અલગારી રખડપ4ી

અલગારી રખડપ4ી

રિસક ઝવેરી

અલગારી રખડપwી Copyright © by રિસક ઝવેરી. All Rights Reserved.

Contents Contents

'એકZ'નો Yંથ-ગુલાલ vii પિરચય x ^કાશન xii અપîણ xiv ^વાસનાં પુTતકો – ચં\વદન મહેતા xvi શr કરતાં પહેલાં xxi અલગારી આદમી – મીનુ દેસાઈ xxiii

અલગારી રખડપwી 1

અલગારી રખડપwી-- િવશે થોડા અિભ^ાયો 111

'એક-'નો ,ંથ-ગુલાલ ' ' -

આપણી મધુર ગુજરાતી ભાષા અને એના મનભાવન સાિહEય માટનેાં Tનેહ-^ેમ-મમતા અને ગૌરવથી ^ેરાઈને ‘એકZ’ પિરવારે સાિહEયનાં ઉ�મ ને રસ^દ પુTતકોને, વીpñ માHયમથી, સૌ વાચકો ને મુ;તપણે પહhચાડવાનો સંકPપ કરેલો છ.ે

આજ સુધીમાં અમે જ ેજ ેપુTતકો અમારા આ ઈ-બુકના માHયમથી ^કાિશત કરેલાં છ ેએ સવî આપ

www.ekatrafoundation.org

તથા

https://ekatra.pressbooks.pub

પરથી વાંચી શકશો.

vii

અમારો 3િ6કોણ: :

હા, પુTતકો સૌને અમારે પહhચાડવાં છ ે– પણ sિãપૂવîક. અમારો ‘વેચવાનો’ આશય નથી, ‘વહeચવાનો’ જ છ,ે એ ખnં; પરંતુ એટલું પૂરતું નથી. અમારે ઉ�મ વTતુ સરસ

રીતે પહhચાડવી છ.ે

આ રીતે – –

** પુTતકોની પસંદગી ‘ઉ�મ-અને-રસ^દ’ના ધોરણે કરીએ છીએ: એટલે ક ેરસપૂવîક વાંચી શકાય એવાં ઉ�મ પુTતકો અમે, ચાખીચાખીને, સૌ સામે મૂકવા માગીએ છીએ.

** પુTતકનો આરંભ થશે એના મૂળ કવરપેજથી; પછી હશે તેના લેખકનો પૂરા કદનો ફોટોYાફ; એ પછી હશે એક ખાસ મહWવની બાબત – લેખક પિરચય અને પુTતક પિરચય (ટૂકંમા) અને પછી હશે પુTતકનું શીષîક અને ^કાશન િવગતો. Eયાર બાદ

આપ સૌ પુTતકમાં ^વેશ કરશો.

– અથîાö, લેખકનો તથા પુTતકનો ^થમ પિરચય કરીને લેખક અને પુTતક સાથે હTતધૂનન કરીને આપ પુTતકમાં ^વેશશો.

તો, આવો. આપનંુ *વાગત છ ેગમતાના ગુલાલથી. , . .

* *

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers

are not permitted to modify content or use it commercially without written permission from author

and publisher. Readers can purchase original book form the publisher. Ekatra FoundationEkatra Foundation is a USA registered not for pro@t organization with objective to preserve Gujarati

literature and increase its audience through

'એકZ'નો Yંથ-ગુલાલ

viii

digitization. For more information, Please visit: www.ekatrafoundation.org and

https://ekatra.pressbooks.pub.

**** **

'એકZ'નો Yંથ-ગુલાલ

ix

પિરચય

રિસક ઝવેરી (જ. 1911 – અવ. 1972)

આગવી અને આકષîક શૈલીના આ ^વાસ-લેખક ેqવનનાં 30 વષîો ઝવેરીનો Qયવસાય

x

કરેલો, મુંબઈમાં. એ પછી, 1951થી Yંથાગાર પુTતકાલય અને Yંથાગાર માિસક શr કયîાં . થોડોક સમય અખંડઆનંદ અને સમપîણમાં સંપાદન-િવભાગમાં કામ કયîું. અને વળી, ભારતીય િવÄાભવનના નાટયિવભાગ કલાક\ેમાં ^ચાર-અિધકારીની કામગીરી બpવી. આમ એમનું qવન અને કાયî બહુઆયામી, િવિવધ પાસાંવાળંુ હતું.

બે વાર એમણે લંડન-^વાસ કરેલો એના ફળTવrપે એમણે ચાર ^વાસપુTતકો આJયાં છ ે : એમનું ખૂબ pણીતું થયેલું અલગારી રખડપ4ી અને એ ઉપરાંત સફરનાં સંભારણાં તથા િદલની વાતો ભાગ 1 અને 2 1 2. અખૂટ qવનરસ, મનુSયમાંનો રસ અને Tથળદશîનનો રસ – એણે એમનાં પુTતકોને સુવા?ય જ નહg, સુખવા?ય પણ બનાQયાં.

અલગારી રખડપwી

આ નાનકડી પુિTતકાએ એના લેખક રિસક ઝવેરીને ગુજરાતીના ^વાસ-સાિહEયમાં મહWવનું Tથાન અપાQયંુ. આ પુTતકનું સૌથી મોટુ ંઆકષîણ તો લેખકની રિસક ^વાહી શૈલી છ.ે એમણે જ ેઆલે<યાં છ ેએ sRયિચZોને આપણે સીધાં જ અનુભવી શકીએ એવો એમના ગÄનો pદુ છ.ે બીq અગEયની બાબત એ છ ે ક,ે શું ભારતમાં ક ેશું લંડનમાં, મનુSયમાZ સરખા – માયાળુ, િવલëણ અને TનેહપાZ હોય છ,ે એવંુ રિસકભાઈનું અનુભવ-દશîન. એટલે એમને Tથળના વૌિવHય પાછળ મનુSયમન એકસરખંુ oÄ લાગે છ.ે

રમૂq આનંદી ^સંગો તેમ જ કnણ અને કnણાસભર િQય;તઓનાં રેખાંકનોને લીધે આ પુTતક એક વાર વાંચવા લીધા પછી છોડવાનું મન નહg થાય.

તો, ^વેશીએ?

(પિરચય: રમણ સોની)

પિરચય

xi

/કાશન

/કાશક રિસક ઝવેરી 1 બેટરી હાઉસ ભૂલાભાઈ દેસાઈ રોડ મુંબઈ 26

સવî હક લેખકને Tવાધીન

પહેલી આવૃિ5 1969 ફે0ુઆરી 1969 ^ત 1500

મૂPય rિપયા પાંચ પરદેશ માટ ેિશિલંગ દસ

સુશોભન બંસી વમîા

મુ'ય િવ+તેા સુમન ^કાશન

xii

86, ડામગર ગલી મુંબઈ 9

મુ.ક યશવંત બુટાલા ધી યશવંત િ^િIટગં ^ેસ ^ાંિતજ િજ. સાબરકાંઠા

^કાશન

xiii

અપ9ણ

ઝાકળિબંદુ જવેાં નમણાં — પલભર મલ;યાં qવનશમણાં — મનભર નીર<યાં, ના નીર<યાં Eયાં અdુ થઈને સર;યાં!

*

અપ9ણ દીકરી નયના અને વેણકી પૌZ તુષાર અને િશશુિમZ માઇકલની દદîભરી યાદને…

@યાં ચરણ nક ેEયાં કાશી, ઝાકળના િબIદુમાં ôયો ગંગાનો જલરાિશ. @યાં પાય ઊઠ ેEયાં રાજમાગî, @યાં તરતો Eયાં મહાસાગર,

xiv

જ ેગમ ચાલું એ જ િદશા મુજ ]ુવ Qયાપે સચરાચર — થીર રહંુ તો સરક ેધરતી હંુ તો િનEય ^વાસી – હરી(.– દવે

चरन् व ैमध ुविन्दति चरन् स्वादमुदुम्ुबरम् । सरू्यस्य पश्य श्रमेाण ंयो न तन्द्रयत ेचरन् ।।

અપîણ

xv

/વાસનાં પુ*તકો – ચં.વદન મહેતા –

મુસાફરી એક િનશાળ છ,ે અને મુસાફર એક િનશાિળયા િમસાલ છ.ે પૃFવીના ^વાસીને પોતાની સફર દરNયાન એટલું બધું શીખવાનું મળે છ,ે એને તે એવંુ મનોરોજક હોય છ ેક ેપોતાનું દુ:ખ ભૂલી pય છ,ે અને પોતાના એ મધુરસ કામમાં વધારે અને વધારે આઘળ વધતો અને નવંુ નવંુ શીખવાની હhશ કરતો રહે છ.ે જયારે હંુ મારે પહેલે ^વાસે નીકêો Eયારે હંુ દુ:ખી હતો. માતાિપતાના િવયોગથી માnં મન ઊચટ હતું, પણ ^વાસથી મને દુિનયાના કારોબારનું એટલું íાન થયંુ, અને સાથે દેશપરદેશનાં શહેરો ôવાનું અને દેખાવો અનુભવવાનું એટલું બધું મêંુ ક ેમાnં દુ:ખ કટેલેક દરvે ભૂલી જ ગયો, અને દુિનયામાં અવતયîા તો સુખની ôડ ેદુ:ખ ôડાયેલું હોય છ ેજ, એવંુ íાન થવાથી માnં મન હળવંુ થયંુ અને બીô ^વાસ કરવાનું મને સૂઝ પ|ંુ.

આજ ે1969.

ઉપલું લખાણ માnં નથી. શr-અંતમાં પેલી કોમામાં પણ મe મૂ;યંુ નથી. મૂકત તો તમે કદાચ ઉતારો છ ેએમ ગણી ન પણ વાંચત. પણ હવે વાં?યંુ છ,ે એટલે જણાવંુ છુ.ં એના લેખક છ ેહાq સુલેમાન શાહ મહNમદ. 1886માં સૌથી પહેલો ^વાસ કરેલો. જIમ 1859માં. દોઢ વરસની lમરે મોિરસ-મોિરRયસ ગયેલા. પાછા આવેલા. વીસની lમર પહેલાં મા અને િપતાનું અવસાન થયેલું. ગરીબી ખરી. વેપારનાં ઠકેાણાં નિહ, છતાં મુંબઈથી લંડન નિહ પણ બરમા, એડન, આિ_કા, ટકîી, યુરોપ, ઉ�ર અમેિરકા, pપાન, ઓTટìિેલયા… એમ બે વાર પૃFવીની ^દિëણા કરી અને િચZો સાથે છસોતાતસો પાનાંનું

xvi

દળદાર મોટુ ંપુTતક ‘પૃFવીની ^દિëણા’ નામે 1895માં છપાવી ^િસÉ કયîું. મુંબઈના ‘આશકરા ઓઇલ ઈનqન ^ેસ’માં એદલq માણેકq વા?છાએ છાJયંુ. પુTતક એમણે અંજૂમને ઇTલામને ભેટ આJયંુ છ.ે વેચાણમાંથી કમાણી કરી નથી. ‘હંુ એક ગરીબ સોદાગર છુ ંઅને કુદરતની મોહક લીલાનો સોદો કરવા ô મe ગફલત ખાધી હોય, તો તેનો દોષ મારે જ માથે છ.ે’

મp તો એ છ ેક ેઉપલો શrઆતનો ફકરો એમની ^Tતાવનામાંથી મe લીધો છ.ે અને પુTતક એમણે િTવBઝલfIડના ઝરાઓ, આિ_કાના પહાડો, અમેિરકાની હડસન નદી, એવી પૃFવીપટ ેપથરાયેલી કુદરતની કામગીરીની લાદીને અપîણ કયîું છ!ે

ગુજરાતી ભાષામાં આ ^કારનું આ પહેલું પુTતક નથી. કઈંક પારસી, મુસલમાન, િહIદુ-િહIદીઓએ 1850 પછી આવા ^વાસનાં સુંદર પુTતકો લ<યાં છ.ે પૃFવીની ^દિëણા કરનારનાં એ જમાનામાં લખાયેલાં પાંચસાત પુTતકો તો મe વાં?યાં છ.ે હાq સુલેમાનનું ગુજરાતી આપ ôશો ક ેનબળંુ નથી. અને પુTતકની અંદરનું લખાણ વાંચશો તોપણ રસમય જણાશે. લંડન જનારા નાટકની સૃિã ôયા િવના રહેતા નથી. ‘આ પાદશાહી શહેરમાં હંુ જટેલા િદવસ રèો તેટલી સઘળી રાત મe અનેક નાટકશાળાઓમાં નાટક ôવામાં ગુpરી. તે સવîમાં શું ôયંુ તે લખવાને કવેળ અશ;ત છુ.ં લંડનમાં નાટકગૃહોનો તોટો નથી, તેમ તેમના તમાશગીરો પણ બેશુમાર છ.ે @યાં જયાં હંુ ગયો Eયાં મe એ મકાનોને ખાલી ôયાં નથી. આપણી તરફના ખેલો ક ે ખેલાડીઓ ક ે ખેલવતગાહોના જવંુે હાલહવાલ અહg કઈં જ નથી. ખેલો ઉ�મ અને બોધદાયક હોય છ.ે ખેલાડીઓ કસાયેલા અને અ?છી તાલીમ લીધેલા હોય છ.ે ગાનારાઓ પોતાના હુÑરમાં કુશળ અને કઠંમાં મધુરા હોય છ.ે અને છÜેે નાટકશાળાઓ નાના મહેલ જવેી સુંદર અને શોભાયમાન હોય છ.ે ‘િલિશયમ’માં બે સવîથી સરસ ખેલાડી q. હેનરી અરિવન અને િમસ એલન ટરેી ^<યાત છ.ે’

એક અભણ હhસીલો લંડનથી નાટકશાળાઓમાં જઈ કટેલું સમતોલ વણîન કરે છ,ે હેનરી ઇરવંિગ ટરેીને ôઈ વખાણે છ.ે બસ, હવે આપણે આ પુTતકમાં છસો પાનાંમાંથી કશી વાનગી નિહ આપીએ. સ�ર િદવસની કોલંબોથી મોિરસ થઈને એડનની મુસાફરી;

^વાસનાં પુTતકો – ચં\વદન મહેતા

xvii

Tટીમર, ટìને વગેરેમાં કરેલા ^વાસો, રમૂq વણîનો, pણવાલાયક વાતો અને િવવેચના આપñં Hયાન ખeચે એવાં આજ ેપણ વાંચવાં ગમે એવાં છ.ે

આજ ે^વાસ વસમો થઈ ગયો છ.ે જનારા જહાજમાં pય ક ેહવાઈ જહાજમાં ઊડ ેછ.ે ઊડનારા ક ેદિરયે જનારાને પણ સરકારના િનયમો કનડ ેછ.ે જ ેનર pવા pય — હવે તો લંકા માટ ેપણ મુRકલેી નડ ેએવા સંôગો છ.ે અસલ આપણી સરકારનાં પરદેશમાં થાણાં નિહ એટલે કશી મદદ ન મળે તોયે િવના હરકતે ^વાસ ખેડાતો. આજ ેઆપણા અફસર બહાદુરોનાં ઠરેઠરે થાણાં તોયે એમના તરફથી કશી મદદની આશાઅપેëા નિહ એવી પિરિTથિતમાં ^વાસ ખેડવો પડ ેછ.ે એમાં સોમાંથી મોટા ભાગના સરકારી કામે યા વેપારી કામે જનારા ôવાનું કશું જ ôતા નથી. ફરવાનાં Tથળોએ મોકળાશથી ફરતા નથી અને હોટિેલયા qવન ôઈ-qવી પાછા ફરે છ.ે એવા સંôગોમાં ભાઈ રિસક ઝવેરીનું સાહસ નhધપાZ અને વખાણને પાZ છ.ે એમાંથી એમણે ôયેલી-અનુભવેલી જહાq સૃિãની િદલચRપ વાતો લંડનની ઘરગતુ વાતોનો, િચરયૌવના મારિલનાનો ક ેબાળક માઈકલની ભાઈબંધી જવેી કnણરિસક વાતનો, લંડનના પોલીસનો, અઢળક પુTતકભંડાર ફોઇPસમાંનો ક ેગંpવર Tટોરમાંના અનુભવોનો, ઠરેઠરેની સેPફસિવસî ક ેઉpણી-ખાણી-પીણીનો, ‘Jલીઝ! થeક યૂ!’ની રીતભાત ક ેલંડનની પબમાં મળેલી અંધ યુવતી પેગીનો, લંગોિટયા ભાઈબંધ કાનq ક ેવાયોિલનવાદક અભરામનો, ગાંધીqને િબરદાવતા બે અpDયા Tકોચમેનનો ક ેએકલતાનો અજપં વેઠતાં ડોસાડોસલીનો કોઈ િકTસો ક ે િચતાર આપણને આનંદ સાથે Eયાંના રહેણાકનું ભાન કરાવે છ ેએ ^Eયે આપણે અíાન સેવીએ તો કમે ચાલે!’ અને આપણે Eયાંના pણકારો Eયાં મળતાં, આપણા અíાનને આપણે ઢાંકીએ તે પણ કમે ચાલે?

