) ๒๕/๕๔/ ๒๙๐. ๔๐ ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๐/๓๔.

๕๗

ทศนะของพระพทธศาสนาในเรองการเกดและการดบของสรรพสงทงหมดน ไดแสดงถงการเกดขนดวยการอาศยซงกนและกนเปนหวงโซตดตอกนไปอยางไมขาดสาย (ไมมสงใดจะเกดขนดวยตวของมนเอง) เรยกวา ปฏจจสมปบาท แตถาเมอใดหวงโซแหงปจจยททาใหเกดนหมดไปหรอดบลง สรรพสงทเกดจากการปรงแตงนนกดบไป เรยกวา ดบ (นพพาน) เพราะหมดปจจย ซงหลกการทงสอง คอ ปฏจจสมปบาทและนพพานน ไดชอวาเปนคาสอนทจะเขาใจไดยาก๔๑ ดงนน เพราะความไมเขาใจ (อวชชา) เพราะความตองการอยากจะม และเพราะตองการอยากจะเปนอยตอไป (กามตณหา ภวตณหา) จงทาใหเกดการผกใจยดไวอยางมนคงไมสามารถคลายความตองการพอใจไปได (อปาทาน) เมอเปนเชนน จงทาใหสงทเกดแลวยงคงไดปจจยหลก ๆ ๓ ประการ คอ อวชชา ( Ignorance) ตณหา (Desire ) และ อปาทาน ( Clinging )น

เปนปจจยทาใหมการเกดและตายอยตลอดเวลา และทองเทยวไปเกดและตายในภพภมตาง ๆ มากมายจนนบชาตไมได

การเกดขนเพราะอาศยปจจยอนเปนองคประกอบตามหลกการปฏจจสมปบาทน มหลกการดงทพระผมพระภาคตรสวา

ภกษทงหลาย กายนมใชของพวกเธอ ทงมใชของคนอน กายนกรรมเกาควบคมไว จตประมวลไว พงเหนวา เปนทตงแหงเวทนา อรยสาวกผไดสดบแลว ยอมใครครวญพจารณา(มนสการ)ถงการเกดเพราะอาศยกนและกนเกดขน (ปฏจจสมปบาท) อยางดโดยแยบคายในกายนนวา เพราะเหตน เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน เพราะสงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบไป สงนจงดบไป คอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม เปนตน ๔๒

เพอความเขาใจทชดเจนและงายขน จะแสดงหลกการของกฎปฎจจสมปบาทและความหมายในสายเกดโดยละเอยด ดงน

๔๑ข.อ.(ไทย) ๒๕/๗๒/๓๒๓. ๔๒ส.น.(ไทย) ๑๖/๕๐/๙๗.

๕๘

ตารางแสดงปฏจจสมปบาทโดยอนโลม (ฝายเกด) และความหมาย

อธบายตามตารางแสดงปฏจจสมปบาทน ใหเขาใจงายได ดงน

เมอมความเขาใจผดตอความจรง(อวชชา = เขาใจผด )เกดขน จงทาใหเกดการคดปรงแตงทางจต (สงขาร) ขน หลงจากนนกทาใหเกดวญญาณทจะทาการปฏสนธตอไป ตอจากนนกจะทาใหเกดเจตสก (นาม) และรปเกดตามมา ตอจากนนจะทาใหอายตนะทงหก คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ เกดตามมาอกดวย เมอมอายตนะจงทาใหเกดการกระทบสมผสกบอารมณภายนอก คอ ไดเหนรป ไดสดดม ฟงเสยง ไดกลน ไดชมลมรส ไดสมผสทางรางกาย และไดคนคดทางใจ หลงจากนนเมออายตนะภายในกบภายนอกกระทบสมผสกนจงทาใหเกดความรสก( เวทนา )ขนตามมาเปนทพอใจบาง ทกขใจบางหรอเฉย ๆ บาง หลงจากนนจงทาใหเกดความตองการในสงทพอใจ ไมตองการในสงทไมชอบใจ ตอจากนนจงทาใหเกดความยดมนผกใจตดใจอยกบสงพอใจนนดวยความตองการนน เมอเกดความยดมนจงทาใหมการเกดอก เมอเกดแลวจงจะตองแกชรา

ภาพและตายไปในทสด เมอตายไปแลวดวยความทยงไมเขาใจความจรง ยงมความตองการทจะเกดอยอกตอไป และประกอบดวยความผกใจมนไวอยางแรงจะทาใหผนนไปเกดในภพภมตาง ๆ อกตอไปอยางไมมทสนสดตราบเทาทหวงโซแหงปฏจจสมปบาทนยงเปนปจจยสงตอกนไปมาไมหยดลง

เหมอนคนนาไม ๒ ทอนมาสกนไปมาในทสดกเกดความรอนขนและเกดไฟขน แตถาแยกไม ๒ ทอนออกจากกน หยดสกนความรอนกหายไป ไฟกดบไปเชนกน ๔๓

๔๓ส.น.(ไทย)๑๖/๖๒/๑๒๘ –๑๒๕.

ปฏจจสมปบาท ความหมาย เมอมความไมเขาใจ จงเกดการคดปรงแตง เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เมอมการคดปรงแตง จงทาใหเกดวญญาณ(จต) เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงมเมอเกดวญญาณ (จต) จงทาใหเกดเจตสกกบรางกาย เพราะวญญาณปนปจจย นามรปจงมเมอมเจตสกกบรางกาย จงทาใหอายตนะทง ๖ เกด เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงมเมอมอายตนะทง ๖ จงทาใหเกดการสมผส เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงมเมอมการสมผส จงทาใหมความรสก เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงมเมอมความรสก จงทาใหเกดความตองการใฝหา เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงมเมอมความตองการ จงทาใหเกดการยดวาเปนของตว เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงมเมอมการยดมน จงมภพทเกดตอไป เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงมเมอมภพทเกด จงตองเกด เพราะภพเปนปจจย ชาตจงมเมอมการเกด จงตองแก เจบปวย ตายและทกขอน ๆ เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม

๕๙

เมอปฏจจสมปบาท(สายเกด)ยงคงดาเนนไปอย ทกขทงหลายยอมมตามมาอกมากมาย พระพทธศาสนาไดสรปความทกขทเกดเพราะปฏจจสมปบาทยงดาเนนไปอยวา เพราะมการเกด (ชาต) จงมความแก (ชรา) และความตาย ( มรณะ) ความเศราโศก ( โสกะ) การรองไหคราครวญ (ปรเทวะ ) ความเจบปวดทรมานรางกาย ( ทกข ) ความเปนทกขใจ ( โทมนส ) และ ความคบแคนใจ ( อปายาสะ) ความเกดขนแหงกองทกขทงมวลน มไดดวยประการฉะน นเรยกวา ปฏจจสมปบาท ๔๔ ความทกขทงหลายเหลานมไดเพราะการเกดเปนปจจยหลก ดงนนพระพทธองคจงตรสวา การเกดบอย ๆ เปนทกขราไป ๔๕ สรปความวา กระบวนการเกดขนทงหมดของปฏจจสมปบาทน ไดแกขนธ ๕ หมายถง สตวในภพภมตาง ๆ นนเอง ดงนนขนธ ๕ จงเรยกอกอยางหนงไดวา ปฏจจสมปปนนธรรม การเกดขนของสตวทงหลายเพราะอาศยปจจยตาง ๆ ทาใหเกด ดงน แตถาหมดปจจยทจะทาใหเกด สงนนกดบไปเชนกนเพราะขาดปจจย เมอสงเกตการเกดขนของปฏจจสมปบาทแลว ทาใหทราบไดวา ปรมตถธรรม ๓ อยาง คอ จต เจตสก และ รป น มการเกดขนไดดวยการอาศยซงกนและกนตามหลกปฏจจสมปบาท ตราบใดปจจยยงมอย ปรมตถธรรมนกยงเปนไปไดตราบนน

๓.๒.๒.๒ ปรมตถธรรมขอนพพาน

นพพาน หมายถง การดบ หรอ แปลวา ดบ คอ ดบเพราะหมดปจจยทาใหเกด หมายถง ปฏจจสมปบาทโดยปฏโลม (ฝายดบ) หรอกระบวนการดบ โดยมหลกการตรงขามกบ

ปฏจจสมปบาทฝายอนโลม คาวา นพพานนเปนฐานะอนหนงทบคคลเหนตามไดยาก ในพระไตรปฎกไดอธบายความหมายของคาวานพพานไวในหลายลกษณะ เชน นพพานเปนธรรมทไมมตณหาเปนธรรมทมอยจรง ไมเหนไดงาย๔๖ นพพาน (ดบ) เปนวราคะและธรรมทงปวงทเกดเพราะมนพพานเปนอารมณกเปนวราคะ๔๗ วราคะ คอ ภาวะทสงบ ประณต คอ สงขารทงปวงระงบไป อปธกเลสทงปวงถก

๔๓ส.น.(ไทย)๑๖/๖๒/๑๒๘ –๑๒๕. ๔๔ส.น.(ไทย)๑๖/๑/๒.

๔๕ข.ธ.อ.(ไทย) ๕/๑๘๖. ๔๖ข.อ.(ไทย) ๒๕/๗๒/๓๒๓. ๔๗ข.ป.(ไทย) ๓๑/๒๘/๔๗๔.

๖๐

สลดทงไป ตณหาทงปวงสญสนไป ความกาหนดคลายไป นพพานจงเรยกวาวราคะ๔๘ คอ ความดบเบญจขนธเปนนพพานเทยง... เปนสข๔๙ ความสนราคะ ความสนโทสะ และความสนโมหะนเรยกวา นพพาน ๕๐

เพอความชดเจนในประเดนของนพพาน (ดบ) น จะแสดงนพพานหรอปฏจจสมปบาทโดยปฏโลม (ฝายดบ) และความหมายเปรยบเทยบใหเหนไดชดเจนเปนตาราง ดงน

ตารางแสดงนพพานและความหมาย

นพพาน ความหมาย

เพราะอวชชาดบไปสงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบเพราะวญญาณดบ นามรปจงดบเพราะนามรปดบ สฬายตนะจงดบเพราะสฬายตนดบ ผสสะจงดบเพราะผสสะดบ เวทนาจงดบเพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบเพราะอปาทานดบ ภพจงดบเพราะภพดบ ชาตจงดบเพราะชาตดบ ชรามรณะจงดบ

เมอเกดปญญารแจง ทาใหไมคดปรงแตง เมอไมมการคดปรงแตง กไมทาใหเกดวญญาณ เมอวญญาณดบ จงทาใหนามรปดบดวย เมอนามรปดบ อายตนะทง ๖ จงดบดวย เมออายตนะทง ๖ ดบ การรบสมผสจงไมม เมอไมมการรบสมผส ความรสกจงไมเกด เมอไมความรสก ความตองการจงไมเกด เมอความตองการดบไป ทาใหความยดมนดบไปดวยเมอความยดมนดบ ภพทเกดกดบดวย เมอภพทเกดดบ การเกดจงไมม เมอไมมการเกด ความแกและความตายจงไมม

นพพานการดบทหมดปจจยทาใหเกดเพราะปฏจจสมปบาทดบไปน มคาอธบายเพอเขาใจงายๆ ได ดงน เพราะความไมเขาใจดบไป (เกดปญญารเหนความจรงอยางชดแจงไปตามกฎธรรมชาต) จงไมเกดการคดปรงแตงทางจตไปตามความเขาใจผดทจะทาใหมปฏสนธวญญาณตอไป เมอปฏสนธวญญาณไมเกด นามรปคอเจตสกกบรางกายทเกดตอจากปฏสนธวญญาณจงไมเกด เมอนามรปไมม อายตนะทงหกกไมม เมออายตนะไมม การสมผสรบรกไมเกด เมอไมมการสมผสอารมณ ความรสกสขทกขตาง ๆ(เวทนา)กไมเกด เมอไมมความรสก กไมมความตองการ ๔๘อง.เอกก.(ไทย) ๒๔ /๑๘/๔๓๙.

๔๙ข.ป.(ไทย) ๓๑/๓๘/๕๙๙. ๕๐ส.สฬา.(ไทย) ๑๘/๓๑๔ /๓.

๖๑

(ตณหา) ในสงใด ๆ เมอไมตดใจ กไมมการยดถอ เมอไมยดถอจงไมตองเกดในภพใด ๆ เมอไมมภพ การเกดกไมม เมอไมมการเกด ความแกและความตายกไมม การดบ(นพพาน)ไปของสงทเกดขนมไดดวยการขาดปจจยดงกลาวมาน พระพทธองคทรงไดเปรยบเทยบการดบไปของสตวทเกดเพราะขาดปจจยไว ดงน ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนประทปนามนพงตดไฟได กเพราะอาศย

นามนและไส บรษไมเตมนามนและไมใสไสในประทปนามนนนทก ๆ ระยะ เมอเปนอยางนประทปนามนนนไมไดอาหารอยางนน ไมไดเชออยางนนพงดบไปเพราะสนเชอเกาและไมเตมเชอใหม อปมานฉนใด อปไมยกฉนนน เมอภกษพจารณาเหนโทษเนอง ๆ ในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน ตณหายอมดบ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบ ฯลฯ ความดบแหงกองทกขทงมวลน มไดดวยประการฉะน ๕๑

เพราะตณหาทงหลายสนไปโดยประการทงปวงความดบกเลสไมเหลอดวยวราคะ คอนพพานจงมได เพราะไมมความยดมน ละตณหาเสยใหได เพอจะไมเกดอกตอไป ๕๒ ภกษผนพพานแลวจงไมมภพใหม๕๓ สตวยนดในนพพาน จงพนจากทกขทงปวงได๕๔ เพราะละตณหาได จงเรยกวา นพพาน ๕๕

นพพานและปฏจจสมปบาททงสองนจงเปนธรรมทอยคกนไปเสมอ ตราบใดท ปฏจจสมปบาทยงดาเนนไปตามหวงโซแหงวฏฏะอย นพพาน (ดบ)กมไมไดตราบนน แตถาหวงโซแหง ปฏจจสมปบาทขาดไปหมดไปเมอใด นพพาน(ดบ)กมไดเมอนน นอกจากหวงโซแหง ปฏจจสม ปบาทจะดบไปแลว ยงสงผลใหความทกขเพราะการเกดตาง ๆ คอ ความโศกเศรา ความคราครวญ ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจกดบตามไปดวย ดงนน ความดบแหงกองทกขทงมวลนจงมไดดวยประการฉะน นคอ ปฏจจสมปบาทสายดบ โดยสรปแลวหมายถง กระบวนการดบขนธ ๕ หรอ สตวทงหลายดบไปโดยไมเกดขนอกนนเอง

๕๑ส.น.(ไทย) ๑๖/๕๓/๑๐๗. ๕๒ข.ส.(ไทย) ๒๕/๑๑๓๐/๗๗๔. ๕๓ข.อ.(ไทย) ๒๕/๓๐/๒๓๐. ๕๔ส.ส.(ไทย) ๑๕/๕๙/๗๑. ๕๕ข.ส.(ไทย) ๒๕/๑๑๑๖/๗๖๙.

๖๒

ดงนน คาสอนทเปนธรรมฐต ธรรมนยามนจงเปนธรรมทไมจดอยในฝายใดฝายหนงของทสดทงสองฝายทพระพทธองคทรงตาหนวาเปนความไมเขาใจ (อวชชา) ในธรรมชาตของความเปนจรงจงหลงตดกบทฏฐทวา สงทงปวงมและสงทงปวงไมม ทาใหเขาใจผดหลงตดอยใน

วฏฏะตลอดกาล

สวนในเรองนพพาน (ดบ) นนทรงแสดงวา เมอพระองคนพพาน (ดบ)ไปแลวไมมใครจะสามารถเหนพระองคไดอกวา

ภกษทงหลาย กายของตถาคตขาดตณหาทพาไปสภพเสยแลว เทวดาและมนษยจกเหนกายของตถาคตไดชวเวลายงดารงอย หลงจากกายแตกสลายไปเพราะสนชวตแลว เทวดาและมนษยจกไมเหนกายนนอก ๕๖ เพราะผสนอาสวะแลวเหลอไวแตรางกายในชาตสดทายเทานน๕๗ และเพราะบคคลละบญญตไดแลว ไมเขาถงวมานตดตณหาในนามรปนไดแลว เทวดาและมนษยในโลกนหรอโลกอน ในสวรรคหรอในสถานทอยอาศยของสตวทกจาพวกถงจะเทยวคนหากไมพบบคคลนน ผตดกเลสเครองผกมดไดแลว ไรทกขหมดความกระหาย ๕๘ ดบไปแลวเหมอนไฟสนเชอ

สรปวาทศนะการเกดของสตวและมนษยทงหลาย เรยกวา ปฏจจสมปปนนธรรม คอ สงทเกดขนเพราะอาศยปจจยอน ๆ เขามาเกอหนนเปนปจจยให และพระพทธศาสนาเรยกสงทเกดดวยปฏจจสมปบาทนวา ขนธ ๕ และเรยกขนธ ๕ นวา ทกขสมทย คอ เหตทเกดแหงกองทกข และเรยกการดบอปทาน (การยดมน) ในขนธ ๕ นนวา ทกขนโรธ คอ การดบทกข หรอ นพพาน (ดบ) เพราะสงทเปน ปฏจจสมปปนนธรรม คอ ขนธ ๕ นน ดบไป

ดงนน ทศนะของพระพทธศาสนาในเรองปฏจจสมปบาทและนพพานนจงอยระหวางกงกลางหรอยตรงกลางของทศนะทวาสงทงปวงม และสงทงปวงไมม เพราะขนอยกบปจจยไมเอยงไปขางใดขางหนงโดยปราศจากปจจย มขอความในพระไตรปฎกหลายแหงทเปนบทสรปของ

๕๖ท.ส.(ไทย) ๙/๑๔๗/๔๖. ๕๗ส.ส.(ไทย) ๑๕/๙๕/๑๐๒. ๕๘ส.ส.(ไทย) ๑๕/๒๐/๒๓.

๖๓

เรองนไดด เชนมารถามพระเสลาภกษณวา ใครสรางรางกายน ผสรางรางกายอยทไหน รางกายเกดทไหน รางกายดบทไหน พระเสลาภกษณตอบวา รางกายนตนเองกไมไดสราง ผอนกไมไดสราง อาศยเหตมนจงเกด

เพราะเหตดบมนจงดบ พชชนดใดชนดหนงทบคคลหวานลงในนาอาศยเหต ๒ ประการ คอ รสดนและยางพช จงงอกขนได ฉนใด ขนธ ธาต และอายตนะ ๖ เหลานกฉนนนเหมอนกน อาศยเหตจงเกด เพราะเหตดบมนจงดบ

๕๙ อกตวอยางหนง พระวชราภกษณ ตอบมารเชนกนวา

มารเอย ทฎฐของเจาเชอวาอะไรเปนสตว กองแหงสงขารลวน ๆ น บณฑตจะเรยกวาสตวไมไดเลย เมอขนธทงหลายมอย การสมมตวาสตวกมได เหมอนคาวารถมได เพราะประกอบสวนตาง ๆ เขาดวยกน อนง ทกขเทานนเกดขน ทกขเทานนดารงอยและแปรผนไป นอกจากทกข ไมมสงอนเกดขน นอกจากทกข ไมมอะไรอนดบไป๖๐

จากภาษตนทาใหทราบไดวา การเกดขนของสตวอนเปนไปตามหลกปฏจจสมปบาทน

เพราะอวชชาคอ การไมรความจรงจงทาใหสตวเกดภวตณหาความตองการทจะไดมชวตอยตอไปและอปาทานคออตตวาทปาทาน ไดแก การยดมนผกใจวาจะตองมอตตาทเปนอมตะอยแนนอน ดวยอานาจแหงความตองการและยดมนเหลานจงทาใหสตวทงหลายตองวนเวยนตายและเกดไป

ตามหลกปฏจจสมปบาทนนตอไปไมรจบในภพแลวภพอก ดงพทธภาษตบทหนงวา กายของคนพาลน ผถกอวชชาใดหมหอแลว และประกอบดวยตณหาใดเกดขนแลว อวชชานนแหละคนพาลยงละไมได และตณหานนกยงไมสนไป... เมอตายไป คนพาลจงเขาถงกาย เมอยงมการเขาถงกายเขาจงยงไมพนไปจากชาต (การเกด) ชรา (ความแกเฒา) มรณะ (ความตาย) โสกะ (ความ

๕๙ส.ส.(ไทย) ๑๕/๑๗๐/๒๒๗.

๖๐ส.ส.(ไทย) ๑๕/๑๗๑/๒๒๘ .

๖๔

เศราโศก) ปรเทวะ (ความคราครวญ) ทกข (ความทข) โทมนส ( ความทกขใจ) และอปายาส (ความคบแคนใจ) เราจงกลาววา เขาไมพนจากทกข ๖๑ บรษบคคลนตกอยในอวชชา ถาสงขารทเปนบญปรงแตง วญญาณกประกอบดวยบญ ถาสงขารทเปนบาปปรงแตง วญญาณกประกอบดวยบาป ถาสงขารเปนอาเนญชาปรงแตง วญญาณกประกอบดวยอาเนญชา ในเวลาใดภกษละอวชชาไดแลว วชชากเกดในเวลานน ภกษนนกไมปรงแตงดวยปญญาภสงขาร อปญญาภสงขารและอาเนญชาภสงขาร เพราะกาจดอวชชาได เพราะมวชชาเกดขน เมอไมปรงแตง ไมจงใจ กไมถอมนอะไร ๆ ในโลก เมอไมถอมน กไมสะดงกลว เมอไมสะดงกลวกปรนพพานไดเฉพาะตน รไดชดวา ‘ชาตสนแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอกตอไป’๖๒

มพระพทธพจนบทหนงทเปลงอทานในเวลาพระทพพมลลบตรนพพาน จะเปน

บทสรปของปรมตถธรรมและปฏจจสมปบาทในทนไดดวา รางกายไดแตกดบไปแลว เวทนาทงหมดดบสนทแลว สญญากดบลง

สงขารทงหลายกสงบระงบ วญญาณกถงความดบสญ ๖๓ ไฟทลกโพลง ถกชางใชคอนเหลกตกคอย ๆ มอดดบสนทลงไป ใครๆ ร

ไมไดวาไฟนนไปอยทไหน ฉนใด พระอรหนตทงหลายผหลดพนโดยชอบ ขามโอฆะเครองผกพนในกามไดหมดแลว บรรลถงความสขทไมหวนไหว ยอมไมมคตทจะบญญตใหรกนได ฉนนน ๖๔

สรปผลแหงการปฏเสธอตตาดวยหลกปรมตถธรรม พรอมการเปรยบเทยบหลก

ปฏจจสมปบาทและนพพานใหเหนชดเจนในประเดนสรปซงทาใหหลกธรรมทง ๓ นน มความหมายเกยวเนองกน ดงน

๖๑ส.น.(ไทย) ๑๖/๑๙/๓๓.

๖๒ส.น.(ไทย) ๑๖/๕๑/๑๐๑. ๖๓ข.อ.(ไทย) ๒๕/๗๙/๓๔๒. ๖๔ข.อ.(ไทย) ๒๕/๘๐/๓๔๓.

ปฏจจสมปบาท ปรมตถธรรม อวชชาเกด เจตสก

๖๕

๓.๒.๓ การปฏเสธอตตาดวยบญญต

วธการปฏเสธอตตาหรออาตมนอกวธหนงของพระพทธศาสนา คอ การปฏเสธดวยการบญญตศพท คาวา บญญต น ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๒๕ ไดใหคานยามไว ๒ นย คอ ( ๑ ) บญญต เปนคานาม หมายถง ขอความทตราหรอกาหนดขนไวเปนขอบงคบ เปนหลกเกณฑ หรอ เปนกฎหมาย เชน พระราชบญญต พทธบญญต บญญต ๑๐

สงขารเกด วญญาณเกด นามรปเกด

สฬายตนะเกด ผสสะเกด เวทนาเกด ตณหาเกด

อปาทานเกด ภพเกด ชาตเกด

ชรา มรณะเกด อวชชาดบ สงขารดบ

วญญาณดบ นามรปดบ

สฬายตนะดบ ผสสะดบ เวทนาดบ ตณหาดบ

อปาทานดบ ภพดบ ชาตดบ

ชรามรณะดบ

เจตสก จต

เจตสก + รป รป + จต

เจตสก เจตสก เจตสก เจตสก

รป รป รป

นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน นพพาน

๖๖

ประการ ( ๒ ) บญญต เปนคากรยา หมายถง ตราหรอกาหนดขนไวเปนขอบงคบ เปนหลกเกณฑ หรอ เปนกฎหมาย เชน บญญตศพท บญญตกฎหมาย ๖๕

สวนคาวา บญญต หรอ ปญตต น ในคาบาลพระอรรถกถาจารยผรจนาคมภร ปญจปกรณอธบายไวม ๒ ความหมายเชนกน คอ (๑) หมายถง การชแจง (ปญาปนา) การแสดง (ทสสนา) การประกาศ (ปกาสนา) ดงในบาลวา “ อาจกขต เทเสต ปญเปต ปฏฐเปต” แปลวา บอก แสดง บญญต กาหนด ( ๒) หมายถง การตงไว (ฐปนา) การวางลง (นกขปนา) ดงในบาลวา สปญตต มจปฐ แปลวา เตยงและตง จดตงไวเรยบรอยแลว ๖๖ คมภรพระอภธรรมปฎก ปคคลบญญต ภาคอทเทสท ๑ ไดแสดงบญญตไว ๖ ประการ คอ

๑. ขนธบญญต การบญญตสภาวธรรมทเปนหมวดหมกนวา เปนขนธ โดยแยกออกเปนขนธหา คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ รวม ๕ ชนด

๒. อายตนบญญต การบญญตสภาวธรรมทเปนบอเกดวา เปนอายตนะ โดยเปนสงสาหรบเชอมตอทางรบอารมณทางอายตนะภายในและภายนอก ไดแก จกขายตนะ รปายตนะ .......ธรรมายตนะรวม ๑๒ ชนด

๓. ธาตบญญต การบญญตสภาวธรรมททรงตวอยวา เปนธาต หมายถง ธาต ๑๘ ไดแก จกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต........ มโนวญญาณธาต รวม ๑๘ ชนด

๔. สจจบญญต การบญญตสภาวธรรมทเปนความจรงวา เปนสจจะ ไดแก ทกขสจจะ สมทยสจจะ นโรธสจจะ และ มคคสจจะ รวม ๔ ชนด

๕. อนทรยบญญต การบญญตสภาวธรรมทเปนใหญวา เปนอนทรย ไดแก จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย .....อญญตาวนทรย รวม ๒๒ ชนด

๖. ปคคลบญญต การบญญตเหลาบคคลชนดตาง ๆ วา เปนบคคล ไดแก บคคลชนดตางๆ ๕๔ ประเภท ไดแก บคคล ตงแต ( ๑ ) บคคลผเปนสมยวมตตะ จนถง ( ๕๔ ) บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงอรหตตผล อนงเฉพาะบคคลในปคคลบญญตน ไดแบงออกเปน ๑๐ อทเทส ตงแต เอกกอทเทส( บคคลจาพวกเดยว ) ถง ทสกอทเทส ( บคคล ๑๐ จาพวก ) รวมแลวกลาวถงบญญตบ คคลชนดตาง ๆ รวมทงหมด ๓๖๕ บคคล ๖๗

๖๕ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน , (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๓๐), หนา ๔๖๙. ๖๖อภ.ป.(ไทย) ๓๖/[๑๑๗]. ๖๗อภ.ป.(ไทย) ๓๖/[๑๒๓]. หมายเหต : หนา [๑๑๗] และ [๑๒๓] คอหนาอธบายพเศษในพระไตรปฎก

๖๗

ในหลกอภธรรมทรจนาโดยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดแบงบญญตออกเปน ๒ ประเภท คอ ( ๑) อตถบญญต๖๘ คอ การบญญตสงตาง ๆ ตามอรรถหรอคณลกษณะของสงนน ๆ ม ๑๗ บญญต เชน สตวบญญต ไดแก การบญญตสงสมมตซงไมมอยจรงสาหรบเรยกขานกนใหเขาใจวาเปนสตว เปนตน และ (๒) สททบญญต คอ การบญญตศพทเรยกสงตาง ๆ ม ๖ บญญต ม วชชมานบญญต ไดแก การบญญตสงปรมตถทมอยจรง เชน กสลา ธมมา (ธรรมทเปนกศล) จต เจตสก รป นพพาน เปนตน (รายละเอยดทงหมดแสดงไวในภาคผนวก )

การบญญตศพทขนมาใชสอสารกนของมนษยน ในทศนะของพระพทธศาสนาถอวา คาบญญต เชน คาวา มนษย สตว เทวดา กศล อกศล สมมต ปรมตถ จต เจตสก รป นพพาน อตตา อนตตา เปนตน เหลาน เปนโลกสมญญา คอ ชอทชาวโลกใชสอสารเรยกกน เปนโลกนรตต คอ ภาษาของชาวโลกทใชพดจากน เปนโลกโวหาร คอ โวหารของชาวโลก และ เปนโลกบญญต ๖๙ คอ เปนคาบญญตทใชเรยกกนของชาวโลก แมพระตถาคตกทรงใชตามแตไมทรง

ยดถอ

นอกจากนคาบญญตสวนอนทพระพทธองคไดตรสรถงความจรงกไดทรงนามาบญญตเรยกเพอสอความหมายเชนเดยวกน ดงพระพทธพจนวา

โลกธรรมมอยในโลก ตถาคตตรสร รแจงโลกธรรมนนแลว จงบอก แสดง บญญต กาหนด เปดเผย จาแนก ทาใหงาย รป..เวทนา... สญญา...สงขาร...วญญาณ จดเปนโลกธรรมทตถาคตตรสรแลว รแจงแลว จงบอก แสดง บญญต กาหนด เปดเผย จาแนก ทาใหงาย ๗๐

อนงเราบญญตโลก ความเกดแหงโลก ความดบแหงโลก และขอปฏบตทใหถงความดบแหงโลก ในรางกายทมประมาณวาหนง มสญญา มใจนเอง ๗๑

นอกจากน แมการบญญตเรยกบคคลผบรรลธรรมดวยการตรสรเอง กบญญตวา เปนตถาคตหรอ สมมาสมพทธเจา กใชการบญญตคาเรยกชอเชนกน ดงพทธพจนวา

๖๘พระศรคมภรญาณ, “อตถบญญต – สททบญญต”, ( กรงเทพมหานคร : วดระฆงโฆสตาราม

วรมหาวหาร, ๒๕๔๔ (แผนประชาสมพนธ). ๖๙ท.ส.(ไทย) ๙/๔๔๐/๑๙๕. ๗๐ส.ข.(ไทย) ๑๗/๙๔/๑๘๐. ๗๑ส.ส.(ไทย) ๑๕/๑๐๗/๑๑๙.

๖๘

บคคลเมอจะบญญตตถาคต พงบญญตดวยรปใด รปนนพระตถาคตละไดแลว ตดรากถอนโคนเหมอนตนตาลทถกตดรากถอนโคนไปแลว เหลอแตพนท ทาใหไมมเกดขนตอไปไมได พระตถาคตพนจากการบญญตวา รป. . . ลกลา ประมาณไมได หยงถงไดยาก ดจมหาสมทรฉะนน๗๒

การบญญตวา เปนบคคลผเปนสมมาสมพทธเจากด บญญตวา เปนบคคลผเปนพระอรหนตกด บญญตวาเปนบคคลผปฏบตเพอทาใหแจงอรหตตผลกด ๗๓ คาเหลานลวนจดอยใน

ปคคลบญญตทงสน

มพระพทธพจนหลายแหงทตรสเกยวกบการบญญตตาง ๆ ไววา บคคลเมอจะบญญตอตตามขนาดจากดมรป ยอมบญญตวา มอยเฉพาะ

ในชาตน หรอบญญตวา เปนสภาพมอยตลอดกาล หรอมความเหนวา �เราจกทาอตตาทมสภาพไมเทยง ทมอย ใหสาเรจเปนสภาพเทยง อานนท การลงความเหนวา อตตาทมอยมขนาดจากด มรป ยอมตดตามมาดวยอาการอยางน ฉะนน จงควรกลาวไว ๗๔

สตวไมเกดดวยอนาคตขนธ ยอมดารงอยดวยปจจบนขนธ เพราะจตแตกดบไป สตวโลกชอวา ตายแลว นเปนปรมตถบญญต ๗๕

บคคลละบญญตไดแลว ไมเขาถงวมาน ตดตณหาในนามรปนไดแลว เทวดาและมนษยในโลกนหรอโลกอน ในสวรรคหรอในสถานทอยอาศยของสตวทกจาพวก ถงจะเทยวคนหากไมพบบคคลนน ผตดกเลสเครองผกไดแลว ไรทกขหมดความกระหาย ๗๖

นอกจากพระพทธพจนเหลานแลว ทสาคญทสดแมคาวา นโรธ นพพาน โมกขะกจดเปนบญญตอยางหนงเชนกน เรยกวา ปรมตถบญญต หรอ อสงขตบญญต ๗๗

๗๒ส.สฬา.(ไทย) ๑๘/๔๑๐/๔๖๙. ๗๓อภ.ป.(ไทย) ๓๖/๗/๑๓๘. ๗๔ท.ม.(ไทย) ๑๐/๑๑๘/๖๗. ๗๕ข.ม.(ไทย) ๒๙/๓๙/๑๔๓. ๗๖ส.ส.(ไทย) ๑๕/๒๐/๒๓. ๗๗อภ.ป.(ไทย) ๓๖/[๑๒๑]

๖๙

การปฏเสธอตตาของพระพทธศาสนาดวยศพทบญญตเหลาน โดยบญญตทงหมดเมอสรปแลวม ๒ ชนด คอ สมมตบญญตและปรมตถบญญต เมอนาบญญตเหลานมาเปรยบเทยบกบ ปรมตถธรรมและ ไตรลกษณแลว สามารถสรปลงตรงกนไดดงน

ปรมตถธรรม ๔ คอ จต เจตสก รป และ นพพาน จดเปนปรมตถบญญต ทง ปรมตถธรรมกบปรมตถบญญต ตรงกบไตรลกษณไดตามตาราง ดงน

ไตรลกษณ ปรมตถธรรม ปรมตถบญญต

ในพระวนยปฎกเลม ๘ ไดสรปวนจฉยเรองนพพานและบญญตไมใชอตตาไววา อนจจา สพพสงขารา ทกขานตตา จ สงขตา

นพพานเจว ปณณตต อนตตา อต ฉจฉยา๗๘

แปลวา สงขารทงปวงไมเทยงเปนทกข เปนอนตตา บญญตและนพพานกเปนอนตตา ( ไมใชอตตา )

นอกจากนเมอจาแนกใหละเอยดออกไปอก ปรมตถธรรม ๓ ขอแรกไดแก จต เจตสก และรปทจาแนกออกเปน วญญาณ เวทนา สญญา สงขารและรป (รวมเรยกวาขนธหา) มคาเทากบ ปฏจจสมปบาทนน โดยธรรมเหลานทงหมดลวนแลวแตไมใชอตตาทงนน ซงสามารถแสดงภาพใหเขาใจชด ๆ ได ดงน จต วญญาณ เวทนา เจตสก สญญา ปฏจจสมปบาท บญญต สงขาร รป รป นพพาน นพพาน

๗๘

ว.ป.(บาล) ๘/๒๕๗/๑๙๔.

อนจจง ทกขง อนตตา จต

เจตสก รป

- - นพพาน

อนตตา

๗๐

ดงนน คาทเรยกขานของชาวโลกจงเปนการบญญตอยางหนงเพยงเพอใชสอสารใหเขาใจกนของมนษย แตผไมเขาใจและหลงยดถอในบญญต จงบญญตวา อตตาบาง โลกบาง สตวบาง มนษยบาง แลวหลงยดในคาบญญตนน ๆ สวนทศนะของพระพทธศาสนาเหนวา แมคาบญญตทงสวนทเปนสมมตบญญตและปรมตถบญญตลวนไมใชอตตา(อนตตา)ทงสน สรปเปรยบเทยบคาสอนเรองปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต และไตรลกษณ ใหเหนความเหมอนกนและลงกนไดเขาใจงาย ๆ ดงน

ไตรลกษณ

ปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต อนจจง

ทกขง

อนตตา

จต วญญาณ วญญาณ ปรมตถบญญต

เจตสก เวทนา สญญา สงขาร

เวทนา สญญา สงขาร

ปรมตถบญญต

รป รป สฬายตนะ

รป ปรมตถบญญต

นพพาน

วญญาณดบ เวทนาดบ สญญาดบ สงขารดบ รปดบ

วญญาณดบ สงขารดบ นามดบ เวทนาดบ

สฬายตนะดบ รปดบ

ปรมตถบญญต - -

๓.๒.๔ การปฏเสธอตตาดวยวธการจาแนกขนธ ๕ ออกแสดงในลกษณะตาง ๆ วธการปฏเสธอตตาอยางหนงของพระพทธศาสนาทนามาเปนเครองมอในการตอบโตและแยงฝายทนบถออตตาวาไมใชอตตาหรอไมมอตตาหรอไมเปนอตตานน ไดแก จาแนก คอ การจาแนกขนธ ๕ (รางกายและจตใจ) ของมนษยและสตวเพอวนจฉยโดยละเอยดถงทมาตาง ๆ ททา

๗๑

ใหผไมเขาใจหลงผดยดตดคดวาเปนตวตนอมตะของตนเอง แลวทาใหลมหลงเพลดเพลนไปตาม ทาใหเวยนวายตายเกดในสงสารวฏโดยไมรจบ การจาแนกขนธ ๕ ออกใหเหนความจรงในแงมมตาง ๆ น พระพทธศาสนาไดจาแนกโดยวธการตาง ๆ มากมายเพอนาไปสการปฏเสธอตตาแบบบรณาการอนยากทฝายยดถออตตาจะปฏเสธไดอยางเปนรปธรรม ทงนวธการทงหมดของการจาแนกนนมหลายวธการ อนงเพอใหงายตอการทาความเขาใจและใหมองเหนภาพไดงายขน ในงานวจยนจงจดทาเปนตารางในลกษณะตาง ๆ แลวสรปผลตามตารางนน ๆ ดงน

๗๙ ก. ตารางจาแนกขนธ ๕ ตามทางทเกดและอาหาร คอ

ขนธ ๕ ทเกด อาหารททาใหเกด มหาภตรป ๔ รป กวฬงการาหาร (อาหารทบรโภค) ผสสะ ๖ เวทนา ผสสาหาร ( การสมผสอารมณ ) ผสสะ ๖ สญญา มโนสญเจตนาหาร (ความจาขอมลทางสมอง) ผสสะ ๖ สงขาร มโนสญเจตนาหาร ( การคดขอมลทางสมอง )

วญญาณ วญญาณาหาร ( อาหารททาใหเกดปฏสนธวญญาณ) นามรป (เจตสก+รป)

สรปจากตาราง คอ (๑) รปหรอรางกายในสวนทเปนรปขนธนนเกดมาจากมหาภตรป ๔ รวมกนหลอเลยงดวยการบรโภคอาหาร คอ ขาว นา เปนตนหลอเลยงใหดารงอย (๒) เวทนา เกดมาจากผสสะทางทวาร ๖ เปนตวทาใหเกดและหลอเลยงดวยอาหาร คอ การสมผสทางอารมณ (๓) สญญา และ (๔) สงขาร ทง ๒ นเกดมาจากผสสะทางทวาร ๖ เชนเดยวกบเวทนาแตหลอเลยงดวย มโนสญเจตนาหาร คอ อาหารทางความจาและความคด สวน (๕) วญญาณหรอจตเกดมาจากนามรป ดารงอยไดดวยการหลอเลยงของวญญาณาหาร คอ อาหารทจะกอใหเกดปฏสนธวญญาณในรางกายอนตอไปเมอยงไมสนภพสนชาต ตารางนแสดงสรปไดวา ขนธ ๕ มการเกดขนดวยปจจยหรออาหารทาใหเกดไมมภาวะเปนอตตายนโรงอยดวยตวเอง เมออาหารดบทงรางและจตกดบดวยเพราะขาดปจจย ดงนนจง

ชอวาไมมอตตา

๗๙ส.ข.(ไทย) ๑๗/๘๒/๑๓๗.

๗๒

ข. ตารางจาแนกนยามความหมายของขนธ ๕๘๐

ขนธ ๕ คานยาม คาอธบาย รป สงทดบสลายไป สลายไปเพราะตายดวยหว กระหาย หนาวรอน

อบตเหต การทะเลาะ การสงคราม สนอาย ฯลฯ เวทนา สงทเสวยอารมณ เสวยสขบาง ทกขบาง เฉย ๆ บาง ไมสขไมทกขบาง

สญญา สงทจดจาอารมณไว จดจาภาพตาง ๆ ส เสยง กลน รส ความรตาง ๆ

สงขาร สงทปรงแตงอารมณ ปรงแตงดวยการคดวเคราะหความจาทมอย คดเรองรางกาย เรองความรสก เรองความจา เรองธรรมะ

วญญาณ สงทรบรอารมณ รสงทอายตนะสมผสกนเกดขน รรปภาพ รเสยง รกลน รรสเปรยว รสเคม รการคด รธรรมะ

สรปจากตาราง คอ ขนธ ๕ อยาง มนยามความหมายคนละอยาง มหนาทคนละหนาท มลกษณะการดารงอยและเสอมสลายไปดวยเหตทแตกตางกน แตทงหมดนนในเวลาเกดและดบจะเกดและดบพรอม ๆ กนจงทาใหคนไมเขาใจแยกไมได และมความเขาใจผดเพราะความตองการอยากาจะมชวตอยตอไป และตองไดความสขอนเปนอมตะทเปนผลแหงการทาด จงหลงเขาใจผดคดเอาเองวา ตวเองตองมภาวะตวตนเปนอมตะและจะไดเสวยสขอยชวนรนดร แตสภาวะความจรง ไดแก ขนธ ๕ เกดขนไดจากสงทมนยามทตาง ๆ กน และมลกษณะทตางกนไมมภาวะอตตาคงท ดงนน ขนธหรอ จต เจตสก รป จงไมใชอตตา (อนตตา)

ค. ตารางจาแนกการมอยของขนธ ๕ ดงน๘๑

ขนธ ๕ สภาวะการมอย รป หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล ในอดต อนาคต ปจจบน ของตน ของผอน๘๒

ในอดต อนาคต ปจจบน ของตน ของผอน หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล เวทนา ในอดต อนาคต ปจจบน ของตน ของผอน หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล สญญา

ในอดต อนาคต ปจจบน ของตน ของผอน หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล สงขาร ในอดต อนาคต ปจจบน ของตน ของผอน หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล วญญาณ

๘๐ส.ข.(ไทย) ๑๗/๗๙/๑๒๑. ๘๑อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๑-๓๑/๑-๑๖. ๘๒ อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๔/๒.

๗๓

สรปจากตาราง ขนธ ๕ ทงหมดนน มอยในหลายรปแบบในหลายลกษณะ คอ มในอดตกม จะมในอนาคตกม ทงปรากฏเหนอยในปจจบนกม เปนขนธของตนเองกม เปนของผอนกม เปนชนดหยาบกม ละเอยดกม ชนดเลวกม ชนดประณตสขมกม มอยในระยะไกลกม มในระยะ ใกล ๆ กม จากสภาวะการมอยของขนธ ๕ นจะเหนไดวาไมวาในกาลไหน ๆ ในทใด ๆและในรปแบบใด ๆ สงทเรยกวา ขนธ ๕ นมการเกดและดบอยตลอดเวลาเชนกน ดงนน พระพทธศาสนาจงปฏเสธวาไมใชอตตา (อนตตา) ฆ. ตารางจาแนกขนธ ๕ ทเปนนจจง (คงท) หรอ อนจจง (เปลยนแปลง) ในกาลทง ๓๘๓

สรปจากตารางวา ทงรป เวทนา สญญา สงขารและวญญาณ ไมมสงใดคงทเปน นจจงอยไดในภาวะเดยวตลอดเวลาไดแมชวขณะวนหนงคนหนงในกาลทง ๓ คอ อดตกาล ปจจบนกาล และอนาคตกาล ทกสงลวนมความเปลยนแปลงไปอยตลอดเวลาและตองอาศยปจจยในการผยงใหดารงและเปลยนไปตามปจจยทผยงนน ดงนน การยนยนวามอตตาภายในรางกายของสตวมภาวะเทยงคงทในกาลทง ๓ จงไมถกตอง เพราะทกสงทกอยางทงสวนเปนรางกายของสตวกลวนมพฒนาการเจรญเตบโตและเสอมสลายไปตาลกาลเวลา ในสวนของจตและเจตสก คอ เวทนา สญญา และสงขาร กมลกษณะเปลยนแปลงไมคงทมการเกดดบเปลยนไปในกาลทง ๓ เชนกน ดงนน ขนธ ๕ จงมลกษณะเปนอนจจงเปลยนแปลงอยตลอดเวลา จงไมใชอตตาอมตะ (อนตตา)

๘๓ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๓/๒๘.

อดตกาล ปจจบนกาล อนาคตกาล ขนธ ๕ นจจง อนจจง นจจง อนจจง นจจง อนจจง

- - - รป

- - - เวทนา - - - สญญา - - - สงขาร - - - วญญาณ

๗๔

ง. ตารางจาแนกความเปนสขและทกขของขนธ ๕ ในกาลทง ๓

อดตกาล ปจจบนกาล อนาคตกาล ขนธ ๕

สข ทกข สข ทกข สข ทกข

รป - - - - - - เวทนา - - - สญญา

- - - สงขาร วญญาณ - - -

สรปจากตารางวาขนธ ๕ นไมวาในกาลใด ๆ กตาม ลวนมสภาวะเปนทกข เพราะถกปจจยบบบงคบ เพราะขนตอและดารงอยไดดวยปจจย มอากาศ อณหภม อาหาร เปนตน จงมแตสภาวะทเปนทกขเทานน คอ ทกขเทานนเกด ทกขเทานนตงอย และทกขเทานนเสอมสลายไป นอกจากทกข ไมมอะไรเกด นอกจากทกขไมมอะไรดบ ๘๔

เมอใดททกขนนผอนคลายไปกเรยกวามความสขหรอรสกสข แตสภาวะจรง ๆ ของมน คอ ทกข เหมอนกบเรองความรอนและความเยน วาทจรงความเยนไมม มแตความรสกเยน สภาวะทเปนพนกคอความรอนทเพมขนหรอลดลงจนถงไมมความรอน ดงนน สภาวะจรง ๆ ของขนธ ๕ คอ ทกข เมอขนธ ๕ เปนทกข การจะบอกวาขนธ ๕ เปนอตตา จงเปนเรองทเปนไปไมไดทบคคลจะถอความทกขวาเปนอตตาของตน จ. ตารางจาแนกขนธ ๕ เปนอตตาหรออนตตาในกาลทง ๓ ดงน๘๕

อดตกาล ปจจบนกาล อนาคตกาล ขนธ ๕

อตตา อนตตา อตตา อนตตา อตตา อนตตา

รป - - - - - - เวทนา - - - สญญา

- - - สงขาร วญญาณ - - -

๘๔ส.ส. (ไทย) ๒๔/๕๕๔/๒๗๒. ๘๕ ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๔/๒๘. ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๗/๓๐. ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๗๖/๒๖๕.

๗๕

สรปจากตาราง คอ ขนธ ๕ ไมมสภาวะเปนอตตาดงทลทธศาสนาอนเขาใจ แตมสภาวะเปนอนตตา คอ ไมมตวตนเปนอมตะ สภาวะรางกาย (รป)กตาม ความรสกกตาม ความจาหรอความคดกตาม วญญาณหรอจตใจกตามมการเกดและดบตดตอกนตลอดเวลา การแสดงออกของขนธนนในอดตมลกษณะเปนอยางหนง ในปจจบนมลกษณะเปนอยางหนง และในอนาคตกจะมลกษณะอกอยางหนง ดงนนขนธ ๕ นนจงคงความเปนอตตาไมได มแตสภาวะไรอตตาตวตนทถาวรไมเปนอมตะ ดารงอยไดดวยปจจยอน ๆ หลอเลยงตลอดเวลา พระพทธศาสนามองวา รางกายจตใจทเรยกวาขนธ ๕ น ปรากฏขนมาในโลกเหมอนความฝนของบรษผหนงทฝนเหนดวงจนทรบาง เหนดวงอาทตยบาง เหนภเขาบาง เหนชางบาง เหนมาบาง เปนตน เมอตนขนมาแลวยอมไมเหนอะไรเลย๘๖ ภาวะของขนธทเรามองวาเปนเราบาง เปนคนอนบาง เปนสตวอนบาง เมอไดจาแนกสวนตาง ๆ ออกจากกนแลวจะไมพบเหนสงทเรายดถอเลย ฉ. ตารางสรปความเปนไปของขนธ ๕ ดวยหลกไตรลกษณ ดงน๘๗

ขนธ ๕ นจจง อนจจง สข ทกข อตตา อนตตา รป - - -

เวทนา - - - สญญา - - - สงขาร - - - วญญาณ - - -

สรปจากตาราง ขนธทง ๕ อยาง มการเปลยนแปลงไปอยตลอดเลา มสภาวะเปนทกขถกปจจยอน ๆ บบบงคบอยตลอดเวลา เพราะความไมมตวตนอนถาวรนนเอง จงตองขนตอปจจยภายนอก ถามตวตนทถาวรกไมจาเปนตองขนตอปจจยใด ๆ ดารงอยดวยลาพงตนเองได เมอขนตอปจจยจงวเคราะหไดวาขนธมสภาวะเปนอนตตา (ไรอตตาถาวร) ความยดถอวาเปนของเทยง

๘๖ข.ม.(ไทย) ๒๙/๔๒/๑๕๓.

๘๗ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๒/๒๗.

๗๖

มนคง แนแท มความไมแปรผนไปเปนธรรมดา ยอมไมม ไมมอย คอ ไมปรากฏ (ใหเหน) หาไมได รวมความวาเพราะความยดถอทเทยงแทไมมอย๘๘ จงไมใชอตตา ช. ตารางแสดงความเปนจรงของขนธ ๕ ทเปนอตตาหรออนตตาดวยผลทปรากฏ ดงน๘๙

อตตา อนตตา ขนธ ๕ นจจง สข อตตา อนจจง ทกขง อนตตา

ผลทปรากฏ

รป -

-

-

-

-

-

เกดขนอยางอสระ ไมเจบปวย สงบงคบได เกดขนดวยปจจยอน เจบปวย สงบงคบไมได

เวทนา -

-

-

-

-

-

เปนสขอยางเดยว ไมเจบปวด สงบงคบได เปนทกขอยางเดยว เจบปวด สงบงคบไมได

สญญา -

-

-

-

-

-

ไมหลงลม จาไดทกอยาง สงบงคบได ลมได จาไดจากด สงบงคบไมได

สงขาร -

-

-

-

-

-

คดปรงแตงอยตลอดเวลา สงบงคบได คดปรงแตงจากด สงบงคบไมได

วญญาณ -

-

-

-

-

-

เกดไดอยางอสระ ไมเปลยน สงบงคบได เกดขนดวยปจจยอน เปลยนทกขณะจต สงบงคบไมได

สรปจากตารางวา ถาขนธ ๕ มสภาวะเปนอตตา ขนธ ๕ นนจะมภาวะเปนนจจง คอ คงทไมเปลยนแปลง เปนสขไมถกรบกวนดวยปจจยใด ๆ และมตวตนทอยไดอยางอสรภาพดวยลาพงตนเองไมมการเจบปวยเปนโรคใด ๆ และอตตาของตวนนสามารถสงบงคบไดตามตองการเพราะมตวตน แตสภาวะความจรงตามตารางน แสดงวาขนธ ๕ ไมใชอตตา (อนตตา) มความเปลยนแปลงอยตลอดเวลาเปนอนจจง ถกบบบงคบเปนทกขและไมมตวตนเปนอนตตา ดงนน ผลทปรากฏออกมาจงทาใหพระพทธศาสนาสรปไดวา ขนธ ๕ เปนอนจจง ทกขง และ อนตตา เมอไดบทสรปของขนธทง ๕ วามสภาวะเปลยนแปลงอยตลอดเวลาและเปนทกขแลว พระพทธศาสนาไดกาหนดเปนเชงตรรกะและกาหนดทาทตอขนธทง ๕ นน ดงน ขนธทง ๕ นมความเปลยนแปลง สงใดมความเปลยนแปลง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนตองไมมอตตา (อนตตา) เมอสงใดไมมอตตา บคคลควรใชปญญาพจารณาดสง (ขนธทง ๕) นนวา ไมใชของเรา เราเองกไมใชสง(ขนธทง ๕) นน และ สง(ขนธทง ๕) นน ก

๘๘ข.ม.(ไทย) ๒๙/๔๐/๑๔๘. ๘๙ส.ข.(ไทย) ๑๗/๕๙/๙๔.

๗๗

ไมใชตวตนของเรา เพราะถาขนธทง ๕ นนเปนตวตนของเรา เรายอมมอานาจในการใหขนธทง ๕ ใหเปนไปตามความตองการของเราได แตเพราะมนเปนไปตามปจจยของมน เราจงไมมอานาจในการบงคบขนธทง ๕ เหลานนได ดงนน ขนธ ๕ จงไมใชอตตา

ซ. ตารางแสดงเหตในการใหยดมนขนธ ๕ วาเปนอตตา (อตตานทฎฐ) ดงน๙๐

สรปจากตารางวา พระพทธองคทรงตงปญหาวา เมอมอะไร เพราะอาศยอะไร และเพราะยดอะไร จงยดมนวา มอตตา คาตอบของปญหาน คอ เมอมขนธ ๕ เพราะอาศยขนธ ๕ เพราะยดมนในขนธ ๕ จงสรปวามอตตา ถาปราศจากขนธ ๕ แลวกไมมการยดมนวา มอตตา ฌ. ตารางแสดงสจจะ ๔ ประการทคนไมรไมเขาใจจงหลงใหลในขนธของตน ๙๑ ดงน

สรปจากตาราง คอ เพราะความไมเขาใจในตวเอง (ขนธ ๕) ไมรวาตวเองเกดมาจากอะไร ไมรวาจะดบไดอยางไร และไมรวธทจะทาใหดบไดอยางไร จงหลงใหลยดมนในรางกาย

๙๐ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๕๖/๒๔๗. ๙๑ส.ข.(ไทย) ๑๗/๑๑๓/๒๐๘.

เมอมอะไร เพราะอาศยอะไร เพราะยดอะไร จงสรปวา มอตตา ยดมนในรป อาศยรป เมอมรป(รางกาย) มอตตา ยดมนในเวทนา อาศยเวทนา เมอม เวทนา มอตตา ยดมนในสญญา อาศยสญญา เมอมสญญา มอตตา ยดมนในสงขาร อาศยสงขาร เมอมสงขาร มอตตา ยดมนในวญญาณ อาศยวญญาณ เมอมวญญาณ

สจจะท ๑ สจจะท ๒ สจจะท ๓ สจจะท ๔ จงสรปวา ไมรวธทาใหดบ ไมรการดบ ไมรการเกด มอตตา ไมเขาใจรป ไมรวธทาใหดบ ไมรการดบ ไมรการเกด มอตตา ไมเขาใจความรสก

ไมรการดบ ไมรการเกด มอตตา ไมเขาใจความจา ไมรวธทาใหดบ ไมรการดบ ไมรการเกด มอตตา ไมเขาใจความคด ไมรวธทาใหดบ ไมรการดบ ไมรการเกด มอตตา ไมเขาใจจต ไมรวธทาใหดบ

๗๘

และจตใจของตนวา มอตตาและคาดคดวาอตตาของตนเองหลงจากตายแลวจะมความคงทไมเปลยนแปลง มสข เปนอมตะชวนรนดร พระพทธศาสนามองวา ผมแนวคดเชนนคอเหนวาเทยง เปนสข มอตตา ไมมโรค เกษม เขาจะทาใหตณหาเจรญ๙๒ และผหวงวา เราละโลกนไปแลว จกเปนเชนนๆ คอ ยอมถอการเวยนวายในชาตหนาอก๙๓ ผทมอวชชาปดกน มตณหาผกไว ทองเทยวไปอย จะทาทสดทกขไมได๙๔ คอ ทาใหหมดทกขไมได จะตองเวยนวายตายและเกดในสงสารวฏอกตอไป สรปจากทแสดงมาทงหมด ทาใหเหนประเดนของการวจยไดเดนชดมากขนวา การปฏเสธไมยอมรบวา มอตตาตวตนทเปนอมตะทเสวยสขอยชวนรนดรน พระพทธศาสนาไดใชวธการจาแนกสวนตาง ๆ ของรางกายและจตใจดวยวธการจาแนกแยกยอยของสวนตาง ๆ ในรางกาย จตใจ ความรสก ความจา และความคดทงหมดในรางกายมนษยออกใหเหนแกนแทของรางกายและจตใจทเรยกวา ขนธ ๕ นแลว จงสรปออกไปวา รางกาย จตใจ (ขนธ) มสภาวะเปลยนแปลงอยตลอดเวลา มอาการเปนทกขทรงอยในสภาพเดมไดอยางยากลาบาก และไมมอตตาอมตะซอนอยภายในไดในทกกรณ รางกายนประกอบดวยมหาภตรป ๔ อยางและอปาทายรป ๑๔ ชนด มอายสน ชวตมนษยเปนของนอยเมอเปรยบเทยบกบอายของเทวดาชนจาตมหาราช๙๕ เพราะดารงอยไดชวเวลาเพยงเลกนอย มนษยยอมตายไปภายใน ๑๐๐ ป รางกายของมนษยเกยวเนองกบลมหายใจเขาและลมหายใจออก เกยวเนองดวยอาหารทกลนกน เกยวเนองดวยธาตไฟ เกยวเนองดวยวญญาณ (จต) ผเกดมาแลวไมตายไมม บางครงตายในขณะทเปนกลละ (นาใส)บาง ในขณะทเปนอมพทะ (นาลางเนอ) บาง ในขณะทเปนเปส (กอนเนอ) บาง ในขณะทเปน ฆนะ (กอนเนอ) บาง ในขณะทเปนปญจสาขา (๕ ปม คอ มอ ๒ เทา ๒ ศรษะ ๑) บาง ในขณะกาลงคลอดบาง มอายเพยงครงเดอนบาง ๒ เดอนบาง ๓ เดอนบาง ๑ ปบาง ๒ ปบาง ๑๐๐ ปบาง๙๖ ดงนนจงหาความเทยงแทอมตะไมได มนษยตองวนเวยนอยระหวางเกดกบตายนอยเปนเวลานาน และตองเหนดเหนอยตอการแสวงหาอาหารในการดารงชพใหเปนไปไดในแตละวนเพอดารงชวตอย ซงอาหารในการดารงชพ

๙๒ส.น.(ไทย) ๑๖/๖๖/๑๓๑. ๙๓ม.อ.(ไทย) ๑๔/๒๕/๓๕.

๙๔ส.ข. (ไทย) ๑๒/๙๙/๑๑๘๙. ๙๕ข.ม.(ไทย) ๒๙/๓๙/๑๔๔. ๙๖ข.ม.(ไทย) ๒๙/๓๙/๑๔๕.

๗๙

ใหเปนไปไดในแตละวนกเพอดารงชวตอย ซงทงหมดกไดแกขนธหาทตองเปลยนไปตาง ๆ ตามเหตปจจย โดยปราศจากอตตาอมตะทจะคงอยในสภาพเดมไดชวนรนดรนนเอง สรปผลจากการวจยในบทนไดวา ตามหลกคาสอนของพระพทธศาสนานนมองความเปนไปของโลกโดยมปรมตถธรรม ๔ ประการเปนไปหรอแสดงอาการอยระหวางกงกลางของความมกบความไมม โดยสภาวะปรมตถธรรม ๔ ประการน ไดแก จต เจตสก รป และ นพพาน เปนสภาวะทเปนจรงของความเปนไปทงหมด โดยความจรงเหลานมลกษณะความเปนไปดวยการอาศยปจจยซงกนและกนเกดขน และอาศยอาหารเปนสมฏฐานททาใหเกดตางกน เมอขณะทปรากฏหรอเปนไปอยจะมลกษณะอาการ ๓ อยาง (ไตรลกษณ) คอ (๑) มการเปลยนแปลงเสอมสลายไปอยตลอดเวลา (๒) ตองอาศยปจจยอยและคงอยในสภาพเดมไดอยางยากลาบาก และ (๓) ไมมตวตนคงทถาวรเปนแกนกลางใหทจะทาใหคงอยในสภาวะอมตะไดชวนรนดร ทกสงลวนแสดงอาการในลกษณะ ยงกจ สมทยธมม สพพนต นโรธธมม แปลวา สงใดทปรากฏขน สงนนยอมดบหายไปเสมอ (ไมมปรากฏขนแลวจะทรงอยเปนอมตะได)สงตาง ๆ จากปรมตถธรรมเหลาน เมอปรากฏแสดงตนขนมา มนษยมการบญญตเรยกปรมตถธรรมเหลานวา ขนธบาง สตวบาง มนษยบาง เทพบาง พรหมบาง สตวนรกบาง แลวแตจะปรากฏในลกษณะเชนใด ณ สถานทเชนใดเปนตวกาหนด เชน ถาปรมตถธรมใดปรากฏออกมาในกามภพทปรมตถธรรม ๓ ขอแรก (จต เจตสก รป) มความหนาแนนและมศกยภาพทจะพฒนาไปเปนปรมตถธรรมขอท ๔ (นพพาน) ได กบญญตเรยกปรมตถธรรมนนวา มนษย สวนปรมตถธรรมชนดทยงไมมศกยภาพทจะพฒนาเปนขอนพพานไดกเรยกวา สตวเดรจฉาน เปนตน หลกการของพระพทธศาสนาในขอน สามารถแยกขยายแสดงออกใหเขาใจงาย ๆ ไดวา ปรมตถธรม ๓ ขอแรกนน (จต เจตสก รป) แยกออกมาไดแก ขนธ ๕ หมายถง รางกายมชวตจตใจของสตวทงหลายในภพตาง ๆ นนเอง หรอเรยกอกอยางวา ปฏจจสมปปนนธรรม หมายถงสภาวะทอาศยปจจยอนเกดขนหรอแสดงตวขน โดยทงปรมตถธรรม ขนธ ๕ และปฏจจสมปปนนธรรม หรอ ปฏจจสมปบาท หรอ อทปปจจตา ทงหมดนหมายถงสงเดยวกนนนเอง โดยทงหมดนแสดงตวใหปรากฏอยภายใตลกษณะใหญ ๆ ๓ ประการ (ไตรลกษณ หรอ ตลกขณ ) ซงตามหลกการทงหมดน ทาใหสรปคาสอนทเกยวกบการปฏเสธอตตาตวตนอมตะในทศนะของพระพทธศาสนาไดวา คาสอนของพระพทธศาสนาไมใชสงทยนยนตายตวไปยงทสด ๒ ขางตามลทธศาสนาอนสอนกน คอ ไมยนยนฝายสงทงปวงมอยางเดยวหรอเปนอมตะยนยงตลอดกาล และไมไดปฏเสธวาสงทงปวงไมมหรอขาดสญโดยไมเหลออะไรเพยงอยางเดยว แตคาสอนของพระพทธศาสนาอยระหวางกงกลางของความมกบความไมม คอ จต เจตสก รป เหลานม สวนนพพาน(จต เจตสก รปเหลานดบไป)นไมม ซง เปนการแสดงธรรมโดยสายกลางขนตอเหตปจจย

๘๐

หรอขนตอเงอนไขเปนหลก โดยหลกธรรมทเรยกวา อยระหวางกงกลางน เรยกวา ปฏจจสมปบาท หรอ อทปปจจยตา คอ การอาศยปจจยซงกนและกนทาใหเกดและทาใหดบ โดยเปนการแสดงตวของ ปรมตถธรรม ๔ ขอ หรอขนธทง ๕ ทแสดงตนออกมาเปนสตวตาง ๆ ทเราบญญตตงชอเรยกกนวาเปนผม เปนคณ เปนมนษย หรอเปนสตวเดรจฉาน เปนตนนเอง ซงสงเหลานมการเกดขนและเสอมสลายไปดวยการอาศยปจจยตางๆ เปนเหตสงผลใหเปนไป ความเปนไปทงหมดเปนไปในลกษณะขอบขายใหญ ๓ ลกษณะ (ไตรลกษณ ) คอ (๑) มความเปลยนแปลงไปอยตลอดเวลาไมคงท (อนจจง) (๒) ตองอาศยปจจยอาหารหลอเลยงไวทนอยในสภาพเดมไดอยางยากลาบาก (ทกขง) และ(๓) ไมมภาวะคงทเปนอมตะทเปนตวยนโรงใหคงอยเชนนนตลอดไปชวนรนดรได (อนตตา) ดงนน เมอหลกคาสอนแสดงจดยนทเดนชดเชนน จงทาใหพระพทธศาสนาปฏเสธคาสอนอนทงหมดทสอนเรองการมตวตนอมตะทถาวรคงอยตลอดกาลหรอปฏเสธแมคาสอนทสอนวาจะพฒนาตนไปจนไดภาวะอมตะอยชวนรนดรเชนกน

บทท ๔

วเคราะหอตตา - อนตตา ตามทศนะของพระพทธศาสนาเถรวาท

๔.๑ ศกษาวเคราะหหลกอนตตาในพระพทธศาสนา

แนวความเชอเรองอตตาหรออาตมนนมการสอนสบ ๆ กนมาในทกศาสนาในโลกยกเวนพระพทธศาสนา ดงพทธพจนทวา อนตตลกขณะ ยอมไมปรากฏใหเหนนอกกาลอบตของพระตถาคต จะปรากฏใหเหนกเฉพาะในกาลของพระตถาคตเทานน ดงนน หลงตรสรโดยไมมใครเปนศาสดาเพราะทรงรแจงในธรรมทงปวง พระพทธเจาไดประกาศหลกธรรมทขดแยงกบความเชอเดมทมการสอนในสมยนนทงหมด กคอ หลกอนตตาหรอมใชอตตา เปนการปฏเสธคาสอนทมอยเดม ในสมยนนอยางสนเชง พระพทธเจาไดอธบายอนตตลกขณะชชดใหสาวกรนแรก ๕ รป คอ ปญจวคคย ซงมพนฐานเดมเชอเรองอตตาอยแลวใหเขาใจโดยการซกถามและอธบายเปนขอ ๆ เพอใหเขาใจอยางละเอยด โดยแยกใหเหนวารางกายของมนษยน ไมมสงทเรยกวา อตตาซอนอยภายใน แตรางกายและจตน ประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕๑ แลวทรงแยกขนธ ๕ นน คอ รป (Body ) เวทนา (Sensation or Feeling) สญญา (Perception or Memory) สงขาร (Mental

Activities) และวญญาณ (Mind or Consciousness) ซงทง ๕ อยาง หรอ ๕ กองน ทกขนธไมมอะไร

เทยง เมอไมเทยงกเปนทกข มสภาพบบคนกดดนและไมใชอตตา ไมมตวตนทเทยงแท ยงยน อยเปนนรนดร ทกขนธลวนเกดจากเหตปจจยตาง ๆ มารวมกนเกยวเนองอาศยกน มการเกดดบสบตอกนไปตลอดเวลาไมขาดสาย เมอทกสวนเปนไปในรปของกระแสทเกดดบอยตลอดเวลา และขนตอเหตปจจยอนเชนน กยอมไมเปนตวของตวเอง และมอตตาตวตนทแทจรงไมได บคคลผไมรความจรงขอน กยอมจะยดมนถอมน วามอตตาตวตนทเทยงแทอย ทาใหเปนผประกอบดวยทฏฐสงโยชน ยอมไมพนจากการเกด คอ ชาต (Birth) ชรา (Old Age) มรณะ (Death) โสกะ (Sorrow) ปรเทวะ

(Lamentation) ทกข (Misery or Suffering ) โทมนส (Grief) และ อปายาส (Despair) ไปได ยอมไม

พนจากทกข ๒

๑พระราชวรมน (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๖๙.