લેખક પાસે સાિહEયકારનો િબÜો નથી એ Iયાયે, આ પુTતકને સાિહEયની દુિનયામાં Tથાન નથી. િદPહી સાિહEય પિરષદમાં કાકાસાહેબ કાલેલકરે કરેલી, ‘ગુજરાતી સાિહEયમાં ^વાસનાં પુTતકો ઓછાં છ’ે એવી તાજતેરની ટકોર પડકારવા જવેી છ,ે સાિહEયકારની છાપ નિહ એવા કઈંક ^વાસીઓએ છÜેાં સો વષîમાં દેશદેશાવરના ^વાસ િવશેનાં પુTતકો એટલાં બધાં લ<યાં છ,ે અને એવી સુંદર ભાષામાં લ<યાં છ ેક ેઆપણે એ પરEવેના અíાનથી શરમાવંુ પડ ેતો નવાઈ નિહ.

^વાસનાં પુTતકો – ચં\વદન મહેતા

xviii

^વાસનાં પુTતકોમાં રમિતયાળ શૈલી વધારે રોચક બને છ.ે વાત એકની એક — ભાઈ સુલેમાને લંડન ôયંુ એ જ લંડન રિસક ઝવેરીએ ôયંુ, દરNયાન સeકડો ^વાસીઓએ ôયંુ પણ સૌ સૌની છાપ ^માણે પોતપોતાની ભાત પાડનારી શૈલીમાં પોતાના અનુભવો અને અવલોકનો લખે છ.ે બધામાં જ રસ પડ ેએમ નથી. બધા જ એને રોચક બનાવી શક ેએમ નથી. લખતાં કીિમયો હાથ લાગતાં રિસકEવ આપોઆપ તરવરવા મe એ ઢબમાં રિસક ઝવેરીના લખાણમાં લેખકનું િનખાલસ Qયિ;તEવ તરી આવે છ.ે લેખક કાં તો પોતાની ડફંાસ હાંક,ે પોતે મોટો છ,ે અનોખો છ ેઅને એણે જ ેઅનુભવ કયîો એ જ સાચો એમ ^િતપાદન કરે; ક ે પોતે દંભ આચરે — હંુ જ શાણો, બાકીના બધા ઘેલા એમ ઠસાવવા માગે તો લખાણ નબળંુ, ફીસું અને અણગમો ઉEપÑ કરનાnં નીવડ.ે એવા દોષોમાંથી રિસક ઝવેરી ઊગરી ગયા છ.ે સરળ સીધી રોચક શૈલીમાં, િકTસા, સંવાદ, ટૂચકા અને પોતાની વાતો પણ રસપૂવîક ગૂંથી શ;યા છ ેએ આનંદની વાત છ.ે ગરીબાઈ છુપાવી નથી, અહંકારને આગળ કયîો નથી, દંભ આચયîો નથી. દેશને બીpની સરખામણીમાં વગોQયો નથી, અને છતાં હાડમારીઓનું અને સફરમાંથી નીપજતા આનંદનું વણîન સચોટ અને સાદાઈથી કયîું છ.ે

હાq મહNમદ સુલેમાનનું છસો પાનાંનું પુTતક િચZો સાથે છપાયંુ Eયારબાદ આ િદશામાં, ^વાસવણîનોનાં પુTતકો િવશે વાચકોની સં<યા અને એમની ભૂખ વધવાં ôઈએ. એવી ગણતરીમાં અEયારે આપણે નિહ પડીએ. છાપવાની બાબતમાં સગવડતા વધી ક ેઘટી એનો ;યાસ પણ આપણે નિહ કાઢીએ. એનો િવચાર કરવા બેસીશું તો આપણે ગમગીની વહોરી લઈશું, એટલે એવો તાળો નિહ મેળવીએ. આ પુTતક લેખકની આપજહેમત અને આડકતરા આâયîથી પણ ^િસÉ થાય છ,ે એ થકી સંતોષ લઈ લખાણ માણવા તરફ જ વળીએ, તો ઠીક પડશે — અને પચાસ વષî બાદ આવાં પુTતકો સહેલાઈથી છાપી શકાય એવો સુગમ સમય આવે એવી ^ાથîના કરીએ તો જ બસ થશે. આપણે એવી આશા તો રાખીએ. ફળશે?

આવાં ઘણાં પુTતકો લખાય, ખરીદાય, વારંવાર વંચાય, નવેસરથી વાતો નણાય-વણાય, અવનવંુ ^ગટ થાય તો કઈં ઘણે ઠકેાણેથી આટલી કૂપમંડક વૃિ� કઈંક ઓછી થાય. આપણે જ ડાèા અને શાણા — બીp બુ}ા અને બબૂચક એવી ભાવનાનું ^માણ ઘટ.ે

^વાસનાં પુTતકો – ચં\વદન મહેતા

xix

–– ચં.વદન મહેતા

^વાસનાં પુTતકો – ચં\વદન મહેતા

xx

શ2 કરતાં પહેલાં

1967-68માં બીq વાર લંડન જવાનું થયંુ Eયારે, ‘મુંબઈ સમાચાર’ના તંZી, મારા િમZ ભાઈ મીનુ દેસાઈએ ટપાયîો હતો ક,ે ‘Eયાંથી કઈં pણવા જવેી વાતો લખી મોકલô.’ લંડન પૂnં એક વષî રèા. સમયના અવકાશનોયે અભાવ નહોતો, પણ હંુ આળસુ જણ. આજ ેલખીશ, કાલે લખીશ, ભા, કરતાં વાત ઠPેયે ગયો. એક હરફ ના લખાયો.

મુંબઈ આQયો. ‘આતમને ઓઝલમાં રાખ મા’ નાટકના એકસોમા ^યોગમાં ઇIટરવલ વખતે મીનુભાઈ અથડાઈ ગયા. કહે, ‘તમે કઈં લખી ના મોકPયંુ! હવે લખી આપો.’ હા પડાઈ ગઈ. દર શિનવારે અચૂક લખીશ એમ વાયદો કયîો અને માં|ંુ લખવા. એ વખતે તો પાંચસાત હપતામાં વાત સમેટી લેવાનો ઇરાદો હતો. વાચકો સાથે આદરેલી હૈયાવાતો આટલી લાંબી ચાલશે એવો તો <યાલ જ નહોતો. અંતરમાં અટવાતી વાતોને, બસ, સંકોચ ક ેશરમ િવના છતી કરી દેવી એ િનåાને આધારે લખવા માં|ંુ હતું. વાચકિમZોને હમસફર બનવામાં રસ પ|ો. અંગત અને pહેર પZો લખી હhકારો દેતા ગયા, અને વાત આગળ ચાલતી રહી.

સાિહEયકારોની પંગતમાં બેસવાનું માnં ગજુ ંનિહ. એમનાં લëણોનો વળગાડ મને નથી. મીનુભાઈએ કèંુ, ‘લખી આપો!’ લખી આJયંુ. વાચકોએ વખાણીને કèંુ, ‘ચાલુ રાખો!’ વખાણ સાંભળવાની રઢ એટલે ચાલુ રા<યંુ. નથી pગતી કોઈ ^ેરણા ક ેનથી કોઈ qવનમાંથી જડલેાં પાZો મનનો કબô લઈ મને લખવા મજબૂર કરતાં. શિનવાર ઢૂકંડો આવે એટલે પલાંઠી વાળીને લખવા બેસવંુ પડ.ે એમાં ‘મૂડ નથી!’ એવંુ બહાનુંયે ન ચાલે.

xxi

લમણે લખાયેલું. pત સાથે વાતો કરતો હોl એમ કાગળ પર ટપકાવતો pl. હપતો પૂરો! હા, લખતાં આનંદ જrર આવે. એને કોઈ `éાનંદસહોદરનું મસમોટુ ંનામ આપે તો ભલે! આ બહાને આટલું લખાઈ ગયંુ એ વાત માZ સાચી. એનો યશ મીનુભાઈને, ‘મુંબઈ સમાચાર’ના સંચાલકોને અને વાચકોને ફાળે છ.ે

1965થી ધtો મારી મને લખતો કરવામાં મારા યુવાન િમZો ભાઈ હરીI\ દવે અને ભાઈ ઘનRયામ દેસાઈનોયે મોટો ફાળો છ.ે એનો ઉÜેખ ફ;ત અહg કરી લl.

આEમીય એવા ભાઈ યશવંત બુટાલાએ અને ધી યશવંત િ^Iટિંગ ^ેસના કપંોિઝટર ભાઈ કચરાલાલ અને એમના સાથીદાર કસબીઓએ છાપકામ િવશેની મારી ચીકાશ ધીરજથી અને ^ેમથી સહન કરી લીધી છ,ે અને એવા જ ઉમળકાથી બંધુ બંસીભાઈ વમîાએ પૂંઠાનું સુશોભન કરી આJયંુ.

ભાઈ ચં\વદને મારો ભાઈબંધી હક Tવીકારી મમતાથી બે વાતો લખી આપી મારા મનને પંપાêંુ છ.ે િજíાસુઓ આ પુTતક ખરીદીને વાંચશે અને એમણે સેવેલી આશા ફêાનો આનંદ-આâયîનો આંચકો એમને આપશે તો આ પુTતક ^િસÉ કયîું સાથîક થશે.

ફે0ુઆરી, 1969 –, 1969 – રિસક ઝવેરી

શr કરતાં પહેલાં

xxii

અલગારી આદમી – મીનુ દેસાઈ –

એક િદવસ ઓિચંતા ભાઈ રિસક ઝવેરી ભેટી ગયા અને બોPયા, ‘હંુ િવલાયત pl છુ.ં’ મe જવાબ આJયો, ‘ભલે pઓ. એમાં મારે શું?’ મારા આવા કઈંક િવિચZ લાગતા જવાબથી તેઓ મારી સામે ôઈ રèા. થોડીવાર

પછી મને કહે, ‘કમે, આમ જવાબ આપો છો?’ ‘તમે િવલાયત pઓ એમાં મારે શું? મને કઈં Eયાંનો લાભ આપવાના છો? મe ફરીથી

કèંુ. પળવારમાં એ સમq ગયા. એમના ચહેરા પરનું િTમત જ ચાડી ખાતું હતું ક ેબરાબરના સમq ગયા છ.ે તુરત બોPયા, ‘હુકમ કરો!’ અને વટહુકમ બpવાઈ ગયો, ‘Eયાંથી િનયિમત ‘મુંબઈ સમાચાર’ માટ ેકાંઈ લખી

મોકલવાનું.’ પણ એમ લખે તો અલગારી શાના? મુંબઈ આવીને પકડાયા અને મe ફરી ટકોર

કરી. Tનેહનું બંધન Tવીકારી એમણે માં|ંુ લખવા ‘અલગારી રખડપwી’ ^ગટ થવી શr થઈ. એ અલગાડી રખડૂ સાચે જ એકકેથી ચિડયાતી અવનવી વાતો લખતો રèો. મધુર^વાહી શૈલીમાં ;યાંક કોઈ વા હાTય તો કોઈ Tથળે આંસુ, ;યાંક કટાë તો ;યાંક અનુકપંા, ;યાંક વળી કડક ટીકા તો ઠરેઠરે ભરપૂર સમભાવ-કિવતાનો pણે અTખિલત ધોધ વહેતો રèો અને વાચકોના ^શંસાપZો ઉપરાઉપરી આવતા જ રèા. કોઈવાર લખવા પહેલાં સંકોચ સાથે એ પૂછ ેપણ ખરા, ‘ફલાણી બાબત લખંુ તો તમને ગમશે?’ જવાબમાં હંુ એટલું જ કહેતો, ‘જુઓ, ભાઈ! મારા અંગત ગમાઅણગમાનો

xxiii

<યાલ લખતી વેળા રાખવો જ નિહ. વાચકોની nિચને નજર સામે રાખી મોકળા મને લખે pઓ!’ અને સાચે જ એકકે અવનવી વાત qવંત બનતી ગઈ. ^વાસવણîનો તો અનેક

લખાય છ,ે પણ રિસકભાઈ જવેા, એમાં ^ાણ પૂરનારા સજîક જવÜે જ નીવડ ેછ.ે સાિહEયકાર ક ેસાëર ગણાવાના <યાલ િવના, પારાવાર નbતા સાથે, સરળ િનખાલસ સાદી ભાષામાં એ વાતો લખાતી રહી.

‘મુંબઈ સમાચાર’ની કટેલીક અEયંત લોકિ^ય હારમાળાઓમાં ‘અલગારી રખડપwી’ ઘñં આગળ પડતું Tથાન મેળવી ગઈ છ ેએટલું અહg નhધતાં હંુ ગવî અને આનંદ અનુભવંુ છુ ંઅને ઉમેnં ક,ે ‘ખુશ રહો, અલગારી! અને લખતા રહો!’

30-1-1969 મીનુ દેસાઈ

અલગારી આદમી – મીનુ દેસાઈ

xxiv

અલગારી રખડપ4ી

1964માં મારા િમZ છોટુભાઈ ઘીવાળા લંડન ગયા Eયારે મારી દીકરી ભાનુ અને એના પિત આનંદ પાટીલને મêાં. આનંદ સાથે બે િદવસ લંડનમાં ફયîાં. મુંબઈ આવીને તેમણે Eયાંના નજરદીઠા ખુશીખબર દીધાં પછી કહે, ‘તારાં દીકરી-જમાઈ તને લંડન તેડાવે છ.ે એક વાર જઈ આવ. મારી સાથે ખાસ કહેવરાQયંુ છ.ે’ પછી @યારે મળે Eયારે ટપારે : ‘;યારે ઊપડ ેછ?ે’ લંડન જવા માટનેુ ંબીજ મનમાં આમ રોપાયંુ. પણ લંડન જવંુ એટલે ખરચના માળ અને જવા માટનેી િવિધ-િવટબંણા અપરંપાર.

ખરચાના આંકડા રોજ માંડુ ંન ેરોજ ભૂંસું. હંુ રèો અલગારી જણ. જિંદગીમાં કદી પૈસો સંઘરવાનો ^યEન કરેલો નિહ. રોકડ પુરાંત મgડુ.ં Tનેહીજનોના સGભાવની મૂડી મબલખ, બહેન ભાનુને પુછાQયંુ, ‘તું મને Eયાં બોલાવે છ ેતો ખરી, પણ તાnં બeક બૅલેIસ કટેલું છ ેએ મને િનખાલસપણે લખજ ેએટલે કમે કરવંુ એની સમજ પડ.ે મારો બાદશાહી ઠાઠ તું pણે છ.ે પૈસાની મૂંઝવણ મારાથી નહg વેઠાય!’ જવાબ આQયો : ‘બeક કવેી ન ેબેલૅIસ કવેી? વરસે િદવસે બસો-ચારસો પાઉIડ

બચે તે કોિIટનેIટ પર ફરી નવા નવા દેશ ôવામાં ખરચી નાખીએ છીએ. આ વરસે પણ TકિેIડનેિવયા જવાનું નtી છ.ે તમે Eયાંથી િરટનî િટિકટનો ^બંધ કરીને આવો. બાકીનું બધું અમે સંભાળી લઈશું. પાસપોટî તરત કઢાવી લો. અમે અહgથી ગૅરIટી ફોમî મોકલીશું એટલે ‘પી ફોમî’ મળવામાં વાંધો નિહ આવે. જrર આવો.’ વાંચી મનમાં થયંુ, ‘દીકરીએ નામ રા<યંુ ખnં. પૈસા બચાવે તો મારી દીકરી શાની?