๒ม.ม.(ไทย) ๑๒/๑๙/๑๖.

๘๑

จากธรรมเทศนาเรองอนตตลกขณสตรน ทาใหปญจวคคยทง ๕ บรรลเปน พระอรหนตในโลก เพราะเขาใจความจรงขอน ทาใหไมยดตดในรางกายวา มอตตา ซอนอยภายใน คาสอนเรองอนตตาของพระพทธเจานน เปนเรองทจะยอมรบไดยากสาหรบผทยดมนในอตตามาแตเดม เพราะเปนคาสอนทลกซง ดงความในพระอภธรรมปฎกตอนหนงวา

อนตตลกษณะไมปรากฏ มดมนไมแจมแจงแทงตลอดไดโดยยาก ทาใหเขาใจไดยาก แต อนจจลกษณะ และทกขลกษณะ พระตถาคตทงหลายจะทรงอบตหรอไมอบตกตาม ยอมปรากฏใหเหนได สวนอนตตลกษณะ ยอมไมปรากฏใหเหน นอกกาลอบตขนของพระตถาคต จะปรากฏกแตในกาลอบตของพระตถาคตเทานน๓

นอกจากนครงหนงพระพทธเจาไดตรสวาไมสมควรยดถอวามอตตาซอนอยภายใน ถาจะมการยดถอควรถอวารางกายเปนอตตายงจะดกวา เพราะรางกายปรากฏเหนอยไดนานหลายป วา

ภกษทงหลาย ปถชนผมไดสดบ พงเขาไปยดถอกาย ซงเปนทประชมแหงมหาภตทง ๔ น โดยความเปนอตตายงประเสรฐกวา สวนการยดถอจต โดยความเปนอตตาไมประเสรฐเลย ขอนนเพราะเหตไร เพราะกายซงเปนทประชมแหงมหาภตทง ๔ น เมอดารงอย ๑ปบาง ๒ ปบาง ๓ ปบาง ๔ ปบาง ๕ ปบาง ๑๐ ปบาง ๒๐ ปบาง ๓๐ ปบาง ๔๐ ปบาง ๕๐ ปบาง ๑๐๐ ปบาง หรอเกนกวาบาง ก

ยงปรากฏ ตถาคตเรยกสง นวา ‘จตบาง มโนบาง วญญาณบาง’ จตเปนตนนน ดวงหนงเกดขน ดวงหนงดบไป ตลอดทงคนและวน๔

เมอจตมการเปลยนแปลงอยเชนนจงไมสมควรอยางยงทจะถอวาจตหรอวญญาณเปนอตตาตวตนมความคงท ยงยน เปนอมตะ และตรสในลกษณะเชนเดยวกนนอกวา ปถชนผมไดสดบ ไมอาจเบอหนาย ไมอาจคลาย กาหนดไมอาจหลดพนในจตเปนตนนไดเลย ขอนนเพราะเหตไร เพราะวาจตเปนตนน อนปถชนมไดสดบ รวบรดถอไวดวยตณหา ยดถอดวยทฏฐวา นนของเรา ( That

is mine ) เราเปนนน ( That am I ) นนเปนอตตาของเรา ( That is my Ego ) ดงนตลอดกาลชา

นาน ฉะนน ปถชนผไมไดสดบ จงไมอาจเบอหนาย คลายกาหนด หลดพนไปจากจตเปนตนนนได๕

เพอความเขาใจทชดเจนเพมขนอก เกยวกบเรองอตตาน จะยกพทธภาษตทตรสกบพระราหลมาประกอบอกตอนหนงวา

๓พระมหาโกเมนทร ชนวงศ, “การศกษาเปรยบเทยบเรองอนตตาและสญญตาในพทธปรชญาเถรวาทกบปรชญาของนาคารชน”,วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต,(บณฑตวทยาลย : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๓๙ ),หนา ๕.

๔ส.น.(ไทย) ๑๖/๖๒/๑๑๗. ๕ส.น.(ไทย) ๑๖/๖๑/๑๑๕.

๘๒

ราหล รปอยางใดอยางหนงเปนอดตกด เปนอนาคตกด และเปนปจจบนกด เปนภายในกด ภายนอกกด(รางกายของผอน = ผวจย) หยาบกด ละเอยดกด เลวกด ประณตกด อยในทไกลกด อยในทใกลกด รปทงปวงน เธอพงเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา ดงน พระราหลทลถามวา ขาแตพระผมพระภาคเจา (เพยง) รปเทานนหรอ? ขาแตพระสคตเจา(เพยง)รปเทานนหรอ? พระพทธเจาตรสวา ราหล ทง รป ทง เวทนา ทงสญญา ทงสงขาร ทงวญญาณ๖

พทธภาษตทงหมดทยกมาน ลวนแสดงถงความทขนธ ๕ ไมอาจจดเปนอตตาไดทงนน และยงทรงตรสยาแสดงใหพระสาวกเหนวา ถาขนธ ๕ จะเปนอตตาแลวไซร ขนธ ๕ นนกไมอาจจะเปนไปเพออาพาธได ถาเปนอตตากยอมจะมอานาจเหนอตน ยอมจะไมแก ไมเจบ ไมตาย แตเนองจากขนธ ๕ ไมมอตตาหรอไมเปนอตตา มนจงไมอาจทรงอยในสภาพเดมได ตองเปนไปตามเหตปจจยทเขามาเกอหนน เมอไมอาจจะทนตอปจจยบางอยางไดจงตองเปลยนไป และกตองตายไป ดงนน จงหาสาระทเทยงแทของขนธทง ๕ ไมไดเลย ความเชอและทฤษฎตาง ๆ เกยวกบอตตาหรออาตมนนน มมลรากมาจากภวตณหา คอ ความอยากความปรารถนาทจะมคงอยตลอดไป จากภวตณหาจงทาใหไขวควาหาอะไรสกอยางหนงเปนแกนหรอเปนเนอแทอนยงยนของชวตทจะคงอยเทยงถาวรตลอดนรนดร๗

การเกดขนเองของสงตาง ๆ ทงหมดบนโลกและในจกรวาลอนกวางใหญน นาความพศวงสงสยมาสมนษยในทกยคทกสมย ประกอบกบความจากดทางความรความสามารถทาใหมนษยเขาใจในสงทตนพบเหนไปในทางตรงกนขามกบสภาวะทมนเปน ทาใหเกดการทะเลาะกนในทางความคดเสมอมาทกยคทกสมย แตถาคนทเขาใจความจรงหรอไดคนพบความจรงแลวกจะไมเกดการทะเลาะเกดขน ยกตวอยางเทคโนโลยทางวทยาศาสตรทเจรญขนมาในยคปจจบน เพยงแคโทรศพทมอถอเครองเดยวเลก ๆ มนษยสามารถทจะทาอะไรกได ดอะไรกไดทวโลก ใชงานไดมากเกนความตองการ เชน บนทกความจาได ดโทรทศนได โทรทางไกลได ฝากเงน - ถอนเงนจากธนาคารหนงไปยงธนาคารหนงได ดหนาคนทโทรมาหาตวเองได สงตอขอความไปหาคนทงโลกได เปนตน ซงผทใชเครองเทคโนโลยเหลาน รทเกด ทดบ หรอความเปนไปของเทคโนโลยเหลานกจะ ๖ม.ม.(ไทย) ๑๓/๑๑๓/๑๒๖.

๗พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), อนจจตา ทกขตา อนตตตา ไตรลกษณ. ( กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๒๕๔๑ ), หนา ๒๐๒.

๘๓

ไมโตเถยงกนถงสมฏฐานการเกด หรอเทคโนโลยนวามสภาวะเปนอมตะหรอไมมอตตาตวตนหรอไม เปนตน ดงนนการทมนษยไมเขาใจตวเองและผอนทเรยกวาหลงในขนธหานเอง ทาใหเกดการโตเถยงสรางทฤษฎตาง ๆ ขนมาอธบายใหคนอนเชอไปตามทตนเองเขาใจ ในจานวนสงทเกดขนทงหมดทเราพบเหนได พระพทธศาสนาไดสรปจากดเขามาใหเหนงาย ๆ วามเพยงขนธ ๕ คอ รางกาย (รป) ความรสก (เวทนา) ความทรงจา(สญญา) ความคด (สงขาร) และจต (วญญาณ) เพอจาแนกออกใหเหนอยางละเอยดแลวสรปวามนษยทกคน สตวทกประเภท รวมทงพวกเทวดา พรหมและอรปพรหมดวย ทกภพ ทกภม มสภาวะความเปนจรงอยวา รางกายและจตใจทงปวงของพวกเขาเปนอนตตา คอ ไมมตวตนอมตะ ไมคงท ไมเทยงแท ไมยงยน เปนอยได

ชวนรนดรไมได

๔.๑.๑ ความหมายของคาวา อนตตา (n o n - s e l f )

คาวา อตตา ( self )ในภาษาบาล มความหมายเดยวกนกบคาวา อาตมน หรอ อาตมา

( self )ในภาษาสนสกฤตทใชในศาสนาฮนด สวนคาวา อนตตา มความหมายปฏเสธคาวา อตตาหรอ

อาตมนนนอกตอหนง คาวา อนตตา นเปนคาสมาสในหลกไวยากรณบาลซงเปนการรวมคาสองคาเขามาเปนศพทเดยวกน ไดแก น คาหนง อตตา อกคาหนง น แปลวา ไม เปนคาอปสค (Prefix) ชนดหนงทเมอนาไปรวมเขากบศพทใดแลวจะมความหมายในการปฏเสธความหมายของศพทนนไปเลย เชน น(ไม) + มนสส(มนษย) เปน อมนสโส (แปลง น เปน อ ตามหลกไวยากรณ) มความหมายวา ไมใชมนษย หรอ น (ไม) + ปรโส (บรษ) เปน อปรโส (แปลง น เปน อ) มความหมายวา ไมใชบรษ หรอ ไมเปนบรษกได น อปสคทแปลวา ไม ในทนเวลาแปลรวมเขากบศพทใดจะมหนาทในการเขาไปปฏเสธศพทนนโดยตรง มความหมายวา ไมมกได ไมใชกได หรอไมเปนกได ขนอยกบบรบทของศพทนน

วาจะบงถงความหมายอะไร สวนคาวา อตตามความหมายตรงตววา ตวตน หรอ รางกายอมตะ หรอสงยงยน คงท

ไมเปลยนแปลง เมอนาเอาทงสองคานมารวมกนเปน น + อตตา สาเรจรปเปน อนตตา (แปลง น เปน อน เมอคาหลงทตนเองไปปฏเสธนนขนตนดวยสระ (อกษร อ) คอ อตตาขนตนดวยสระ ) แปลวา

๘๔

ไมใชอตตา หรอไมใชตวตน หรอไมมตวตน หรอไมมอตตา หรอไมเปนอตตา หรอไมเปนตวตนกได

ดงนนคาวา อนตตาน เปนคาทพระพทธองคทรงบญญตขนมาใชปฏเสธอตตาทมการใชและเชอถอกนอยในเวลานน ไมใชคาททรงใชเรยกสงอนทอยในสภาวะหนงตางหากตรงขามกบอตตา แตเปนคาปฏเสธอตตา (ตวตน)นนโดยตรง และเปนธรรมทมสอนเฉพาะในพระพทธศาสนาเทานน ไมมสอนในลทธหรอศาสนาใด ๆ ในโลก ความเชอของมนษยทกยคทกสมย ถาไมเขาใจความจรงกจะเชอวาตวเองมอตตาตวตนทเปนอมตะซอนอยภายในรางกายของตนโดยคดวา เพราะถาไมมตวเองเรากคงคดไมได รสกรบรไมได การทเรารสกได รบรได คดได จนตนาการได สงตาง ๆ เหลานบงบอกวามตวตนซอนอยภายในรางกายเปนตวทาหนาทคด เปนตน สงททาหนาทคดนนเอง คนทวไปเชอวาเปนอตตาซงซอนอยภายในตวบคคลหรอสตวตาง ๆ มตวตน เปนตวตนอกสวนหนงตางหากจากรางกายทเรามองเหน

สมผสไดภายนอกน คาวา อนตตาทพระพทธเจาทรงใช ไดแก คาปฏเสธอตตาทคนทวไปเชอนนเอง แมสงทพระพทธองค เรยกวา จตบาง มโนบาง วญญาณบาง ทลทธอนถอวา เปนอตตา (ตวตน) พระองคกตรสวา สงทเปนจตบาง มโนบาง วญาณบางน กเปนอนตตา (ไมมตวตน ไมใชอตตา) สงทเรยกวาจต เปนตนนน มภาวะทเกดและดบอยตลอดเวลาทงกลางคน กลางวน๘ มธรรมชาตเปนจตดวงหนงเกดขน (อปาท) ตงอยชวขณะ (ฐต) แลวดบไป (ภงคะ) ดวยอาศยปจจยปรงแตงทาใหเกดและดบอยตลอดเวลา ไมมสวนใดทพอจะเรยกวา เปนอตตาได๙ ดงนน คาวา อนตตานจงเปนคาปฏเสธอตตาโดยตรง ไมใชสงทมอยตรงขามกบอตตา ตามความเขาใจของคนทวไป มกจะมองคาวา อตตา กบคาวา อนตตา นเปนคาสองคาทมความหมายตรงขามกนเหมอนคาวา ดากบขาว สขกบทกข หรอ ดกบชว เปนตน เพอความเขาใจทถกตองจะยกตวอยางของคาวา อตตา กบ อนตตาน เปนตวอยางอธบายใหเขาใจงาย ๆ ดงน ถาสมมตคาวา อตตา มความหมายตรงกบคาวา ขาว คาวา อนตตา กมความหมายตรงกบคาวา ไมขาว หรอถาสมมตคาวา อตตา ตรงกบคาวา ดา อนตตา กมความหมายตรงกบคาวา ไมดา ดงนเปนตน ไมไดหมายถงคาอน

๘ส.น.(ไทย)๑๖/๖๒/๑๒๘. ๙ จรญ สมนอย, “คาสอนเรองวปลาสในพระพทธศาสนา : ศกษากรณคาสอนสานกธรรมกาย”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลย มหดล, ๒๕๔๓), หนา ๓๕.

๘๕

ดงนน คาวา อตตากบอนตตานจงไมใชคาตรงขามกน แตเปนคาศพททปฏเสธลงไปยงคานน ๆ โดยตรงเลยทเดยววาไมใชอตตา (อนตตา) ในขณะทลทธคาสอนอน ๆ สอนเรองอตตา หรอ อาตมน พระพทธองคกทรงปฏเสธลงไปยงคาอตตาหรออาตมนนนโดยตรงเลยวาไมใชอตตา หรอไมใชอาตมน มไดหมายความวาพระองคสอนสงมอยตรงกนขามกบอตตาหรออาตมน แตไดทรงปฏเสธลงไปทอตตานนตรง ๆ วาไมใชอตตา

๔.๑.๒ ขอบเขตและความหมายของคาวา อนตตา ( n o n - s e l f )

คาวา อนตตา (ไมใชอตตา หรอไมมอตตา หรอไมเปนอตตา) เปนการปฏเสธความเชอเรองอตตาของทกศาสนา โดยไมวาคาสอนใดกตาม ถาสอนวา ภายในรางกายของมนษยและสตวนมจตหรอวญญาณเปนอมตะเปนนามธรรมอยางหนงซอนอยภายใน มหนาทควบคมรางกาย ทาใหมนษยและสตวมการเคลอนไหวไปมาได มชวตดารงอยได ตดตอสอสารกบคนอนไดเขาใจ ซงสงทซอนอยภายในดงกลาวนเรยกวา อาตมนบาง ชวะบาง อาตมนบาง วญญาณบาง ตามแตละศาสนาจะบญญตเรยกกน เชน ศาสนาพรหมาณ เรยกวา อาตมนบาง ปรมาตมนบาง พรหมนบาง พระพทธศาสนากปฏเสธอาตมน ปรมาตมน หรอ พรหมนเหลานนแหละวาเปน อนตตา (ไมเปนอตตา ไมใชอตตา หรอ ไมมอตตา) ดงนน ไมวามนษยจะมแนวคดไปในสงใดกตาม คาสอนเรอง อนตตา กครอบคลมไปทกเรองในสงนน ๆ และพระองคทรงสรปเรองนไวเปน ๓ ประเดนใหญ ๆ ทครอบคลมทกอยาง มชอเรยกวา กฎไตรลกษณ คอ ๑. สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงปวงมความเปลยนแปลง ๒. สพเพ สงขารา ทกขา สงขารทงปวงทนในอยสภาพเดมไดยาก ๓. สพเพ ธมมา อนตตา ธรรม(สง)ทงปวงไมใชอตตา ไตรลกษณทง ๓ ลกษณะน มคาอธบายใหเขาใจงาย ๆ ไดดงน ๑. สงขารทงปวงมความเปลยนแปลง หมายถง ทกสงทกอยางทเกดจากการปรงแตงรวมตวกนเกดขน ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม เชน สงขารรางกายมนษย ความคดของมนษย ปรากฏการณทางธรรมชาต เชน ฝนตก ฟารอง หรอ กลไกของเทคโนโลยคอมพวเตอรสมยปจจบน เปนตน กจดอยในสงทเรยกวาสงขารทงปวงนทงสน ทงหมดนนลวนมความเปลยนแปลงไปตามองคประกอบและสวนประกอบหรอปจจยทเขามาเกอหนนใหเกด ความเปลยนแปลงไปตามปจจยนนตามศพททางศาสนา เรยกวา ไมเทยง (อนจจง) คอ ไมเทยงอยในสภาวะเดมได เปนอมตะชวนรนดร

ไมได

๘๖

๒. สงขารทงปวงทนอยในสภาพเดมไดยาก หมายถง ทกสงทกอยางทเกดจากการปรงแตงรวมกนเกดขนเหมอนขอ ๑ นน ลวนทนอยในสภาพเดมไดอยางยากลาบาก ทงนเพราะสงขารทงหลายตองขนตอปจจยในการดารงตนใหเปนอยได เชน รางกายมนษยมความหวกระหายอยตลอดเวลา เพราะตองหาปจจยเขามาหลอเลยงรางกายใหทรงอยได แมสตว อน ๆ หรอ สงอน ๆ กเชนเดยวกน สภาพททนไดยากน ตามศพททางพระพทธศาสนา เรยกวา เปนทกข (ทกขง) หมายถง ทนอยในสภาพเดมไดลาบากเพราะตองขนตอปจจยภายนอกมาผยง (s u p p o r t ) ใหดารงอยได การทตองขนตอปจจยอน ๆ น จงทาใหทกสงถกบบบงคบใหดนรนเพอความอยรอด และหาทเกาะยดอาศย เชน มนษยเปนอยดวยอาหาร อณหภม บรรยากาศ เปนตน มนษยทกคนตองแยงชงรางกายจากสตวอนเขามาเสรมสรางรางกายของตนเองใหเจรญเตบโต หรอแมแตสตวอนกแยงชงเอารางกายของสตวทเลกกวามาเปนรางกายของตนเองเชนกน ดวยการกนสตวอน ๆ เปนอาหารอยตลอดเวลา การทนอยในสภาพเดมไดยากน โดยความหมายแลวกคอ ตองการปจจยมาสนบสนนใหตนเองอยไดนนเอง และนอกจากนนยงคอยหลบหลกภยอน ๆ ทจะเขามาบบบงคบแยงชงเอาจาก

ตนเองไปเปนอนดวย

๓. ธรรมทงปวงไมใชอตตา หมายถง ทกสงทกอยางทงรางกายและจตหรอวญญาณไมใชอตตา คาวา ธรรมทงปวง ในทนเปนคาทใชเรยกครอบคลมทกอยางทงเปนรปธรรม (จบตองได) และ นามธรรม(จบตองไมได) ทงทเปนสงขาร(เกดดวยการรวมตวกน เชน ตณหา มานะ ทฏฐ )และ วสงขาร (ไมเกดอก เพราะหมดปจจย เชน วราคะ (หมดราคะ) หรอ นพพาน (ดบ) ) เปนตนในพระไตรปฎกองคตตรนกาย ทสกนบาต เลมท ๒๔ กลาวไวชดวา ธรรมทงปวงมนพพานเปนทสด ( นพพานปรโยสานา สพเพ ธมมา๑๐ ) หมายความวา ไมวาเราจะเอยถงอะไรกตาม สงนน ๆ รวมอยในคาวาธรรมทงปวงนทงนน ดงนน คาวา ธรรมทงปวงนจงหมายถงทกสงทกอยางลวนไมมตวตน (อนตตา) ทงสน อนง เพอความเขาใจเพมเตมยงขน ยงมธรรมหมวดหนงทแสดงครอบคลมถงสภาวธรรมทกสงทกอยางลวนจากดอยในธรรมทงปวงนทงหมด คอ ปรมตถธรรม แปลวา ธรรมทมความหมายสงสด หรอเปนธรรมสดยอดทสด ธรรมหมวดนมองคประกอบ ๔ ประการ คอ จต (Mind or

Consciousness) เจตสก (Mental Activities) รป (Body) และนพพาน (Extinction) สรรพสงทง

ปวงลวนสรปลงมาไดเพยง ๔ อยางนเทานน เพอใหเหนขอบขายของคาวา ธรรมทงปวงครอบคมเพยงใดจะเปรยบไตรลกษณกบปรมตถธรรมใหเหนขอบขายของอนตตา ดงน

๑๐อง.ทสก.(บาล) ๒๔/๕๘/๘๕.

๘๗

ตารางแสดงดารเปรยบเทยบปรมตถธรรมกบไตรลกษณ ดงน

ไตรลกษณ ปรมตถธรรม อนจจง ทกขง อนตตา

จต เจตสก

รป

นพพาน - -

สรปจากตาราง วา ความจรงทเปนปรมตถธรรมในคาสอนม ๔ ประการ คอ จต (๘๙ - ๑๒๑) เจตสก (๕๒) รป (๒๘) และ นพพาน (๒)๑๑ ลวนอยภายใตคาสอนเรองไตรลกษณทงสน โดยจตเจตสกและรปทง ๓ น เปนฝายสงขารทงปวง เปนฝายทเกดดวยการอาศยซงกนและกน ทเรยกวา ปฏจจสมปบาทหรอปฏจจสมปปนธรรม ตกอยภายใตของกฎไตรลกษณทง ๓ ขอ สวนนพพาน (ดบ) เปนฝายธรรมทงปวง เปนฝายดบ คอ เมอจตเจตสกและรปนนหมดปจจยดบไปเปนนพพาน และนพพานนนอยภายใตคาวา ธรรมทงปวง แตไมจดอยในกฎขออนจจงและทกขงทเปนฝายหมวดสงขาร ดงนน พระพทธองคจงตรสวา ธรรมทงปวงมนพพานเปนทสด ๑๒ หมายถง รวมทงนพพานดวยอนเปนธรรมสดทาย สรปวา ปรมตถธรรมทง ๔ คอ จต เจตสก รป และนพพานน ลวนอยภายในคาสอนเรองอนตตาทงสน ดงนน ขอบเขตของอนตตาจงคอบคลมคาสอนทกอยาง คอ ทงรปธรรม และนามธรรม (อรปธรรม) ทงโลกยธรรมและโลกตตรธรรม ทงทเปนสงขารธรรม และวสงขารธรรม ทงทเปนสงขตธรรม และอสงขตธรรม๑๓ ซงแมคาวานพพานธรรมกรวมอยในขอบเขตของอนตตาดวยเชนกน เพอความกระจางในเรองน จะทาเปนตารางเปรยบเทยบใหเหนปรมตถธรรมทง ๔ มความหมายตรงกบสภาวธรรมตาง ๆ ขอใดบางอนจะทาใหเหนภาพของนพพานชดเจนขน ดงน

๑๑ข. อต.(ไทย) ๒๕/๔๔/๓๙๓. ๑๒อง.ทสก.(ไทย) ๒๔/๕๘/๑๒๖. ๑๓จรญ สมนอย, “คาสอนเรอง วปลาส ในพระพทธศาสนา : ศกษากรณคาสอนสานกธรรมกาย”,

วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลย มหดล, ๒๕๔๓), หนา ๓๖.

๘๘

ตารางแสดงสภาวธรรมตาง ๆ ตรงกบปรมตถธรรมทง ๔ ดงน

ปรมตถธรรม ๔ สภาวธรรมทงปวง

จต เจตสก รป นพพาน

รปธรรม - - - นามธรรม - สงขารธรรม - วสงขารธรรม - - - สงขตธรรม - อสงขตธรรม - - - โลกยธรรม -

โลกตตรธรรม -

ในพระไตรปฎกไดแสดงการพจารณาไตรลกษณและผลทไดจากการพจารณานนจะสงผลออกมาในลกษณะตาง ๆ คอ ถาบคคลพจารณาดสงขารโดยความเปนของไมเทยงมความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา สงขารจะปรากฏโดยความสนไปหมดไป ถาพจารณาโดยความเปนทกข สงขารจะปรากฏโดยความเปนภย และถาพจารณาโดยความเปนอนตตา สงขารหรอสงทงปวงจะปรากฏโดยความวางเปลา (เปนสญญตา) ๑๔

ถาพจารณาโดยความไมเทยง จตจะนอมไปในศรทธามากขน ถาพจารณาโดยความเปนทกข จตจะนอมไปในความสงบมากขน และถาพจารณาโดยความเปนอนตตา จตจะเกดความรมาก๑๕

ถาพจารณาเหนความไมเทยงมากดวยความเชอ จะไดศรทธา ถาพจารณาเหนความเปนทกข มากดวยความสงบจะไดสมาธ ถาพจารณาเหนอนตตามากดวยความร จะไดปญญา ๑๖

ถาพจารณาเหนความไมเทยงมากดวยความเชอ หรอพจารณาเหนความเปนทกขมากดวยความสงบ หรอพจารณาหนความเปนอนตตาทมากดวยความร จะเหนสจธรรมอน ๆ ตามมาอกมาก เชน จะเหนสงทเกดขนพรอมกน (สหชาตปจจย) มสงอน ๆ เปนปจจย (อญญมญญปจจย) ตองอาศยกนเกด (นสสยปจจย) และเกดรวมกนกบอยางอน (สมปยตตปจจย) เปนตน และไดอธบายตอไปอกวา ถามนสการถงความไมเทยง จตจะผละออกจากนมตแลนไปในนพพานอนไมมนมต ถามนสการถงความเปนทกข จตจะผละออกจากความเปนไป แลนไปใน

๑๔ข.ป.(ไทย) ๓๑/๒๑๙/๓๖๖. ๑๕ข.ป.(ไทย) ๓๑/๒๑๙/๓๖๖. ๑๖ข.ป.(ไทย) ๓๑/๒๑๙/๓๖๖.

๘๙

นพพานอนไมมการเปนไป และถามนสการถงความเปนอนตตา จตจะผละออกจากทงนมตและทงความเปนไป จะแลนไปในนพพานอนไมมทงนมตและทงความเปนไป ๑๗ จากเนอความนสรปใจความใหเขาใจงาย ๆ วา ถาพจารณาเหนความเปลยนแปลงของสงทงปวงจตจะไมยดมนแตจะมงไปสการดบ(นพพาน) ถาพจารณาเหนความลาบากทตองอาศยปจจยเปนอยจตจะไมมงมนอยกบการหาปจจยเพอการดารงอยแตจะผละออกมงไปสการดบ และถาพจารณาเหนความไมมอตตาตวตนอมตะถาวรคงทอยจตจะผละออกจากการยดมนทงไมมงในการหาปจจยเพอดารงอยแตจะมงตรงไปสการดบ คอ

นพพาน นอกจากนยงไดสรปผลทเปนไปไดและเปนไปไมไดระหวางบคคลผพจารณาเหน

ไตรลกษณและสงตรงขามกบไตรลกษณวา เปนไปได (Possible) ทบคคลผพจารณาเหนความไมเทยง ความเปนทกขและความเปน

อนตตา เปนผประกอบดวยปญญาจะสามารถบรรลธรรมเปนโสดาบน สกทาคาม อนาคาม หรออรหนตได ๑๘

เปนไปไมได (Imposible) ทบคคลพจารณาเหนสงขารบางอยางโดยความเปนของเทยง

เปนสข และเปนอตตา จะประกอบดวยปญญาและจะบรรลโสดาบน สกทาคาม อนาคาม หรออรหนตได

ในสวนทเกยวของกบปฏจจสมปบาทและนพพานนนมคาอธบายเพมเตมในรายละเอยด ดงน

พระพทธองคตรสวา ปฏจจสมปบาทนเปนธรรมทลกซง สดทจะคาดคะเนได กเพราะไมร ไมเขาใจปฏจจสมปบาทนหมสตวจงยงเหมอนขอดดายของชางหก เปนปมนงนง เหมอนกระจกดาย เหมอนหญามงกระตายและหญาปลอง ไมขามพนอบาย ทคต วนบาต และสงสารได๑๙ บคคลพงใครครวญพจารณาดปฏจจสมปบาท คอ ในรางกายและจตนวาเพราะสงนม สงนจงม เพราะสงนเกด สงนจงเกด เพราะอวชชาเปนปจจย สงขาร... วญญาณ... นามรป...ชาตจงม อนงเพราะอวชชาดบไปไมเหลอดวยวราคะ ๒๐ สงขาร... วญญาณ... นามรป... ชาตจงดบ วราคะ คอ ความสนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ นเรยกวา นพพาน ๒๑ (ดบ) คอ ปฏจจสมปบาทดบเปนนพพาน (ดบ)

พระองคทรงสรปวา “เมอใดอรยสาวกเหนปฏจจสมปบาทและปฏจจสมปปนนธรรมเหลานดวยดดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรง เมอนนอรยสาวก

๑๗ข.ป.(ไทย) ๓๑/๒๑๙/๓๘๔.

๑๘ข.ป.(ไทย) ๓๑/๓๖/๕๗๙. ๑๙ท.ม.(ไทย) ๑๐/๙๖/๕๗. ๒๐ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๑/๑๑๖.

๒๑ส.สฬา.(ไทย) ๑๘/๓๑๔/๓.

๙๐

จกเขาถงทสดเบองตนวาในอดตเราไดมแลว หรอในอดตเราไมไดมแลวหนอ ในอดตเราไดเปนอะไรหนอ ในอดตเราไดเปนอยางไรหนอ ในอดตเราเปนอะไร จงไดเกดเปนอะไรอก หรอวาจกเขาถงทสดเบองปลายวา ในอนาคตเราจกมแลว หรอในอนาคตเราจกไมม หรอในอนาคตเราจกเปนอยางไรหนอ ในอนาคตเราจกเปนอะไร จงจกเกดเปนอะไรอก หรอจกมความสงสยในปจจบนอนเปนไปในภายใน ณ บดนแลววา เรามหรอหนอ เราไมมหรอหนอ เราเปนอะไรหนอ เราเปนอยางไรหนอ สตวนมาจากไหนหนอ เขาจกเปนผไปทไหนหนอ ขอนเปนไป

ไมได ขอนนเพราะเหตไร

เพราะอรยสาวกเหนปฏจจสมปบาทและปฏจจสมปปนนธรรมเหลานดวยด ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรง” ๒๒

สวนความหมายของคาวา อนตตา นน ในพระไตรปฎกสงยตตนกาย นทานวรรค ไดใหความหมายของอนตตาไวเปน ๔ นยดวยกน ๒๓ คอ ๑. ตถตา คอ ความเปนอยางนน หมายถง การเปนไปตามธรรมดาของมนเชนนน ๒. อวตถตา คอ ความไมคลาดเคลอน หมายถง ไมคลาดเคลอนไปเปนอยางอน ยงคง

เปนไปตามธรรมดาของมน ๓. อนญญถตา คอ ความไมเปนอยางอน หมายถง ไมเปลยนไปเปนอยางอนยงคง

เปนไปตามธรรมดาของมนอยเชนนน ๔. อทปปจจยตา คอ ความทมสงนเปนปจจยของสงน หมายถง การเกดขนมาไดดวยปจจยเปนองคประกอบและเปลยนแปลงไปตามปจจยองคประกอบนน คอ สงนเปนปจจยของสงน เมอสงนมสงนจงม เมอสงนเกดสงนจงเกด เชน เมอมตาและรปภาพกระทบกน การรบรทางตาทเรยกวาจกขวญญาณจงเกด เมอตาไมมรปไมมการรบรทางตาจงไมม เรยกวา จกขวญญาณไมเกด เปนตน หรอจะเปรยบเทยบกบเทคโนโลยในยคปจจบนกได เชน เครองวทยหรอโทรทศน เพยงไมมสายไฟฟา หรอ ไมมแบตเตอรอยางเดยววทยหรอโทรทศนกเปดไมตด เปนตน สงอานวยความสะดวกทงหลายทเราสมผสอยทกวนนลวนเรยกวา อทปปจจตาทงนน

๒๒ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๐/๓๖.

๒๓ ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๐/๓๕. ๒๒ พระราชวรน (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๒๗๘.

๙๑

สวนในคมภรวสทธมรรคไดแสดงการพจารณาสงขารรางกายดวยไตรลกษณะเชนกน เพอทจะใหมองเหนความเปนอนตตาดวยวธการพจารณาแยกแยะโดยลกษณะตาง ๆ ได ๖ อยาง๒๔

ดงน ๑. ปรโต โดยความเปลยนแปลงเปนอยางอนอยตลอดเวลา หมายถง สงขารรางกายและจตใจมการเปลยนแปลงไปสความเปนอยางอนอยตลอดเวลา เชน เดกกลายเปนผใหญ คนหนมเปนคนชรา คนชรากเปลยนไปสความตายหายไปจากโลก ดงนเปนตน ๒. รตตโต โดยความเปนของวางจากอตตา หมายถง ไมมอตตา หรอ อาตมนตวตนท

จะเปนเจาของรางกายเองและจตใจน ๓. ตจฉโต โดยเปนของวางจากสาระแกนสาระ หมายถง วางจากสาระแกนสารทแทจรงเหมอนตนกลวยทหาแกนมได เหมอนพยบแดดทหาตวตนไมได ๔. สญญโต โดยเปนของสญไป หมายถง เปนสงสญเปลา วางเปลาไมมความคงทน ๕. อสสามกโต โดยไมมใครเปนเจาของทแทจรง หมายถง ไมมใครเปนเจาของรางกาย

และจตใจได ๖. อนสสรโต โดยไมมใครทจะบงคบบญชาใหเปนไปตามทตองการไดหมายถง ไมม

ใครทจะมอานาจสงบงคบรางกายและจตใจเปนไปตามตองการได ๗. อวสวตตโต โดยเปนของทไมอยในอานาจของใคร หมายถง มนเปนไปตามปจจยและองคประกอบของมน ไมอยภายใตอานาจบงคบบญชาของผใด นอกจากนในพระไตรปฎกเลม ๓๑ ยงไดใหความหมายของอนตตาไวอก ๔๐ ประการ คอ ๑. โดยความไมเทยง ๒. โดยความเปนทกข ๓. โดยความเปนโรค ๔. โดยความเปนดงหวฝ ๕. โดยความเปนดงลกศร ๖. โดยเปนความลาบาก ๗. โดยเปนอาพาธ ๘. โดยเปนอยางอน ๙. โดยเปนของชารด ๑๐. โดยเปนอปปมงคล ๑๑. โดยเปนอนตราย ๑๒. โดยเปนภย ๑๓. โดยเปนอปสรรค ๑๔. โดยเปนความหวนไหว ๑๕. โดยเปนของผพง ๑๖. โดยเปนของไมยงยน ๑๗. โดยเปนของไมมอะไรตานทาน ๑๘. โดยเปนของไมมอะไรปองกน ๑๙. โดยเปนของไมมทพง ๒๐. โดยเปนความวางเปลา ๒๑. โดยความเปลา ๒๒. โดยเปนสญญตะ (ความวาง)

๒๔ ว.สทธ.(ไทย) ๓/๒/๑๕๗-๑๕๘.

๙๒

๒๓. โดยเปนอนตตา ๒๔. โดยเปนโทษ ๒๕. โดยเปนของมความแปรผนเปนธรรมดา ๒๖. โดยเปนของไมมแกนสาร ๒๗. โดยเปนมลเหตแหงความลาบาก ๒๘. โดยเปนดงเพชฌฆาต ๒๙. โดยเปนความเสอมไป ๓๐. โดยเปนของมอาสวะกเลสผกมด ๓๑. โดยเปนของถกปจจยปรงแตง ๓๒. โดยเปนเหยอแหงมาร

๓๓. โดยเปนของมความเกดเปนธรรมดา ๓๔.โดยเปนของมความแกเปนธรรมดา ๓๕. โดยเปนของมความเจบไขเปนธรรมดา ๓๖.โดยเปนของมความตายเปนธรรมดา ๓๗. โดยเปนของมความเศราโศกเปนธรรมดา ๓๘.โดยเปนของมความราพนเปนธรรมดา ๓๙.โดยเปนของมความเศราหมองเปนธรรมดา ๔๐.โดยเปนของมความคบแคนใจเปนธรรมดา ๒๕

๔.๑.๓ สงทปดบงอนตตา

คาสอนเรองอนตตานเปนคาสอนทเขาใจยาก เพราะคนสวนใหญถกสอนมาแตเดมวามอตตาตวตนซอนอยในรางกายของมนษยเราน เมอมนษยตายลงอตตานจะออกจากรางเดมไปเขารางใหมและเกดขนมาอกตอไปไมมจบสน เมอคนถกสอนมาเชนน จงยากทจะเขาใจไดวา อนตตา ม

ลกษณะอยางไร

สงททาใหเขาใจยากหรอไมยอมเขาใจน มบางสงทปดบงทาใหเขาใจยาก ถาไมแยกออกพจารณาโดยละเอยดจะมองไมเหนสงทปดบงน เรยกวา ฆนสญญา ( Perception of Pompactness

) แปลวา ความสาคญวาเปนกลมกอนหรอการมองภาพรวม โดยไมไดแยกแยะเพอวจยหาสมฏฐานทเกด จงทาใหมองเหนรางกายสงขารมนษยและสตวเปนอตตา เรยกวามอตตสญญา ถาหากพจารณาเหนอนตตากดบอตตาสญญาได ๒๖

พระพทธศาสนามองวาบคคลผมความเหนผดไปจากน โดยมความเหนวามอตตาตวตนอยในรปลกษณะตาง ๆ การมองเชนนเปนการมองโดยภาพรวม โดยถอเอาความรสกของตนเองเปนสาคญเพราะการเหนสงตาง ๆ มรปรางปรากฏใหเหน มความรสกนกคด จงคดวานาจะมสงทซอนอยภายในมภาวะเปนอตตาตวตนทแทจรงของสตวตาง ๆ โดยสงนนเรยกอตตาบาง อาตมนบาง ชวะบาง วญญาณบาง ตามแตละศาสนาจะบญญตเรยก ไมวาจะบญญตเรยกไปเชนไรกตาม ลวนแลวแตสรป

๒๕ ข.ป.(ไทย) ๓๑/๓๗/๕๙๘.

๙๓

งาย ๆ ไดวามความเชอวามอตตาเหมอนกนทงหมด พระพทธศาสนาเรยกทศนะทเหนวา มอตตาเหลานวา สกกายทฎฐ (ผมความเหนวามกายของตนอย) อตตานทฏฐ (ผมความเหนวามอตตา) อตตวาทปาทาน (ความยดมนวามอตตา) สสสตทฎฐ (ความเหนวา อตตาเทยง) เปนตน ความเหนทงหมดน เรยกวา ความเหนผด ( มจฉาทฏฐ )ทงหมด นอกจากน พระพทธศาสนาเรยกความเหนผดเหลานวา คาสอนวปลาส คอ ความเหนทผดไปจากความเปนจรง คอ เหนวา จต เปนอตตา มภาวะเปนนจจงเทยงแทคงท เปนสขง มสขอยางถาวร เปนอตตา มตวตนอมตะ และ เปนสภะ มความสวยงาม เพราะถอวาทศนะเหลานเปนการมองท ไมตรงตามสภาวะของความเปนจรง เปนเพยงยดเอาภาพทปรากฏแกสายตาและความรสกแลวยดตดวาเปนอตตา แตแททจรงแลวสงตาง ๆ มความเปนไปในรปของกระแสทเกดดบตดตอกนไปโดยไมขาดสาย ทาใหผไมพจารณาโดยละเอยดหลงยดตดในภาพเหลานนเรยกวา วปลาส คอ ความเหนทคลาดเคลอนจากความเปนจรง ดงนน เรองอนตตานบคคลผทไมมความเขาใจยอมหลงผดคดเอาตามภาพมายาทตนสมผสไดนน แลวหลงผดอยกบสงนนจงยากทจะถอนทฐความเหนเหลานได สรปวา คาสอนเรองอนตตานเปนคาสอนทยากตอการทาความเขาใจของคนทไมรบฟงคาสอนทถกตอง จงยดถอความเหนดวยความเขาใจผดเพราะหลงยดอตตา แมวาคาสอนนเรองอนตตานจะเปนคาสอนทปฏเสธลงไปทอตตาโดยตรงวาไมใชอตตาหรอไมเปนอตตา แตคนทยงหลงตดใน

รางกายจตใจตวตนกไมอาจเขาใจได คาสอนเรองอนตตานเปนคาสอนทครอบคลมคาสอนอน ๆ ทงหมด แมคาสอนเรอง ปรมตถธรรม ๔ คอ จต เจตสก รป และนพพาน กอยในกรอบของอนตตานทงหมด ดงมพทธพจนบทหนงวา ธรรมทงปวงมนพพานเปนทสด๒๗ และนอกจากน สาเหตหนงททาใหเขาใจยากเพราะเปนการมองภาพรวม (ฆนสญญา) หมายถง การมองรางกายและจตใจของตนเองและผอน จงทาให

ภาพรวมทงหมดปดบงความจรงในเรองอนตตานทาใหไมเขาใจเรองอนตตานโดยความถกตอง

๔.๑.๔. การกาหนดทาทและการวางตนตอหลกอนตตา

หลกพทธธรรมทงหมดแสดงวา สงขารทงปวงทเกดขนมาลวนมความเปลยนแปลง (Impermanence) ไปตามปจจยองคประกอบ จะหาสงทเทยง ยงยน ความท ไมผนแปรไมม๒๘ ม

สภาวะเปนทกข (suffering) ทนอยในสภาวะใดสภาวะหนงไดยาก เพราะไมมอตตา (non - self)

ตวตนทคงซงยนโรงเปนหลกให สงขารทงหลายมการเกดและมการดบพลดเปลยนไปตามเหตและ

๒๗อง.ทสก.(ไทย) ๒๔/๕๘/๑๒๖. ๒๘ส. ข.(ไทย) ๑๗/๙๔/๑๗๘.

๙๔

ปจจย เมอสรรพสงตกอยและเปนไปในลกษณะเชนนตลอดเวลา จงหาสาระทแทจรงของสงทปรากฏขนไดยาก ดงนน พระพทธศาสนาไดกาหนดทาทและการวางตนตอสงตาง ๆ เปน ๓ ประการดวยกน

คอ ๑. กาหนดทาทวา นนไมใชของเรา ( That is not mine) คอ ไมดงเอาเขามาหาตวเอง

อนทจะทาใหยดวา ของเรา เพราะการยดวา ของเราเกดจากความเขาใจผด(มจฉาทฏฐ) เพราะไมรความจรงและการยดถอวา ของเรา คอ กามตณหา เปนความตองการอยากได เชน ยดวา รางกายของเรา แตเขาตองละทงรางกายของเรานนไปในตอนตาย หรอ ยดวา ของเราเทาน ของเรามประมาณเทาน เปนตน ๒. กาหนดทาทวา เราไมเปนนน ( That am not I ) คอ ไมเอาตวเองเขาไปผกพน อน

จะทาใหคดวา เปนเรา หรอ เราไดเปนนนเปนน การคดวา เราเปน...เชน เราเปนจต เราเปนอตตาอมตะ เราเปนมนษย เปนตน กเกดจากความเขาใจผด (มจฉาทฏฐ) และ เกดจากภวตณหา คอ ความ

ตองการอยากจะเปนอยอยากจะคงอยตลอดไป ๓. กาหนดทาทวา นนไมใชอตตาของเรา ( That is not my Ego ) คอ ไมยดวาเปน

สาระทแทจรงของตน๒๙อนจะทาใหหลงยดวา เปนสาระทแทจรงของชวต เพราะการยดวา สง นน ๆ เปนตวตนอมตะของเรายอมไดชอวา เขาใจผดเชนกน และไดชอวา มกามตณหา และภวตณหารวมกน เหตผลทพระพทธศาสนาใหกาหนดทาทเชนนกเพราะสงตาง ๆ รวมทงตวเราของแตละคนลวนมความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา และตองขนตอปจจยดารงอยไดดวยปจจยหลายอยางพยงไว หาสาระทแทจรงทเรยกวา ตวตนถาวรยงยนไมม ขอแรกเปนการปฏเสธสงภายนอก ขอสองเปนการปฏเสธภายในตวเอง และขอสามเปนการปฏเสธทงสงภายนอกและตวเอง

พระพทธศาสนามองวา สงทงปวงทเราประสบพบเหนหรอทเราเกยวของทงหมดนนลวนปราศจากอตตาและปราศจากสงทเนองดวยอตตา นอกจากนนยงไดวางวธการในการกาหนดพจารณาสงทงปวงออกเปน ๓ วธดวยกน คอ ๓๐

๑. วธการเพงพจารณาแยกสวนโดยความเปนธาตตาง ๆ คอ สภาวะททรงอยเฉพาะในลกษณะนน ๆ เชน แยกตาออกเปนจกข แยกรปภาพตาง ๆ เปนรปธาต แยกการรบรทางตาออกเปนจกขวญญาณธาต เปนตน วธการนจะแยกใหเหนสวนตาง ๆ เปนสกแตวาธาตเทานนไมมสงใดทเรยกวาสตว หรอมนษย หรอเทวดา หรอตวเรา ของเรา หรอผอน เปนตนไดเลย รวมทงหมดแยกเปน ๑๘ ธาต

๒๙ม. ม.(ไทย) ๑๒/๒๔๑/๒๕๒.

๓๐ส.ข.(ไทย) ๑๗/๕๗/๙๒.

๙๕

๒. วธการเพงพจารณาแยกสวนโดยความเปนอายตนะตาง ๆ คอ สภาวะทเชอมตอกบสงอน ๆ ทาใหเกดสงอนๆ ขนมา เชน ประสาทตาเชอมตอกบรปหรอส ประสาทหเชอมตอกบเสยงหรอคลน เปนตน จงทาใหเกดการรบรตาง ๆ เกดขน รวมแยกเปน ๑๒ ชนด ๓. วธการเพงพจารณาแยกสวนเปนการเกดขนไดดวยการอาศยสงตาง ๆ เปนปจจยสงตอกนไปเรอย ๆ (ปฏจจสมปบาท) ทาใหเกดสตวชนดตาง ๆ ขนมาบนโลกและตายไปอยตลอดเวลา มปจจยหลก ๆ อย ๑๒ อาการดวยกน ดงนน การพจารณาหรอการวางตนทงหมดเหลานลวนเปนเทคนคททางพระพทธศาสนาไดกาหนดขนเพอใหวางตนแบบสอดคลองกบความเปนจรงของสงตาง ๆ ทงหมด โดยไมเขาไปหลงเชอแบบผด ๆ วางตนแบบผด ๆ สวนบคคลผวางตนและกาหนดทาทผดไปจากกรอบน พระพทธศาสนามองวา ความเหนเชนนนเปนความเหนทสบสน (ทฏฐคหน) รงรง เปนความเหนแหงแลงกนดาร (ทฏฐกนตาโร) เพราะความรนอย เปนความเหนทเปนเสยนหามทมแทงตนเองใหเดอดรอน ( ทฏฐวสกายก ) เปนความเหนทดนรนทรนทราย ( ทฏฐวปผนทต ) เปนความเหนทผกมดตวเอง ( ทฏฐสโญชน )ใหจมอยในสงสารวฏตอไป เปนความเหนผด (มจฉาทฏฐ) และ เปนความวปลาส ( วปลลาโส )เปนความวปรตหรอเพยนไปจากความจรง เปนตน รวมไปจนถงทฎฐ ๖๒ กจดเปนความเหนผดเชนกน

ความเหนทงหมดดงกลาวมาอาจสรปใหเขาใจงาย ๆ ไดดวยพระพทธพจนเหลาน คอ

อกนยหนง เราเหนโทษในทฏฐทงหลายวา ทฏฐนวา ‘โลกเทยง นเทานนจรงอยางอนเปนโมฆะ’ เปนทฏฐรกชฎ เปนทฏฐกนดาร เปนทฏฐทเปนขาศก เปนการดนรนดวยทฏฐ เปนเครองประกอบคอทฏฐ(ทฏฐสงโยชน) มทกข มความลาบาก มความคบแคน มความเรารอน ไมเปนไปเพอความเบอหนาย ไมเปนไปเพอคลายกาหนด ไมเปนไปเพอดบ ไมเปนไปเพอสงบระงบ ไมเปนไปเพอรยง ไมเปนไปเพอตรสร ไมเปนไปเพอนพพาน จงไมถอ ไมยดมน ไมถอมนทฏฐทงหลาย อนง ทฏฐทงหลาย บคคลไมควรถอ ไมควรยดมน ไมควรถอมน รวมความวา เราเหนโทษในทฏฐทงหลาย จงไมยดมน อยางนบาง ๓๑

อกนยหนง เราเหนโทษในทฏฐทงหลายวา ทฏฐเหลาน ยอมเปนไปเพอเกดในนรก เปนไปเพอเกดในกาเนดเดรจฉาน เปนไปเพอเกดในเปตวสย จงไมถอ ไมยดมน ไมถอมนทฏฐทงหลาย อนง ทฏฐทงหลาย บคคลไมควรถอ ไม

๓๑ ข.ม.(ไทย) ๒๙/๗๒/๒๑๙.

๙๖

ควรยดมน ไมควรถอมน รวมความวา เราเหนโทษในทฏฐทงหลาย จงไมยดมน อยางนบาง ๓๒

อกอยางหนง เราเหนโทษในทฏฐทงหลายวา ทฏฐเหลาน ไมเทยง ปจจยปรงแตงขน อาศยกนเกดขน มความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไปเปนธรรมดา มความคลายไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา จงไมถอ ไมยดมน ไมถอมนทฏฐทงหลาย อนง ทฏฐทงหลาย บคคลไมควรถอ ไมควรยดมน ไมควรถอมน รวมความวา เราเหนโทษในทฏฐทงหลาย จงไมยดมน อยางนบาง๓๓

๔.๒ ศกษาวเคราะหอตตาตามทศนะของศาสนาพราหมณ-ฮนดและอนตตาตามทศนะของพระพทศาสนา

ทศนะฮนดเกยวกบเรองอตตาของมนษยและสตวน ถอไดวาเปนแกนคาสอนทมมาตงแตกอนพทธกาลแมพทธเจาเองกทรงรวา ศาสนาพราหมณหรอฮนดมความเชอเชนนน ในเรองอตตานตามทศนะของศาสนาฮนดมความเชอวา สรรพสงเกดมาจากปรมาตมน หรอพระพรหมหรอทาวมหาพรหมเปนผสราง พระพรหมมฐานะเปนผยงใหญ ไมมใครขมเหงได รสงทงปวง เปนผกมอานาจ เปนอสระ เปนผสราง เปนผบนดาล ผประเสรฐ ผ บงการ ผทรงอานาจ เปนพระบดาของสตวทเกดมาแลวและกาลงจะเกด ทานบนดาลสตวทงหมดขนมา ๓๔

คาสอนเรองอตตา - อนตตานดเหมอนจะเปนคาสอนทปฏเสธความเชอของอกหนงโดยตรง และเปนคาสอนทถกหยบยกขนมาถกเถยงกนในแวดวงของศาสนาอยางตอเนองมาโดยไมขาดสาย โดยเฉพาะอยางยงในครงพทธกาลททกคนมความเชอเรองตวตนอยแลวถอวาเปนมรดกทางปญญาและความเชอมาหลายพนป ครนเมอพระพทธองคประกาศตวเปนพทธเจาดวยวยทยงหนมแนน

ไดสรางความทาทายตอเจาลทธทมอยกอนแลวเปนอยางมาก ประเดนท ๑ ประเดนทถกหยบขนโตกบพระพทธเจามากทสดกคอ คาสอนเรอง อนตตา เพราะหลงจากททรงแสดงปฐมเทศนาครงแรกแลวอก ๒ - ๓ อาทตยตอมาพระองคไดทรงแสดง อนตตลกขณสตร ซงทาใหปญจวคคยทง ๕ รปบรรลเปนพระอรหนตในโลกดวยพระธรรมเทศนา

เรองอนตตานเอง

๓๒ ข.ม.(ไทย) ๒๙/๗๒/๒๒๐.

๓๓

ข.ม.(ไทย) ๒๙/๗๒/๒๒๐.

๓๔ท.ส.(ไทย) ๙/๔๒/๑๗.

๙๗

ในขณะทพระพทธองคทรงแสดงคาสอนเรองอนตตานอย และในเวลาเดยวกนนนพระองคกทรงตอบขอซกถามมากมายเกยวกบเรอง อตตา อนตตานตลอดเวลา ในสมยนนมสมณพราหมณบางพวกไดประกาศทฤษฎตนกาเนดของโลกวา โลกเกดขนมาเพราะพระอศวรเปนผสรางบาง พระพรหมเปนผสรางบาง แตเมอพระพทธองคทรงสอบถามวามความเปนมาอยางไร พวกสมณพราหมณเหลานนกลบตอบไมได สวนอกพวกหนงแสดงทศนะวา อตตาและโลกเกดขนเองไมมผสราง พระพทธองคอธบายใหฟงวา พวกนในอดตเคยเกดเปนพรหมแลวจตมาเกดเปนมนษยไดสละบานเรอนออกบวชเปนบรรพชต อาศยความทจตตงมน มความเพยร อบรมจตอยาง ถกวธ สามารถบรรลเจโตสมาธ เปนเหตใหระลกชาตกอน ๆ ได แลวระลกเหนตวเองเกดขนโดยปราศจากคนสราง สามารถเกดขนไดเอง จงประกาศทศนะวา อตตาและโลกเกดขนมาเองไมมผสราง ครนเมอถกพระพทธเจาทรงซกถามมาก ๆ กอธบายถงทมาไมไดวาเกดไดอยางไร พระพทธเจาไดทรงอธบายวาพวกนระลกไดแคนนจากนนไประลกไมไดจงไมร ๓๕

พระพทธองคตรสวา พระองคเองทรงรทฤษฎวาดวยกาเนดโลก รความเปนมา และรอยางละเอยดยงกวานน และเมอรแลวจงไมยดมน เมอไมยดมนจงทราบการดบ(นพพาน)ไดดวยพระองคเอง เมอทราบแลวจงไมดาเนนไปสความเสอม ๓๖

ประเดนท ๒ ปญหาเรองชวตทมลกษณะเปนอตตาตวตนนกถกนามาเปนหวขอโตเถยงอภปรายกนมาก ครงหนงสจจกะ นครนถบตร ไดนาปญหาขอนมาโตกบพระพทธองค โดยพระองคทรงให สจจกะ นครนถบตรเปนฝายเรมอภปรายกอน ซงสจจกะ นครนถบตร ไดอธบายใหพระพทธ

องคฟงวา สงทเรยก อตตา (Self) ตองมแนนอน เปรยบเสมอนตนไมทจะเจรญงอกงามเตบโตขนมา

ไดกตองอาศยแผนดน อยในแผนดนจงจะเจรญงอกงามได หรอการงานใด ๆ กตามบคคลตองอาศยแผนดนเปนฐานรองรบจงจะทางานได บคคลกเชนเดยวกน รางกาย (รป) ตองมอตตา ความรสก (เวทนา) ตองมอตตา ความจา (สญญา) ตองมอตตา ความคด (สงขาร) ตองมอตตา และ จต (วญญาณ) ตองมอตตา ๓๗

๓๕ท. ปา.(ไทย) ๑๑/๔๕/๓๓.

๓๖ ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๔๖/๓๓. ๓๓ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๕๖/๓๙๒.

๓๗

ม.ม.(ไทย)๑๒/๓๕๖/๒๙๒.

๙๘

โดยสรป คอ มนษยหรอสตว (ขนธ ๕) ตองดารงอยในรป ตวตน (ขนธ ๕) นน จงจะสามารถประสบบญหรอบาปได ถาปราศจากตวตนแลวใครจะเปนผทาบญ ใครจะเปนผทาบาป ในเรองนพระพทธองคไดทรงใชวธปฏปจฉา คอ ยอนถามเพอใหสจจกะ นครนถบตรไดตอบปญหาอนกอน และสจจกะ นครนถบตรไดกลาวยนยนความเหนของตนเปนเชงถามพระพทธเจาวา ขนธ ๕ น ( The Five Groups ) เปนอตตาของเรา คอ รปเปนอตตาของเรา เวทนาเปนอตตาของเรา สญญาเปนอตตาของเรา สงขารเปนอตตาของเรา วญญาณเปนอตตาของเรา มใชหรอ แลวสจจกะ นครนถบตรยงไดกลาวอางอกวา ความเหนนไมใชทานจะเขาใจและเชอเรองนเพยงคนเดยว แมแตคนอน ๆ ในหมมหาชนจานวนมากกเชอทฤษฎน พระพทธองคไดใหสจจกะ นครนถบตรยนยนคาพดของตนเองวา ตนเองเชอวาขนธ ๕ มตวตน โดยไมตองอางมหาชนเขามาเกยวของ ซงสจจกะ นครนถบตรกยนยนความเชอนนวาขนธ ๕ มอตตา เมอสจจกะ นครนถบตรยนยนเชนนนแลว พระองคทรงยอนถามสจจกะ นครนถบตร เพอใหเขาตอบไปตามความเหนทควรจะเปนและเปนความจรงวา ทานเขาใจขอนนอยางไร พระมหากษตรยทไดรบพระราชพธราชาภเษกแลวเปนพระราชาแหงประเทศแลว เชน พระเจาปเสนทโกศล จะทรงมอานาจในการสงประหารคนทสมควรประหาร หรอสงใหรบสมบตของคนทสมควรรบ หรอสงเนรเทศคนทสมควรเนรเทศใน พระราช

อาณาเขตของพระองคหรอไม ปญหานสจจกะ นครนถบตรไดยอมรบวา พระราชาทไดราชาภเษกดารงตาแหงเปนพระราชาสมบรณแลวยอมมพระราชอานาจเตมทในพระราชอาณาเขตของพระองคทจะสงประหารใครกไดทสมควรประหาร เปนตน เมอสจจกะ นครนถบตรยอมรบในประเดนนแลว พระพทธองคจงทรงยอนกลบมาถาม

ประเดนปญหาทยกขนมาโตเถยงกนวา อคคเวสสนะ (หมายถงชอโคตรของสจจกะ นครนถบตร) ทานเขาใจความขอนนวาอยางไร กขอททานกลาววา “รปเปนอตตาของเราน” ทานมอานาจสงการในรปนนหรอไมวา รปของเราจงเปนอยางน อยาเปนอยางนนเลย เมอถกถามเชนนสจจกะ นครนถบตร นงองถงกบตอบไมได ครนถกพระพทธเจาถามซาบอย ๆ เพอใหตอบคาถาม ในทสดเขากยอมรบวา ไมมอานาจสงใหรปเปนไปตามคาสงได หลงจากนนพระพทธองคทรงทะยอยถามปญหาในสวนของเวทนา สญญา สงขาร และวญญาณแตละอยางไปเรอย ๆกไดรบคาตอบวา ไมมอานาจสงการใหเวทนา สญญา สงขาร หรอ วญญาณเปนไปตามทเรา

ตองการได พระพทธองคไดทรงสรปวา คายนยนตงแตแรกและคาตอบสดทายของสจจกะ นครนถบตรนนขดแยงกนไมตรงกน และแลวพระพทธองคไดใชโอกาสนนซกถามใหสจจกะ

๙๙

นครนถบตรตอบตอไปอกวา รปจนถงวญญาณทงหมดนนมความคงทหรอเปลยนแปลง กไดรบคาตอบวา มความเปลยนแปลง แลวทรงถามตอไปวา สงใดทเปลยนแปลงไป สงนนเปลยนไปเพราะมสขหรอมทกข (ถาสขคงไมตองการเปลยน) ไดรบคาตอบวา เพราะทกข (ถกบบบงคบจงทาใหเปลยนอยตลอดเวลา) และถามตอไปอกวา สงใดไมเทยงมการเปลยนแปลงไปเพราะความทกข ควรหรอไมทจะมความรสกวา สงนนเปนของเรา เราเปนสงนน หรอสงนนเปนอตตาของเรา กไดรบ

คาตอบวาไมควรรสกเชนนน และแลวพระพทธองคทรงสรปเปนคาถามอกวา

ทานเขาใจความขอนนวาอยางไร ผใดตดทกข เขาถงทกขแลว กลากลนทกขอยแลว ยงกลบพจารณาเหนทกขนนวา (ทกข)นนของเรา เราเปน(ทกข)นน หรอ(ทกข)นนเปนอตตาของเรา เขาผนนกาหนดทกขไดเอง หรอจะทาทกขใหหมดไปได มอยบางไหม๓๘ กไดรบคาตอบวา ไมได สรปประเดนปญหาเรองอตตานวา สจจกะ นครนถบตร จนตอคาตอบไมสามารถยนยนอตตาตามทตนเองเขาใจได พระพทธองคจงทรงสรปวา ผมทศนะเหมอนสจจกะ นครนถบตรนเปนเหมอนคนตองการแกนไม แลวตดตนกลวยทโคนตน ตดปลาย ปลอกเปลอกเขาไปทละชนจนหมดกไมพบแกนตนกลวย เหมอนความเชอเรองอตตา เมอถกซกถามไลเลยง สอบสวนในความเชอนนทละ ประเดน ๆ อยางละเอยดลงลกไปเรอย ๆ กจะหาความจรงของอตตาไมพบจาตองยอมแพไปเอง ปญหาขอนพระพทธองคตรสวา ถาสมมตวาขนธ ๕ ( the five groups ) จะมสภาวะ

เทยง เปนอมตะไมมการเปลยนแปลงไดแลว การประพฤตพรหมจรรยเพอความหลดพน เพอความสนทกขกคงไมม และไมจาเปนตองม เพราะเหตทอยางไรเสยของนนกเทยงอยแลวและไมเปลยนแปลงใด ๆ อยแลว การประพฤตธรรมจงไมสามารถชวยอะไรได อกปญหาหนง คอ ปญหาเรองกรรมทถกยกมาถกเถยงกน คอ ถาเชอวาตวเราไมมตวตน(เปนอนตตา )แลว เวลาทเราทากรรมดหรอกรรมไมดแลวใครจะเปนผรบกรรมนน และ ถาเชอวาไมมตวตนอมตะจรงแลว บคคลจะประสพบญหรอบาปไดอยางไร๓๙ บญกศลทเราประพฤตทเราไดสรางแลวกรรมทงหมดนนเราผไมมตวตนจะไดรบไดอยางไร และถาเชอเชนนนจรง กแสดงวา ผทากรรมกบผรบกรรมเปนคนละคนกน คอ คนหนงทาเหต แตอกคนหนงเปนผเสวยผล ๔๐ กลายเปนวา คนทากรรมเปนอกคนหนง สวนผรบกรรมเปนอกคนหนงซงไมยตธรรมเลย ความเชอเรองกรรมน ตามมตของฝายทยดถออตตา หรอ อาตมน มความเชอวา เมอบคคลกระทากรรมดลงไป ผรบผลของกรรมดนน ไดแก อาตมนหรอ อตตาของผนน ดงนน ความดท

๓๘ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๕๘/๓๙๖.