પણ હવે આપણે લંડન જઈ રèા!’ અને છતાં, ભગવાનને ભરોસે પાસપોટîની તૈયારી આદરી લીધી.

11

એક િદવસ મારા િમZ અદી મઝîબાન ôડ ેિનરાંતે ગJપાં મારતો હતો. વાતવાતમાં કèંુ, ‘ભાનુને મળવા લંડન જવંુ છ.ે’

‘જઈ આવ!’ ‘પૈસા નથી.’ ‘તો માંડી વાળ!’ મe કèંુ, ‘માંડી તો વાળેલું જ છ,ે પણ તું પડખે ઊભો રહે તો એક ^ોYામ ગોઠવંુ.

પૈસા તો ભેગા થઈ જશે.’ અદી કહે, ‘એવંુ કઈં મનમાં બેસતું હોય તો ઝુકાવ; આઈ એમ યોર મેન! મારાથી

બનશે તે બધું કરવા તૈયાર છુ.ં કઈં ગોઠવાય તો મને કહેજ;ે ન ેમળતો રહેજ.ે બેTટ ઓફ લક!’ પછી છોટુભાઈને મêો, મધુકર રાંદેિરયાને મêો, @યોતીI\ દવેને મêો, રજની

પટલેને મêો. ^ોYામ કરવાની વાત સૌએ હhશભેર ઉપાડી લીધી અને Tવજનોના સહકારથી 1965ના એિ^લની 20મી તારીખે ‘તહોમતનામું’નો યાદગાર YોYામ ભારતીય િવÄાભવનમાં મારા પરદેશ ^વાસ માટ ેગોઠવાયો. અદી મઝîબાન, ચં\વદન ભw, જયંતી પટલે, ^બોધ ôશી અને નવીન ખાંડવાલા

આરોપીના પgજરામાં હતા. ‘ગુજરાતી રંગભૂિમનું તમે સEયાનાશ વાêંુ છ!ે’ એવી મતલબનો આરોપ એ પાંચ જણ સામે હતો. છોટુભાઈ ઘીવાલા, બૅિરTટર રજની પટલે અને ધનસુખલાલ મહેતા જજ તરીક;ે બચાવપëે @યોતીI\ દવે, ^તાપ સાંગાણી અને ફિરયાદ પëે મધુકર રાંદેિરયા વકીલો તરીક;ે સાëીના પgજરામાં ગુલાબદાસ `ોકર, મુરલી ઠાકુર, રંભાબહેન ગાંધી, વસુબહેન ભw, રિસકલાલ વકીલ અને રઘુનાથ `éભw વગેરે હતાં. ગુજરાતી રંગભૂિમની <યાતનામ TવતંZ રીતે એકકે ^ોYામ કરી શક ેએવી, પચાસથી વધુ Qયિ;તઓ એક જ ત<તા પર રંગભૂિમના ઇિતહાસમાં પહેલી જ વાર એકઠી થઈ હતી. ^ોYામના આઠ િદવસ અગાઉ બધી િટિકટો વેચાઈ ગઈ. જનેી પાસે જઈને વેણ ના<યંુ એ સૌએ હેયા^ેમથી ‘હા’ પાડી ને ^ોYામને ઊજળો કરી બતાQયો. સૌનો સહકાર ગGગદ કરી દે તેવો હતો. પૈસાનું પEયંુ એટલે તૈયારીઓ શr થઈ. પાસપોટî, વીસા, િરઝવî બeકની

ભુલભુલામણી… એ બધાં િવશે આપણી સરકારની અવળચંડી અળવીતરાઈની બિનTબત મારો અનુભવ એકદંરે સુખદ છ.ે @યાં @યાં ગયો Eયાં ‘ધોળા વાળ’ની

રિસક ઝવેરી

22

શરમેયે સૌનું વતîન સલૂકાઈભયîું હતું. ઉતાવળ નહોતી એટલે pતે ધtા ખાઈને બધું પતાવવાની તૈયારી હતી. ‘એરો ટìાવેલ એજIસી’વાળા મારા યુવાન િમZ ભાઈ મહેI\ ભગતે ‘લોઈડ ટìીએTટીનો’ કપંનીની આલીશાન Tટીમર ‘મારકોની’માં 20મી જૂનનો મારો પૅસેજ નtી કરાવી દીધો. જવાની તારીખ નtી થઈ એટલે પછી ખરીદી શr થઈ. લંડનથી આનંદે લ<યંુ હતું

ક ે: ‘ચાર શટî; બે પેIટ, જહાજ પર પહેરવા માટ ેએક સૂટ, એક સરસ ગરમ ઓવરકોટ, અંડરવેર, Tલીપંિગ સૂટ, છZી, ગરમ ડìસેંિગ ગાઉન, શેવંિગનો સામાન અને ટૂથ`શ િસવાય કઈં લાવતા નિહ. Eયાંના ગરમ સૂટ અહgની ઠડંીમાં કામ નિહ લાગે. અહg જ બનાવી લેશું. જમે બને તેમ સામાન ઓછો રાખô.’ પણ મe તો મારી બાદશાહી રીત ^માણે, કઈ ચીજની ;યારે જrર પડ ેએમ ગણી, Zણ મોટી ટìકંો ઠાંસી-ઠાંસીને ભરી; જને ેqનોવાથી ઘર સુધી પહhચાડવાના દસ પાઉIડ ખરચવા પ|ા અને પારાવાર હાડમારી ભોગવી એ નફામાં. ભાનુ એ વખતે લંડનમાં ઓ;સફડî Tટìીટમાં આવેલી ‘ઇિIડયા XાKટ’ની દુકાનમાં

મૅનેજર તરીક ે કામ કરતી હતી. આ ઉપરાંત, લંડન યુિનવિસટîીમાં ઓિરયેIટલ લe=વેqસ િવભાગમાં ગુજરાતી શીખવતી હતી. એણે લ<યંુ હતું ક ે: ‘ચાંદીના કદંોરા, સાડીઓ, બંગડીઓ, હૅિIડXાKટની ચીô વગેરે સાથે લાવશો તો વેચીને અહg Tટરિલõ◌ંગ મેળવી શકાશે. આ ગણતરી મનમાં રાખી ખરીદી શr કરી. સગાં અને વહાલાંઓ તરફથી િવદાયજમણનાં આમંZણો મળવા લા=યાં. સમય

વીતતો ગયો એમ દોડધામ વધતી ગઈ. જવાના િદવસો ઢૂકડા આવતા ગયા એમ મનનો ગભરાટ વધી પ|ો. અનેક pતની આશંકાઓ થતી. હંુ સાધન વગરનો એક અલગારી જણ, ખરેખર આમ ખૂબ સાહિજકતાથી લંડન જવાની તૈયારી કરી રèો છુ;ં એ વાત જ pણે માIયમાં આવતી નહોતી. છકે છÜેી ઘડીએ ;યાંથી કઈંક િવ>ન તો નિહ ટપકી પડનેે! એવી દહેશત વારંવાર થઈ આવતી. ભાનુએ લ<યંુ હતું : ‘અહg બધી વTતુઓ મળે છ,ે માnં ઘર નાનકુ ંછ.ે ચીô

સંઘરવાની જ=યા નથી, મારે માટ ેકશું જ ના લાવશો. છતાં, મારી પEની, ‘એ તો લખે!’ કહી અથાણાં, મસાલા, પાપડ, વડી, સુકવણી વગેરેના ગંજ ખડકતી રહી. એ બધું સમુંસૂતnં પહhચાડતાં મને નવ નેpં પાણી ઊતયîાં. ભાનુને એમ.એ.ની પરીëામાં યુિનવિસટîી તરફથી ‘ગોPડ મેડલ’ મળેલો. એ તો

અલગારી રખડપwી

33

િરઝPટ આવે તે પહેલાં જ, 1961માં લંડન જવા રવાના થઈ હતી. મેડલ તૈયાર થઈને આQયો છકે 1963માં. મe એ લાવીને મારી પાસે મૂકી રાખેલો. જવાના બે િદવસ પહેલાં મને એ િવશે સાંભયîું. કTટમવાળાને પૂ:ું તો કહે, ‘એ માટ ેિરઝવî બeકમાં તપાસ કરો.’ ગયો િરઝવî બeકમાં. કયો ઓિફસર એ િવશેની માિહતી આપી શક ેએ શોધતાં મને ખાTસા બે કલાક થયા. સારે નસીબે લંચ અવરમાં એક સvન િલKટ પાસે ઊભા હતા તેમને પૂ:ું. તેઓ કહેસ ‘એ તો માnં જ ખાતું છ.ે તમે અરq કરો એટલે રp મળશે.’ મe કèંુ, ‘મારે તો પરમ િદવસે જવંુ છ.ે અરq કnં તો તમારા ખાતામાંથી લંડનથી

પાછો આવંુ Eયાં સુધીમાંયે તેનો િનકાલ ના આQયો હોય!’ એ કહે, ‘છકે છÜેી ઘડીએ pગો પછી શું થાય? સોરી, બીજુ ંકાંઈ ના થાય!’ મe કèંુ, ‘થાય. ના કમે થાય? આ મેડલને ચાંદીનો િગલેટ કરી સહેલાઈથી હંુ મારી

સાથે લઈ જઈ શકુ,ં પણ મારી ઇ?છા ગેરકાયદે કશું કરવાની નથી. તમે મહેરબાની કરી હમણાં જ પરવાનગી લખી આપો. હંુ અરqનું ફોમî ભરી દl.’ પણ એ બંદો તો ‘સોરી’ િસવાય બીô શLદ ન ભણે. મને આQયો ગુTસો. માnં કાડî

એના હાથમાં સરકાવી મe એક તુtો ફe;યો. કèંુ, ‘પરમ િદવસે Tટીમર ‘મારકોની’માં હંુ qનોવા pl છુ.ં િરઝવî બeકના એક જવાબદાર ઓિફસર તરીક ેતમને ખબર કરતો pl છુ ંક ેઆ મેડલ હંુ મારી સાથે લઈ જવાનો છુ ંઅને તમારી પરવાનગી લેવા આQયા છતાં એ આપવાનાં તમે ગÜાંતÜાં કયîાં છ.ે તમે કTટમવાળાને એ િવશે pણ કરô. મારી જવાબદારી અહg પૂરી થાય છ.ે’ એ સાંભળી પેલો મ\ાસીભાઈ ગભરાયો. કહે, ‘ડ ુવોટ યુ લાઇક, બટ Jલીઝ ડોIટ

ઇIફોમî મી એIડ ડોIટ ઇIવોPવ મી ઇન ઈટ.’ મતલબ ક ે: તમારે કરવંુ હોય એમ કરો પણ મહેરબાની કરી મને એ વાતમાં ન સંડોવો અને મને એ વાતની ખબર ન આપો. મe કèંુ, ‘ભાઈ, ખબર તો મe તને આપી દીધી. હવે શું થાય?’ એ ભલો માણસ કહે, ‘આટલા બધા ચીકણા શા માટ ેથાઓ છો? િખTસામાં નાખીને

એ મેડલ ચૂપચાપ લઈ pઓને! બધા એમ જ કરે છ.ે કTટમમાં કોઈ તમને નિહ પૂછ.ે’ એના અનુસંધાનમાં પછી એણે જ મને એક ‘ôક’ કહી. હાઈકોટîમાં કોઈએ હવાલદારને પૂ:ું, ‘અહg બીડી િપવાય?’ હવાલદાર કહે, ‘ના.’ પેલો કહે, ‘તો પછી અહg બીડીનાં જ ેઆટલાં બધાં ઠૂઠંાં પ|ાં છ ેતેનું શું?’ હવાલદાર કહે, ‘એ બધાં તો તમારી જમે જ ેપૂછપરછ નથી કરતાં એવા લોકોએ પીધેલી બીડીનાં છ!ે’

રિસક ઝવેરી

44

મહેI\ ભગતે પૅસેજ તો બુક કરેલો, પણ કઈંક સરતચૂકથી િડપોિઝટના પૈસા ‘લોઇCઝ’ની ઓિફસે પહhચાડવાનું રહી ગયેલું. અચાનક કપંનીનો કાગળ આQયો ક ેતમે િડપોિઝટ રકમ મોકલી પૅસેજ કIફમî નથી કયîો એટલે અમે એ પૅસેજ રદ કયîો છ.ે અંતે થયંુ ન ેભગાના ભાઈ જવંુે! હંુ દોડી ગયો. ‘લોઇCઝ’ની ઓિફસે. Eયાં એક એં=લો-ઇિIડયન ભાઈ િમ. રોબટî પૅસેજ-બુકિંગનું કામ સંભાળતા હતા તેને મêો. ઇટાિલયન. કપંનીમાં કામ કરતા એ સvન તો નીકêા સવાઈ-ઇટાિલયન. ખભા ઉલાળી, અંગભંગ કરતાં કરતાં, વાંકીચંૂકી ચાવળી અંYેq જબાનમાં એણે માં|ંુ ઝgકવા. કહે, ‘આઈ એમ Tસો સોરી! વાંક તમારો છ.ે એ પૅસેજ િવશે હવે હંુ કઈં કરી ન શકુ!ં’ મe કèંુ, ‘ભાઈ, તારે ‘Tસો સોરી’ થવાની કઈં જrર નથી. અને મારે તને તકલીફ

આપવીયે નથી. મારે તો તારા મૅનેજરને મળવંુ છ.ે હંુ તમારો કTટમર છુ;ં માટ ેભિવSયમાં મારી સાથે વાત કરે અને ‘સોરી’ થાય Eયારે ‘સોરી સર!’ એમ કહેવાની ટવે પાડજ.ે’ એ છોભીલો પડી ગયો. પછી કહે, ‘મને લાગે છ ેક ેમૅનેજર હમણાં કામમાં છ.ે’ મe

કèંુ, ‘તને શું લાગે છ ેતેની સાથે મારે િનTબત નથી. તું ફ;ત કાડî અંદર મોકલ. તેઓ કામમાં હશે તો મને બીq એપોિIટમેIટ આપશે.’ કાડî અંદર ગયંુ એટલે બે િમિનટમાં મૅનેજરે કૅિબનમાંથી બહાર આવી મને િવનયથી

પૂ:ું, ‘વોટ કૅન આઇ ડ ુફોર સૂ. સર?’ મારી વાત સાંભળી સમq દફતર ôઈને કહે, ‘એ સો પાઉIડનો પૅસેજ તો બીpને અપાઈ ગયો છ,ે એટલે લાચાર છુ.ં અEયારે મારી પાસે એકસો બાર પાઉIડનો પૅસેજ ખાલી છ ેએ બુક કરાવી લો. બીô ઓછી રકમનો કોઈ પૅસેજ રદ થશે તો તમને જrર સગવડ કરી આપીશ.’ Eયાર પછી અઠવાિડયાની અંદર જ એ ભલા અંYેજ ેમને સ�ાñં પાઉIડનો, એક

કૅિબનમાં ફ;ત બે જ મુસાફર હોય એવો સરસ પૅસેજ મોકલી આપેલો. શીતળા ટકંાવવાનું અને કોલેરાનાં ઇIજ;ેશન લેવાનું સમયસર પતાવેલું એટલે એ

િવશે બેિફકર હતો. જવાને આગલે િદવસે હેPથ સિટિફîકટે ભાઈ મહેI\ને બતાQયંુ તો કહે, ‘આમાં કોલેરાના સિટિફîકટેમાં Nયુિનિસપલ હેPથ ઓિફસરનો િસtો નથી મરાQયો. આ નિહ ચાલે. ટૅ;સી કરીને દો|ો બોરીબંદર. ચપરાશી કહે, આતાં વેળ સાંપલી, ઉિદયા યા.’

અલગારી રખડપwી

55

બે મિહનાથી રખડપwીમાં ઘñં શી<યો હતો. બે rિપયાની નોટ ચપરાશી સામે ધરી મe કèંુ. ‘ઉિદયા તો pયાઈચા આતાં જ Tટeપ મારાઈચી!’

‘ખૂલ p િસમિસમ!’ની જમે pદુમંZથી સાહેબની કૅિબનનો દરવાô ખોલી એ મને અંદર લઈ ગયો. સાહેબ કઈં પૂછ ેતે પહેલાં તો સિટિફîકટે પર ધડાક દઈને રબરTટૅNપ પછાડી સહી કરવા માટ ેતેની સામે ધરી દીધું! પરદેશ જઈ આવેલા િમZો તરફથી સલાહસૂચનો મળવાં શr થયાં. અટપટાં

સરનામાંઓથી નhધવહી છલકાવા લાગી. ભાનુ લંડનના એક પરા — Iયૂ બારનેટ– માં રહે. મુકામ તો તેની સાથે એટલે એ િવશે કઈં િવચારવાનું નહોતું. ^વાસની િરટનî િટિકટ િખTસામાં પડી હતી, પણ મુંબઈથી લંડન સુધીની સફર તો આપણી સરકારે મંજૂર કરેલી Zણ પાઉIડની ‘ગંpવર રકમ’ના ôર પર જ કરવાની હતી. એ મૂંઝવણ મોટી હતી. એટલામાં, જવાના બે િદવસ પહેલાં ભાનુનો પZ જ આQયો : ‘રTતામાં કરેો ઊતરô. િપરાિમડ ôઈ આવô. ફરી એવી તક નિહ મળે. qનોવાથી લંડન પહhચતાં, અને વાટમાં જહાજ નેપPસ, મસીના, એડન વગેરે બંદરગાહોમાં લાગરશે Eયાં બધે ફરô. Tટીમર પર પણ મોકળે મને િડì;ંસ વગેરે લેô. qનોવા ઊતરો Eયારે બસો િસગારેટ અને િQહTકીની એક બાટલી િશપ પરથી ખરીદી લેô. |ૂટી _ી મળશે. આવો છો ટો પછી ઠાઠ અને આનંદમોજથી આવો. મૂંઝાશો નિહ. વાટખરચી માટ ેઅમે અહg ‘લોઇડ’ની ઓિફસમાં પચાસ પાઉIડ ભરી દીધા છ ેતે િશપ ઊપડ ેક ેતરત કૅJટન પાસેથી મેળવી લેô. આ સાથે વાઉચર બી|ંુ છ,ે બો વોયેજ!’ કવંુે છ ેઆ માનવીનું મન! આટલી બધી દોડધામ, જહેમત, રખડપwી, માથાકૂટ અને

મથામણ જ ેસફર માટ ેવેઠીએ એ શr થવાના િદવસ આવતા ગયા એમ હૈયામાં એક pતનો અજપંો વરતાવા માં|ો. િરટનî િટિકટ એક વરસની મુદતની હતી. કટેલું રોકાવંુ, ;યાં ;યાં ફરવંુ એ િવશે કોઈ ચોtસ મયîાદા મનમાં બાંધી નહોતી. નવા નવા દેશ ôવાની હhશ હતી. મનમાં એક તરફથી આનંદી ઉRકરેાટ હતો, અને છતાં લાંબા ગાળા માટ ેિમZો અને કુટુબંીજનોથી િવખૂટા પડવાનો રંજ પણ એટલો જ હતો.

‘ગાંધી Tમારક િનિધ’વાળો મારો દોTત સEયેI\ ડ ેpપાન-અમેિરકા એક વરસ રહી, 1963માં મુંબઈ પાછો આQયો. એ વખતે ગાંધી િનિધનું કામ એણે છોડી દીધું હતું. એટલે મિણભવનમાં રહેવાની ôગવાઈ બંધ થઈ. હંુ મારા ચોપાટી રોડ પરના િનવાસે એકલો જ રહેતો. કુટુબંનાં સૌ મહાલUમી રહેતાં. મe સEયેI\ને મારી સાથે રા<યો. અમે બંને બે

રિસક ઝવેરી

66

વરસથી એક જ rમમાં રહેતા. એવો જ કઈં ઋણાનુબંધ હશે. એ પણ મારી જવેો જ અલગારી જણ. ન હંુ એની પંચાત કnં, ન એ મારી. એવા ^ેમાળ સોબતીને હવે જ=યા શોધવાનું કહેવંુ એ વાતનો મનમાં ખૂબ વસવસો હતો, એને pકારો દેતાં qભ ઊપડતી નહોતી Eયાં અચાનક મે માસની આખરમાં એ કહે : િદPહીના ‘ગાંધી Nયૂિઝયમ’માં મારી િનમણૂક થઈ ગઈ છ,ે અને 16મી જૂન ેમારે િદPહીમાં ચાજ î લેવાનો છ.ે એની વાત pણી મન ઉપરનો િશલાભાર pણે ઊતરી ગયો. એને જવાનું સોળમીએ, મારે ઊપડવાનું વીસમીએ. આવા દુ:ખદ ôગાનુôગ જિંદગીમાં ઘણા અનુભQયા છ.ે જતા પહેલાં ઘણાં અંગત કામો પતાવવાનાં હતાં. મનની લોમિવલોમ અવTથામાં

આ બધાં માટ ેઠીક ઠીક સમય કાઢવો પડતો. િમZો કહે, ‘તું pય છ ેએ ^સંગે એક િવદાયભોજન ગોઠવીએ, એ રીતે બધાને મળી લેવાશે.’ મe કèંુ, ‘એટલા પેસા મને રોકડા જ આપી દો તો મêા જટેલો આનંદ થશે.’ એટલે એ વાત બંધ રહી. પZકાર િમZો કહે, ‘તારો એક ફોટો આપ, છાપી નાખીએ. િખTસામાં પાસપોટî ફોટો હતો એ બતાQયો, Eયારે કહે, ‘આ તો બંડલ છ.ે બીô પડાવી લાવ.’ અરે ભાઈ, પાસપોટî ફોટામાં તો હોઈએ એવા જ દેખાવંુ ôઈએ! અંતે એ વાત પણ સુભા=યે બંધ રહી! સફર શr કરીએ તે પહેલાં થોડી આડવાતો અહg લખવાનું મન થાય છ.ે પરદેશ

પહેલી વાર જનારના — ખાસ કરીને આપણા િવÄાથîીઓના — માગîદશîન માટ ેઆપણે Eયાં કઈં જ સાિહEય નથી. પાસપોટî, વીસા, પૅસેજ, એ;સચeજ એ બધાં માટ ેએજટંોના દોરાQયા દોરાવવંુ પડ ેછ.ે તેઓ જમે નચાવે એમ નાચવંુ પડ ેછ.ે અલબ�, આમાંની ઘણી આબrદાર પેઢીઓ એમના કામમાં ખૂબ િનSણાત અને ^માિણક છ;ે પણ ô કોઈ લેભાગુ ક ેનવાસવાને હાથે ચડી pઓ તો િવમાસણ અને હાલાકીનો પાર ન રહે. યુરોપ-અમેિરકા એટલે ઇI\રાpનો દરબાર અને ભારત pણે દિર\નારાયણનો

એક કગંાળ દેશ, એવી ઢબે વાત કરવાની એક રીત આપણે Eયાં સૌકાઓથી ચાલી આવે છ.ે સફર આદરતાં પહેલાં, પરદેશ ફરી આવેલા આપણા <યાતનામ લેખકોની લેખમાળા અને ^વાસવણîનનાં પુTતકો કુતૂહલથી ઉથલાવી ગયો. અEયારે, બે વારની લંડનયાZા પછી એ બધું ફરી વાંચંુ છુ ંEયારે રંજ સાથે નવાઈ લાગે છ.ે કહેવાનું મન થાય છ ેક,ે ભાઈ! મેલો તોયે આ તો માનો ખોળો! એની વહાલપ બીજ ે;યાંય થાવી નથી. છ,ે યુરોપમાં ઘણી ઘણી સારી વાતો છ ેએની ના નિહ. પણ એમ તો સારપ

અલગારી રખડપwી

77

આપણા દેશમાંયે ભારોભાર છ.ે સાથે સાથે Eયાં કગંાિલયત, અનાચાર, અEયાચારો, ચોરી, લુ?ચાઈ, હડતાલો, અ^માિણકતા, તોફાનો, અસMયતા, બેકારી, ગંદવાડ વગેરે પણ ઠરે ઠરે અને સારા ^માણમાં મોજૂદ છ.ે ડિેલગેશનોની અને સરકારી ધોરણની િવદેશયાZાઓ કરનારની ઉપરટપકનેી નજર એ બધું ના ôઈ શકી હોય એ Tવાભાિવક છ.ે Eયાં હંુ અંYેôનાં િછ\ો ôવા નહોતો ગયો. હંુ તો તેમને માટ,ે તેમના દેેશ માટ ેકઈંક અહોભાવ લઈને ગયો હતો. પણ બંને વખતે િનરાશ થઈને આQયો છુ.ં Eયાંની ^માિણકતાની વાતો ઠરેઠરે વાંચંુ છુ.ં અનુભવ તો એવો છ ેક ેચાલુ Qયવહારમાં

ઘસારો સહન કરવાનું ટાñં આવે Eયારે ‘jિ=લશમેન ઇઝ ઓનેTટ અપટુ વન પાઉIડ!’ અંYેજ બ?ચાની ̂ માિણકતાની હદ એક પાઉIડ સુધીની. એ િવશેના દાખલાઓ આપણે ôઈશું. હંુ સતત દસબાર વરસ નૈનીતાલ રèો છુ.ં Eયાં ઘરને તાળંુ માયîા િવના તમે બેિફકર બહાર જઈ શકો. રTતે પડલેી તમારી ચીજ સામે કોઈ પહાડી કુsિã ન કરે એવી ^માિણકતા મe ôઈ-અનુભવી છ.ે યુરોપમાં, કદર કરવાની sિãએ બધું ôયા પછીયે, મારા દેશવાસીઓ મને કાયîકુશળતામાં યુરોપની ^p કરતાં ઊતરતા નથી લા=યા. ‘ટાઇNસ’ ક ે ‘મુંબઈ સમાચાર’ની ઓિફસની કાયîવાહી Eયાંની ‘ડઇેલી ટિેલYાફ’ની ઓિફસને મુકાબલે ઊતરતી કëાની નથી લાગી. િદવસો સુધી ન નહાનાર, ટોઇલેટ પેપર વાપરનાર અને કાગળના હાથrમાલમાં

થંૂકીને તેના ડૂચા િખTસામાં સંઘરનાર અંYેજ આપણા કરતાં Tવ?છતામાં ચિડયાતો છ ેએ વાત મારે ગળે તો નથી ઊતરતી. Eયાંની çીઓને શરીરની દુગïધ પર ઢાંકિપછોડો કરવા માટ ેસeટની બાટલીઓ ઠાલવવી પડ ેછ.ે pતpતનાં લોશનો વાપરવાં પડ ેછ,ે Eયાં કાળી ચામડી ^Eયેની અસMયતા તો જગંલીપણાની હદે પહhચી છ.ે િ`િટશ ^માિણત પાસપોટîની ઇvત આંતરરાãìીય ëેZે આજ ેકાણા પૈસા જટેલી પુરવાર થઈ છ.ે ચારસો વષîની પરંપરા સાથેનાં Eયાંનાં નાટકો — િથયેટરો ôયાં, માંડ પા દાયકાની

પગભર થવા મથતી આપણી ગુજરાતી રંગભૂિમનાં થોડાં અને બંગાળી, મરાઠી, કÑડ, અંYq રંગભૂિમનાટકો યુરોપની રંગભૂિમનાં નાટકોથી ઊતરતાં મને નથી લા=યાં. Eયાં ચૌદ-ચૌદ વષîથી એકધાnં ભજવાતું નાટક ‘માઉસ ટìપે’ ôઈને તો સદંતર િનરાશા થયેલી. આ વાતની ચચîાના અનુસંધાનમાં િથયેટર સાથે સંકળાયેલી એક આગેવાન Qયિ;તએ કèંુ હતું, ‘સર, પરહૅJસ યૂ હૅવ કમ હીયર િવથ વેરી હાઇ એ;સપે;ટૅશIસ.

રિસક ઝવેરી

88

નાટકો િવશે તમે કદાચ ખૂબ મોટી ઉમેદ લઈને અહg આQયો છો એટલે તમને િનરાશા થાય છ.ે’ આપણી ઊણપો છ.ે પારાવાર ઊણપો છ ેઅને છતાં, TવાતંVય પછીનાં વીસ વષîની

^ગિતયે સાવ િનરાશાજનક તો નથી જ. ચાલીસ વષî પહેલાં પિરિTથિત એ હતી ક ેઆપણા દેશમાં અંYેô તો શું પણ એં=લોઇિIડયનો સુHધાં માટ ેઅલગ કપંાટîમેIટ હતાં. આજ ે યુરોપમાં અંYેજ આપણને ‘સર’ કહીને સIમાને છ.ે આપણા દેશની ^ગિત િવશે આપણને સંતોષ નથી, બલક ેવાજબી રીતે પારાવાર કચવાટ છ.ે પણ યુરોપની રાજકીય, સામાિજક અને આિથકî પિરિTથિત ઓછી કથળેલી નથી. ટૂકંમાં માનવTવભાવની નીપજ બધે જ એકસરખી છ.ે લંડનમાં ^માિણકતા દેખાય છ,ે કારણ ક ેEયાં બેકારીની સામે સરકારી રાહતનું રëણ

છ,ે એ ઢાલને લીધે કાલે સવારે ખાઈશું શું? એવો કારમો ભય ^pને સતાવતો નથી, Eયાં મિહને સો-બસો િશલંિગમાં ઘરવહેવાર નભાવવો પડ ેતો લોકોને ખબર પડ ે ક ે^માિણકતા કમે જળવાય છ!ે અહg, આપણા દેશમાં, કરોડો કુટુબંો એવાં છ ેજ ેમિહને સો-પચાસ rિપયામાં સંસાર ચલાવે છ.ે અને છતાં, એ લોકો પોતાનાં ઘરડાં માવતરને, િવધવા ભાભીને ક ેઅપિરણીત બહેન-ભાણેજnને મમતાથી પોષે છ.ે બીp કરોડો તો સાવ બેકાર છ.ે યુરોપમાં વૃÉ çીપુnષોની કnણ અવદશા તમે જુઓ તો આંખમાંથી લોહીનાં આંસુ ખરે! Eયાં બસની લાઇન તોડીને આગળ દોડતાં લોકો મe ôયાં છ.ે અંડરYાઉIડ રેલવેની

હકડઠેઠ ભીડમાં હંુ ભgસાયો છુ.ં રTતે રખડતી વેRયાઓ મને ભટકાઈ છ.ે ટìનેના ‘Tમોકિંગ કપંાટîમેIટ’માં પારાવાર કચરો મe ôયો છ.ે અસાધારણ ગંદકીવાળા ‘Tલમ’ િવTતારમાં હંુ ફયîો છુ ંઅને દાr ઢgચીને ફૂટપાથ પર આળોટતા દાrિડયા મe ôયા છ.ે અને કુદરતની મહેર તો કયા દેશ પર નથી ઊતરી! બંને સફર દરNયાન ગpસંપત

^માણે ઇટાલી, _ાંસ, TકિેIડનેિવયા, જમîની, ઇિજÖ, િTવBઝલfIડ વગેરે Tથળોની ઝાંખી કરી છ.ે લંડનની બરફલીલાઓ તો ખૂબ માણી લીધી. Eયાંની મશહૂર ‘કટંìી સાઇડ’ અને ‘લેક િડિTટì;ટ’નો આTવાદ પણ લીધો. TકોટલેIડની પહાડીયે ઘૂમી વêો. આંખ અને અંતર એ વખતે હષîથી છલકાયાં છ,ે પણ સGભા=ય એટલું ક ેભારતમાંયે મસૂરી, કાRમીર, ઉટાકામંડ, િસમલા વગેરે Tથળોએ ફયîો છુ.ં નૈનીતાલ તો વરસો રèા. રાનીખેત, આPમોડા, ભીમતાલ ખંૂદી વêો. મુંબઈ, મ\ાસ, પhિડચેરી, પૂરી, ધનુષકોડી