๓๙ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๕๖/๓๙๒. ๔๐ส.น.(ไทย) ๑๖/๔๖/๙๓.

๑๐๐

กระทาลงไปจงไมมทางสญเปลา เพราะอาตมน( หรอ อตตา) เปนสภาวะนรนดรไมรจกแตกทาลายถงผกระทาความดจะตายไป อาตมนทจะคอยรบผลของกรรมด กยงคงอย ๔๑ เปรยบเสมอนตนไมพชพนธตองอาศยแผนดน เกดในแผนดนจงเจรญงอกงามได การงานทบคคลทาตองอาศยแผนดนเปนทรองรบจงจะทาได บคคลกเชนกน ตองมอตตา หรอ อาตมน และอตตาตองอยในรางกาย(รป) ความรสก(เวทนา) และ จตใจ (วญญาณ) บคคลจงจะประสบบญหรอบาปได ถาไมมตวตนแลวใครจะรบผลบญบาปททาลงไป ๔๒

ความเชอเรองกรรมนฝายทเชอวามอตตาหรอาตมนนไดมทศนะในเรองกรรม (พวกกรรมวาทะ) แตกตางกนใน ๔ ลกษณะใหญ ๆ ดวยกน คอ ๑. กรรมวาทะพวกหนงบญญตวา สขและทกข (กรรมดกรรมชว) เปนสงทตนกระทาเอง

(และไดรบผลเอง) ๒. กรรมวาทะบางพวกบญญตสขและทกข (กรรมดกรรมชว) เปนสงทคนอนกระทาให

(ตนเองไมไดสรางขน) ๓. กรรมวาทะบางพวกบญญตวา (กรรมดกรรมชว) เปนสงทตนเองกระทาดวยและเปน

สงทคนอนกระทาใหดวย ๔. กรรมวาทะบางพวกบญญตวา (กรรมดกรรมชว) เกดขนเพราะอาศยเหตทตนกระทาเองกมใชและคนอนกระทากมใช ๔๓

ในทศนะเรองกรรมนพระพทธศาสนาเปนฝายทมทศนะวาไมมตวตนอมตะ (อนตตา) ไดแสดงทศนะเรองกรรมวา กรรมหมายถงการกระทาเนองดวยกาย วาจา และใจทงทางดและทางไมด

ดวยเจตนาทอยในอกศลจตและโลกยกศลจต๔๔ เมอบคคลทากรรมดวยจตหรอวญญาณซงเปนกระบวนการของปฏจจสมปบาท กรรมหรอผลของกรรมกแสดงออกมาตามหลกของปฏจจสมปบาทเชนกน ๔๕ พระพทธองคไดทรงแสดง

เรองนแกทานพระอานนทตอนหนงวา สขและทกขเปนสภาวะทอาศยปจจยเกดขน อาศยปจจยอะไร คออาศยผสสะ

บคคลผกลาวดวยคาเชนน จงชอวาเปนผพดตรงตามทเรากลาวไว ไมชอวากลาวตเรา

๔๑สมภาร พรมหา, ภควทคตา (บทเพลงแหงองคภควน), (กรงเทพมหานคร:สานกพมพศยาม, ๒๕๔๑ ),หนา ๕๒. ๔๒ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๕๖/๓๙๒.

๔๓ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๕/๔๘. ๔๔พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมถถสงคหฎกา ปรจเฉทท ๕ เลม ๒,

(กรงเทพมหานคร : มลนสทธมมโชตกะ, ๒๕๒๔), หนา ๑๐. ๔๕ส.น.(ไทย) ๑๖/๔๖/๙๓.

๑๐๑

ดวยคาเทจ ชอวากลาวแกอยางสมเหตสมผล ทงไมมการคลอยตามคาเชนนนทจะเปนเหตใหถกตาหนได ๔๖

พระพทธศาสนามองวาทศนะของพวกกรรมวาทะทง ๔ ทศนะนนวา (๑) สขและทกข (กรรมดและกรรมชว) เปนสงทตนเองทาบาง (๒) คนอนทาใหบาง (๓) ตนเองทาดวยคนอนทาดวย และ (๔) ตนเองทากไมใช คนอนทาใหกไมใช ทศนะทงหมดนลวนเกดจากผสสะเปนปจจยทงสนเปนไปไมไดเลยทจะบญญตวาสขและทกข (กรรมดกรรมชว)เกดขนโดยปราศจากผสสะ

ความสขและทกขทแสดงมาน ในทศนะของพระพทธศาสนาไดจาแนกทางเกดของสขและทกขออกเปน ๓ ทางหรอจากทวาร ๓ คอ เกดจากทางกาย เกดจากทางวาจา และเกดจากทางใจ

ดงพทธพจนวา เมอกายมอย สขและทกขทเปนไปในภายใน (ของตนเอง = ผวจย)จง

เกดขน เพราะความจงใจทางกายเปนเหต หรอวาเมอวาจามอย สขและทกขทเปนไปในภายใน จงเกดขน เพราะความจงใจทางวาจาเปนเหต หรอวาเมอใจมอย สขและทกขทเปนไปในภายใน จงเกดขน เพราะความจงใจทางใจเปนเหต และเพราะอวชชาเปนปจจยดวย ๔๗

โดยเมอบคคลแสดงออกทางพฤตกรรมทางดานรางกาย (กายสงขาร) ซงเปนปจจยทาใหเกดสขและทกขขนแกตน มทางทเกด ๔ ทาง เชนเดยวกบพฤตกรรมทางดานรางกาย คอ ตนเองทาบาง คนอนทาบาง กระทาโดยรตวบาง และกระทาโดยไมรตวบาง ๔๘

พระพทธองคทรงสรปเรองนแกพระอานนทวา

อานนท อวชชาแทรกอยในธรรม(เรองกรรม = ผวจย)เหลาน เพราะอวชชานนแหละดบไปไมเหลอดวยวราคะ (นพพาน = ผวจย) กายซงเปนปจจยใหสขและทกขทเปนไปในภายในเกดขนนน (เกดขนในตนเอง = ผวจย) จงไมม วาจาซงเปนปจจยใหสขและทกขทเปนไปในภายในเกดขนนน (เกดในตนเอง =

ผวจย) จงไมม มโนซงเปนปจจยใหสขและทกขทเปนไปในภายในเกดขนนน (เกดในตนเอง = ผวจย) จงไมม เขตไมม ฯลฯ วตถไมม ฯลฯ อายตนะไมมฯลฯ วตถไมม ฯลฯ หรออธกรณ (คด = ผวจย) ซงเปนปจจยใหสขและทกขทเปนไปในภายในเกดขนนน จงไมม ๔๙

๔๖ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๕/๕๐.

๔๗ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๕/๕๐. ๔๘ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๕/๕๑. ๔๙

ส.น.(ไทย) ๑๖/๒๕/๕๑.

๑๐๒

เรองกรรมนตามหลกการของพระพทธศาสนาถอวาเปนไปตามหลกสนตต คอความสบตอของผลกรรมททาหรอเทาทผทากรรมยงเวยนวายตายเกดอย เรองสนตตนสามารถอธบายใหเหนภาพพจนไดดทสดดวยการยกตวอยาง เชน ตวอยางเมลดมะมวงกบผลมะมวงทพระนาคเสนไดอธบายตอบพระเจามลนท โดยการเปรยบเทยบวา เมลดมะมวงทปลกกบตนมะมวงและผลมะมวงทสมผสไดนไมใชเมลดมะมวงเดมทแรกปลก แตมนสบตอกนมาจากเมลดมะมวงนน กรรมทนามและรป (หมายถงบคคล = ผวจย) กระทาลงไปทงดและไมด ดวยผลกรรมนจะทาใหนามและรปอนเกดไดในภพตอไป ดงนนบคคลจงไมอาจพนจากกรรมชวของตนเองไปได ๕๐ ดวยหลกสนตตน สรปวา เรองกรรมนในทศนะของพระพทธศาสนามองวา เมอบคคลทากรรมดวยจตทเปนไปตามหลกการอาศยปจจยทตอเนองกน(ปฏจจสมปบาท) และผลทเกดกมการใหผลตามทเปนไปในลกษณะปจจยทเกดตอเนองกน(ปฏจจสมปบาท) เพราะการเกดและดารงอยของผทากรรมกมลกษณะทเปนปจจยตอเนองกนใหดารงอย และเมอปจจยทตอเนองกนนน(ปฏจจสมปบาท)ดบลง สงสมมตวาสตวดบลง(นพพาน) ไมมตวผทจะใหผลกรรมสงผลได สงทเรยกวากรรมกจะดบลงเชนกน หรอพดอกอยางหนงวา “ผทากรรมและเสวยกรรมคอจต แตจตทางพระพทธศาสนามลกษณะเปนกระแสความคดทเกดขน ตงอยและดบไปตามเหตปจจย คอ เมอมเหตปจจยใหเกด จตจงเกด เมอสนเหตปจจย จตกดบ และในชวระยะทเหตปจจยยงมอย จตกมอยสบตอกนไปไดแบบสนตต แตไมมลกษณะนรนดร และไมใชภาวะทเปนอสระในตวเอง เพราะตองอาศยปจจยเกดขน ตงอยและดบไป” ๕๑

ดงนน เมอสงเปนอนตตาคอบคคลทากรรมและรบผลกรรมจงตองอยภายใตลกษณะแบบเปนปจจยทตอเนองกน(ปฏจจสมปบาท) เพราะกรรมกจดเปนอนตตาเชนกน และเกดขนตามหลกปจจยตอเนองเชนกน ดวยเหตน การทบคคลทเปนอนตตาเวลาทากรรมและรบผลของกรรมจง

สามารถทากรรมและรบผลกรรมไดตามหลกทเปนปจจยตอเนองกนนเอง

ประเดนท ๓ การยกประเดนสญญาขนมาวนจฉยโตแยงกนวา เปนอตตาหรอไม ทศนะทวาสญญามตวตนเปนอตตาน ในทศนะของศาสนาฮนด การแยกรางกาย หรอจตของมนษยและสตว จะแยกเพยงหยาบ ๆ ไมคอยละเอยดนก คอ จะแยกเพยงรางกาย (รป) สญญา และจตใจ (วญญาณ)

เทานน

๕๐

Henry Clarke warren, Buddhism in Translation,(Delhi : Motilal Banarsidass,๑๙๘๗), p.

๒๓๕.

๕๑

อดศกด ทองบญ, ปรชญาอนเดย, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖) หนา ๒๕๔.

๑๐๓

แมในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ มหาเวทลลสตร พระมหาโกฏฐกะไดถามพระสารบตรวา เวทนา สญญา กบวญญาณแยกกนไดหรอไมได๕๒ ประเดนของเรองสถานทอยซงบางครงทสตวไปเกดในบางแหง เชน เนวสญญานาสญญายตนะ หมายถง สถานทจะบอกวามสญญากไมใชเพราะไมสามารถทาสญญากจได ( คอทาหนาทจาอารมณไมได) และจะบอกวา ไมมสญญากไมใช เพราะเปนสงทมอยโดยเปนเพยงเศษสงขารทเหลออยอยางละเอยด๕๓

เทานน เนองจากสญญาอยางหยาบไมแสดงอาการ (เหลออยเฉพาะสญญาทละเอยด) ดงนน จงเรยกสถานทเกดในชนนวา เนวสญญา คอ ไมมสญญา การทเรยกวาเนวสญญาน ในคมภรวสทธมรรคอธบายวา เพราะพระผมพระภาคเจาทรงเรยกเอาสญญาเปนหลกใหญ๕๔ ดงนน เรองของสญญามตวตนเปนอตตาน มความเชอถอกนมากเชนเดยวกบ

เชอวาจต (วญญาณ) เปนอตตา

ทศนะทเหนสญญาเปนอตตาตวตนนแบงออกเปน ๔ ทศนะดวยกน คอ

ทศนะท ๑ พวกพราหมณทเชอวา อภสญญานโรธ คอ สญญาของคนไมมเหตไมมปจจย เกดดบไปเอง เวลาทสญญาเกด คนกมความจา เมอสญญาดบ คนกจาอะไรไมได ทศนะท ๒ พวกพราหมณอกชดหนงแยงวา เพราะสญญาเปนอตตา (ตวตน) ของคนทเวยนเขาเวยนออก เวลาทสญญาเปนอตตาเวยนเขา คนกมความจา เมอสญญาเปนอตตาเวยนออก คน

กจาอะไรไมได ทศนะท ๓ บอกวา มสมณพราหมณผมฤทธบนดาลสญญาของคนใหเขาไปหรอใหออกไปกได เวลาททานบนดาลใหสญญาออกไป คนกจาอะไรไมได ( ทศนะนคลายศาสนาอสลามทวาอลเลาะหเกบวญญาณของคนไวในเวลาหลบและเวลาตาย ) เวลาททานบนดาลใหสญญาเขามาคน

จงมความจาได ทศนะท ๔ บอกวา มพระผเปนเจา, เทวดาผมฤทธ สามารถบนดาลสญญาของคนใหเขาไปหรอใหออกไปกได เวลาทบนดาลใหสญญาเขาไป คนกมความจา เวลาบนดาลใหสญญาออกไป คนกจาอะไรไมได ๕๕

ขอนพระพทธองคทรงแกวา ทศนะท ๑ นนผดตงแตแรกทเดยว เพราะวาสญญาของคนมเหตมปจจยใหเกดกม ใหดบกม สญญาบางอยางเกดเพราะการศกษากม ดบเพราะการศกษากม

๕๒

ม.ม.(ไทย) ๑๒/๔๕๐/๔๙๐. ๕๓วสทธ.(ไทย) ๒/๑/๒๕๗. ๕๔วสทธ.(ไทย) ๒/๑/๒๕๗.

๕๕ท.ส.(ไทย) ๙/๔๑๑/๑๗๗.

๑๐๔

(เชงอรรถของพระไตรปฎกเลมท ๙ ไดอธบายความคาวาการศกษาวาไดแก อธสลสกขา อธจตตสกขา และอธปญญาสกขา)

ในเรองของการศกษานทรงแสดงเมอบคคลพฒนาจตใจไปไดในระดบทจะทาใหนวรณทงหลายสงบระงบลง และจะเกดความเบกบานใจทาใหเกดปต หลงจากนนกายจะสงบ เปนสข หลงจากนน จตจะตงมนเปนสมาธ จตจะสงบจนบรรลถงปฐมฌาน ทาใหกามสญญา (ความจาใน

เรองกาม)ทมอยจะดบไปแลวสจสญญาอยางละเอยดจะเกดเพราะเหตอยางน ตอจากนนทรงแสดงสจสญญาทประกอบดวยองคประกอบของฌานในแตละระดบตงแตทตยฌานไปจนถงจตตถฌาน แตละฌานกจะดบและเกดสจสญญาทละเอยดขนในแตละฌาน เมอพฒนาจตขนไปถง อรปฌาน รปสญญา ปฏฆสญญา นานตตสญญา แตละระดบกจะดบไปเรอย ๆ ในขณะเดยวกนสจสญญาทละเอยดกวากเกดขนมาแทน จนถงอากญจญญายตนฌาน อนเปนทสดแหงสญญา ผนนจะมความคดอยางน

เมอเรายงคดอยไมดเลย สญญาอนทหยาบจะเกดขนแทน ทางทดเราไม

ควรคดไมควรคานง เมอเขาไมคด ไมคานงตอไป สญญานนจงดบไป สญญาอน ๆ ทหยาบกไมเกดขนอก เขาจงบรรลถงการดบ (นโรธ) การดบสญญาไดอยางยอดเยยม (อภส

ญญานโรธ)ของภกษผมความรตวโดยลาดบ (สปปชญญะ)ยอมมไดดวยอาการอยางน ๕๖

สวนทศนะทเกยวกบสญญาอก ๓ ทศนะในคมภรไมไดอธบายตอไป แตเมอพจารณาดคาตอบของพระพทธองคแลวกนาจะครอบคลมทศนะเรองสญญาของทง ๔ ทศนะไดทงหมด เพราะทศนะทสองซงบอกวาสญญาเปนอตตาของคนเวยนเขาออกไดเอง หรอทศนะสามและสทบอกวามสมณพราหมณหรอเทวดาผมฤทธบนดาลนนกคงผดเชนกนเพราะพระองคตอบแลววา สญญาของคนมเหต มปจจยทาใหเกดกม ทาใหดบกม เกดเพราะการศกษากม ดบเพราะการศกษากม ซงเปนคาตอบ

ทคมทกทศนะไดหมด

ประเดนท ๔ การยกเอาเวทนา (ความรสก)ขนมาโตแยงกน วาเวทนาเปนอตตา โดยบางคนมทศนะวา ตนเองหลงจากตายแลวจะมตวตนอมตะเสวยสขอยางเดยวไมมทกขเจอปนเลย

๕๖ท.ส.(ไทย) ๙/๔๑๒/๑๗๗.

๑๐๕

คาตอบในเรองน พระพทธองคไดตงคาถามผทคดวาเมอตายแลวจะไดรบความสขอยางเดยวตลอดชวนรนดรไว ๓ ประเดน คอ ๑. ถามวา ทานเคยเหนอตตาทมสขโดยสวนเดยวตลอด ๑ วน ตลอด ๑ คน หรอตลอดครงวนตลอดครงคนหรอไม ? ๒. ถามวา ทานรหนทางวา นเปนหนทาง นเปนขอปฏบตเพอใหไดถง(บรรล) โลกทมแตความสขโดยสวนเดยวหรอไม ? ๓. ถามวา ทานเคยไดยนเสยงพวกเทพผบงเกดในโลกทมแตความสขโดยสวนเดยวซงพดอยวา ทานผนรทกข ทานปฏบตด ปฏบตชอบเพอบรรลถงโลกทมแตความสขโดยสวนเดยว ถงแมขาพเจากไดปฏบตอยางน จงไดบงเกดในโลกทมแตความสขโดยสวนเดยวเชนนบางไหม ? เมอสอบถามเชนนกจะไดรบคาตอบวาไมเคยร ไมเคยเหนและไมเคยไดยนมากอนเลย

ดงนนเรองนจงเปนความเชอทไมอาจยนยนวาจรงได ตอจากนนพระพทธองคไดทรงแนะนาพระอานนทวาคนทเชอวาเวทนาเปนอตตาของตนนจะถกคนซกถามโตแยงวา เวทนานนม ๓ ชนด คอ สขเวทนา ( The Pleasant Sensation )

ทกขเวทนา (The Unpleasant Sensation) และอทกขมสขเวทนา ( The Indifferent Sensation )

ในบรรดาเวทนาทง ๓ อยางน ทานเหนวาเวทนาไหนเปนอตตา เพราะเวทนาทง ๓ นนในเวลาใดทอตตาเสวยสขเวทนา กยอมไมไดเสวยทกขเวทนา และ อทกขมสขเวทนา ในเวลาใดทไดเสวยทกขเวทนา และในเวลาทไดเสวยอทกขมสขเวทนากจะ

ไมไดเสวยสขเวทนาและทกขเวทนาทเหลอ สรปไดความวาในบรรดาเวทนา ๓ นน ถาคราวใดทเสวยอยางหนงกจะไมไดเสวยอกสองอยางทเหลอ คอ จะไมไดเสวยพรอมกนทง ๓ เวทนา นอกจากนยงทรงแนะใหชแจงรายละเอยดเพมเตมอกวา เวทนาแตละชนดลวนเปลยนแปลงอยตลอดเวลา (ไมเทยง) ถกปจจยปรงแตง เกดขนเพราะอาศยเหตปจจยมการเกดขนหายไป เสอมคลายไป ดบไปเปนธรรมดา ถามความเหนเชนนน ในเวลาใดทไดรบสขเวทนากจะมความคดวา นเปนอตตาของเรา เมอมนหายไปกจะมความคดวา อตตาของเราดบไปแลว ดงนเปนตน ในทสดผทเหนเชนน เมอเหนเวทนาวาเปนอตตายอมเหนอตตานนวาไมเทยง เปนสขบาง ทกขบาง มความเกดขนเปนธรรมดา และมความเสอมไปเปนธรรมดา แมในปจจบนนเอง ดงนน การเหนวาเวทนาเปนอตตากจะถกพระพทธศาสนาโตแยงหกลางดวยหลกการ

ดงกลาวมานเอง

๑๐๖

อนงในประเดนดงกลาวนนหากจะมผกลาววาเวทนาไมใชอตตาของเรา เพราะอตตาของเราไมเสวยอารมณ๕๗ ดงน กพงโตแยงวา ถาอตตาไมเสวยอารมณแสดงวามเฉพาะรปขนธ (รางกาย) อยางเดยว เมอรปขนธไมมการเสวยอารมณ ทานจะมความรสกวา เปนเราเกดขนไดอยางไร เมอถาม

เชนนเขาตอบไมได

ประเดนท ๕ การโตแยงเรองรปขนธ (รางกาย) เปนอตตาตวตนทถาวร ปญหาเรองนในทศนะของศาสนาพราหมณแยกออกเปน ๒ ประเดน คอ รางกายทกาลงเวยนวายตายเกดอยใน สงสารวฏจะไมเปนอมตะมการดบสญสลายไปในภพตาง ๆตามแตรางกายทเกดนนจะเกดในภพใดและในรางกายของสตวใด แตถาผนนบรรลโมกษะจนทาใหอาตมนไปรวมอยกบปรมาตมนไดแลว รางกาย(ทพย)จงจะเปนอมตะไมเสอมสญตลอดกาล โดยในเรองของรปขนธหรอรางกายน ในทศนะของศาสนาพราหมณเชอวา รางกายมการตายเสอมสลายได แตอาตมนยงคงเปนอมตะอยไมมวนตาย ในประเดนนพระพทธศาสนากลาวแยงวา ถารางกายเปนอมตะเพราะมภาวะเปนอตตาแลว อตตายอมสามารถสงบงคบตวเองได แตภาพทปรากฏรางกายมการแก เจบปวย และตายไปตามเหตปจจยไมมภาวะคงทได อนงถามความเหนวา หลงจากตายแลวจะไดชวตและรางกายอมตะเปนความเขาใจผด เพราะในภพภมทเกดของสตวทงหมดไมมภพใดทเทยงคงทเปนอมตะ บางภพอาจไมมรปกายกได แตถงกระนนกไมคงท ไมเปนอมตะ สรปประเดนการโตแยงกนเรองอตตาและอนตตาในบทนไดใจความวา ฝายทเชออตตาทเกยวกบการปรากฏขนของสงตาง ๆ ในโลกและจกรวาล ทกอยาง โดยมความเชอวาพระพรหมเปนผสราง เปนผคมอานาจ เปนพระบดาของสตวทเกดมาแลวและกาลงจะเกด ทานทรงอยในภาวะอมตะไมมวนเสอมสญ แตเมอถกฝายอนตตาถามถงรายละเอยดของทมาทงหมด ฝายทยนยนไมมหลกฐาน

และหาขอโตแยงไมกระจางนกในประเดนน ประเดนทฝายเชออตตายกเอามนษยขนมายนยนวา ตองมอตตาแนนอนนน เหตผลทสนบสนนของฝายน คอ ถามนษยปราศจากอตตาแลว การทาบญทาบาปกไรผล เพราะไมใชตวตน เปรยบเสมอนการปลกพชตองอาศยแผนดนทรองรบจงจะปลกพชได มนษยกเชนเดยวกน ถาไมมอตตาแลวใครจะเปนผทาบญทากรรม ใครจะเปนผรบผลของบญกรรม การกระทาทกอยางตองอาศยอตตาเปนผสงการ เปนผจงใจใหทาและรบผลของกรรมนน ในประเดนนฝายอนตตาแยงวา ถาฝายเชออตตาเชอวาอตตามอานาจเปนผสงการใหทาดทาชวได ถาเชนนนอตตายอมมอานาจในการสงใหตนเองไมแกไมใหตายตามทตนเองตองการกตองไดเชนกน ในคาถามน ฝายอตตาหาคาอธบายไมได วา ทาไมอตตาจงไมสามารถสงบงคบตนเองได ดวยเหตน จงทาใหฝายอนตตาสรปวา การทมนษยไม

๕๗ท.ม.(ไทย) ๑๐/๑๒๔/๗๑.

๑๐๗

มอานาจสงบงคบสงตาง ๆ ใหเปนไปตามตองการนนเพราะไมมอตตา ไมมภาวะทมอานาจเดดขาด สงตาง ๆ ขนตอปจจยในการดารงอยและเปนไป ฝายอนตตาไดชแจงวา ถามนษย (ขนธ 5) มภาวะเปนอตตาคงทจรงกไมจาเปนตองประพฤตพรหมจรรยเพอความสนทกข เพราะถาสงนนคงท ไมเปลยนแปลง มนกคงเทยงคงทอยเชนนน การประพฤตธรรมกชวยอะไรไมได ประเดนเรองกรรมฝายเชออตตายกมาแยงวา ถาเชอวาไมมอตตาแลวกรรมดกรรมชวททาไวใครจะเปนผรบ และการทมนษยทากรรมชวไวแลวไดรบกรรมนนกไมยตธรรม เพราะเขาลกษณะทวาผหนงทากรรมแตผหนงรบกรรม คอ ในขณะทากรรมเปนผบคคลหนง(หรอขณะจตหนง) สวนขณะรบกรรมกลายเปนอกบคคลหนง (ขณะจตตอมา) ซงเปนคนละคนกน ปญหาขอนฝายอนตตากลาวชแจงวา สขและทกขหรอกรรมดกรรมชวทบคคลทาลงไปเกยวเนองกนทางรางกาย วาจา และจต ทงเรองดและไมดดวยอกศลจตและกศลจต เมอบคคลทากรรมดวยจตทเปนกระบวนการของการอาศยปจจยตอเนองกน(ปฏจจสมปบาท )ตามการเกดและเปนไปตามลกษณะของจต เจตสก รป โดยผลของกรรมกแสดงผลออกมาตามหลกของการอาศยปจจยตอเนองเชนกน ซงเปนไปในลกษณะของการสบตอกนไปคลาย ๆ การปลกเมลดมะมวง แตออกผลมาของการปลกเมลดมะมวง คอ เปนตนมะมวง กงมะมวง และผลมะมวง ซงกเปนผลตอมาจากการปลกเมลดมะมวง เปนตน ซงกเปนคนละขณะกนกบขณะทปลก สวนการกระทากรรม ดกรรมชวและรบผลของกรรมกเชนเดยวกน คอ ขณะทาขณะหนง ขณะรบอกขณะหนง หรอขณะทาเปนขณะจตหนง ขณะรองรบกเปนอกขณะจตหนง แตทงหมดนนเปนการสบตอกนของจต ทเรยกวา สนตต ตามหลกการอาศยซงกนและกนเปนไปนนเอง ประเดนการยกเอาสญญาขนมาโตวา เปนอตตา โดยฝายเชออตตาเหนวาสญญา (ความจา) ของคนม ๔ ลกษณะ คอ สญญาเปนอตตาทเกดขนไดเอง สญญาทสามารถเวยนเขาไปในตวบคคลไดเอง สญญาทมผมฤทธและพระเปนเจาบนดาลใหเกดได ในฝายอนตตาแยงวา สญญามการเกดและดบไปในหลายลกษณะ คอ มเหตปจจยทาใหเกดกม ทาใหดบกม เมอบคคลฝกจตสญญากเกดขนไดหรอทาใหบางอยางดบไปกได จนกระทงบางขณะททาใหไมแสดงอาการใด ๆ กได ดงนน

สญญาจงไมใชอตตาคงท ประเดนทยกเอาเวทนามาโตวาเปนอตตา โดยฝายทเชออตตาจะมแนวคดวา ตนเองเมอหลงตายจากชวตในโลกนแลวจะไดชวตทเปนอมตะในโลกหนา โดยมสขสถานเดยว ไมมทกขเลย ฝายอนตตาแยงโดยตงคาถามวา ทานเคยเหนคนทมสขสถานเดยวชวระยะเวลาสน ๆ เพยงแค 1 วน 1 คนหรอไม หรอไดพบหนทางทจะปฏบตไปเพอใหไดโลกทมความสขอยางเดยวนนหรอไม หรอเคยไดยนพวกเทวดามากลาววา ทานปฏบตถกทางทจะไดความสขอยางเดยวหรอไม แตฝายอตตาไมมคาตอบในเรองน และฝายอนตตายงแยงอกวา เวทนา ม 3 ชนด คอ สข ทกข และไมสขไมทกข ขณะทเสวยเวทนาอยางหนงกจะไมไดเสวยเวทนาอก 2 อยางทเหลอ เมอเวทนาม 3 ชนด และเปลยนกนไปมา เวทนาจงไมอาจเทยงคงทเปนอตตาได

๑๐๘

สวนประเดนเรองการยกเอารางกายมาโตแยงกนวาเปนอตตา โดยฝายเชออตตากลาววาหลงจากตนตายแลวจะไดตวตนอมตะ มชวตอมตะไมดบสญตอไป ฝายอนตตาแยงวารางกายในภพทงหมดเปลยนแปลงไปตามสถานทเกดไมคงท การทคดวาจะไดรางกายชวตเปนอมตะเปนการเขาใจผด เพราะมกามตณหาผกมดอยและมภวตณหาทตองการเกดอยอก ทงนเพราะอวชชาเปนเหตซงจะทาใหเขาเกดในสงสารวฏอกตอไปไมรจบไมรสนเพราะความเขาใจผด จงตองการไดเกดอกและคดวา จะตองมชวตเปนอมตะ ซงขอเทจจรงกบความเขาใจผดและความตองการนนมความขดแยงกน ไม

เปนไปตามทตองการได

บทท ๕

สรปผลของการวจยและขอเสนอแนะ ๕.๑ สรปผลของการวจย การวจยนเปนการศกษาวเคราะหการปฏเสธอตตาตามทศนะของพระพทธศาสนาฝาย เถรวาท เปนการวจยเชงคณภาพพรอมกบการสมภาษณทศนะของนกวชาการในปจจบนจานวน ๕ ทาน ในประเดนทเกยวของกบงานวจย เพอใหไดขอมลทชดเจนยงขนเกยวกบมมมองของนกวชาการในปจจบน ประเดนในการสมภาษณนนเกยวของกบปญหาเรองอตตาและอนตตาตามขอบขายของการวจย อนจะทาใหเหนภาพการยดถอพรอมทงพฤตกรรมการแสดงออกของผทเชอถออตตาและอนตตาไดมากขนนอกจากเหตผลจากภาคเอกสารเพยงชนดเดยว โดยขอมลจากสมภาษณนนจะนามาเสนอไวในภาคผนวก ผลของการวจยทงหมด สามารถสรปผลไดวา ความเชอเรองอตตาหรออาตมนทมภาวะเปนอมตะคงอยชวนรนดรนนเปนความเชอเดมทมการสอนกนอยแลวในทกศาสนาเชน ศาสนาพราหมณ-ฮนด ทงคมภรภควคคตา ปรชญาอปนษท ลวนยนยนตรงกนวา ในรางกายมนษยและสตว มภาวะอมตะแทรกอยคงทไมเปลยนแปลง แมปรชญาตะวนตกตามทศนะของเซนต โทมส อะไควนส กยนยนเชนกนวา ภาวะทเรยกวา วญญาณ มภาวะลกษณะเปนอมตะคงทอยภายในรางของมนษย และนอกจากนภาวะของพระผสรางหรอพระเปนเจา ( Creature or God )ผทสรางสงอมตะเหลานขนมากมภาวะเปนอมตะนรนดรดวย ทงสองทศนะใหเหตผลตรงกนวา สรรพสง คอ โลก จกรวาล ชวต และ วญญาณ ลวนถกสรางและออกแบบมาจากพระผสรางทงสน ถาไมเชอวา มภาวะอมตะเหลานอย มนษยกจะหาคาตอบไมไดวา โลก จกรวาล ชวต และ วญญาณ มาจากทไหนและเกดขนไดอยางไร นอกจากนแมทศนะของนกตรรกะและนกอภปรชญาตาง ๆ ตามปรชญาอนเดยทกสานกลวนยนยนในเรองอตตาหรอชวตอมตะนตรงกนเปนสวนมาก หรอมาจนถงศาสนาในปจจบน เชน ศาสนาครสตและอสลาม กสอนเรองอตตาหรอ การไดชวตอมตะทงสน และนอกจากทศนะของศาสนาทงหลายจะเชอเรองอตตาตรงกนแลว แมทศนะของนกวชาการในปจจบนทอยในฝายเทวนยมลวนใหสมภาษณตรงกนวา อตตา หรอ อาตมน หมายถง วญญาณ มภาวะเปนตวตนถาวรคงทไมมเปลยนแปลงเปนอมตะ รวมทงพระผสรางกมภาวะเปนอมตะคงทเปนอยชวนรนดรเชนกน