અલગારી રખડપwી

99

એ બધાં Tથળોની સાગરલીલા તો યુરોપમાં ;યાંય ન ભાળી. ગીરની ડુગંરમાળ, મહારાãìની ઘાટી, દિëણ ભારતનાં ગોપુરમો, બંગાળની સુજલાં-સુફલાં હિરયાળી, અનેક યાZાTથળો, ગુફાઓ, TથાપEયો, એ બધાં નજરદીઠાં નજરાણાંથીયે અંતર ઓછુ ંઆનંદતરબોળ નથી થયંુ. યુરોપમાં ઘñં અનુકરણ કરવા જવંુે છ.ે Eયાંની ^pની રાãìીય િશTત તો બેનમૂન છ.ે

એ બધી સારી વાતો આપણે આ સફર દરિમયાન મન ખોલીને કરવી છ.ે પણ ‘પારકુ ંબધું વાવા અને આપñં બધું છીછી’ એવી ઘોષણા સામે આટલો ઉરઅજપંો ઠલવાઈ ગયો. સમયની વણથંભી સફરમાં વીસમી જૂન આવી લાગી. કTટમ, હેPથ ઇITપે;શન

વગેરેના આંટીઘંૂટીભયîા કઠડેા પટાવી હંુ Tટીમર ‘મારકોની’ના ડકે પર પહhચી ગયો. કુટુબંીજનો અને િમZો વળાવવા આQયાં હતાં. સૌનાં હૈયાં ભારે હતાં. માZ ખુશ હતો મારા દીકરાનો દીકરો અôય! એને હતું ક ેદાદાq એને માટ ેખૂબ રમકડાં લેવા જ લંડન pય છ.ે અને હવે આપણી સફર શr થાય છ.ે પરદેશની મારી પહેલી સફર! હવાઈ જહાજની અલપઝલપ મુસાફરી કરતાં મને

Tટીમરનો લાંબો, આરામી રંગીન જળિવહાર ગમે છ.ે લંગર mચકાયંુ, ભૂંગળાએ શંખ ફંૂકાય એવો ઘોષ કયîો અને Tટીમર િકનારેથી

સરકવા લાગી. ‘લોઇડ ટìીએTટીનો’ કપંનીની એરકિંડશIડ લ;ઝરી લાઇનર ‘મારકોની’એ મુંબઈનું

બાnં છો|ંુ Eયારે મારા મનને pણે ખાલી ચડી ગઈ. ઘર છોડતાં, પોતીકી ધરતીની િવદાય લેતાં વસમું લા=યંુ. ડકે ઉપર ઊભેલાં Tવજનો સામે, પEનીએ આપેલાં ગુલાબનાં તાpં ફૂલો હલાવતો હંુ િવદાય લઈ રèો હતો. આ બધાં િમZો, શુભે?છકો, સગાં, Qહાલાં હવે પાછાં ;યારે મળશે? મને મળશે ક ેનિહ તેય કોણ pણે!’ પEની પાલવથી અવારનવાર આંખો લૂછી રહી હતી. Tટીમર ખૂબ દૂર નીકળી ગઈ અને દૂરબીનમાંથી િકનારો દેખાતો બંધ થયો Eયારે હંુ કૅિબનમાં ગયો. જહાજનું માઇક ગાજતું થયંુ. પાસપોટî અને િટિકટ ચેક કરાવવાની, લગેજrમના

લગેજની રસીદ લાવવાની, લાઇફજકૅટે પહેરવાની તાલીમની, જમવાના ટબેલની િવગતો pણવાની… એમ અનેક િવિધઓ માટનેી pહેરાતો શr થઈ. તોતંિગ જહાજની રચનાથી અને અવરજવર માટનેી ગલીકૂચંીઓની ભુલભુલામણીથી વાકફે થતાં જ

રિસક ઝવેરી

1010

ખાTસો અડધો િદવસ લાગે તેવંુ હતું. કૅિબનના એક માZ સાથી ભાઈ ^ેમ દીવાન સફરરીઢા હતા. આ હતી એમની ચોથી િવલાયતી સફર. ‘ધંધાના વધુ િવકાસ માટ’ે વારંવાર પરદેશ જતા. ઠડં ેકલેજ ેએમણે કèંુ, ‘માઇક પર આવી pહેરાતો તો થયા જ કરશે. એમ ઉતાવળ કરીને દોડવાની જrર નથી. છવેટ ેબાકી રહેલાં ઉતાnઓનાં નામ પોકારશે, Eયારે આપણે િનરાંતે જઈશું. હમણાં તો Eયાં સુધી ખાTસી લાઇન લાગી હશે. આરામ કરો!’ એટલે મe સામાનસરંpમ QયવિTથત કયîો. કપડાં સંદૂકમાંથી કાઢી અલમારીમાં

ગોઠQયાં, ગુલાબનાં ફૂલોને ફૂલદાનમાં સpQયાં. પEનીનો અને પૌZનો ફોટો ટબેલ પર નજરે પડ ેએમ ગોઠQયો. તન અને મન pણે થાકી ગયાં હતાં, ખુRબોદાર તમાકુવાળંુ પાન જમાવી હંુ તળાઈમાં લાંબો થયો. ;યાંય સુધી અIયમનTકભાવે પ|ો રèો. ‘હોમ િસકનેસ’ pણે શr થઈ ગઈ! મુંબઈનો આખો માનવમેળો નજર સામે તરવા લા=યો. અEયારે સૌ ઘરે પહhચીને મારા ^વાસની જ વાત કરતાં હશે? નાનો અôય શું કરતો હશે? એની કવેી એક ભોળી આગવી બાળદુિનયા છ!ે ભવનમાં નવાં નાટકમાં િરહસîલ ચાલતાં હશે. ચોપાટીના રેતીપટ પર લોક ભેળપૂરી ખાતા હશે. િભખારીઓ ભીખ માંગતા હશે. લાલભડક બસો દોડતી હશે. મોટરમાં હોનî વાગતાં હશે. પરદેશની ધરતી અને Eયાંના લોક કવેા હશે? Eયાંની રીતરસમો કવેી હશે? જહાq સૃિã કવેી નીવડશે? એમ ;યાંથી ;યાં મનમાંકડુ ંનાચવા માં|ંુ. નાનાં બાળકોની જpંળવાળાં પૅસeજરોની પહેલી ભોજનપંગત સાંજ ેસાત વા=યે

હતી, અમારે બીq પંગતમાં આઠ વા=યે િડનર પર જવાનું હતું. શેવંિગ પતાવી ઠડંા પાણીથી તાજગીભયîું Tનાન કરી મe થકાવટને ખંખેરી લીધી. કપડાં બદલી, સૂટ ચડાવી હંુ ડાઇનંિગ rમમાં પહh?યો Eયારે જમણને હq દસ િમિનટની વાર હતી. જમી પરવારેલાં પૅસેIજરો બહાર સરકી રèાં હતાં. જ=યાની ચોકસાઈ કરી હંુ ટબેલ નંબર 50 ઉપર ગોઠવાયો. સરસ છાપકામથી શોભતું રંગબેરંગી ‘મેનુકાડî’ ઉથલાવવા લા=યો. છસો જટેલાં પૅસેIજરો એકસામટાં જમી શક ેએવો િવશાળ હોલ ખાલી ખાલી લાગતો હતો. બીq પંગતનાં પૅસેIજરો હq આQયાં નહોતાં. પાંચ પળ પછી એક અEયંત સોહામણી યુવતી હોલમાં દાખલ થઈ. rપ Tવયં pણે rપાળંુ બનીને આQયંુ હોય એવંુ કોઈ ઊિમકîાQય જવંુે, હવાને મધુરપથી ભરી દેતું એનું સરળ — Tવ?છ સiદયî અEયાર સુધી

અલગારી રખડપwી

1111

ખાલી ખાલી ઓરડામાં pણે છવાઈ ગયંુ. બધું ખાલી દેખી એક પળ એ અચકાઈ. પછી હેડ Tટૂઅડî સાથે વાત કરી એ ટબેલ નંબર 50 તરફ જ વળી. મારી નqક આવી થંભી. ઊભા થઈ, ખુરશી ખસેડી આપી એને િવનયથી આવકારતાં હંુ અંYેqમાં બોPયો,

‘ગુડ ઇવનંિગ, મેડમ! હવે આપણે દસ િદવસ સુધીનાં ટબેલ-પાટîનર છીએ. સો JલીAડ ટુ મીટ યૂ. આઇ એમ રિસક ઝવેરી.’ એ મીઠુ ંમલકીને કહે, ‘ધ Jલેઝર ઇઝ ઇ;વલી માઇન સર! આઈ એમ અનુરાધા…

િમસ અનુરાધા મહેતા.’ અનુરાધા ખૂબ લાવDયમયી હતી. એની દેહરેખા, કશે, હોઠ, લલાટ, આકાર, છટા,

ઢબ, શૈલી ગમે Eયાં એક નજર જરાક ઠરે અને એ નજર Eયાંથી પાછી ન ફરે — ન ફરી શક.ે એની નાની નાિસકામાં જ ેગવî હતો, તેજિકરણના જવંુે ^તાપી rપ હતું એ ôનારને એક ^કારની શેહમાં આંq દે એવંુ હતું. ^માણબÉ આકષîક rપને એણે Tવેટરમાં લપેxંુ હતું. હંુ વાતે વળ=યો, ‘િમસ મહેતા એટલે તો કદાચ… આઇ મીન…?’

‘હા, q. ગુજરાતી છુ!ં’ ‘િશãાચાર ખાતર નિહ, પણ ખરેખર કહંુ છુ ંક ેહવે તો… તમને મળીને ખૂબ ખૂબ

આનંદ થયો, િમસ મહેતા! મe ગુજરાતીમાં જ વાત શr કરી.’ અનુરાધા હસી પડી. પછી બોલી, ‘તમે મને રાધા કહીને બોલાવશો તો ચાલશે. બધાં મને એ જ નામે બોલાવે છ.ે ગુજરાતીમાં ‘િમસ મહેતા.’ તો કવંુે અડવંુ લાગે છ,ે નિહ?’ થોડી વારમાં આખો હોલ પૅસેIજરોથી ભરાઈ ગયો. Tટાચî કરેલાં કડક કપડાંમાં

સv પૂતળાં જવેા Tટૂઅડîો ડાઇનંિગ હોલમાં સરકીને પીરસી રèા. Tટીમર ઓTટìિેલયાથી આવતી હતી. જુદા જુદા દેશના, જુદા જુદા િમpજના, જુદા જુદા રંગના સeકડો માણસોનો એ ભોજનમેળો હતો, રંગબેરંગી આંખોની pણે િમજલસ pમી ગઈ. નશાથી ચૂર લાલ આંખો, આકાશ જવેી ભૂરી આંખો, કાળોતરા નાગ જવેી કાળી આંખો, મોરપgછ જવેી નીલ આંખો, પાનેતરના રંગ જવેી પીળી આંખો, ફૂદીનાના અકî જવેી લીલી આંખો… @યાં જુઓ Eયાં બસ અનેકરંગી આંખો એકબીpની સાથે ટtર લઈ રહી હતી. એકબીpને માપી રહી હતી. ટબેલ નંબર 50ની બાકીની છ ખુરશીઓ ખાલી જ પડી રહી. Tટૂઅડf કèંુ, ‘એ

પૅસેIજરો એડનથી ôડાશે.’ જમવાનું સરસ હતું, વાઇનથી ભરેલી કાચની સુરાહી ટબેલ પર પડી હતી. મe મારો =લાસ ભયîો. પછી અનુરાધા સામે ôયંુ. એ કહે, ‘એમાં શું છ?ે’

રિસક ઝવેરી

1122

‘મેનુમાં લ<યંુ છ ેતે ^માણે સરસ તાઝગીભયîો ઇટાિલયન વાઇન છ.ે તિબયત માટ ેખૂબ સરસ ચીજ છ.ે’

‘નશો ચડશે?’ ‘નશીલી ચીજ પીવાથી નશો ન ચડ ેએવંુ કદી બને ખnં?’ રાધા કહે, ‘મe તો કદી નશીલું પીñં પીધું નથી એટલે મને શી ખબર પડ?ે પણ અહg,

જહાજ પર હંુ બધું… બHધું જ કરવાની છુ.ં ખૂબ ખાવાની છુ,ં ખૂબ નાચવાની છુ,ં તરવાની છુ.ં મને પણ એક =લાસ આપો.’ pંબુિડયા રંગના આસવથી ભરેલા વાઇન =લાસ ટકરાવતાં હંુ બોPયો, ‘ટુ અ વેરી

JલેઝIટ વોયેજ!’ જમવાનું પૂnં કરી અમે ડકે પર ગયાં. ચાંદની રાત હતી. દિરયો શાંત હતો. જહાજ સરકતું હતું. આકાશ એટલું ચો<ખંુ

હતું અને એની ભૂરાશ એટલી મુલાયમ હતી ક ેસુદ ચોથની ઉpસભરી ચાંદનીથી ભલે આખંુ નભનંડળ ઓપતું હતું, છતાં ઉ�રની િëિતજ ેિTથરતાથી ચમકતો ]ુવ અને એની આસપાસ અજવાળંુ પાથરી ફયîા કરતી શિમåîા સાવ Tપã ôઈ શકાતાં હતાં. ચારેકોર બસ િવરાટ, અનંત, ગેબની સાથે ગોઠડી કરતાં જળરાિશ િસવાય બીજુ ંકઈં જ દેખાતું નહોતું. અમે કઠડેાને અઢલેી, ચાંદનીમાં ચમકતાં આસમાની rપેરી અફાટ સાગરજળને ôતાં રèાં. એટલામાં ^ેમદીવાન આQયો. કહે, ‘અહg શું ઊભાં છો? ચાલો, બોલrમમાં.’ બોલrમ િચtાર ભરેલો હતો. ખુરશી એકયે ખાલી નહોતી. ધીમું ધીમું રસીલું pઝ

Nયૂિઝક હવામાં લહેરાતું હતું. Kલોર પર બેZણ યુગલો નાચી રèાં હતાં. ^ેમે અનુરાધાને પૂ:ું, ‘નાચીશું?’ એ સહેજ િવચારમાં પડી, પછી બોલી, ‘Jલીઝ! માફ કરô મને. આજ ેનિહ, હંુ

ખરેખર થાકી ગઈ છુ.ં વળી આ કપડાંમાં નાચંુ એ પણ ઠીક નિહ. કાલે ફtડ સાડી પહેરીશ Eયારે જrર નાચીશ.’ ^ેમ બીq પાટîનરની શોધમાં સરકી ગયો. થોડી વારે વધુ યુગલો નાચવા લા=યાં.

જ=યા ખાલી પડી એટલે અમે એક ખૂણામાં ગોઠવાઈને િમજલસ માણવા લા=યાં. મe Tટૂઅડîને બોલાQયો અને િવવેકથી અનુરાધાને પૂ:ું, ‘તમને વાંધો ના હોય તો મારે માટ ેબીઅર મંગાવંુ. તમે લેશો?’

અલગારી રખડપwી

1313

એ કહે, ‘પેલા વાઇનથી તો કશો નશો ન થયો, બીઅર હંુ વહેલોમોડો પીવાની છુ;ં તો પછી પહેલો જ શા માટ ેનિહ?’ ઠડંાગાર બીઅરના મગ આQયા. અનુરાધાએ પહેલો ઘંૂટડો ભયîો અને એનું મh બગડી

ગયંુ, ‘અરે! કટેલો બધો ખરાબ Tવાદ છ ેઆ બીઅરનો?’ એ બોલી. મe કèંુ, ‘Tવાદ માટ ેકોઈ શરાબ નથી પીતું, રાધા!’ શરાબ પીએ છ ેલોકો નશા માટ.ે તમને ના ફાવે તો ના પીશો.’ બીઅરના ઘંૂટ સાથે વાતો વહેતી થઈ. અચાનક મને એ ગવîીલી, તેજTવી છોકરીને

ચમકાવવાનું મન થયંુ. મe કèંુ, ‘રાધા! આઇ એમ ઇન લવ િવથ યૂ સવ એટ ફTટî સાઇટ! પહેલી નજરે જ હંુ તમારા ^ેમમાં પડી ગયો છુ.ં’ એક ëણ એ ચhકી. એની ગગનરંગી ભોળી આંખો બાવરી બની. એને થયંુ ક ેબીઅર

આ બધું મારી પાસે બોલાવી રèો છ.ે મe કèંુ, ‘ચમકી ગયાં ને?’ તમે એટલાં સુંદર છો. એટલાં મીyાં છો; તમારા ચહેરા પર એવી rપાળી ભોળી મુ=ધા રNયા કરે છ,ે ક ેબસ ôયા જ કરવાનું મન થાય. મારે તમારા જવેી જ, તમારા જવેડી જ, સરસ અને તેજTવી દીકરી છ.ે એને મળવા જ લંડન pl છુ.ં એની ફાધર વુડ બી ^ાઉડ ઓફ ડોટર લાઇક યૂ!’ મારી આંખોનો Tવ?છ, િનSકપટ રંગ ôઈને એ હસી પડી. પછી કહે, ‘તો પછી તમે

મને તુંકાર કમે બોલાવતા નથી?’ ‘તમે તમે’ શું કèા કરો છો? બાય ધ વે, તમને તમારી દીકરી શું કહીને બોલાવે છ?ે’

‘ભાઈ કહીને.’ ‘અ?છા ભાઈ! ^ેમની આ પહેચાન પર આપણે બીô બીઅર મંગાવીએ.’ મe પૂ:ું, ‘કમે હવે કડવો નથી લાગતો?’ એ કહે, ‘લાગે છ.ે પણ એની તરાવટથી મારા મનને pણે સાnં લાગે છ.ે’ સાગરને હેલારે હળવે હળવે ડોલતા જહાજમાં રાZે સરસ mઘ આવી ગઈ. મુંબઈના

થાકની રજ વેરાઈ ગઈ. વહેલી સવારે કૅિબનના Tટૂઅડf મને અને ^ેમને જગાડી, વરદી ^માણે ‘બેડ ટી’ આપી ગયો. ચાનું પતાવી મe તમાકુવાળંુ પાન જમાQયંુ અને ^ેમે પાઇપ પેટાવી. હતો સફરનો અનુભવી મનમોq આદમી. અમે વાતે વળ=યા. મe એને જહાq રીતરસમો િવશે માિહતી પૂછી. એ કહે, ‘અહg આ શંભુમેળામાં, વળી રીત કવેી અને રસમ કવેી? આપણે પૂરાં નાણાં ખરચીને પૅસેજ લીધો છ,ે આ કૅિબન પૂરતા તો આપણે બાદશાહ. કૅિબનની બહાર પણ આપણને ફાવે તે રીત અને ગમે તે રસમ! તમે તમારે

રિસક ઝવેરી

1144

મન ફાવે તેમ હરોફરો, તમે શું પહેરો છો, શું કરો છો એ ôવાની કોઈને અહg પડી નથી. હા. ફ;ત િડનર વખતે અને બોલrમમાં કોટ અને ટાઈ ફરિજયાત. ટાઈ ના પહેરવી હોય તો બંધ ગળાનો દેશી કોટ પહેરો એટલે પEયંુ. તમે હમણાં ડકે પર જશો Eયારે ôશો ક ેEયાં કવેા કવેા િચZિવિચZ, ભડકામણા અને ઢગંધડા વગરના વેશ કાઢીને સૌ રઝળે છ.ે તમે બેિફકર લૂંગી પહેરીને ફરô.’ આઠથી નવ સુધીમાં ડાઇનંિગ હોલમાં જઈ નાTતાનું પતાવવાનું, એ દરNયાન તમારી

મોજ ^માણે ફાવે Eયારે pઓ અને મન પડ ેEયાં અ{ો જમાવો. કોઈ ટબેલપાબંદી નિહ. નાTતો પતાવી અમે ડકે પર ગયા. ફTટî અને ટૂિરTટ ;લાસ મળીને જહાજ પર બારસો જટેલાં મુસાફરો હતાં. નાનાંનાનાં ગોળમટોળ ભૂલકાંઓ ગેલમTત હતાં. હમસફર çી-પુnષો એકબીpં સાથે હળીમળી મૈZી િવકસાવી રèાં હતાં. લંચ પહેલાં તો ડકે ઉપર ઘણી નવી ઓળખાણો થઈ ગઈ. રાવ દંપતી સહકુટુબં ઇટાલી pય છ.ે Eયાંની એNબેસીમાં કામ કરશે. પારસી

િબરાદર મંચેરશા દીકરીને મળવા જમîની જશે. શેખ ઉસમાનભાઈ દીકરાને મળવા લંડન pય છ.ે ખÑા, કૃSણમૂિતõ, કામઠ, ઠtર, શમîા… એ િવÄાથîીસંઘ લંડન વટાવી અમેિરકા જશે. સૌ Tફૂિતથîી ડકે પર લટાર મારી રèાં છ.ે બે ગોરી છોકરીઓ બેધંિગ કોT?યૂમમાં સનબાથ લઈ રહી છ ેઅને rપ સાથે અrપને છતું કરી રહી છ.ે અનુરાધાએ સરસ છટાથી આછા આસમાની રંગની સાડી પહેરી છ.ે એના ઘંૂટણ સુધી ઢળકતા કશે સૌનું Hયાન ખeચી રèા છ.ે કૃSણમૂિતનf ખભે કીમતી કૅમેરા લટક ેછ.ે એણે અનુરાધાને પૂ:ું, ‘ઇફ યૂ ડોIટ માઇIડ Jલીઝ! તમારો એક સરસ Tનેપ લl?’ અનુરાધા અદાથી પોઝ આપે છ.ે ધીમે ધીમે રિસક યુવાનોનું ખાTસું ટોળંુ એની ફરતું pમી pય છ.ે લેચનો સમય થયો. અનુરાધા ભાખરા, અથાñં અને મીઠાઈ લાવી છ.ે લંચને

અંતે Tટૂઅડî આઇસXીમ લાQયો. હંુ એનીસાથે વાતે વળ=યો. એનું નામ _eકો. અ?છો માણસ. રમૂq ઇટાિલયન. હસીને િવનયથી વાત કરે. પૅસેIજરોની તકતેવડ સાચવવાની હૈયાઉકલતવાળો. મe બીq વાર આઇસXીમ મંગાQયો, _eકો કહે, સર! તમને આઇસXીમ બહુ િ^ય લાગે છ!ે’ મe કèંુ, ‘એવંુ નથી. આ તો, મારા દીકરાના દીકરાએ ખાસ કèંુ છ ેક ેમારા ભાગની આઇસXીમની એક Jલેટ મને યાદ કરીને રોજ ખાô, એટલે બીq Jલેટ મંગાવી.’ એ પછી _eકો મારે માટ ેરોજ બે Jલેટ આઇસXીમ લાવે. કહે, ‘વન ફોર સીનોરી, વન ફોર Yાંડ સન!’

અલગારી રખડપwી

1515

Zીજ ેિદવસે એડન પહh?યા. જહાજ અમારે પહેલે મુકામે લાંગયîું. ઘરે કાગળો લખી રા<યા હતા તે પર એડનની TટૅNપ લગાવી પોTટ કયîા. ભાનુએ મોકલેલા પચાસ પાઉIડ કૅJટન પાસેથી મેળવી લીધા. જહાજ પરની çીઓનો ઉમંગ માતો નહોતો. એડનનો મુકામ એટલે સૌ માટ ેખરીદીનો ઉEસવ. ^ેમ દીવાન કહે, ‘Tટિલïગની સગવડ હોય તો અહgથી તમને એક સરસ કૅમેરા ખરીદી આપું. નેપPસમાં એ સારા નફાથી વેચાઈ જશે.’ મe કèંુ, ‘ભાઈ! કોઈએ મુંબઈમાં ગૂપચુપ પાઉIડ િખTસામાં નાખી લઈ જવાની તો કોઈએ યુિનવિસટîી મેડલ ચુપચાપ લઈ જવાની સલાહ આપી હતી, કèંુ હતું : ‘બધા એમ જ કરે છ.ે પણ મન ના માIયંુ અને એવંુ કાંઈ ના કયîું — ન કરી શ;યો. તો અહgયાં, પારકા પરદેશમાં એવા લફરામાં ;યાં પડવંુ? માnં એ ગજુ ંનથી!’ એ રાZે ટબેલ નંબર 50ની બાકીની ખાલી ખુરશી ભરાઈ ગઈ. િમTટર અને િમિસસ

િસંહા : જુવાની વટાવી રહેલું સુખી યુગલ. િમિસસ ગુલ િશરાઝી જમાનાની ખાધેલ બાઈ. એની આંખોમાં કુતૂહલનાં સાપોિલયાં સળવળે. િમસ સુંદરી મીરચંદાની મિદરા જવેી ઉIમ� આધેડ યૌવનથી છલકાતી રંગીલી çી. વરસો જમîની રહી છ.ે મજદેાર વાતો કરે. મુ;ત પંખીની ઉડાન જવંુે ખડખડાટ હસે. િડનર પતાવી અમે સૌ બોલrમમાં ગયાં. બીઅરના મગ લઈ ગોઠવાયા. અનુરાધા અને કૃSણમૂિતõ ડાIસ કરવા લા=યાં. સુંદરી મને કહે, ‘કમોન! લેટ અસ ડાIસ.’ મe કèંુ, ‘મને નિહ ફાવે. તમને એક પાટîનર શોધી આપું.’ મe ^ેમને પકડીને સુંદરીને હવાલે કયîો. Eયાં િમિસસ િશરાઝી મારી પાસે આવીને ગોઠવાઈ. પહેલી નજરે પતંિગયા જવેી

આછકલી લાગે, પણ થોડા જ પિરચયે એની નેકી અને ખેલિદલીની ઝાંખી થઈ pય. Tટૂઅડîને બોલાવી એણે અમારે માટ ે િQહTકી મંગાQયો અને મારી પાસે િસગારેટ માગી સળગાવી. જબરી વાતોિડયણ થોડી વારમાં તો એણે મારી સાત પેઢીનો ઇિતહાસ ખંખેરી લીધો. મારા ખૂબ આYહ છતાં, ડìિં;સના પૈસાયે એણે જ ચૂકQયા. પણ સફર દરNયાન સૌથી વધુ ગNમત આવી જહાજ પરનાં તંદુરTતીથી તરવરતાં,

નાનાં િનદîોષ ભટૂિરયાં ôડ ે રમવાની. સફરના અનુભવી એક િમZની સલાહ માની મુંબઈથી મe પીપરમeટ, ચોકલેટ, કોફી, પeડા, qરાગોળી, સુગંધી સોપારી, એવંુ બધું સારા ^માણમાં ભેગું રાખેલું. બાળકને એક િદવસ છૂટથી લહાણી કરી. પછી ôઈ લો મp! બધાં ભૂલકાં દોTત બની ગયાં. હંુ નીકળંુ એટલે ‘ઓPડ મૅન િવથ TવીBસ’ એમ કલબલાટ કરી મૂક.ે ખાTસું ટોળંુ pમી pય મારી ફરતું. અમારી મંડળી એવી pમે ક ે

રિસક ઝવેરી

1616

ફTટî ;લાસનાં બાળકો પણ એમાં ભળી જતાં. એ બધાંને હંુ બાળકો માટનેા ઓરડામાં ભેળાં કરી વાતîા આદnં : પરી અને રાજકુમારીની, રાëસ અને વહeિચયાની, અÜાિદન અને qનની, ચકાચકી અને કાગડાભાઈની. પછી અમે રમત રમીએ : છૂકછૂક ગાડી; ઘોડોઘોડો; મદારીના ખેલ; રgછની રમત અને અલકચલાñં. ખૂબ મp આવતી — ફરી એખ વાર નાનપણ આQયંુ હોય એવી! એમની માતાઓ છુટકારાનો દમ ખeચતી. િનરાંતે ફરતી. છÜેે િદવસે, આ દોTતીદાવે, બાળકોની ફેIસીડìસે હરીફાઈમાં કૅJટને જજ તરીક ેમને બેસા|ો. જહાજ નેપPસ પહh?યંુ. અમારી સાથે હરનામસંિગ ચ{ા નામનો એક શીખ સરદાર

એડનથી ôડાયો હતો. છ ફૂટ mચો તગડો જુવાન. વષîો સુધી કપંાલા રહી હવે લંડન જતો હતો. િખTસું Tટરલંિગથી તર. એની પાસે િ`િટશ પાસપોટî. મારા િખTસામાંય એવી રોકડ રકમ. સમય સાંજ ેસાતનો. ઠીકઠીક અંધાnં. અમે અpDયા રTતાઓમાં અટવાઈ ગયાં, પણ જહાq મુકામથી બહુ દૂર ગયા નહોતા એટલે ખાસ િફકર નહોતી. સાડા સાત સુધીમાં જહાજ પર પાછા જવાનું હતું. એક ગલી વટાવવાનું થયંુ. રTતા પર બે છોકરીઓ ફરે અને ગલીને નાક ેચારપાંચ

સોPજરો યુિનફોમîમાં ઊભા હતા. હરનામસંિગની પંpબી પાઘડી ôઈ છોકરીઓ નqક સરકી. બોલી, ‘મહારાvુ!’ સરદારq તો આ સાંભળી પાણી પાણી થઈ ગયા. મને કહે, ‘ચાલો ચચાq! ઉસકી સાથ બાત કરe.’ પણ ચાચાqનું ઠકેાણે હતું. મe કèંુ, ‘સરદાર, મારા બાપ! જહાજ પર પહhચવાનો વખત થવા આQયો છ,ે માટ ેઆવાં લફરાં છોડી સીધો પાધરો ચાલવા માંડ.’ એ કહે, ‘ચાચા! તુમ ડરો મત. મp આ pએગા.’ મe કèંુ, ‘શું ધૂળ મp આ pએગા! આ તો છ ેરખડ ુબાઈઓ, અને પેલે ખૂણે ચાર મામા ફરે છ ેએ ôયા? તારી મp અવળી નીકળી જશે. મારે પળ પણ અહg રોકાવંુ નથી.’ પણ િશખામણ સાંભળે એ બીp. એ તો ગયો પેલી બે પાસે. મારા પેટમાં ગૂંચળાં

વળે. થોડી વારે આવી મને કહે, ‘લડકી લોક હમારા પર ખુશ હૈ. હમસે ‘લવ’ કરતા. પૈસા નિહ માગતા. ચલો યાર!’ મe કèંુ, ‘માળા મૂરખ! એને ‘લવ’ કરવા બીજુ ંકોઈ ના મêંુ તે તું જ મêો! અહg

કોઈ કોઈને ‘લવ’ નથી કરતું. આ અpણી ધરતીમાં ;યાંય ફંગોળાઈ જઈશ. તારે રોકાવંુ હોય તો િખTસામાં જ ેકઈં હોય તે મને સhપી દે અને મને જવા દે.’ મe એને ખૂબ સમpQયો. પણ શાણી વાત માને તો સરદાર શાનો? હંુ Eયાંથી ભા=યો.