๑๑๐

สวนพระพทธศาสนานนเปนศาสนาเดยวทสอนแตกตางจากคาสอนอนๆ โดยสอนเรองอนตตาหรอมใชอตตา แตสอนวา สรรพสงทงปวงมการเกดขนและดารงอยไดดวยการอาศยสงอน ๆ เปนปจจยสงผลตอ ๆ กนไปเรยกวา หลกปฏจจสมปบาท ไมมอตตาตวตนทเปนอยไดดวยลาพงตนเอง หรอทเรยกวา อตตายงยนเปนอมตะ สตวทงปวงขนตอปจจยดารงอยไดดวยปจจย ถาขาดปจจย สตวหรอสงนน ๆ กดบไป ปจจยทเปนแกนสาคญใหสตวหรอทกสงดารงอยไดเรยกวา อาหาร ถาขาดอาหารสงนน ๆ ตองดบไปทงหมด พระพทธศาสนาถอวา สตวหรอสงอน ๆ ไมมผสรางสรรคบนดาลใหเกด การเกดขนของสงตาง ๆ ลวนอาศยปจจยทาใหเกด เมอขาดปจจยสงนนกดบ เหมอนการเกดขนของไฟเพราะอาศยไมแหงสองอนเสยดสกนนาน ๆ ทาใหเกดความรอนขนและในทสดกลกเปนเปลวไฟขนโดยเปนการอาศยซงกนและกน มตทางพระพทธศาสนามองวา สงทมอยเปนความจรงทสดนน เรยกวา ปรมตถธรรม ม ๔ ประการ คอ จต เจตสก รป และ นพพาน โดยปรมตถธรรมทงหมดนถอวา เปนความจรงทเปนคาตอบสดทายของสงทงปวงหรอของทกชวตทงหมดเปนธรรมชาตทมการเกดขนตามเหตปจจยและดบไปเมอหมดปจจย และนอกจากนปรมตถธรรมนเมอแยกออกใหเหนรายละเอยดออกไปแลวกไดแก ปฏจจสมปบาท หรอ อทปปจจยตา หรอ ขนธหา หรอ ปรมตถบญญต นนเอง ซงทงหมดลวนอยภายใตหลกทเรยกวาไตรลกษณทงหมด การปฏเสธอตตาตามวธการของพระพทธศาสนาตามงานวจยน สามารถสรปประเดน ตาง ๆ ตามการวเคราะหประเดนตามงานวจยได ดงน ๑. พระพทธศาสนาไดตงอตตาสมมตตามทชาวโลกเขาบญญตเรยกไว ๔ ประเภท แลวทาการกาหนดองคประกอบของอตตาสมมตแตละประเภทออกเปน ๕ ประการ คอ รางกาย จตใจ ความรสก ความทรงจา และความคด และไดกาหนดสวนประกอบของรางกาย(รป)เปน ๒๘ ชนด จตใจ(วญญาณ)ม ๘๙ หรอ ๑๒๑ ชนด ความรสก(เวทนา)ม ๓ ชนด ความทรงจา(สญญา)ม ๖ ชนด และความคด(สงขาร)ม ๕๐ ชนด หลงจากกาหนดองคประกอบแลว พระพทธศาสนาไดวภาคอตตาสมมตแตละชนดออกไปโดยละเอยดตอไปวา ถาอตตา ( ตามทอตตาสมมตทง ๔ ประเภทนน) ไปเกดยงสถานทตางกน คณลกษณะและองคประกอบทางรางกายหรอ จตใจเปนตนจะแตกตางกนออกไป ซงความตางกนนนสามารถสรปได ดงน ถาอตตาสมมตเกดในชนกามภพ ( ภพทเกยวของดวยกามคณ) รางกาย ( รป ) จะประกอบดวยสวนประกอบของรางกายครบทงหมด ๒๘ ชนด จตใจ( วญญาณ )จะสามารถเกดไดครบทงหมด ๘๙ หรอ ๑๒๑ ชนด ความรสก( เวทนา ) จะเกดไดครบทงหมด ๓ ชนด ความทรงจา ( สญญา ) จะเกดไดทงหมด ๖ ชนด และ ความคด (สงขาร )จะเกดไดทงหมด ๕๐ ชนด

๑๑๑

ถาอตตาสมมตนนไปเกดในชนรปภพ ( ภพทเกดดวยรปฌาน ) รางกาย ( รป ) จะประกอบดวยสวนประกอบเพยง ๒๓ ชนด จตใจจะสามารถเกดไดเพยง ๑๕ ชนด ความรสกจะเกดขนเพยง ๒ ชนด ความทรงจาจะเกดขนเพยง ๓ ชนด และความคดจะเกดขนเพยง ๓๓ ชนด ถาอตตาสมมตไปเกดในอรปภพ ( ภพของสตวทเกดดวยอรปฌาน) รางกายของผทเกดในชนนจะดบทงหมดไมมสวนใดของรางกายปรากฏเกดขนใหเหนไดเลย จตใจจะเกดเพยง ๑๒ ชนด ความรสกจะเกดเพยงชนดเดยวคอ อทกขมสขเวทนา (หรอเรยกอกอยางวา อเบกขาเวทนา) ความทรงจาจะเกดไดเพยงอยางเดยวเชนกน คอ ธรรมสญญา และ ความคดจะเกดไดเพยง ๒๘ ชนด อนงสาหรบอตตาสมมตในชนน ถาผนนเกดในระดบเนวสญญานาสญญายตนะ จะไมมทงรางกาย จตใจ ความรสก ความทรงจา และความคดใด ๆ ปรากฏขนเลย อาการจะทรงอยแบบเบาบางมาก ไมมการรบรใด ๆ จงเรยกวา เนวสญญานาสญญายตนะ คอ ไมมความจาเปนขอมลใหจตรบรได จงไมมความรสกนกคดใด ๆ เกดขน เรยกวา จะมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช เพราะสญญาชนดหยาบไมแสดงอาการ เหลออยแตสญญาชนดละเอยดทนดหนอยและเบาบางมาก ดงนนจงไมสามารถแสดงอาการรบรใด ๆ ใหปรากฏได ถาอตตาสมมตไปเกดในอสญญาภพ ( ภพของสตวผทไมมสญญา) รางกายจะประกอบไปดวยสวนประกอบ ๑๗ ชนด จตใจจะดบทงหมดไมมจตใด ๆ เกดขนเลย เวทนากดบทงหมด สญญากดบทงหมด และสงขารกดบทงหมด เรยกวา เหลออยแตสภาวะรางกายทปราศจากจตและเจตสก เพอใหเหนภาพทชดเจนขนจะทาตารางแสดงใหเหนรายละเอยดทงหมดทเกยวกบอตตาสมมตทเกดในภพภมทงหมดและมปรมตถธรรมหรอขนธปรากฎไดตางกน ดงน

ภาคจาแนกสรปอตตาสมมต ปรมตถธรรม ขนธ ๕ อตตาท ๑

กามภพ อตตาท ๒ รปภพ

อตตาท ๓ อรปภพ

อตตาท ๔ อสญญาภพ

จต วญญาณ ๘๙ - ๑๒๑ ๑๕ ๑๒ - เวทนา ๓ ๒ ๑ -

สญญา ๖ ๓ ๑

- เจตสก

สงขาร ๕๐ ๓๓ ๒๘ -

รป รป ๒๘ ๒๓ - ๑๗

นพพาน - - - - -

๑๑๒

สรปการปฏเสธอตตาของพระพทธศาสนาดวยวธการจาแนกสวนตาง ๆ ของสตวนออกจากกนลวนแสดงใหเหนวา ทงหมดนนไมมสวนประกอบใดทเปนอตตา คอ ตวตนทถาวรของสตว ใด ๆ ปรากฏแทรกอย เลย เพราะถาผนนไปเกดในสถานทตางกนในภพภมทตางกน สวนประกอบบางอยางจะดบไปหรอเพมขนตามสถานทเกดเปนตวกาหนด แตถาหากวา ผนนพฒนาตนเองไปถงจด สงสด คอ นพพาน (การดบ) ทงรางกาย จตใจ เวทนา สญญา และสงขารจะดบทงหมดไมมปรากฏใหเหนซงแสดงใหเหนวาสวนประกอบของสตวตาง ๆ ไมใชอตตา (อนตตา) มการเกดขนและดบไปไดตามลกษณะของเหตปจจยทเปนองคประกอบ ๒. การปฏเสธอตตาดวยปรมตถธรรม ปฏจจสมปบาท และบญญต พระพทธศาสนา ได ชไปวา บรรดาสตวทงหลาย อนหมายถงทงมนษย เทวดา พรหม หรอแมแตสตวเดรจฉาน เปนตน(หมายถงอตตาสมมต ๔ ประเภทนนเอง) ถาหากสรปลงเปนความจรงทเปนคาตอบสดทายแลว สตวตาง ๆ มความจรงอยเพยง ๔ ประการเทานน เรยกวา ปรมตถธรรม ๔ อยาง คอ จต เจตสก รป นพพาน ซงปรมตถธรรม ๔ อยางน แบงแยกใหเหลอ ๒ อยางได คอ ปฏจจสมปบาทและนพพาน โดยจตเจตสกและรปนนจดเปนปฏจจสมปบาท คอ สงทเกดขนเพราะอาศยปจจยตาง ๆ เกดขน และถาพฒนาไปจนถงการสนสดปจจยทงหมดได ทาใหปฏจจสมปบาทขาดไป เรยกวา นพพาน คอ การดบสนท ไมมอตภาพเกดในภพใด ๆ อกตอไปแลว และนอกจากน เมอจาแนกออกไปอกทงจต เจตสก และรป ทเปนปฏจจสมปบาทนน อาจแยกยอยใหละเอยดออกไปไดอก เรยกวา ขนธ ๕ นนเอง โดยจตเรยกวา วญญาณ เจตสก เรยกวา เวทนา สญญา และสงขาร สวนรป เรยกวา รป ตามเดม ดงนน ปรมตถธรรม ๓ ขอแรก ปฏจจสมปบาทและขนธ ๕ น โดยสรปกไดแกสงเดยวกนนนเอง และทงปรมตถธรรม ๔ ปฏจจสมปบาทและขนธ ๕ รวมกนถกบญญตศพทขนมาเรยกวา ปรมตถบญญตทง ๔ อยาง ดงนน ทงปรมตถธรรม ๔ ปฏจจสมปบาท ขนธ ๕ และบญญต จงหมายถงสงเดยวกนและมลกษณะเปนอนตตาทงหมด เพองายตอการทาความเขาใจจะสรปเปนตาราง ใหเหนรายละเอยดและแตกตาง ดงน

๑๑๓

จากตารางสรปน สามารถสรปเขาในไตรลกษณไดวา ปรมตถธรรม ๓ ขอ คอ (๑)จต (๒) เจตสก (๓) รป ขนธ ๕ คอ (๑)วญญาณ (๒)เวทนา (๓) สญญา (๔)สงขารและ (๕)รป ปฏจจสมปบาท คอขอ วญญาณ สงขาร(ทงอวชชา ผสสะ ตณหา และอปาทานดวย) นามเวทนา สฬายตนะ และรป และปรมตถบญญต ๓ ขอแรกทตรงกบปรมตถธรรม ๓ ขอทตรงกบจต เจตสก และรปน ลวนตรงกบไตรลกษณทง ๓ ขอ คอ อนจจง ทกขง และ อนตตา ทงสน สวนปรมตถธรรมขอนพพานคอการดบ ปฏจจสมปบาทฝายดบ คอ วญญาณดบ ขนธดบ และปรมตถธรรมอกหนงไปตรงกบไตรลกษณเพยงขอเดยว คอ อนตตา ดงนน ไตรลกษณ ขออนตตา จงมความหมายครอบคลมธรรมทงปวงหรอทกชนด ดงในพระไตรปฎกเลม ๓๑ สรปไววา นพพานปรโยสานา สพเพ ธมมา แปลวา ธรรมทงปวงสนสดลงทนพพาน หมายความวา อนตตาไปสนสดทนพพานน หรอ แปลใหเขาใจงาย ๆ วา ทกสงทกอยางทเกดขนมาสนสดลงทการดบนเอง ๓. การปฏเสธอตตาดวยการจาแนกขนธ ๕ ออกแสดงใหเหนถงรายละเอยดทงหมดทเกยวขนธ ๕ หรอปรมตถธรรมขอจต เจตสก และรป โดยการจาแนกขนธออกแสดงรายละเอยดรวม ๑๐ ประการดวยกน จาแนกตามทางทเกดและอาหารทใหเกด จาแนกตามนยามความหมาย จาแนกตามการมอยของขนธ ๕ จาแนกตามนจจงหรออนจจงในกาลทง ๓ จาแนกตามส ขหรอทกขในกาล

ไตรลกษณ ปรมตถธรรม ขนธหา ปฏจจสมปบาท บญญต

อนจจง ทกขง

อนตตา

จต วญญาณ วญญาณ ปรมตถบญญต

เจตสก

เวทนา สญญา สงขาร

เวทนา สญญา สงขาร

ปรมตถบญญต

รป รป สฬายตนะ

รป ปรมตถบญญต

นพพาน

วญญาณดบ

เวทนาดบ

สญญาดบ

สงขารดบ

รปดบ

วญญาณดบ

สงขารดบ

นามดบ

เวทนาดบ

สฬายตนะดบ

รปดบ

ปรมตถบญญต

-

-

๑๑๔

ทง ๓ จาแนกตามอตตาหรออนตตาในกาลทง ๓ จาแนกสรปดวยไตรลกษณ จาแนกตามผลทปรากฏ จาแนกดวยเหตททาใหยดขนธ ๕ วาเปนอตตา และ จาแนกดวยการแสดงสจจะ ๔ การจาแนกขนธออกแสดงในวธการตาง ๆ เชนนทาใหทราบไดวา รางกายของมนษยและสตว ไมใชอตตา แตการทบคคลเขาใจวา มอตตานน เพราะอาศยรางกายและจตใจ เปนตน ทเรยกวา ขนธ ๕ นเองเปนเหตสาคญ และเพราะไมเขาใจในความจรง( สจจะ) จงทาใหยดวา มอตตาตวตนอมตะ นอกจากนเพราะมภวตณหา คอ ความตองการทจะมชวตอยตอไปชวนรนดรเปนเหต กทาใหหลงยดขนธเปนอตตาดวย แตเมอคนหาพสจนอยางละเอยดแลวกลบไมพบอตตาอมตะถาวรนนแตประการใด การปฏเสธอตตาตามทศนะของพระพทธศาสนาทงหมดทวจยมาน มขอทพงทาความเขาใจใหละเอยดอยางหนงวา การปฏเสธอตตาหรอคาสอนเรองอนตตาน ไมใชคาสอนทปฏเสธความมหรอความไมมของสภาวธรรม แตเปนคาสอนเรองการปฏเสธตวตนอมตะทถาวรโดยตรง ซงคนทวไปเชอกนวามความเทยงแทยงยนไมมวนสญสน (รวมไปถงการปฏเสธการจะไดชวตทมอมตะดวย ) พระพทธศาสนาไดแสดงหลกความจรงวามอย ๔ ประการ เรยกวา ปรมตถธรรม คอ จต เจตสก รป และนพพาน และ เรยกสงเหลานวา ปรมตถบญญต คอ การบญญตศพทขนมาเรยกความจรง โดยความจรงเหลานมความเปนไปในลกษณะเกดขนดวยเหตปจจย และเปนไปในลกษณะ ๓ ประการ เรยกวา ไตรลกษณ คอ อนจจง มความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ทกขง มการคงทอยในสภาวะเดมไดอยางยากลาบาก และ อนตตา ไมมภาวะทเปนตวตนอมตะถาวรเปนตวยนโรงใหคงอยเชนนนตลอดชวนรนดร สงทงหมดมภาวะเปน ยงกจ สมทยธมม สพพนต นโรธธมม แปลวา ทกสงทมการเกดขนลวนมการดบไปทงหมด คอ ไมมสงทจะคงอยเปนภาวะอมตะตลอดชวนรนดรได ตามทศนะของพระพทธศาสนานน ถาผใดเขาใจธรรมชาตของความจรงขอน ผนนไดชอวา มดวงตาเหนธรรม คอ ตกไปสกระแสทจะดบ (นพพาน)ไดแนนอนในอนาคต ดงนน การปฏเสธอตตาจงปฏเสธในแงทเปนตวตนถาวรยนยงและการไดชวตเปนอมตะ พระพทธศาสนามคาสอนมากมายทสอนสตวโลกใหปฏบตตนโดยสรางเหตปจจยใหพรอมและไมเขาใจผดไปในทางการหวงทจะไดชวตอมตะ เพราะการหวงไดตวตนอมตะเกดจากความเขาใจผด (มจฉาทฏฐ) และเกดจากตณหา ( กามตณหาและภวตณหา) ซงขดแยงกบหลกความจรง เพราะความเขาใจและความตองการเชนนนจะทาใหเขามชวตทเวยนวายตายและเกดอยในสงสารวฏอยตอไปไมรจบสนเปนทกขราไป และเปนความวปลาส คอวปรตไปจากความเปนจรง

๑๑๕

ในบทนอาจสรปความเหนผดหรอเรยกอกอยางวา คาสอนวปลาสซงเปนมจฉาทฏฐและความเหนทถกตองหรอเรยกอกอยางวา ไตรลกษณซงเปนสมมาทฏฐ โดยการใชหลกคาสอนปรมตถธรรมหรอปรมตถบญญตเปนตารางเปรยบเทยบเพอพสจนวา ความเหนเรองอตตากบอนตตาตรงกนไดกบหลกปรมตถธรรมใด และจดเปนฝายความเหนผดหรอถกได ดงน

วปลาส ไตรลกษณ

นจจง สขง อตตา สภะ ปรมตถธรรม

อนจจง ทกขง อนตตา

จต

เจตสก

รป

นพพาน - -

จากตารางสรปนทาใหไดเหนภาพทชดเจนวา ผทมความเชอวา สตวทประกอบดวยจต เจตสก และ รปนมภาวะเปนอตตา จดเปนคาสอนในฝายวปลาสหรอวปรต หรอมจฉาทฏฐ สวนผทเชอวา สตวทประกอบดวยจต เจตสก รป มภาวะเปนอนตตา จดเปนคาสอนฝายไตรลกษณหรอสมมาทฏฐซงเปนฝายความเหนทถกตอง นอกจากนทศนะทเหนวา นพพาน(ดบ) เปนอตตามตวตนอมตะกจดอยในฝายคาสอนวปลาสเชนกน สวนผทเหนวา นพพาน(ดบ) ไมใชอตตา(อนตตา) จดเปนความเหนทอยฝายไตรลกษณคอความเหนทถกตอง ๔. ความเหนทขดแยงซงเปนประเดนใหทงฝายเชออตตาและปฏเสธอตตานามาโตเถยงกนอาจสรปประเดนไดดงน ประเดนทฝายเชอวาชวตและโลกถกสรางสรรคมาจากพระพรหมหรอพระเปนเจา แตเมอถกคนหาทมาโดยละเอยดกหาหลกฐานยนยนไมไดและความเชอเชนนนเปนผลมาจากการคาดคะเนเอาเอง(ตรรกะ) สวนฝายปฏเสธอตตาเหนวาชวตและโลกเกดเพราะปจจยอาศยซงกนและกนเกดไมมผสรางสรรคบนดาล ประเดนทฝายอตตาคดวา อตตาจะมสขเปนอมตะยงยนในโลกหนา ฝายปฏเสธอตตาแยงวา ความสขอยางเดยวทพบเหนไดเพยงชววนเดยวหรอคนเดยวมในโลกนมอยหรอไม ฝายอตตาไมสามารถใหคาชแจงได สวนฝายปฏเสธอตตาอธบายวา ความสขเปนเพยงความทกขทลดลงชวครงคราว ความสขทเปนอมตะไมม เพราะสภาวะทมอยจรงคอทกข ประเดนทฝายอตตาเชอวา สญญาของสตวเปนอตตามผสรางหรอเกดเองได เมอสญญาถกบนดาลใหเกดหรอสญญาเวยนเขาในรางคน คนกจาอะไรได ถาสญญาออกไปคนกจาอะไรไมได ฝายปฏเสธอตตาแยงวา สญญาของสตวเกดเพราะปจจย ปจจยบางทาใหสญญาเกดกม ปจจยบางอยางทาใหสญญาดบกม หรอสตวทในภพทตางกน สญญากตางกน บางภพไมมสญญาเกดขนเลยกม เชน อสญญาภพ หรอ เนวสญญานาสญญายตนภพ สวนประเดนความเหนรางกาย

๑๑๖

หรอรปเปนอตตา ฝายอตตายอมรบวา รางกายของสตวทยงไมบรรลธรรมสงสดไมเปนอมตะ แตเมอบรรลธรรมแลวจงเปนอมตะ ฝายปฏเสธอตตาเหนวา รางกายไมวาจะบรรลธรรมหรอไมบรรลกไมเปนอมตะ เพราะรางกายเปนเพยงรปธรรมทเกดไดเพราะอาศยเหตปจจย เมอขาดเหตปจจยรางกายกดบลงซงจะเปนการดบถาวร(เทยง)และเปนสขเพราะไมตองเกด ไมตองมการรบรใด ๆ ไมตองขนตอปจจยใด ๆ การดบหรอนพพานจงเปนสขและเทยงโดยไมตองมอตตา(อนตตา)เปนผเสวยอารมณ เพราะสนสดการเกดจงเรยกวา นพพาน คอ ดบ หรอ ปรนพพาน แปลวา ดบอยางสนทสนทกขตลอดกาล เปนบรมสขชวนรนดร ( ดนพพานโดยละเอยด ๔๐ ประการในภาคผนวก ) ๕.๒ ขอเสนอแนะ ปจจบนวทยาการในดานวทยาศาสตรนบวนจะมความกาวหนาไปชนดไมหยดยงและรวดเรว เทคโนโลยใหม ๆ ลายคนาสมยลวนมศกยภาพชนดมากมายจะถกคนพบและผลตออกมาเปนสออปกรณเพอขยายประสาทสมผสของมนษยใหลวงรกวางขวางและแกไขปญหาตาง ๆ ไดเพมมากขน สงตาง ๆ ทเคยลลบซอนเรนเมอพนปทแลวจะถกเปดเผยออกมาชนดตอเนองและความรหลายชนดทเทคโนโลยทางวทยาศาสตรเปดเผยออกมากลบจะเปนความรทสรางปญหาใหแกทางศาสนาโดยตรง ทงนเพราะสงทมนษยเคยเชอมาแตเดมตามคาสอนทจารกอยในคมภรทางศาสนาจะถกเปดเผยออกมาวา ความเชอและคาสอนเหลานนผด เชน คาสอนบางศาสนาสอนวา โลกของเรามลกษณะแบนถามนษยเดนทางไปเรอย ๆ จะตกโลกตาย หรอคาสอนทวาโลกนพระเปนเจาสรางมากอน ค.ศ. ประมาณกวาสพนปเศษ แตทางวทยาศาสตรคนพบวาโลกของเรามอายมาหลายลานลานปมาแลว และเปนเพยงเศษผงธลในอวกาศเทานน เฉพาะชวงทมสงทมชวตปรากฏเกดขนมาบนโลกกมอายไดถง๓,๐๐๐- ๔,๐๐๐ ลานปมาแลว ความจรงเหลานทาใหคมภรทางศาสนาทสอนกนมาแตเดมถกคดคานดวยความรใหมชนดรนแรง และทาใหฐานะของศาสนาตกอยในภาวะตงรบแบบหาคาตอบโตไมได นกศาสนาไดแตจาตองเชอไปตามคมภรสอนไวเทานน และกไมมวธการใด ๆ ทจะพสจนความจรงของหลกคาสอนเพอโตแยงกบความรใหม ๆ นนได ศาสนาจงตกอยในฐานะทตงรบเสยเปนสวนใหญ ถาสถานการณของศาสนายงทรงภาวะอยเชนน ศาสนากจะมภาวะทเรยกวา มแตทรงกบทรดตอไปเรอย ๆ ในอนาคตอกไมนานความศกดสทธทางคาสอนของศาสนา จะถกละเลยและถกเพกเฉยจากศาสนก และในทสดผทจะหมดความหมายอนดบแรกกเหนจะเปนผทอยในวงการของพระศาสนานนเอง เชน พระ นกบวช เปนทนาสงเกตชนดหนงวา นบวนอายของแตละศาสนากยงยาวนานมากขน และใกลตอวนทความจรงจะถกเปดเผยเขาไปทกขณะตามความเชอทางศาสนา แตยงนานวนเทาใดความ

๑๑๗

จรงทคาดวา จะถกเปดเผยกยงจะถกกาลเวลาพสจนวา จะเปนเทจเพมมากขน ดงนน สงทไมไดพฒนาไปตามอายของศาสนา กคอ ความรและความจรงทางศาสนา โลกทางวทยาศาสตรซงพฒนา มาภายหลงศาสนากลบมความรและหาคาตอบทเปนประจกษใหม ๆ ไดมากกวาคาสอนทางศาสนาซง มพฒนาการมากอนมากมายนก ความเชอเชนใดเมอสองพนปทแลวกยงคงเชออยเชนนน ทง ๆ ทบางชนดคานกบความเปนจรงในโลกปจจบน เมอเปนเชนนทาใหเขาใจวา พฒนาการทางศาสนาไมไดเจรญเพมขนเลย ความรและความจรงทางศาสนายงไดรบการยนยนวา เปนเรองทพนวสยทจะพสจนไดตอไป ซงเปนคากลาวอางทนกศาสนาหรอนกวชาการทางศาสนาควรจะนามาไตรตรอง ใหมากวา สมควรแกการกลาวอางเชนนนมากนอยเพยงใด มเชนนนศาสนากจะกลายเปนสงทสอนใหมนษยอยไดดวยโมหะเทานน นกการศาสนาแตละศาสนาพงแสวงหาทมาของการคนพบความรทางศาสนาของตนนน ๆ แลวนามาเปดเผยเสยใหมอนจะเปนการทาคาสอนใหเหนเปนจรงไดแมทกกาลสมย อนจะเปนเครองพสจนวา คาสอนเรองอตตาอมตะหรอไมอมตะของตนนนเปนจรง และสามารถเขาถงไดจรง คาสอนทางศาสนาจงจะพฒนาใหเกดความกาวหนามากขน ไมใชเพยงทรงภาวะอยแบบทรงกบทรดดงเชนในปจจบน นอกจากนผวจยใครจะเสนอทางออกใหแกวงการศาสนาอกเรองหนง คอ ภาพพจนของศาสนาถกมองวา เปนเครองมอของนกการเมองทใชศาสนาบงหนาโดยอาศยศรทธาของศาสนกรวมกาลงแลวนาไปสการทาสงครามทาความเดอดรอนและนาความวบตมากมายมาสมนษยทงชวตและทรพยสมบตจานวนมาก พฤตกรรมเหลาน นกวชาการทางศาสนามองวา ไมใชสงทศาสนาสอน แตศาสนาถกแอบอางนาไปใชประโยชนในทางการเมอง แตอยางไรกตามผทอางเพอความชอบธรรมในการทาสงครามกลวนแสดงอางความชอบธรรมตามทมจารกไวในคมภรทางศาสนาทงสน ซงเปนเหตการณทปรากฏใหเหนทงในประวตศาสตรและในปจจบน ยากทจะหาคาทมนาหนกมาโตแยงได เพราะความจรงปรากฏเปนหลกฐานอย แตกเปนทนายนดอยางหนงวา ในยคปจจบนศาสนาตาง ๆ ไดผานพนยคปาเถอนทางศาสนาเหลานนมาคอนขางมาก บดนทกศาสนาไดกลบเขามาสยคแหงการแขงขนกนในระบบศลธรรมและปญญามากขนซงจะทาใหศาสนาตาง ๆ ไดมงแขงขนกนเผยแพรหลกคาสอนทเปนทพงของศาสนกไดอยางเปนจรงเปนจง และสามารถขจดทกขในปญหาชวตของมนษยใหหมดไปตามกจและหนาททแทจรงของคาวา ศาสนา เสยท เมอเปนเชนน คาสอนทางศาสนากยงจะกลบมารงเรองในจตใจของมนษยในยคเทคโนโลยสมยใหมไดตอไป ดงนน ถาทกศาสนาหนหนาเขามารวมโตะคยกน หยดการขดแยงซงกนและกนดงท นกวชาการทานหนงเสนอ กจะทาใหศาสนาชวยนาสนตภาพมาสโลกไดงายขน แทนทจะกอปญหา ใหกบโลกและใชประโยชนจากเทคโนโลยทางวทยาศาสตรมาทาลายกนดงเชนในอดต

๑๑๘

นกบวชแตละศาสนาควรจะหนหนากลบเขามารวมมอกนเพอรวมกนพจารณาหาหลกธรรมทควรจะเปนหลกธรรมทสามารถปฏบตรวมกนไดของทกศาสนาเพอดงเอาพฤตกรรมของมนษยทกาลงจะหลงเพลดเพลนไปตามโลกวตถจนเกนขนาดทอาจจะทาใหคณภาพทางจตเสอมทรามลงไปมากกวานได เพราะถาขาดความควบคมดวยคณภาพจตทดแลว เทคโนโลยททนสมยกยงมอทธพลตอพฤตกรรมของมนษยในวงกวาง

หลกธรรมทควรจะนามาเปนหลกธรรมสากลหรอหลกมชฌมธรรมสาหรบทกคนควรประพฤตรวมกนนน ผวจยใครเสนอหลกธรรมเรอง พรหมวหาร ๔ ซงตรงกบนกวชาการหลายทานทใหการสมภาษณในงานวจยนไดเสนอไวแลว และนอกจากนหลกศล สมาธ ปญญา กควรนามาเปนหลกปฏบตควบคกนไปดวย เพราะจะสงเสรมใหหลกพรหมวหารมนคงมากขน ขอเสนอแนะในการทาวจยครงตอไป คอ การทาวจยในดานเกยวกบคาสอนทางศาสนา ผวจยควรกลาทจะนาเสนอความจรงทางศาสนาชนดเปดเผยตรงไปตรงมาโดยปราศจากการซอนเรนความจรงบางชนดเอาไว ซงจะทาใหไมไดขอมลทถกตองเพยงเพราะกลวตอการถกโตแยงจงกลายเปนการวจยทเตมไปดวยภยาคตและโมหาคตไปซงไมเกดประโยชนอะไรเลย โดยประเดนทเหนสมควรวาควรจะนามาวจยเพมเตมอกหลายประเดน เชน - เพราะสาเหตใดคาสอนทางศาสนาจงไมสามารถแกไขปญหาชวตของมนษยไดชนดมประสทธภาพและเปนรปธรรม โดยประเดนทควรนามาวเคราะห คอ คาสอนนนเปนคาสอนจรงหรอไม หรอวาเปนคาสอนทสามารถนามาปฏบตไดในกาลปจจบนหรอไม และขอบกพรองทไมสามารถแกไขปญหาของศาสนกไดเกดจากคาสอนทางศาสนาหรอเกดจากตวผปฏบต - เพราะเหตใดความรนแรงตาง ๆ ทเกดขนจากทกมมโลกจงเชอมโยงกบลทธคาสอนศาสนาเสยเปนสวนใหญ และมความเปนไปไดมากนอยเพยงใดทมนษยจะสรางความสามคคกนขนมาไดโดยปราศจากคาสอนทางศาสนา โดยประเดนทควรนามาวเคราะห คอ คาสอนทเกยวกบการทาสงครามหรอคาสอนทมทาทอคตตอศาสนกของตางศาสนา - ทกลาวกนวา ทกศาสนาลวนสอนใหทกคนเปนคนดนนมความเปนจรงมากนอยเพยงใด และคาวา คนดนนเปนสากลมากนอยเพยงใด เพราะความขดแยงกนททาลายลางกนซงพบเหนไดทกวนผานทางสอทงโทรทศนและวทย ลวนแตมความขดแยงกนกบคากลาวทวาทกศาสนาลวนสอนใหทกคนเปนคนดทงสน ดงนนประเดนเหลานนาจะเปนประเดนทควรนามาทาการวจยชนดตรงไปตรงมาอนจะทาใหพบขอมลจรงและนาไปสการแกไขปญหาของมนษยไดอยางตรงประเดน ซงจะทาใหพบสาเหตหรอรากเหงาของปญหาทแทจรง แลวทาการแกไขไดอยางถกตอง

๑๑๙

๑๑๙

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย ก. ขอมลปฐมภม

กรมศลปากร. มลนทปญหา ฉบบพสดาร. กรงเทพมหานคร: เจรญรตนการพมพ,๒๕๑๖. กฤษณะ ไทวปายนวยาส. ศรมทภควทคตา. แปลโดย ศ.ร.ต.ท. แสง มนวทร. กรงเทพมหานคร : สานกพมพแพรวทยา, ๒๕๒๗.

ครสภา. พระไตรปฎกภาษาบาลเลม ๙ - ๓๕ ฉบบทยยรฏฐสส สงคตเตปฏก. กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภาลาดพราว, ๒๕๓๐. มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาไทย เลม ๙ - ๓๖ ฉบบมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล. เลม ๑๖,๑๗ . กรงเทพมหานคร :โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕. . มหามกฎราชวทยาลย. พระธมมปทฎฐกถา แปล ๘ ภาค . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎ ราชวทยาลย, ๒๕๒๘.

. พระสตรและอรรถกถา แปล. เลม ๔ ภาค๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๒๕. . พระสตรและอรรถกถา แปล. เลม ๕ ภาค ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๒๕.

. วสทธมรรค แปล. ๓ ภาค ๖ เลม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

มรวาน สะมะอน. อลกรอาน ฉบบแปลภาษาไทย ภาคหนงและภาคสอง. กรงเทพมหานคร : สานกพมพส.วงศเสงยม, ๒๕๒๔. สมาคมพระครสตธรรมไทย. พระครสตธรรมคมภร ภาค พนธสญญาเดม . สานกพมพในประเทศ เกาหล, ๑๙๗๑.

ข. ขอมลทตยภม ( ๑ ) หนงสอ : กรณา-เรองอไร กศลาสย. มหาภารตยทธ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพศยาม, ๒๕๔๑. คลอย ทรงบณฑต. ประมวลหวใจธรรมกถกหรอคลงปรยต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ เลยงเชยง, ๒๕๒๖.

๑๒๐

จานงค ทองประเสรฐ. ปรชญาตะวนตกสมยกลาง. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๓๔.

. ปรชญาตะวนตกสมยโบราณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๓๓. . ปรชญาตะวนตกสมยใหม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๓๔. . ตรรกศาสตรศลปะแหงการนยามความหมายและการใชเหตผล. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยธรกจบณฑต, ๒๕๒๘. ฉลาด บญลอย ( นาวาอากาศโท) และคณะ. พจนานกรมบาล-สนสกฤต-ไทย-องกฤษ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพแพรวทยา, ๒๕๑๘. พร รตนสวรรณ. คาบรรยายพทธปรชญา ภาค ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๒. พรหมมาศ ธรภทโธ. คมอการศกษา ปรมตถธรรม ๔ . กรงเทพมหานคร : โรงพมพทพยวสทธ, ๒๕๔๔. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) .พทธศาสนาในฐานเปนรากฐานของวทยาศาสตร . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๓๗. พระธรรมปฏก (ป.อ.ปยตโต). กรณธรรมกาย. กรงเทพมหานคร สานกพมพ อาไพ, ๒๕๔๒. . ไตรลกษณ. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา , ๒๕๔๑. พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). ปรชญากรก. กรงเทพมหานคร : สานกพมพศยาม, ๒๕๓๒. พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต) . พทธธรรม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๒๙. พระสมธมมโชตกะ ธมมาจรยะ . . ปรมตถโชตกะปรจเฉทท ๑-๒-๖. กรงเทพมหานคร :โรงพมพทพย วสทธการพมพ. ม ป ป. . ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ ,) . กรงเทพมหานคร : สนองการพมพ, ๒๕๒๙. . ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฎกา ปรจเฉทท ๕ เลม ๑. กรงเทพมหานคร : สนองการพมพ, ๒๕๒๔.

.ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฎกา ปรจเฉทท ๕ เลม ๒. กรงเทพมหานคร : สนองการพมพ, ๒๕๒๔.

พทธทาสภกข. ปฏจจสมปบาท คอ อะไร. กรงเทพมหานคร : จงโจการพมพ, ๒๕๓๒. .อตมมยตา๑๐๐ แงมม . กรงเทพมหานคร : สานกพมพอตมมโย, ม.ป.ป. .อทปปจจยตา. กรงเทพมหานคร : รงแสงการพมพ, ๒๕๓๐.

๑๒๑

วงศ ชาญบาล. คมภรพระวสทธมรรค เลมเดยวจบ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรม บรรณาคาร ( อานวยสาสน) , ๒๕๒๕. วศน อนทสระ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณาคาร, ๒๕๒๕. วสทธ คตตชโย. คมอการศกษา พระอภธรรมชนจฬาอาภธรรมกะตร. กรงเทพมหานคร : หจก. ทพยวสทธ, ๒๕๔๔. สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส. สารานกรมพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๒๘. สมภาร พรมทา. พทธศาสนากบวทยาศาสตร. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๓๔. . ภควทคตา (บทเพลงแหงองคภควน). กรงเทพมหานคร : สานกพมพสยาม, ๒๕๔๑. . มนษยกบการแสวงหาความจรงและความหมายของชวต. กรงเทพมหานคร : สานกพมพพทธชาด, ๒๕๓๘. สมพร สขเกษม. หลกคาสอนของศาสนา พราหมณ - ฮนด. ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะ มนษยศาสตรและสงคมศาสตร สถาบนราชภฎบานสมเดจเจาพระยา, ๒๕๓๒. สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎกสาหรบประชาชน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราช วทยาลย, ๒๕๓๒. เสถยร โพธนนทะ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราช วทยาลย, ๒๕๔๑. เสร พงศพศ. ศาสนาครสต. กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๓๑. เสร พงศพศ และคณะ. คน : ในทศนะของพทธศาสนาอสลาม และครสตศาสนา.กรงเทพมหานคร : เจรญวทยการพมพ, ๒๕๒๔.

อดศกด ทองบญ. ปร ชญาอนเดย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. อมตธรรมเพอชวต. พระครสตธรรมใหม ฉบบอมตธรรมเพอชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจรล สนทวงศ, ๒๕๒๔. องคการศาสนาพราหมณ - ฮนด. พระราชกรณยกจในการทรงอปถมภศาสนาพราหมณ - ฮนด. กรงเทพมหานคร : องคการศาสนาพราหมณ - ฮนด, ๒๕๒๙. อมรอน มะลลม. มฮมมด ศาสดาแหงอสลาม. กรงเทพมหานคร : บรษท นทชา พบลซซง จากด, ๒๕๓๖.

๑๒๒

อาจารสมปนโน ( ภกข ). สามลทธศาสนาทนาสนใจ. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมตรสยาม, ๒๕๔๑. (๒) วทยานพนธ : จตพร รวมใจ. “การศกษาศาสนภาพและการประยกตหลกพทธธรรมของนกธรกจ : กรณศกษานก ธรกจไทยพทธในกรงเทพมหานคร”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย มหดล, ๒๕๔๔.

จรญ สมนอย. “คาสอนวปสาส ในพระพทธศาสนา ศกษากรณคาสอนสานกธรรมกาย”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย มหดล, ๒๕๔๓. จรญศร ลมสจจา. “การศกษาวเคราะหเปรยบเทยบความเชอและการปฏบตทางดานศาสนาของคน

ในสงคมเมอง ศกษาเฉพาะกรณชาวพทธและชาวมสลมในชมชนกงเพชร กรงเทพมหานคร”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาศาสนา เปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย มหดล, ๒๕๒๘. ชเอญศร อศรางกร ณ อยธยา. “ การศกษาเชงวเคราะหเรองอตตาและอนตตาในพทธปรชญาฝาย เถรวาท”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๑๗. ณฏฐพร ชนะโชต (รอยเอก). “การศกษาวเคราะหแนวความคดเรองอตตาในปรชญาอนเดย”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๒๒. พระมหาเกษม สญโต (ลกษณะวลาศ). “การศกษาเชงวเคราะหเรองทกขในพระพทธศาสนา”. วทยานพนธศาสนศาสตรมหาบณฑต. พมพเปนทระลกในวนอนสรณ ๑๖ กนยายน ๒๕๔๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพสรวฒน, ๒๕๔๑. พระมหาโกเมนทร ชนวงศ. “ การศกษาเปรยบเทยบเรองอนตตาและสญญตาในพทธปรชญาเถรวาท

กบในปรชญาของนาคารชน”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๓๙. วชระ งามจตรเจรญ . “นพพานในพทธปรชญาเถรวาท : อตตาหรออนตตา”. วทยานพนธอกษร ศาสตรดษฎบณฑต . ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๔๔. สมภาร พรมทา. “อตถตากบนตถตาในพทธปรชญาเถรวาท”. วทยานพนธอกษรศาสตรดษฎ บณฑต. ภาควชาปรชญา บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, ๒๕๓๔.

๑๒๓

๑๒๓

2. ภาษาองกฤษ 1. PRIMARY SOURCES : Cambridge. The BIBLE ( containing the Old and New Testament and The Apocrypha). London : Cambridge at the university Press. 2. SECONDARY SOURCES : Buddhadasa Bhikkhu. Handbook for Mankind. Bangkok : by The sublime Life Mission Thailand, 1989. Brian Edward Brown. The Buddha Nature. Delhi : Motilal Banarsidass Publishers. 1994. keith Arthur Berriedale. The Religion and Philosophy of The Veda and Upanishads. Delhi : Shri Jainendra Press, 1976.

Kogen Mizuno. Beginning of Buddhism. Tokyo : Kogei Publishing Co., 1983. Phra Rajavaramuni (Prayudh Payutto). Thai Buddhism in The Buddhist World. Bangkok : Mahachulalongkorn Buddhist University. 1987. Prince Vajirananavarorasa. Dhamma Vibhaga. Bangkok : Mahamakut Buddhist University, 1995. Mererk, Prayoon, Phramaha. Selflessness in Sarte’s Existentialism and Early Buddhism. Babgkok : Mahachulalongkorn Buddhist University Press, 1988. David - Neel, Alexandra. Buddhism : its doctrines and its methods. London: Unwin Papervbacks, 1970. Donald S. Lopez, Jr. Buddhist Hermeneutics. University of Hawaii Press.Honolulu. 1952.

Grimm, George. The doctrine of the Buddha. Reprint Delhi: Pilgrims Books, 1997.

Harvey, Peter. The selfless mind : personality, consciousness and nivana in early Buddhism. London : Curzon Press, 1995. Horner, Isaline Blew. The early Buddhist theory of man perfected.. New Delhi : Oriental Books Reprint Corperation, 1979.

Henry Clarke warren. Buddhism in Translation. New Delhi : Motilal Banarsidass, 1987. Keith , Arther Berriedale. The religion and philosophy of the Veda and Upanishadas. Delhi : Motilal Banarsidass, 1976.

๑๒๔

________ . Buddhist philosophy in India and Ceylon. Chowkhamba Sankrit Series Office, 1963. Oldenberg, Herman.The doctrine of the Upanishads and the early Buddhism. Delhi : Motilal Banarsidass, 1991.

Pe’rez - Remo’n, Joaquin. Self and non – self in early Buddhism. The Hague : Mouton Publishers, 1980. Sharma, Chandradhar. A critical survey of Indian philosophy. Delhi: Motilal Banarsidass, 1964.

๑๒๕

ภาคผนวก ก.

รายชอนกวชาการทใหสมภาษณ

๑. พระศรปรยตโมล ( สมชย กสลจตโต ) รองอธการบดฝายกจการตางประเทศ มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย สมภาษณ เมอวนท ๒๑ ธนวาคม ๒๕๔๗ เวลา ๑๗.๐๐ น. - ๑๗.๐๐ น. ๒. ศาสตราจารยพเศษ จานงค ทองประเสรฐ ราชบณฑต สมภาษณ เมอวนท ๒๓ ธนวาคม ๒๕๔๗ เวลา ๑๔.๑๕ น. - ๑๕.๐๐ น. ๓. ผศ. พเชฏฐ กาลามเกษตร คณะสงคมศาสตรและมนษยศาสตร ภาควชาศาสนาเปรยบเทยบ มหาวทยาลย มหดล สมภาษณ เมอวนท ๒๔ ธนวาคม ๒๕๔๗ เวลา ๑๑.๐๐ น. - ๑๒.๐๐ น. ๔. Sathit Kumar Pawa ประธานสมาคมฮนดสมาส โบสถพราหมณ เทพมณเฑยร เสาชงชา กรงเทพ สมภาษณ เมอวนท ๑๙ ธนวาคม ๒๕๔๗ เวลา ๑๒.๐๐ น. - ๑๓.๐๐ น. ๕. ผศ.ดร.วรยทธ ศรวรกล คณบดบณฑตวทยาลย มหาวทยาลย อสสมชญ สมภาษณ เมอวนท ๒๗ ธนวาคม ๒๕๔๗ เวลา ๑๔.๒๐ น. - ๑๕.๑๐ น.

๑๒๖

ภาคผนวก ข.

ประเดนคาถามทขอสมภาษณ

แบบสมภาษณความเหนในเรองมอตตาและไมมอตตา(อนตตา) คาขอสมภาษณม ๓ ประเดน ๑๑ คาถามดงตอไปน

• ทศนะของผใหสมภาษณเกยวกบความเชอเรองอตตาหรออนตตา ๑. ทานเชอเรองชวตอมตะหรอไมอมตะในโลกหนาหรอไม เพราะอะไร ๒. ตามทศนะของทานคดวา สภาวะทเรยกวาอตตานน มนยามความหมายวาอยางไร ๓. ตามทศนะของทานคดวา สภาวะทเรยกวาไมมอตตา (อนตตา) นน มนยามความหมาย

วาอยางไร ๔. ในทศนะของทานเชอในเรองมอตตาหรอไมมอตตาหรอไม เพราะอะไร

๕. ความเชอเรองมอตตาหรอไมมอตตา มมลมาจากคาสอนทางศาสนาหรอมาจากการนยามความเหนทคดวา นาจะเปนไปได

• ความเชอเรองอตตา-อนตตาทสงผลตอพฤตกรรมของมนษย ๖. ความเชอเรองมอตตาหรอไมมอตตา สงผลใหพฤตกรรมของผเชอถออยางไร

๗. ความเชอตามคาสอนทางศาสนาทแตกตางกนมผลตอพฤตกรรมการดาเนนชวตของคนในสงคมอยางไร ๗. ทศนะทแตกตางกนระหวางความมอตตากบไมมอตตา กอใหเกดปญหาตอสงคมหรอไมอยางไร และถามทานเหนวา อะไรกอใหเกดปญหาจะมแนวทางแกไขอยางไร

• ทศนะของนกวชาการตอทาทและการแกปญหา ๙. ทานคดวาจดสมดลระหวางคนทเชอเรองอตตากบไมมอตตา ควรจะมาพบกน ณ จดใด

ของแนวคด ๑๐. มความเปนไปไดมากนอยเพยงใดทมนษยจะมแนวความเชอเปนไปในทางเดยวกน

ถาไมไดเพราะเหตไร ถาเปนไปไดควรเปนเชนไร ๑๑. ความเชอเรองอตตากบไมมอตตา สามารถนาไปสการแกปญหาของมนษยในดานใด

ไดบาง

๑๒๗

ภาคผนวก ค. จดหมายขอความอนเคราะหในการขอสมภาษณ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ท ศธ ๖๑๐๑/๓๗๕ วดมหาธาต เขตพระนคร กรงเทพมหานคร ๑๐๒๐๐ โทร.๐-๒๒๒๒-๒๘๓๕, ๐-๒๒๒๕-๘๖๘๖ โทรสาร ๐-๒๒๒๑-๖๙๕๐,๐-๒๒๒๑-๙๘๖๕

๑๔ ธนวาคม ๒๕๔๗

เรอง ขออนญาตใหนสตเขาสมภาษณ เจรญพร ดวย นายจรญ วรรณกสณานนท นสตปรญญาเอก สาขาวชาพระพทธศาสนา ไดรบอนมตจากบณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลยใหทาวทยานพนธเรอง “ศกษาวเคราะห “การปฏเสธอตตา”ในพระพทธศาสนาเถรวาท” ม ๑.พระเมธรตนดลก ๒. ผศ.ดร.ทววฒน ป ณฑรกววฒน

เปนคณะกรรมการนควบคมวทยานพนธ โดยในการทาวจยดงกลาวมความจาเปนตองใชขอมลจากการสมภาษณ เพอนาขอมลมาประกอบการศกษาและวจยใหสมบรณยงขน จงเจรญพรมาเพอขออนญาตใหนสตเขาสมภาษณ โดยวนและเวลาตามแตทานจะพจารณาเหนสมควร ซงนสตผทาวทยานพนธดงกลาวจะมาประสานงานดวยตนเอง หวงเปนอยางยงวาจะไดรบความอนเคราะหจากทานเปนอยางด จงขออนโมทนาขอบคณมา ณ โอกาสน

เจรญพร

(พระมหาสมจนต สมมาปโญ) คณบดบณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย สานกงานคณบดบณฑตวทยาลย โทร/โทรสาร ๐-๒๒๒๒-๐๖๘๐

๑๒๘

ทศนะของนกวชาการในปจจบนทเกยวของกบการยดถออตตาและอนตตา งานวจยนไดสารวจทศนะของนกวชาการในปจจบนจานวน ๕ ทานทมความคดเหนตอการยดถออตตาหรออนตตา โดยนกวชาการทใหการสมภาษณแยกตามผทนบถอศาสนาตางกน คอ นกวชาการทนบถอพระพทธศาสนาจานวน ๒ ทาน ทนบถอศาสนาครสต ศาสนาอสลามและศาสนาพราหมณ-ฮนด ศาสนาละ ๑ ทาน รวมเปน ๕ ทาน ผลจากการสมภาษณทาใหทราบแนวคดของนกวชาการในปจจบนคอนขางชดเจนมาก โดยประเดนทสมภาษณนน มประเดนใหญ ๆ อย ๓ ประเดน คอ ๑. เกยวกบทศนะสวนตวของผใหสมภาษณ ๒. เกยวกบความเชอทมผลตอพฤตกรรมของมนษย ๓. เกยวกบทาทและการแกปญหา ใน ๓ ประเดนหลกน การสมภาษณไดแยกเปนคาถามยอยละเอยดลงไปอกเปน ๑๑ คาถาม โดยประเดนท ๑ เกยวกบทศนะสวนตวของผใหสมภาษณนนไดแยกคาสมภาษณออกเปน ๕ ประเดนยอย ๆ ดงน

- ทานเชอเรองชวตอมตะหรอไมอมตะในโลกหนาหรอไม เพราะอะไร - ตามทศนะของทาน ทานคดวา สภาวะทเรยกวาอตตานน มนยามความหมายวาอยางไร - ตามทศนะของทาน ทานคดวา สภาวะทเรยกวาไมมอตตา(อนตตา)นน มนยามความหมายวาอยางไร

- ทศนะของทาน ทานเชอในเรองมอตตาหรอไมมอตตาหรอไม เพราะอะไร - ความเชอเรองมอตตาหรอไมมอตตา มมลมาจากคาสอนทางศาสนาหรอมาจากการนยามความเหนทคดวา นาจะเปนไปได ประเดนทเกยวกบทศนะสวนตวของผใหสมภาษณพรอมดวยทศนะอน ๆ ทเกยวกบการสมภาษณมทศนะทสอดคลองกนและแตกตางกน ดงตอไปน นกวชาการทงหมดมทศนะตอการมความเชอเรองชวตอมตะหรอไมอมตะในโลกหนาตางกน โดย ๒ ทานไมเชอวา มชวตอมตะในโลกหนาทถาวร สวนอก ๓ ทานเชอวามชวตอมตะแนนอน ทงนทงหมดไดใหเหตผลทตรงกนวา ทเชอเชนนนเพราะเหตผลมาจากคาสอนทางศาสนาทแตละทานนบถออยใหเหตผลไว จงสงผลใหทานเชอตามนน ในประเดนตอมา ทศนะของนกวชาการทงหมดตอการนยามความหมายของคาวา อตตา และ อนตตา โดยทงหมดไดมการใหคานยามความหมายของคาวา อตตาและอนตตาใกลเคยงกนมาก มแตกตางกนบางเลกนอยแตไมใชสาระสาคญมากนกเฉพาะในประเดนทตองการชแจงใหละเอยดเพมเตมลงไปอก การนยามความหมายทสาคญซงมความหมายใกลเคยงกน คอ การนยามความหมาย

๑๒๙

ของคาวา อตตา หมายถง จตวญญาณทคงรปอยในสภาวะคงทไมมการเปลยนแปลงใด ๆ มภาวะเปนบรมสขอยชวนรนดร สวน การนยามความหมายของคาวา อนตตานน ทงหมดใหคานยามวา หมายถง การไมมอตตาทคงตวอย หรอ เปนอตตาทไมเทยง หรอ เปนการปฏเสธอตตาถาวรนนเอง อยางไรกตาม บางทานไมขอตอบคาสมภาษณในขอน ดวยเหตผลวา เพราะสวนตวมความเชอวามอตตาทถาวรอยแลว การนยามความหมายของคาวา อตตาและ อนตตา ทงสองคาน มนกวชาการ ๓ ทานไดใหคาอธบายเพมเตมอกในรายละเอยดวา การนยามความหมายของอตตาและอนตตา อาจนยามไดในหลายแงมมโดยอตตาอาจนยามวา หมายถง ธรรมะกได เชน อตตสรโณ ธมมสรโณ อตตทโป ธมมทโป โดยคาวา ธมมสรโณ กบคาวา ธมมทโป เปนการขยายความหมายของคาวา อตตสรโณ และ อตตทโป ซงแสดงวา อตตะ หมายถงธรรมะ หรออาจจะนยามในแงจรยธรรม หรอ สภาวธรรมกได ซงถานยามในแงนกจะเหนวา อตตาทเปนสภาวะธรรมนนมอย และอาจเขาใจไดงายกวาการนยามวา ไมมตวตน หรอไมมอตตา อยางไรกตาม เมอสมภาษณถงความเชอตามทศนะของแตละทานแลว นกวชาการทงหมดกลบมความเชอไปตามหลกคาสอนของศาสนาทตนเองนบถออย โดย ๓ ทานมความเชออยางหนกแนนวา เชอเรองมอตตาอมตะถาวรแนนอน สวนอก ๒ ทานมความเชอแตกตางไปบางเลกนอย คอ เชอวา มอตตาเชนกน แตอตตานนมความไมเทยง ไมมความเปนอมตะ ตอคาถามวา ความเชอเรองอตตาหรออนตตาน มมลมาจากคาสอนทางศาสนาหรอมาจากการนยามความเหนทคดวานาจะเปนไปได ทงหมดไดตอบตรงกนวา มทงทมมลมาจากคาสอนทางศาสนาทสงสอนเชนนนและตอมาไดรบการนามานยามความหมายหรอขยายความเพมขนของนกปราชญทางศาสนารนตอๆ มาเพอขยายความคาสอนนน ๆ ใหเขาใจงายขน ดงนน จงเปนไดทงมมลมาจากคาสอนทางศาสนาโดยตรงและการนยามของนกปราชญในศาสนานน ๆ นยามไวอกสวนหนงดวย สรปความเหนตามทศนะของผใหสมภาษณทงหมดวา นกวชาการทงหมดมความเชอเรองชวตอมตะหรอไมอมตะตามหลกคาสอนของศาสนาทตนเองนบถออย ดวยเหตผลเพราะอทธพลของคาสอนทางศาสนาเปนหลก และทงหมดใหการนยามความหมายของคาวา อตตา และ อนตตา ตรงกน สวนความเชอของแตละทานทเชอความมอตตา หรอ อนตตานน ทงหมดมทศนะทโนมเอยงไปในทางเชอวา มอตตาทงหมด แต ๒ ทานมขอแตกตางบางเลกนอย โดยมขอแมวา ถงแมจะเชอวา มอตตา แตอตตานนมลกษณะไมเทยง ไมเปนอมตะ และนอกจากน นกวชาการทงหมดยงมทศนะทตรงกนวา ความเชอเรองอตตาหรออนตตานมทมา ๒ แหง คอ มมลหรออทธพลมาจากคาสอนทางศาสนาเปนหลกและ ถกนยามความหมายใหเปนไปตามคาสอนนนจากนกปราชญทางศาสนารนตอ ๆ มา

๑๓๐

ประเดนท ๒ เกยวกบความเชอทมอทธพลตอพฤตกรรมของมนษยในประเดนนไดแบงคาสมภาษณออกเปน ๓ คาถามดวยกน คอ - ความเชอเรองมอตตาหรอไมมอตตา สงผลใหพฤตกรรมของผเชอถออยางไร - ความเชอตามคาสอนทางศาสนาทแตกตางกนมผลตอพฤตกรรมการดาเนนชวตของคนในสงคมอยางไร - ทศนะทแตกตางกนระหวางความมอตตากบไมมอตตา กอใหเกดปญหาตอสงคมหรอไมอยางไร และถามทานเหนวา อะไรกอใหเกดปญหาจะมแนวทางแกไขอยางไร จากคาถามทง ๓ คาถาม ผใหสมภาษณทงหมดมความเหนตรงกนวา ความเชอทงหมดไมวา จะเชอเรองอตตาหรอ อนตตากตาม ความเชอทงหมดลวนสงผลตอพฤตกรรมของมนษยทงสน สวนรายละเอยดของการสงผลออกมาทางพฤตกรรมนน ผใหสมภาษณมความเหนทขดแยงกน โดยแยกออกเปน ๒ ฝาย คอ ฝายหนงมองวา ถาเชอและยดอตตาจะกลายเปนการสรางอตตาธปไตยใหแกตนเอง จะทาใหเกดมานะความถอตว และ จะนาไปสการสรางปญหา แตถาไมยดถออตตาจะเปนการลดความเหนแกตวลง ลดทฐมานะลงทาใหไมเกดปญหาในสงคม สวนอกฝายหนงมองวา การเชออตตาจะทาใหมกรอบทยด มเปาหมายทแสวงหา มการควบคม และ จะแกปญหาของมนษยไดทกอยางทงหมด สวนการเชออนตตาจะเปนการใหอสรภาพจนเกนไป ไมมระบบการควบคมทาใหไมสามารถแกปญหาใด ๆ ได ตอคาถามทวา ทศนะทแตกตางกนของความเชอจะกอใหเกดปญหาตอสงคมหรอไมอยางไร ถาม ควรแกไขอยางไร ในประเดนน ผใหสมภาษณทกคนตอบคลายกนวา คาสอนของทกศาสนาลวนสอนใหคนทกคนเปนคนดทงหมด เพยงลาพงเฉพาะคาสอนของศาสนานนไมอาจกอใหเกดปญหาใด ๆ ตอสงคมได ผใหสมภาษณบางทานอธบายเพมเตมวา สาเหตททาใหมองเหนวา มปญหาบางอยางเกดมาจากศาสนา เชน การระเบดพลชพ การกอการราย เปนตน ปญหาเหลานไมใชปญหาเกดจากคาสอนทางศาสนา แตเกดมาจากคนทแอบอางเอาศาสนาบงหนา แตแททจรงแลวเปนนกการเมองทยดเอาศาสนาขนมาบงหนาเพอหวงผลทางการเมอง สวนคาสอนจรง ๆ ทางศาสนานนไมกอปญหา ใด ๆ ใหแกสงคมไดดวยตวของคาสอนเอง แนวทางในการแกไขปญหาในขอน ผใหสมภาษณบางทานเสนอวา ผนาทางศาสนาทงหมดจะตองหนหนาเขามาปรกษาหารอกน เพอความรวมมอกนและกนบอย ๆ ครงโดยควรทาทงในระดบชาตและในระดบนานาชาตดวย ปญหาความขดแยงทางศาสนาจะลดลง เพราะทกศาสนาลวนสอนใหคนทกคนเปนคนดและใฝหาสนตภาพเปนทนเดมอยแลว แตอยางไรกตามทางแกปญหาสวนหนงนน ผใหสมภาษณเหนวา ควรเนนสอนหลกธรรมทเกยวกบเมตตา กรณา อเบกขา ใหมาก เพราะจะชวยลดปญหาความรนแรงได สวนขอมทตานนทานเหนวา เปนไปไดยากทฝายหนงจะพลอยยนดกบฝายตรงขามได

๑๓๑

สรปในประเดนท ๒นไดความวา ผใหสมภาษณทงหมดลวนมความเหนตรงกนวา ความเชอทางศาสนาลวนมผลตอพฤตกรรมของมนษยทงสน แตทศนะของผใหสมภาษณกมความขดแยงกนระหวางความเชอเรองอตตากบอนตตา โดยฝายหนงเหนวา ถาเชออตตาจะทาใหมเปาหมายในการสรางความดและแกปญหาไดทงหมด สวนอกฝายหนงเหนแยงวา ถายดอตตาจะสรางปญหาจะทาใหเหนแกตว สวนการไมยดอตตาจะลดความเหนแกตวลงได และลดทฏฐมานะลงไดและปญหา ตาง ๆ จะไมเกด แตผลสรปทงหมดนนผใหสมภาษณทงหมดตางยนยนตรงกนวา คาสอนของทกศาสนาลวนสอนใหคนเปนคนดเหมอนกนทงหมดลาพงคาสอนทางศาสนาไมมผลทจะสงใหเกดปญหาในสงคมมากนก เพราะคาสอนของทกศาสนาลวนอยบนพนฐานของสนตภาพทงสน ประเดนท ๓ เกยวกบการวางทาทและการแกปญหา ตามทศนะของนกวชาการในปจจบน ในประเดนนไดแบงคาถามออกเปน ๓ คาถามดวยกน คอ

- ทานคดวาจดสมดลระหวางคนทเชอเรองอตตากบไมมอตตา ควรจะมาพบกน ณ จดใดของแนวคด

-มความเปนไปไดมากนอยเพยงใดทมนษยจะมแนวความเชอเปนไปในทางเดยวกน ถาไมไดเพราะเหตไร ถาเปนไปไดควรเปนเชนไร

-ความเชอเรองอตตากบไมมอตตาสามารถนาไปสการแกปญหาของมนษยในดานใดไดบาง

ในประเดนแรก นกวชาการสวนใหญเชอวา มทางเปนไปไดทคาสอนทางศาสนาจะสามารถหนมาบรรจบกน ณ จดใดจดหนงได โดยแตละศาสนาควรจะเขาใจประสบการณทางศาสนาทแตกตางกนหรอมวฒนธรรมทแตกตางกน และ หนหนาเขามาคยกนเพอแลกเปลยนประสบการณทตางกนทงในระดบชาตและระดบนานาชาต และควรใหมการประพฤตธรรมรวมกนตามหลกพรหมวหาร ใหยอมรบอตตาสมมตรวมกน ควรหยดแสดงทศนะทตางกนเพราะธรรมชาตของแตละคนยอมไมมใครยอมใครอยแลว จงควรลดทฎฐของตนลงแลวหนมามเมตตา ความเปนมตรไมตรตอกน มกรณาสงสารคอยชวยเหลอซงกนและกน และมอเบกขาวางเฉยเสยเมอไมเหนดวยกบอกฝายหนง ไมเขาไปกาวกายซงกนและกน เปนตน ( ขอมทตา บางทานใหเหตผลวา เปนไปไดยากทจะพลอยแสดงความดใจดวยกบคนทตรงกนขาม ) อยางไรกตาม ในประเดนนมนกวชาการบางทานมองวา การทจะใหแตละศาสนาหนหนาเขามาหาจดสมดลระหวางกนนนเปนไปไดยากเพราะจดยนของแตละศาสนาไมเหมอนกนเปนคนละจดกน จากนนเมอถามวามความเปนไปไดมากนอยเพยงใดทมนษยจะมแนวความเชอเปนไปในทางเดยวกนกไดรบคาตอบสวนใหญคลาย ๆ กน คอ ตงแตเปนไปไมได เปนไปไดยากจนถงเปนเหมอนกนไมไดแตอาจคลาย ๆ หรอใกลเคยงกนไดอยางไรกตาม ในประเดนนยงมนกวชาการทานหนงมองวามทางเปนไปไดโดยใหเหตผลวาเพราะศาสนาทกศาสนาลวนสอนใหคนเปน

๑๓๒

คนดอยแลว แตกตางกนเฉพาะพธกรรมทางศาสนาเทานน ในประเดนนฝายทมองวาเปนไปไมไดหรอเปนไปไดยาก ใหเหตผลวาอดมคตตางกน เปาหมายตางกน สวนทานทเหนวามทางเปนไปไดใหคาแนะนาวาควรใหหวหนาแตละศาสนาเขามารวมประชมกนบอย ๆ ครง ทงระดบชาตและระดบนานาชาต เพอใหเกดความรวมมอซงกนและกนระหวางศาสนาใหมากขน และใหเขาใจคาสอนของอกศาสนาหนงมากขนแลวปญหาความขดแยงจะลดลง สวนในประเดนสดทายเมอถามวา ความเชอเรองอตตาหรอไมมอตตา สามารถนาไปสการแกปญหาของมนษยในดานใดไดบาง ผใหสมภาษณแตละคนไมมทานใดทไดระบตรง ๆ วาความเชอในเรองนจานาไปสการแกปญหาในดานใดไดบาง ทงหมดไดเพยงพดรวม ๆ วา ความเชอเรองดงกลาวไมวาจะเชอเรองอตตาหรออนตตากตามลวนเปนความเชอทางอดมคตไมอาจกอปญหาใด ๆ ไดอยแลว คอโดยความเรองนนไมอาจกอปญญาดวยตวมนเอง สรปความไดวาตามทศนะของนกวชาการตอทาทและการแกปญหาตามความเชอทางศาสนาน นกวชาการทงหมดมองวาจดทสาคญททกศาสนาคงหนเขามารวมกนสอนใหแตละคนปฏบตรวมกน คอ หลกธรรมเรองพรหมวหาร คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา โดยใหยอมรบประสบการณทางศาสนาทแตกตางกน และหนมารวมประชมกนทางศาสนามากขน โดยจดรวมประชมทงระดบชาตและระดบนานาชาต จะทาใหมความสามคคเปนอนหนงอนเดยวกน (unity) มากขน แมวาความเปนไปทจะทาใหมนษยมแนวความเชอเปนไปทางเดยวกนไดนอยมากแตถาหากตางคนตางยอมรบประสบการณทตางกนกจะอยรวมกนไดอยางสนตสข เพราะวา ความเชอในระดบสงสด คอ เรองอตตาหรออนตตานเปนเพยงอดมคตซงไมอาจกอใหเกดปญหาความขดแยงอยแลว ดงนนถาทกคนหนหนาเขามาหากนดวยคาสอนทางศาสนาททกศาสนาลวนตองการสอนใหคนเปนคนดเหมอนกนอยแลวกจพทาใหการแกปญหาของมนษยทมความแตกตางทางศาสนาไดงายขนและไมกอใหเกดปญหาใด ๆ ขนเพราะความขดแยงทางศาสนา จากบทสมภาษณของนกวชาการทงหมดนแสดงใหเหนถงทศนะของนกวชาการในปจจบนตอทศนะเรองอตตาและอนตตาทเกยวกบงานวจนไดวา นกวชาการสวนใหญมองวา ความเชอเรองอตตาหรออนตตาเปนคาสอนระดบอภปรชญญาเปนความเชอระดบอดมคตไมสงผลตอพฤตกรรมของศาสนกในระดบจรยธรรมหรอระดบชาวบานมากนก แตนกวชาทงหมดยอมรบตรงกนอยางหนงวา ถาสอนเรองอตตา โดยจะเปนอตตาสมมตหรออตตาระดบความหมายทางจรยธรรมกตามจะมผลตอการสอนธรรมทสงผลออกมาทางพฤตกรรมของมนษยไดมากกวาทจะสอนวาไมมตวตน โดยสรปแลว คอ ตองการใหยอมรบอตตาในระดบสมมตเพอผลทางคาสอนจะออกมาในเปนรปธรรมมากขน

๑๓๓

ภาคผนวก ง.