અલગારી રખડપwી

1717

પાછુ ંવળીને ôયંુયે નિહ. ગલી વટાવંુ Eયાં સામે જ જહાજનો અ{ો વરતાણો. જઈને ^ેમદીવાનને વાત કરી. એ કહે, ‘માયîા ઠાર! સરદારે ભારે કરી! એની તો બાદબાકી થઈ જશે. હવે એને ગોતવોયે ;યાં?’ અમે બંને જહાજ પરથી ઊતરી આસપાસ આંટા મારવા લા=યા. અંતે જહાજ

ઊપડવાને પાંચ િમિનટની વાર હતી Eયાં સરદારq દેખાયા. ‘મહારાp’ની પાઘડીના વાળ વgખાઈ ગયા હતા એના િખTસામાંના સાઠ પાઉIડ, ઘિડયાળ, પેન અન સોનાની વgટી નદારદ. એ કહે ક ેછોકરીઓ એને એક ખૂણામાં લઈ ગઈ હતી Eયાં પાછળથી આવી પેલા સોPજરોએ એને ધમકાવી, ધોલ મારી, બધું આંચકી લીધું! આ અનુભવ પછી મe તો પાઉIડ િખTસામાં રાખી બધી રકમ ‘પરસર’ને હવાલે કરી

દીધી. મસીના જહાજ રોકાયંુ Eયાં ફરવા નીકêો. એક દુકાનમાં સરસ ફોPડિંગ છZી ôઈ. લેબલ હતું પાંચ પાઉIડનું. વેચવાવાળી બાઈ અંYેq ન બોલે. હંુ ઇટાિલયન ન સમજુ.ં મe એને િખTસામાંથી બે પાઉIડ કાઢીને બતાQયા ન ે િખTસું ખાલી છ ેએમ ઇશારાથી સમpQયંુ. એણે મh મલકાવી બે પાઉIડની નોટ લઈ લીધી અને ચૂપચાપ છZી મારા હાથમાં સરકાવી દીધી! એડન, સુએઝ, પોટî સૈયદ, મસીના, નેપPસ; એમ વચગાળાની બંદરગાહો વટાવતી

Tટીમર આગળ વધી. બેડ ટી, `ેકફાTટ, લંચ, િડનર, ગાયન, નાચગાન, વાતîાિવનોદ, હસતાં-ખેલતાં મુ;ત ભૂલકાંઓ, બીઅરના ફુવારા, શરાબની બોટલો, ટીનોપોલ-Qહાઇટ Tટૂઅડîો, મનમેળવાળાં અને મનમેળ િવનાનાં દંપતી, પરસરની ઓિફસમાંથી માઇક પર અવારનવાર ફeકાતાં એલાનો, લાંબા áેત ઝMભામાં ફરફર ફરકતી સાHવીઓ, પાદરીઓ, બેધંિગ કોT?યૂમમાં ફરતી અધîનu યુવતીઓ, રંગીલા યુવાનો, વૃÉો, સુંદરી, ગુલ, અનુરાધા, ^ેમદીવાન, કૃSણમૂિતõ અને એમના જવેા pતpતનાં મહોરામ~ાં અનેકરંગી સeકડો મુસાફરો — એમ જહાજની દુિનયાનો ભાતભાતનાં ઊડતાં આખડતાં, ભેગાં ન ેછૂટાં પડતાં પંખીઓનો સફરી જમેલો આગળ વધે છ.ે પરમ િદવસે જહાજ qનોવા પહhચશે. Eયાંથી રેલરTતે મારે લંડન પહhચવાનું.

હવે બે િદવસના મુ;ત સાગરિવહાર પછી સૌ રોજિંદી ઘટમાળના ચાકડ ેચડી જશે. જિંદગીમાં ફરી પાછા એકબીpને કદાચ મળશેય નિહ. અને છતાં, આ અફાટ જળરાિશ વ?ચે અલપઝલપ માણેલો Tવૈરિવહાર, આકાશની ઓથે કરેલી આનંદવાતો અને કળેવેલી મૈZી, એ બધું તો મનને એક ખૂણે સંઘરાયેલું અને સળવળતું જ રહેશે.

રિસક ઝવેરી

1818

આજ ે કૅJટન તરફથી મોટી િમજબાની છ.ે પછી ફેIસી ડìસેની હરીફાઈ થશે. એને માટ ેખાસ પાિરતોિષકો અપાશે. છકે મોડી રાત સુધી સફરનો આરી નાચ ચાલશે. સૌ મTત થઈને, તાકી જશે Eયાં લગી નાચશે અને ગુલતાન કરશે. ટબેલ નંબર 50નાં સહ^વાસીઓ ખુશખુશાલ છ.ે અનુરાધા, ગુલ, સુંદરી ફેIસીડìસે હરીફાઈમાં ભાગ લેવાનાં છ.ે િડનર ઝડપથી પતાવી સૌ તૈયાર થવા pય છ.ે _eકો આજ ેમારે માટ ેઆઇસXીમની Zણ Jલેટ લાવે છ,ે કહે ‘વન ફોર સીનોરી, વન

ફોર Yાંડ સન, વન ફોર _eકો!’ મe એના હાથમાં હળવેથી પાઉIડની નોટ સરકાવી એનો ખૂબ આભાર માIયો. ડકે પર જહાજનાં બધાં પૅસેIજરો ભેગાં થયાં છ.ે હવે હરીફાઈ શr થશે. કોઈ રાp

તો કોઈ િવદૂષક, કોઈ રાણી તો કોઈ દાસી. કોઈ શરાબી, કોઈ ફકીર, કોઈ ôકર, કોઈ અધîનારીáર; કોઈ કઈંક તો કઈંક. Tપોટલાઇટનાં અજવાળાં ફeકાય છ.ે ભાતભાતનાં વરણાગી વેશવાઘા સq હરીફો એક પછી એક મંચ પર આવે છ.ે તાલીઓના ગડગડાટ વ?ચે ઝૂકી નમીને િવદાય લે છ.ે સુંદરી મીરચંદાની ચૂડીદાર પાયpમો, અTસલ મોજડી પહેરી, બાંકી અદાથી લળી લળી સૌને મુજરો કરતી નવાબ વાqદઅલીની રંગીલી તવાયફ બનીને આવી અને તાળીઓના ગડગડાટ વ?ચે ઇનામ qતી ગઈ. કોકાકોલા, લેમન T;વોશ, વાઇન, બીઅર, િQહTકી, `ાંડી, રમ, માટîીની, qન,

કોકટલે, શેNપેન ભરેલી ટì ેસાથે Tટૂઅડîો ઝડપથી અને Tફૂિતથîી ફરી રèા છ;ે આજ ેટીપકમાણીનો એમનો આખરી િદવસ છ.ે રાત પૂરી થઈ, વહાñં વાયંુ. આકાશમાં rપાળંુ ઇI\ધનુSય રંગ ફેલાવે અને પાછુ ં

આકાશમાં ફેલાઈ pય. એમ qનોવા આQયંુ ન ે હેત^ીતનાં એંધાણ મૂકતી જહાq rપસૃિã ફેલાઈ ગઈ અને મનને વસમું લાગી ગયંુ. લંડન પહhચવા માટનેી ટìને qનોવાથી રાZે ઊપડવાની હતી. આખો િદવસ qનોવા

ફયîો. ઘરે િવગતવાર ટપાલ લખી થોડાં સુવેિનયર ખરીÄાં. રાZે રેલસફર શr કરી. સૂવા માટનેી બથî એક પાઉIડ વધારે આપી િરઝવî કરાવી હતી. સૂવાની તૈયારી કnં

એટલામાં એક ભાઈ પાસપોટî તપાસવા આQયા. પાસપોટî સામે ધયîો એટલે એ બંદાએ તો એને િખTસામાં મૂકી ચાલવા માં|ંુ. મe હાથ પકડીને એને ઊભો રા<યો અને પાસપોટîની રસીદ માગી. હંુ બોલું અંYેqમાં; એ બબડ ેઇટાિલયન ભાષામાં. હંુ એટલું સમ@યો ક ેએ રસીદ આપવાની ના પાડ ેછ,ે એટલે મe એના હાથમાંથી પાસપોટî આંચકી લીધો. કèંુ,

અલગારી રખડપwી

1919

‘સોરી! નો િરસીJટ–નો પાસપોટî!’ એ સળંગ સીધી ટìનેમાં સરકી ગયો ન ે યુિનફોમîમાં સv એક જણને બોલાવી લાQયો. પેલાની કમર પર િપTતોલ લટક.ે એટલું સાnં ક ેએ અંYેqમાં સમજ ેઅને ભાં=યંુ-તૂxંુ બોલેય ખરો. મને કહે, ‘સવારે તમને આ માણસ પાસપોટî પાછો આપી જશે. કાયદો છ.ે રસીદ આપવાનો િરવાજ નથી.’ મe કèંુ, ‘હંુ ટોઇલેટમાં ક ેનાTતા માટ ેગયો હોl તો અ મને ;યાં શોધવાનો?’ પેલો કહે, ‘તમે @યાં હશો Eયાંથી એ ખોળી કાઢશે. એનો ધંધો જ લોકોને શોધવાનો છ.ે’ અંતે કચવાતે મને અને ઊચક qવે મe પાસપોટî એને હવાલે કયîો. સવારે ચાર વા=યે મને ઢઢંોળી એ પાસપોટî પાછો આપી ગયો. સવારે િમલાન Tટશેને ગાડી બદલવાની હતી. રાZે તો બથî િરઝવî હતી. િદવસની

મુસાફરી માટ ેસીટ િરઝવî કરાવી નહોતી. ઘરઆંગણે યુરોપની રેલનાં ખૂબ વખાણ સાંભêાં હતાં. મુસાફરોનાં િશTત અને િવવેકનીયે ઘણીઘણી વાતો સાંભળી હતી. ટìનેમાં એક ખાલી જ=યા ખોળી કાઢી, સામાન ઉપરની બથî પર ગોઠવી મારો ઓવરકોટ સીટ પર મૂકી Jલૅટફોમî પર ટહેલવા લા=યો, એટલામાં સામેના Jલેટફોમî પર બીq ગાડી આવી. એમાંના પૅસેIજરોને ગાડી બદલવાની હશે, તે એ લોકો ગાડી બદલી અમારી ટìનેમાં ભરાવા લા=યાં. બીજુ ંઅમદાવાદ ôઈ Pયો! િગરદી કહે માnં કામ. હંુ મારા ડLબામાં ચ|ો Eયારે Eયાં જવા-આવવાનો પૅસેજ સામાનથી અને મુસાફરોથી ઢોરના ડLબાની જમે િચtાર લદાઈ ગયેલો. મારો કોેટ જમીન પર ફeકી એક pડો આખલા જવેો ઇટાિલયન મારી સીટ પર અ{ો જમાવી બેસી ગયેલો. મe કèંુ, ‘ઊઠો, બાદશાહ! હંુ મારો કોટ આ સીટ મૂકીને નીચે ગયેલો. આ જ=યા તો

મારી છ.ે’ બાજુમાં એક યુવતી બેઠલેી એ પણ કહે, ‘હા, ભાઈ એમનો કોટ મૂકીને હમણાં જ નીચે ગયા હતા.’ પેલો કહે, ‘નો િરઝવî! આઈ પે મની, હી પેઝ મની, નો િરઝવî!’ મતલબ ક ે : અમે પણ પૈસા આJયા છ.ે કઈં મફત નથી બેઠા. નો િરઝવî! પેલી યુવતી ગુTસામાં ઊભી થઈ ગઈ. મને કહે, ‘તમે મારી જ=યાએ બેસો, આ જtી માણસ નિહ સમજ.ે’ એટલામાં, પેલા ઇટાિલયનની બીq બાજુની સીટ પર એક pડી બાઈ બેઠી હતી

એણે પેલાને પોતાની જબાનમાં માં|ો તતડાવવા. કહે : ‘બુ}ા માણસને ઊભા રાખતાં તને શરમ નથી આવતી?’ પેલો ખિસયાણો પડી તરત ઊભો થઈ ગયો. મને કહે, ‘યૂ ઓPડ મૅન, યૂ સીટ, આઇ TટૅIડ!’ હંુ બેઠો એટલે પેલી pડી બાઈ તરફ આંગળી ચgધી

રિસક ઝવેરી

2020

એ કહે : ‘શી માઈ વાઇફ. એ મારી બૈરી છ.ે એની સાથે વાત કરો.’ હંુ એની સાથે શું વાત કnં? મe કèંુ, ‘યૂ આર વેરી Tવીટી!’ મારી વાત સાચી માનતી હોય એમ એ ખુશ થઈ ગઈ! રેલસફર દરNયાન પીવાના પાણીની આખે રસતે ખૂબ તકલીફ પડી. Jલૅટફોમî પર

;યાંય પીવાના પાણીના નળ નિહ. રેTટોરાં કારમાં જઈ પાણી મા=યંુ તો પહેલાં મારી વાત કોઈ ના સમજ ે: વોટર! એ;વા! એમ હq વાતની શrઆત કnં Eયાં જ એ ફરાંસી બ?ચાં પોતાની ખાિસયત ^માણે ખભા ઊછળી માંડ ેફeકવા, ‘નો jિ=લશ!’ એક જણ થોડુ ંઅંYેq pણનાર મêો પણ એ નીકêો િફલસૂફ. ‘પાણી તો તિબયત માટ ેખૂબ ખરાબ ચીજ છ.ે કોકાકોલા પીઓ. બીઅર શા માટ ેનથી પીતા? પાણીની બોટલ — િમનરલ વોટર — કરતાં તો બીઅર સTતો છ!ે’ હંુ એને કમે કરીને સમpવંુ ક ે : ભાઈ, જનમ ધરીને પાણી જ પીતો આQયો છુ ંઅને તિબયતને એનાથી નુકસાન પહh?યંુ નથી. મe પૂ:ું, ‘તમે વાસણ શેનાથી સાફ કરો છો, બીઅરથી?’ પેલો કહે, ‘એ પાણી ન િપવાય!’

‘બીઅર કોકાકોલાથી આપણી તરસ છીપે? ‘મારી પાસે બેઠલેી પેલી યુવતી અંYેq pણતી હતી. _eચ પણ બોલી શકતી. એને મe મોટી તકલીફ સમpવી. એ કહે, ‘બીp Tટશેને તમને પાણી પીવા લઈ જઈશ. ગાડી Eયાં અડધો કલાક રોકાશે.’ Tટશેન આQયંુ એટલે મe પેલા ઇટાિલયનને પૂ:ું. ‘તમે અમારી જ=યાનું Hયાન

રાખશો? અમે પાણી પીવા જઈએ છીએ.’ એ હસીને કહે, ‘મારી બૈરી અહg બેઠી છ ેEયાં સુધી કોઈની મગદૂર નથી ક ેકોઈ એ જ=યા પર બેસી શક!ે’ પેલી યુવતી મને લઈ ગઈ પાણીની તલાશમાં. એક પછી એક Jલૅટફોમî વટાવતાં અમે

બહાર નીકêાં. અંતે એણે પાણીનો નળ શોધી કા~ો. મe ખોબો ધરી ધરાઈને ઠડંુ ંપાણી પીધું. એ ;યાંકથી કોકાકોલાની મોટી ખાલી બાટલી લઈ આવી અને મને વાટખરચી માટ ેભરી આપી. િનરાંતે ટહેલતાં અમે Jલૅટફોમî પર આQયાં તો ટìને જ ગુમ! હંુ તો ગભરાયો. પેલી કહે, ‘ડોIટ વરી, અહg ગાડી અડધો કલાક ઊભી રહે છ,ે આપણે તપાસ કરીએ.’ મe કèંુ, ‘ભલી બાઈ! ટાઇમ ટબેલમાં કઈં ફેરફાર થયો હશે, ક ેતારી કઈં સમજફેર થઈ હશે.’ એ કહે, ‘મારી સમજફેર થાય જ નિહ!’ અંતે પાંચ િમિનટની રખડપwી પછી કપડ પડી ક ેટìને તો સાઇડિંગમાં ગઈ છ.ે એ યુવતીનું નામ હેિરયેwા. ટìન ચાલી એટલે અમે વાતે વળ=યાં. એ કહે, ‘બે વરસથી

હંુ જુદા જુદા દેશમાં ફnં છુ.ં આિટTટî છુ.ં તમે શું કરો છો?’ મe કèંુ, ‘કઈં કરતો નથી.