หลกธรรมอน ๆ ทเกยวของกบหลกการปฏเสธอตตา

๑. จต ๗๙ - ๑๒๑ โดยละเอยด

จต ความหมาย ลกษณะทเกด

๑. โลภมลจต ๒. โลภมลจต ๓. โลภมลจต ๔. โลภมลจต ๕. โลภมลจต ๖. โลภมลจต ๗. โลภมลจต ๗. โลภมลจต ๙. โทสมลจต ๑๐. โทสมลจต ๑๑. โมหมลจต ๑๒. โมหมลจต ๑๓. อกศลวปากจต ๑๔. อกศลวปากจต ๑๕. อกศลวปากจต ๑๖. อกศลวปากจต ๑๗. อกศลวปากจต ๑๗. อกศลวปากจต ๑๙. อกศลวปากจต ๒๐.อเหตกวปากจต ๒๐.อเหตกวปากจต ๒๑.อเหตกวปากจต ๒๒.อเหตกวปากจต

๒๓.อเหตกวปากจต

๒๔.อเหตกวปากจต

๒๕อเหตกวปากจต ๒๖.อเหตกวปากจต

จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมความโลภ จตทมโทสะ จตทมโทสะ จตทเขาใจผด จตทเขาใจผด จตมวบากจากอกศลทางตา --------------”--------------ห --------------”--------------จมก --------------”-------------- ลน --------------”-------------- กาย -----------------”---------------- -----------------”---------------- จตมวบากจากกศลทางตา จตมวบากจากกศลทางตา --------------”-------------ห --------------”-------------จมก --------------”-------------ลน --------------”-------------กาย -----------------”--------------- -----------------”---------------

เกดขนไดเองพรอมกบความพอใจ และ ความเขาใจผด ถกกระตนใหเกด -------------”------------ความเขาใจผด เกดขนไดเอง --------------”---------- ไมหลงผด ถกกระตนใหเกด --------------”------------ไมหลงผด

เกดขนไดเองดวยความเฉย ๆ พรอมกบความเขาใจผด ถกกระตนใหเกด ----------”--------พรอมกบความเขาใจผด เกดไดขนเอง---------”---------ไมหลงผด ถกกระตนใหเกด ---------”--------- ไมหลงผด เกดขนไดเองดวยความทกขใจพรอมกบความโกรธ ถกกระตนใหเกด --------”---------- พรอมกบความโกรธ

เกดขนไดเองดวยความเฉย ๆ พรอมกบความสงสย ถกกระตนใหเกด ---------”----------พรอมกบความฟงซาน เกดขนไดเองดวยการเหนสงทไมด พรอมกบความเฉย ๆ เกดขนไดเองดวยการไดยนเสยงทไมด-------------”----------- เกดขนไดเองดวยการไดกลนทไมด -------------”----------- เกดขนไดเองดวยการชมรสอาหารทไมด-----------”----------- เกดขนไดเองดวยการสมผสทางกายไมดพรอมกบทกขเวทนา เกดขนรบอารมณทางทวาร ๕ ทไมดพรอมกบความเฉยๆ เกดขนไตสวนอารมณทง ๕ ทไมด -----------”------------ เกดขนดวยการมองเหนสงทด -----------”----------- เกดขนดวยการมองเหนสงทด -----------”----------- เกดขนดวยการไดยนสงทด -----------”----------- เกดขนดวยการไดกลนทหอมด -----------”----------- เกดขนดวยการไดชมรสอาหารทด -----------”----------- เกดขนดวยรางกายสมผสสงทดพรอมดวยสขเวทนา เกดขนดวยการรบอารมณทางทวาร ๕ ทด ดวยความเฉย ๆ เกดขนดวยการไตสวนอารมณทางทวาร ๕ ทดดวยความเฉยๆ

๑๓๔

๒๗.อเหตกวปากจต -----------------”--------------- เกดขนดวยการไตสวนอารมณทางทวาร ๕ ทดดวยความดใจ

จต ความหมาย ลกษณะทเกด ๒๗. อเหตกรยาจต จตทเปนสกแตกรยา จตทรบอารมณทางทวาร ๕ เกดขนพจารณาอารมณทงหมดดวยความเฉยๆ

๒๙. อเหตกรยาจต ----------------------- จตทรบอารมณทางใจ เกดขนพจารณาอารมณทางใจดวยความเฉย ๆ

๓๐. อเหตกรยาจต ๓๑. มหากศลจต ๓๒. มหากศลจต ๓๓. มหากศลจต ๓๔. มหากศลจต ๓๕. มหากศลจต ๓๖. มหากศลจต ๓๗. มหากศลจต ๓๗. มหากศลจต ๓๙. มหาวปากจต ๔๐. มหาวปากจต ๔๑. มหาวปากจต ๔๒. มหาวปากจต ๔๓. มหาวปากจต ๔๔. มหาวปากจต ๔๕. มหาวปากจต ๔๖. มหาวปากจต ๔๗. มหากรยาจต ๔๗. มหากรยาจต ๔๙. มหากรยาจต ๕๐. มหากรยาจต ๕๑. มหากรยาจต ๕๒. มหากรยาจต ๕๓. มหากรยาจต ๕๔. มหากรยาจต ๕๕รปาวจรกศลจต ๕๖.รปาวจรกศลจต ๕๗รปาวจรกศลจต ๕๗รปาวจรกศลจต ๕๙.รปาวจรกศลจต

----------------------- จ ตท เ ป นมหาก ศ ลท าฌ าน -อภญญา - มรรคผลได

----------------”---------------- ---------------”---------------- ----------------”---------------- ----------------”---------------- ----------------”---------------- ----------------”---------------- ----------------”---------------- จตผลมาจากมหากศลจต

-----------------”----------------- ----------------”----------------- -----------------”----------------- -----------------”----------------- -----------------”----------------- -----------------”----------------- -----------------”-----------------

จตของพระอรหนตทเปนมหากศล

------------------”------------------- ------------------”------------------- จตพระอรหนตทเปนมหากศล ------------------”------------------- ------------------”------------------- ------------------”------------------- ------------------”-------------------

มรรคจต ------------”------------ ------------”------------ ------------”------------ ------------”------------

จตทยมแยมทางอารมณเกดขนดวยความยมแยมพรอมดวยความดใจ เกดขนเอง ดวยความดใจ พรอมดวยปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความดใจ พรอมดวยปญญา เกดขนเอง ดวยความดใจ ไมมปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความดใจ ไมมปญญา เกดขนเอง ดวยความเฉย ๆ พรอมดวยปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความเฉย ๆ พรอมดวยปญญา เกดขนเอง ดวยความเฉย ๆ ไมมปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความเฉย ๆ ไมมปญญา เกดขนเอง ดวยความดใจ พรอมดวยปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความดใจ พรอมดวยปญญา เกดขนเอง ดวยความดใจ ไมมปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความดใจ ไมมปญญา เกดขนเอง ดวยความเฉย ๆ พรอมดวยปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความเฉย ๆ พรอมดวยปญญา เกดขนเอง ดวยความเฉย ๆ ไมมปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความเฉย ๆ ไมมปญญา เกดขนเอง ดวยความดใจ พรอมดวยปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความดใจ พรอมดวยปญญา เกดขนเอง ดวยความดใจ ไมมปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความดใจ ไมมปญญา เกดขนเอง ดวยความเฉย ๆ พรอมดวยปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความเฉย ๆ พรอมดวยปญญา เกดขนเอง ดวยความเฉย ๆ ไมมปญญา ถกกระตนใหเกด ดวยความเฉย ๆ ไมมปญญา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ คอ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ คอ สข เอกคคตา เกดในปญจฌานพรอมดวยองค ๒ คอ สข เอกคคตา

๑๓๕

จต ความหมาย ลกษณะทเกด

๑๓๖

๖๐. รปาวจรวปากจต ๖๑. รปาวจรวปากจต ๖๒. รปาวจรวปากจต ๖๓. รปาวจรวปากจต ๖๔. รปาวจรวปากจต ๖๕. รปาวจรวปากจต ๖๖. รปาวจรวปากจต ๖๗. รปาวจรวปากจต ๖๗. รปาวจรวปากจต ๖๙. รปาวจรวปากจต ๗๐. อรปาวจรกศลจต ๗๑. อรปาวจรกศลจต ๗๒. อรปาวจรกศลจต ๗๓. อรปาวจรกศลจต ๗๔อรปาวจรวปากจต ๗๕อรปาวจรวปากจต ๗๖.อรปาวจรวปากจต ๗๗อรปาวจรวปากจต ๗๗.อรปาวจรกรยาจต ๗๙.อรปาวจรกรยาจต ๗๐.อรปาวจรกรยาจต ๗๑.อรปาวจรกรยาจต ๗๒.โสดาปตตมรรคจต ๗๓.โสดาปตตมรรคจต ๗๔.โสดาปตตมรรคจต ๗๕โสดาปตตมรรคจต ๗๖.โสดาปตตมรรคจต

๗๗. โสดาปตตผลจต ๗๗. โสดาปตตผลจต ๗๙. โสดาปตตผลจต ๙๐. โสดาปตตผลจต ๙๑. โสดาปตตผลจต ๙๒.สกทาคามมรรคจต ๙๓.สกทาคามมรรคจต

ผลจต -------------”------------- -------------”------------- -------------”------------- -------------”-------------

อรหนตมรรคจต --------------”------------- --------------”------------- --------------”------------- --------------”-------------

จตในอรปพรหม --------------”------------ --------------”------------ --------------”------------ --------------”------------ --------------”------------ --------------”------------ ------------- ” ------------

---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- จตอรยบคคลขนท ๑

---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- ---------------”------------- จตอรยบคคลขนท ๒

---------------”-------------

เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในอากาสานญจายตนะพรอมดวยองค ๒ อเบกขา - เอกคคตา เกดในวญญาณญจายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในอากญจญญายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในเนวสญญานาสญญายตนะพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในอากาสานญจายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในวญญานญจายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในอากญจญญายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในเนวสญญานาสญญายตนะพรอมดวยองค๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในอากาสานญจายตนะ พรอมดวยองค๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในวญญาณญจายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในอากญจญญายตนะ พรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในเนวสญญานาสญญายตนะพรอมดวยองค๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในทตยฌาน พรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌาน พรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌาน พรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจมฌาน พรอมดวยองค อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌาน พรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในทตยฌาณพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา

จต ความหมาย ลกษณะทเกด

๑๓๗

๙๔. สกทาคามมรรคจต ๙๕. สกทาคามมรรคจต ๙๖. สกทาคามมรรคจต ๙๗. สกทาคามผลจต ๙๗. สกทาคามผลจต ๙๙. สกทาคามผลจต ๑๐๐. สกทาคามผลจต ๑๐๑. สกทาคามผลจต ๑๐๒. อนาคามมรรคจต ๑๐๓. อนาคามมรรคจต ๑๐๔. อนาคามมรรคจต ๑๐๕. อนาคามมรรคจต ๑๐๖. อนาคามมรรคจต ๑๐๗. อนาคามผลจต ๑๐๗. อนาคามผลจต ๑๐๙. อนาคามผลจต ๑๑๐. อนาคามผลจต ๑๑๑. อนาคามผลจต ๑๑๒. อรหตตมรรคจต ๑๑๓. อรหตตมรรคจต ๑๑๔. อรหตตมรรคจต ๑๑๕. อรหตตมรรคจต ๑๑๖. อรหตตมรรคจต ๑๑๗. อรหตตผลจต ๑๑๗. อรหตตผลจต ๑๑๙. อรหตตผลจต ๑๒๐. อรหตตผลจต ๑๒๑. อรหตตผลจต

จตอรยบคคลขนท ๒ ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”------------- ---------------”-------------- จตอรยบคคลขนท ๓

---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- จตอรยบคคลขนท ๔

---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”-------------- ---------------”--------------

เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมญาณพรอมดวยองค ๕ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา

เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา

เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา

เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา

เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา

เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา

เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา

เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา เกดในปฐมฌานพรอมดวยองค ๕ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในทตยฌานพรอมดวยองค ๔ วจาร ปต สข เอกคคตา เกดในตตยฌานพรอมดวยองค ๓ ปต สข เอกคคตา เกดในจตตถฌานพรอมดวยองค ๒ สข เอกคคตา เกดในปญจมฌานพรอมดวยองค ๒ อเบกขา เอกคคตา

๒. เจตสก ๕๒ โดยละเอยด

๑๓๘

เจตสก ชอเรยก ความหมาย

๑. ผสสะ ๒. เวทนา ๓. สญญา ๔. เจตนา ๕. เอกคคตา ๖. ชวตนทรย ๗. มนสการ ๗. วตก ๙. วจาร ๑๐. อธโมกข ๑๑. วรยะ ๑๒. ปต ๑๓. ฉนทะ

อญญส

มานาเจต

สก ๑๓

การสมผสอารมณ ความรสกตออารมณ ความจาอารมณไดหรอเกบอารมณไวได ตวกระตนเจตสกอน ๆ ใหทาหนาทของตน ความนงดงอยกบอารมณเดยว ชวตประสาท การใสใจวเคราะหอารมณทประสพอย การนกเอาอารมณขนมาคด การพจารณาอารมณตอจากวตก การตดสนอารมณ ความอตสาหะพยายาม ความยนดตออารมณ ความปรารถนาพอใจตออารมณ

อกศล

เจตสก

๑๔

๑๔. โมหะ ๑๕. อหรกะ ๑๖. อโนตตปปะ ๑๗. อทธจจะ ๑๗. โลภะ ๑๙. ทฏฐ ๒๐. มานะ ๒๑. โทสะ ๒๒. อสสา ๒๓. มจฉรยะ ๒๔. กกกจจะ ๒๕. ถนะ ๒๖. มทธะ ๒๗. วจกจจา ๒๗. สทธา ๒๙. สต ๓๐. หร ๓๑. โอตปปะ ๓๒. โอตปปะ โสภณ

เจตสก

๒๕

เจตสก ชอเรยก

ความหลงผดตอสงทประสพ ความหนาดานไมละอายตอความชว ความไมเกรงกลวตอกรรมชว ความฟงซาน ความตองการในอารมณกามคณ ความเหนหรอทศนะตออารมณ ความเยอหยงทนงตว ความโกรธ แรงบนดาลโทสะตออารมณ ความอยากไดในสมบตของผอน ความตระหนหวงสมบตของตน ความกลมใจ และกงวลใจ ความเซองซม หดหใจ ความทอถอยถอดใจ ความลงเลสงสย ความเชอ การระลกนกเอาอารมณออกมาใช ความเกลยดกลวตอความชว ความสะดงกลวตอกรรมชว

ความหมาย

๑๓๙

๓๓. อโทสะ ๓๔. ตตรมชฌตตตา ๓๕. กายปสสทธ ๓๖. จตตปสสทธ ๓๗. กายลหตา ๓๗. จตตลหตา ๓๙. กายมทตา ๔๐. จตตมทตา ๔๑. กายกมมญญตา ๔๒. จตตกมมญญตา ๔๓. กายปาคญญตา ๔๔. จตตปาคญญตา ๔๕. กายชกตา ๔๖. จตตชกตา ๔๗. สมมาวาจา ๔๗. สมมากมมนตะ ๔๙. สมมาอาชพ ๕๐. กรณา ๕๑. มทตา ๕๒. ปญญา

โสภณ

เจตสก

๒๕

การไมเดอดดาลตออารมณ การทากจตามหนาทโดยไมลดละ ความสงบทางกาย ความสงบทางจต (ทาใหจตผองใส) ความคลองตวเบากายในการทากศลกรรม ความคลองจตเบาใจในการทากศล ความนมนวลทางกายตอการทากศลกรรม ความนมนวลทางจตทฟขนงายตอการทาความด การทรางกายเหมาะแกการทากศล การทจตเหมาะแกการใชงานดานกศล กายทคลองแคลวตอการทากศลกรรม จตทคลองแคลวตอการคดเรองกศล พฤตกรรมทซอตรงทางดานกศลกรรม จตทซอตรงทางดานกศลกรรม การพดด เวนวจทจรต ๔ ความประพฤตทด เวนกายทจรต ๓ การประกอบอาชพทบรสทธ ความสงสารตอผทไดรบความลาบาก ความยนดตอผทไดรบสขอย ปญญารความจรงของสงตาง ๆ ตามธรรมชาต

๓. ปฏจจสมปปบาทโดยละเอยด

๑๔๐

ปฏจจสมปปาท ความหมาย อวชชา

ความไมรในทกข ความไมรในทกขสมทย ความไมรในทกขนโรธ ความไมรในทกขนโรธคามนปฏปทา

สงขาร ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภสงขาร กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร

วญญาณ จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ และมโนวญญาณ

นามรป เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ มหาภตรป ๔ และอปาทายรป ๒๔

สฬายตนะ

จกขายตนะ โสดายตนะ ฆานายตนะ ชวหายตนะ กายาตนะ และ มนายตนะ

ผสสะ จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส และ มโนสมผส

เวทนา จกขสมผสสชาเวทนา โสตสมผส..ฆานสมผส.. ชวหาสมผส.. กายสมผส .. และมโนสมผสสชาเวทนา

ตณหา รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา และ ธมมตณหา

อปาทาน กามปาทาน ทฏปาทาน สลพพตปาทาน และอตตวาทปาทาน

ภพ กรรมภพ คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร และอาเนญชาภสงขาร อปตตภพ คอ กามภพ รปภพ อรปภพ สญญาภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ เอกโวการภพ จตโวการภพ และปญจโวการภพ

ชาต

ความเกด ความเกดพรอม ความหยงลง ความบงเกดขน ความปรากฏแหงขนธ ความไดอายตนะในหมสตวนน ๆ ของสตวเหลานน ๆ

ชรา

ความแก ความคราครา ความมฟนหก ความมผมหงอก ความมหนงเหยวยน ความเสอมอาย

มรณะ ความจต ความเลอมไป ความทาลาย ความหายไป ความตายไป โสกะ ความเศราโศก กรยาทเศราโศก ภาวะทเศราโศก ความแหงผากภายใน

ความแหงกรอบภายใน ความเกรยมใจ ความโทมนส ลกศร คอ ความโศกของผทถกความเสอมญาต ความเสอมโภคทรพย ความเสอมเกยวดวยโรค ความเสอมศลหรอความเสอมทฎฐกระทบ ของผประกอบดวยความเสอมอยางใดอยางหนง (หรอ) ผทถกเหตแหงทกขอยางอนกระทบ

๑๔๑

ปรเทวะ

ความรองไห ความคราครวญ กรยาทรองไห กรยาทคราครวญ ภาวะทรองไห ภาวะทคราครวญ ความบนถง ความพราเพอ ความราไห ความพไรราพน กรยาทพไรราพน ภาวะทพไรราพนของผทถกความเสอมญาต ความความเสอมโภคทรพย ความเสอมเกยวดวยโรค ความเสอมศล หรอความเสอมทฐกระทบของผทประกอบดวยความเสอมอยางใดอยางหนงกระทบ หรอผทถกเหตแหงทกขอยางใดอยางหนงกระทบ

ทกข ความไมสาราญทางกาย ความทกขทางกาย ความเสวยอารมณทไมสาราญเปนทกข อนเกดแตกายสมผส กรยาเสวยอารมณทไมสาราญเปนทกข อนเกดแตกายสมผส

โทมนส ความไมสาราญทางใจ ความทกขทางใจ ความเสวยอารมณทไมสาราญเปนทกข อนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทไมสาราญเปนทกข

อนเกดแตเจโตสมผส อปายาส ความแคน ความคบแคนใจ ภาวะทแคน ภาวะทคบแคนของผทสญเสย

ญาต สญเสยโภคทรพย ถกโรคภยคกคาม หรอความคบแคนใจอนๆ

๑๔๒

๔. บญญตโดยละเอยด

อตถบญญต ๑๗ ประการ การบญญตสงตาง ๆ ตามอรรถหรอคณลกษณะของสงนน ๆ

๑. สนตานบญญต ไดแก พนดน, ภเขา, แมนา, มหาสมทร, ตนไม เปนตน ๒. สมหบญญต ไดแก เคหะ, บาน, รถยนต, รถไฟ, คอมพวเตอร, อาวธ เปนตน ๓. สตวบญญต ไดแก ผชาย, ผหญง, ชวต, คน, สตว, เทวดา , พรหม เปนตน ๔. ทสาบญญต ไดแก ทศตะวนออก, ทศตะวนตก, ทศเหนอ, ทศใต เปนตน ๕. กาลบญญต ไดแก เวลา, เชา, เทยง, เยน, กลางคน เปนตน ๖. อตบญญต ไดแก เหมนตอต ฤดหนาว, คมหนตอต ฤดรอน, วสสนตอต ฤดฝน เปนตน ๗. มาสบญญต ไดแก จตตมาส เดอนเมษายน, วสาขมาส เดอนพฤษภาคม เปนตน ๘. สงวจฉรบญญต ไดแก มสกสงวจฉร ปชวด, อสภสงวจฉร ปฉล เปนตน ๙. วารบญญต ไดแก สรยวาร วนอาทตย, จนทวาร วนจนทร เปนตน ๑๐. อากาสบญญต ไดแก บอ ถา อโมงค ร ชองวาง เปนตน ๑๑. กสณบญญต ไดแก อาโปกสณ เตโชกสณ วาโยกสณ นลกสณ โลหตกสณ เปนตน ๑๒. นมตบญญต ไดแก บรกมมนมต อคคหนมต ปฏภาคนมต เปนตน ๑๓. นตถภาวบญญค ไดแก นตถ กญจ ความดบ ความไมมอะไรเหลอ ความวางเปลา ๑๔. อานาปานบญญต ไดแก ลมหายใจเขา – ออก ๑๕. อสภบญญต ไดแก ศพทขนอด ศพทเขยวซา เปนตน ๑๖. อปาทาบญญต ไดแก การบญญตโดยอาศยสงอน เชน บญญตวา สตว เพราะอาศยขนธหา ๑๗. อปนธาบญญต ไดแก การบญญตโดยเปรยบเทยบ เชน ทหนง ทสอง เปนตน

๑๔๓

๕. สททบญญต ๖ ประการ

การบญญตศพทสาหรบใชเรยกสงตาง ๆ เพอสอความหมายใหเขาใจกนตามโลกภาษา โลกโวหาร และโลกบญญต ม ๖ บญญต คอ

๑. วชชมานบญญต ไดแก ศพทบญญตใชเรยกสงทมสภาวปรมตถปรากฏอย เชน เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ นพพาน นโรธ วราคะ เปนตน

๒. อวชชมานบญญต ไดแก ศพทบญญตใชเรยกสงทไมมสภาวปรมตถปรากฏอย เชน แผนดน ภเขา ตนไม แมนา มหาสมทร บาน ชาย หญง เปนตน ๓. วชชามาเนน อวชชมานบญญต ไดแก ศพทบญญตทใชเรยกสงทมสภาวปรมตถปรากฏอยกบทไมมสภาวปรมตถปรากฏรวมกน เชน เตวชโช ผไดวชาสาม ปฏสมภทปตโต ผไดปฏสมภทา หรอ โสดาบนบคคล เปนตน ๔. อวชชมาเนน วชชมานบญญต ไดแก ศพทบญญตทใชเรยกสงทไมมสภาวปรมตถปรากฏกบทมสภาวปรมตถปรากฏรวมกน เชน อตถสทโท เสยงหญง สวณณวณโณ สทอง เปนตน

๕. วชชมาเนน วชชมานบญญต ไดแก ศพทบญญตทใชเรยกสงทมสภาวปรมตถปรากฏกบทมสภาวปรมตถปรากฏรวมกนอย เชนคาวา จกขวญาณ จกษวญญาณ จกขสมผสส จกษสมผส โสตวญาณ โสตวญญาณ เปนตน ๖. อวชชมาเนน อวชชมานบญญต ไดแก ศพทบญญตทใชเรยกสงทไมมสภาวปรมตถปรากฏกบทไมมสภาวปรมตถปรากฏรวมกน เชน ราชปตโต พระราชาโอรส ราชนตตา พระราชานดดา เปนตน

๑๔๔

๖. ลกษณะของนพพาน ๔๐ อยาง ในพระไตรปฎก

ลกษณะของนพพาน (การดบ)ในพระไตรปกฎเลม ๓๑ วปสสนากถากลาวไว ๔๐ อยาง คอ ปจนน ขนธาน นโรโธ นจจ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบ (นพพาน) อยางเทยงแท ปจนน ขนธาน นโรโธ สข นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบอยางเปนสข ปจนน ขนธาน นโรโธ อาโรคย นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบอยางไมมโรคภย ปจนน ขนธาน นโรโธ นคณโฑ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมเปนหวฝ ปจนน ขนธาน นโรโธ นสลล นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมลกศรเสยดแทง ปจนน ขนธาน นโรโธ อนโฆ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบไมมความลาบาก ปจนน ขนธาน นโรโธ อนาพาโธ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบไมมความเจบปวย ปจนน ขนธาน นโรโธ อปรปปจจย นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบหมดปจจย ปจนน ขนธาน นโรโธ อปโลกธมโม นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมการชารด ปจนน ขนธาน นโรโธ อนตก นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมเสนยด ปจนน ขนธาน นโรโธ อนปททว นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมอนตราย ปจนน ขนธาน นโรโธ อภย นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมภย ปจนน ขนธาน นโรโธ อนปสคค นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมสงขดขวาง ปจนน ขนธาน นโรโธ อจล นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมการหวนไหว ปจนน ขนธาน นโรโธ อปปภงค นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมผผง ปจนน ขนธาน นโรโธ ธว นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบสนท ปจนน ขนธาน นโรโธ ตาณ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบมทตานทาน ปจนน ขนธาน นโรโธ เลณ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบมทปองกน ปจนน ขนธาน นโรโธ สรณ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบเอาเปนทพงได ปจนน ขนธาน นโรโธ อรตต นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมเปลาประโยชน ปจนน ขนธาน นโรโธ อตจฉ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมเสยเปลา ปจนน ขนธาน นโรโธ ปรม สญ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบวางจรง ๆ ปจนน ขนธาน นโรโธ ปรมฏฐ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบมประโยชนอยางยง ปจนน ขนธาน นโรโธ อนาทนว นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมโทษ ปจนน ขนธาน นโรโธ อวปรณามธมม นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมเปลยนแปลง ปจนน ขนธาน นโรโธ สาร นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบมสาระ ปจนน ขนธาน นโรโธ อนฆมล นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมมรากเหงาแหงความลาบาก ปจนน ขนธาน นโรโธ อวธก นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบทไมเปนเหมอนเพชฌฆาต

๑๔๕

ปจนน ขนธาน นโรโธ อวภว นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมเสอม ปจนน ขนธาน นโรโธ อนาสว นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมอาสวะ ปจนน ขนธาน นโรโธ อสงขต นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมถกปจจยปรงแตง ปจนน ขนธาน นโรโธ นรามส นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบหมดอามส ปจนน ขนธาน นโรโธ อชาต นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมเกดขนอก ปจนน ขนธาน นโรโธ อชร นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมแกชรา ปจนน ขนธาน นโรโธ อพยาธธมม นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมการเจบไข ปจนน ขนธาน นโรโธ อมต นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมการตาย ปจนน ขนธาน นโรโธ อโสก นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมความโศกเศรา ปจนน ขนธาน นโรโธ อปรเทว นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมการราไรราพน ปจนน ขนธาน นโรโธ อนปายาส นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมความคบแคนใจ ปจนน ขนธาน นโรโธ อสงกลฏฐ นพพาน การดบไปของขนธทงหาเปนการดบแบบไมมความเศราหมอง ข.ป. (บาล) ๓๑/๓๘/๔๔๖-๔๔๙. เปรยบเทยบลกษณะของสงขารกบนพพานหรอสงปรงแตงกบไมถกปรงแตงหรอการเกดกบการดบ

อปปาโท สงขารา, อนปปาโท นพพาน สงขาร(สงปรงแตง)มการเกดขน การดบ(นพพาน)ไมมการเกดขน ปวตต สงขารา, อปปวตต นพพาน สงขารถกเหวยงไป การดบไมมการถกเหวยง นมตต สงขารา, อนมตต นพพาน สงขารมนมตใหเหน การดบไมมนมตใหเหน อายหนา สงขารา, อนายหนา นพพาน สงขารมอายตอไป การดบไมมอาย ปฏสนธ สงขารา, อปปฏสนธ นพพาน สงขารมการปฏสนธ การดบไมมการปฏสนธ นพพตต สงขารา, อนพพตต นพพาน สงขารมการเกด การดบไมมการเกด อปปตต สงขารา, อนปปตต นพพาน สงขารมการอบต การดบไมมการอบต ชาต สงขารา, อชาต นพพาน สงขารมการเกด การดบไมมการเกด ชรา สงขารา, อชรา นพพาน สงขารมแกชราเสอมโทรม การดบไมมแกชราเสอมโทรม มรณ สงขารา, อมต นพพาน สงขารมตายสญสลาย การดบไมมการตายสญสลาย โสโก สงขารา, อโสโก นพพาน สงขารมโศกเศรา การดบไมมการโศกเศรา ปรเทโว สงขารา, อปรเทโว นพพาน สงขารมการรองไหราไรราพน การดบไมมการรองไหราไรราพนอปายาโส สงขารา, อนปายาโส นพพาน สงขารมคบแคนใจ การดบไมมความคบแคนใจ ข.ป.(บาล) ๓๑/๑๐/๑๖-๑๗.

๑๔๖

ประวตผวจย

ชอ นามสกล : นายจรญ วรรณกสณานนท วนเดอนปเกด : วนท ๗ ตลาคม พ.ศ. ๒๕๐๔ สถานทเกด : บานดอนคนทา เลขท ๑๒ / ๑ หม ๓ ต.ขนทอง อ.บวใหญ จ.นครราชสมา ทอยปจจบน : หมบานหรรษา ๓ เลขท ๕๔ / ๕๐ หม ๒ ถ.เพชรเกษม ๘๑ แขวงหนองคางพล เขตหนองแขม กรงเทพ ๑๐๑๖๐ วฒการศกษา พ.ศ. ๒๕๓๑ เปรยญธรรม ๗ ประโยค พ.ศ. ๒๕๓๓ พทธศาสตรบณฑต ( สาขาพระพทธศาสนา) เกยรตนยม คณะพทธศาสตร มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๔๓ อกษรศาสตรมหาบณฑต (สาขาศาสนาเปรยบเทยบ) คณะสงคมศาสตรและมนษยศาสตร มหาวทยาลยมหดล อาชพ ประกอบธรกจสวนตว โดยเปนผจดการสานกพมพพทธลลา และ นกประพนธ วรรณกรรมทางพระพทธศาสนาจานวน ๒๐ เรอง เชน คมอเตรยมสอบน.ธ.ตรโท เอก พทธประวต วนย ธรรมวภาค เบญจศลเบญจธรรม การเพงกสณ กสณ กรรมฐานททรงพลง ฯลฯ เปนผออกแบบแผนกสณส(วรรณกสณ)สาหรบฝกสมาธ ไดรบสทธ บตรในการออกแบบจากกรมทรพยสนทางปญญากระทรวงพาณชย เลขท๑๖๕๐๔ เปนผออกแบบหงพระบชา ไดรบสทธบตรเลขทคาขอ ๐๙๘๔๔๑