અલગારી રખડપwી

2121

દીકરીને મળવા લંડન pl છુ.ં’ એ કહે, ‘કવેડી છ ેતમારી દીકરી?’ મe કèંુ, ‘છQવીસ વષîની.’ એ કહે, ‘એવડી મોટી! તમે મારી વય કટેલી ધારો છો?’ બહુ નાજુક સવાલ કયîો એણે. કોઈ પણ çીને એની lમર કહેવી એ બહુ ખતરનાક

કામ છ.ે ખાTસી mચી અને મોટી લાગતી હતી. મe સાવચેતીથી કèંુ, ‘વીસ?’ તો કહે, ‘ના, સોળ વરસની. ચૌદમે વરસે જુદા જુદા દેશ ôવા નીકળી છુ.ં િચZકામમાંથી ઠીક ઠીક ખરચôગું મેળવી લl છુ.ં’ મe પૂ:ું, ‘માબાપ િફકર નથી કરતાં?’ તો કહે, ‘િફકર શા માટ ેકરે? હવે હંુ કઈં નાની કીકી થોડી જ છુ!ં’ ખૂબ તેજTવી અને ખુશિમpજ હતી. વળી મને પૂછ,ે ‘મારી ચામડીનો રંગ તમને

કવેો લાગે છ?ે’ જહાજ પર ^ેમદીવાને શીખQયંુ હતું ક ેયુરોપમાં કોઈ çી આવો સવાલ કરે તો કહેવંુ ‘ઘlવરણી’ એટલે એ ^માણે કèંુ. એ તો ખુશખુશ થઈ ગઈ. ફરી ફરી પૂછ.ે ‘િરયલી! યૂ િથંક સો?’ છૂટા પડતી વખતે મe એને માnં લંડનનું સરનામું આJયંુ. ટìનેની સફર પૂરી થઈ. પછી ચૅનલ ઓળંગવા ફેરી બોટમાં બેસતાં પહેલાં કTટમ

ઓિફસે Eયાંના ઇનચાજ î ઓિફસરે છાપેલું ફરફિરયંુ આJયંુ. કહે, ‘વાંચો.’ વાં?યંુ એટલે એણે પૂ:ું, ‘બરાબર સમ@યા?’ મe કèંુ, ‘સમ@યો.’ એણે પૂ:ું, ‘કઈં િડકલેર કરવાનું છ?ે’ મારી સાથે જ ેવTતુઓ હતી એનું એક િવગતવાર િલTટ મe તૈયાર રાખેલું તે એને

બતાQયંુ. એ કહે, એમાં કઈં વાંધાભરેલું ક ેજકાત આપવી વડ ેએવંુ નથી. ઇટ ઇઝ ;વાઇટ ઓલરાઇટ, સર!’ પણ છાપેલા નોિટિફકશેનમાં તમાકુ િવશે ઇશારો હતો, હંુ મૂંઝાયો. મe કèંુ, ‘એ;T;યૂઝ મી ઓિફસર, બટ આઇ િથંગ ઇટ ઇઝ નોટ ઓલરાઇટ. મારી સાથે બસો િસગારેટ છ ેએ તો pણે કાયદેસર છ;ે પણ મારો ભારે સામાન જ ેપાછળથી આવશે તેમાં દોઢબે રતલ તમાકુ છ ેએનું કમેનું થશે?’ એ કહે, ‘એટલી બધી તમાકુને તમે કરશો શું?’ મe પાનની પેટી કાઢીને તમાકુવાળંુ એક પાન બનાQયંુ. મhમાં મૂ;યંુ અને તેને સમpQયંુ

ક ેમને આ રીતે પાનમાં તમાકુ ખાવાનું બંધાણ છ.ે એને પણ મe પાન ખાવાનો આYહ કયîો. એણે હસીને િવનયથી ના પાડી. પછી સુજનતાથી કહે, ‘બંધાણ છ ેતો પછી શું થાય? કઈં વાંધો નિહ.’ મe કèંુ, ‘વાંધો એટલો જ ક ેએ લગેજ પાછળથી એજIટ મારફત આવે Eયારે કોણ િડ;લેર કરશે? એજIટને આપેલી યાદીમાં એ વાત લખી નથી.’ એણે

રિસક ઝવેરી

2222

મને િસtો મારી એક કાગળ પર લખી આJયંુ છ ેક ે: દોઢ રતલ તમાકુ િડ;લેર કરી છ.ે પછી કહે, ‘કઈં તકલીફ પડ ેતો આ કાગળ બતાવô. હવે તો ખુશ ને?’ ફેરી બોટમાં ચૅનલ વટાવી ટìનેમાં બેઠો. િટિકટ ફTટî ;લાસની બદલી લીધી હતી.

એટલે ખૂબ આરામની મુસાફરી રહી. ગાડી િવ;ટોિરયા Tટશેને થોભી. ભાનુ અને આનંદ rમાલ ફરકાવતાં Jલૅટફોમî પર ઊભાં હતાં. ઊતયîો. ચાર વરસે, એનાં લu પછી પહેલી જ વાર દીકરી-જમાઈને મળતો હતો. બંને ખૂબ

વહાલથી ભેટી પ|ાં. માnં હૈયંુ અEયંત આનંદથી છલકાઈ ગયંુ! ભાનુ રહે બારનેટમાં. લંડનનું એ એક પnં. લંડનથી આશરે સોળેક માઈલ દૂર.

િવ;ટોિરયા Tટશેનથી કારમાં Eયાં પહhચતાં પોણો કલાક થયો. ઘરે પહhચી સૌથી પહેલાં તો પેટ ભરીને ઠડંુ ંપાણી પીધું. સીધું નળામાંથી જ લઈને પીવાનું. બરફ જવંુે ઠડંુગંાર. ઘણે િદવસે ઘરની Tવાિદã રસોઈ જNયો. મોડી રાત સુધી આનંદવાતો ચાલી. જુલાઈ માસમાં છકે રાZે નવ વા=યા સુધી િદવસનું અજવાળંુ ઓસરે નિહ. રહેવાનું ઘર સરસ હતું. ડìોjગrમ, બે બેડrમ, ખાTસું મોટુ ંરસોડુ ંઅને નાનો Tટોરrમ. ભhયતિળયે મકાન-માિલક િમ. ડાઉનંિગ એકલા રહે. વય 80 વષîની, પણ

તનમનદુરTતી યુવાન જવેી. પોતે આિટTટî. આ વયે પણ ચીતરવાનું ચાલુ. ભાનુ-આનંદ એમના મકાનમાં ભાડૂત રèાં એ પહેલાં છ મિહને એમનો જુવાનôધ દીકરો અકTમાö ડૂબી મરણ પામેલો. મન એનું કઈંક આળંુ થઈ ગયેલું. પાંચ વરસની ભાનુ અને આનંદને પોતાનાં સંતાનની જમે pળવે. રોજ સાઇકલ પર પોતાના ખેતરે pય અને ઘરઆંગણનો બગીચો માવજતથી ઉછરેે. બારનેટમાં આ ઘરમાં એક મોટી તકલીફ ઘરમાં ‘સેટìલં હીટgગ’ની. એટલે ક ેઆખંુ ઘર કોલસા, ગૅસ ક ેઘરવીજળીથી ગરમ રાખવાની ôગવાઈ નિહ. ઓરડામાં હીટર પેટાવવંુ પડ.ે જુલાઈ મિહનો એટલે Eયાંની YીSમઋતુ. હંુ પહh?યો એ િદવસે મોસમ ખુશનુમા હતી. મારા પલંગ પર ચાર LલૅIકટે પાથરી

ભાનુએ િબછાનું તૈયાર કરી રાખેલું. મe કèંુ, ‘આટલા બધા LલૅIકટેને શું કરવા છ?ે એક બસ થશે. ઠડંી તો નથી લાગતી.’ ભાનુ કહે, ‘લાગશે, રાZે જrર પડશે.’ મe તો LલૅIકટે સંકલેી મૂ;યા અને મારી શાલ ઓઢીને સૂતો. રાત સરકતી ગઈ એમ ટાઢ ઓરડામાં પેસતી ગઈ. હંુ ધીમે ધીમે એક પછી એક કામળો ઓઢતો ગયો. પરોઢ સુધીમાં તો Tવેટર

અલગારી રખડપwી

2323

પણ પહેરી લેવંુ પ|ંુ! એ વરસની ‘સમર’ ખૂબ ટાઢી રહી. રèો Eયાં લગી ઠડંી સારી એવી વરતાણી. રાZે જ આનંદે કèંુ હતું, ‘અમે બંને સવારે સાડા આઠ ેકામ પર લંડન પહhચવા

નીકળી જઈએ છીએ. સાંજ ેસાડા છએ છૂટીશું. તમેયે કારમાં સાથે ચાલô. આઠ વા=યે નાTતો પતાવી તૈયાર રહેવંુ પડશે.’ સવારે વહેલો ઊzો. મને વષîોથી ઠડં ેપાણીએ જ નાહવાની ટવે. લંડનમાં એ આદત

પહેલે િદવસે જ છૂટી ગઈ. નળમાંથી પાણી નીકêંુ એ pણે બરફપાણી ôઈ Pયો. શરીર પર રે|ંુ ન ેઆખે િડલે ખાલી ચડી ગઈ. એ પછી શીતTનાનનો ^યોગ લંડનમાં ફરી કયîો નથી. મારો રાતની ઠડંીનો અનુભવ સાંભળી આનંદ કહે, ‘ભાઈ, સૌથી પહેલુ ંકામ તમારે

માટ ેગરમ કપડાં ખરીદવાનું. મારાં સૂટ અને પુલોવર તમે પહેરી જુઓ. ô આવી રહે તો આજ પૂરતું કામ ચાલે.’ પાંચ વરસમાં આનંદે ઠીકઠીક ગજુ ંકરેલું એટલે એનાં કપડાં મને ઢીલાં પ|ાં. એ કહે, ‘મારા આગળના સૂટ એમ ન ેએમ પ|ા છ,ે એ કદાચ તમને ફાવે.’ અને મને એ ફાQયા. એટલે નવાં કપડાં ખરીદવાનો િવચાર જ મe મોકૂફ રખાQયો. કારણ એ કપડાં એટલાં ગરમ ક ેમુંબઈ માટ ેસાવ નકામાં. અંYેô ઘરઆંગણે ટાઈ શા માટ ેપહેરે છ ેએ મને Eયાંની ઠડંીમાં Eયારે જ સમpયંુ. અને મુંબઈમાં ફેશનપરTતો ટાઈ શા માટ ેપહેરે છ ેતે હq નથી સમpતું! ગરમ કપડામાં સv થઈ, શાવર^ૂફ ઓવરકોટ સાથે રાખીને નીકêો લંડન જવા.

Eયાં પહh?યા સવાનવે. બંને જણ ઓ;સફડî Tટìીટમાં જ કામ કરે. મને આનંદે Eયાં બી. એIડ એચ. (બોનî એIડ હોલંિગવથî)ના ^<યાત Tટોર પાસે ઉતાયîો. લંડનનો નકશો આપી ભાનુ કહે, ‘ભાઈ, @યાં હો Eયાંથી બરાબર એક વા=યે અહg, આ Tટોર પાસે આવી રહેô. આપણે લંચ લેવા સાથે જઈશું. Eયાં સુધી અહgથી પીકડેલેી લગણ ફરો અને બધું જુઓ. પગપાળા ફરવાથી જ લંડન ôવાની ખરી મp પડશે. ધૅટ ઇઝ ધ બેTટ વે ટુ સી લંડન! ભૂલા પડો તો અહgના કોઈ પણ પોલીસને પૂછô. એ બધું સમpવશે. આ બી. એIડ એચ. Tટોર ખૂબ pણીતો છ.ે લંડનમાં તમારી કાર હોય તોપણ ગાડી પાકî કરવાની મુસીબત ભારેની. સારા નસીબે આનંદની ઓિફસ તરફથી આ માટનેી પોતીકી QયવTથા હતી. લંડન પગપાળા ôવાનો ઉ�મ માગî ચgધી દીકરી-જમાઈ તો ઊપડી ગયાં પોતપોતાને કામે અને એમની િશખામણ માની મe માં|ંુ હeડવા.

રિસક ઝવેરી

2244

ઓ;સફડî Tટìીટ એટલે લંડનનું મોટામાં મોટુ ં‘શોપંિગ સેIટર’. દુકાનોની કતારો લાગી ગઈ છ ેEયાં. હારબંધ કાચમઢી ‘શો િવIડો’માં તરેહવાર ચીô આકષîક રીતે સpવેલી. ôતાં આંખ અને અંતર ધરાય જ નિહ. હંુ તો ઓ;સફડî Tટìીટ, રીજટં Tટìીટ, બોIડ Tટìીટ વટાવતો પહhચી ગયો ઠઠે પીકડેલેી સુધી. ઠડંી સારી હતી, પણ ઓવરકોટ ચડાવેલો એટલે વસમું નહોતું લાગતું. ઊલટી તાજગી વરતાતી હતી. આટલી પદયાZામાં ‘િવIડો શોપંિગ’ કરતાં કરતાં સમય ;યાં ઓસરી ગયો એનો <યાલ ના રèો. ઘિડયાળમાં ôl તો સાડાબાર થયેલા. એક વા=યે તો ગમે તે રીતે ઓ;સફડî Tટìીટ પહhચવાનું હતું. બસના rટની ચોtસ માિહતી નિહ. લંડનનો નકશો ઉકલેીને ôયંુ તો ઓ;સફડî Tટìીટ પીકડેલેીથી બહુ દૂર ન લાગી.

મe એક પોલીસદાદાનું શરણ શોHયંુ. નેવીLPયૂ યુિનફોમî અન માથે મોટો લોખંડી ટોપો ચડાવેલો, ઠાવકો, િવનયિવવેકી, મh mચંુ કરીને વાત કરવી પડ ેએટલો — પૂરા સવા છ ફૂટ mચો, કદાવર.

એવી કહેતી છ,ે ક ેલંડનનો પોલીસ એટલે એ શહેર પૂરતો ‘સવîí’. તમે કોઈ ગુનો કયîો હોય તો એના જવેો તમારો દુRમન નિહ; અને ô તમે ભીડમાં હો તો એના જવેો મદદગાર િમZ દુિનયાભરમાં શોHયો ન જડ.ે એનું લાડકુ ંનામ ‘બોબી’. યુરોપયાZા દરિમયાન એનો ôટો બીજ ે;યાંય ન ભાêો. મe એને કèંુ, ‘એ;Tકયૂઝ મી, ઓિફસર! મારે ઓ;સફડî T;વેરમાં બી. એIડ એચ.

Tટોર પાસે જવંુ છ.ે Jલીઝ, મને રTતો ચgધશો?’ એ કહે, ‘આઈ એમ સોરી, સર!’ પણ તમારી કઈં સમજફેર લાગે છ.ે અહg,

ઓ;સફડî Tકવેર જવેી કોઈ જ=યા જ નથી. અને બી. એIડ એચ. નામનો કોઈ pણીતો Tટોર નથી. કદાચ તમે ઓ;સફડî Tટìીટમાં બી. એIડ એચ. Tટોર પાસે જવા ઇ?છતા હશો. ખરે જ, નામ કહેવામાં ભાંગરો વટાઈ ગયેલો. મe કèંુ, ‘બરાબર છ.ે મારી જ ભૂલ.

હવેEયાં કમે પહhચવંુ એ ચgધો.’ એ તો રેતીની ભyીમાં ધાણી ફૂટ ેએમ માં|ો ફટાફટ બોલવા. ‘ગો Tટìટે, ફTટî ટìાિફક

લાઇટ, ટનî ટુ રાઇટ, ધેન સેકIડ લેKટ, ધેન…’ એક તો બોલે િમિનટના સો શLદની ઝડપે અને એમાં એના ગામઠી ઉ?ચાર મને

ઊકલે નિહ. એક હરફ સમ@યો હોl તો ખુદાકસમ! હંુ તો મe વકાસીને સાંભળી રèો.

અલગારી રખડપwી

2525

પોપટવાણી પૂરી કરી એણે પૂ:ું, ‘સમ@યા? ઇઝ ધૅટ ;વાઇટ ;લીઅર, સર?’ પણ સર સમ@યા હોય તો બોલે ન!ે કોઈ શુÉ ગુજરાતી pણનાર અંYેજને આપણે કહીએ ક,ે ‘પે’લાં જમણી ગમ, પછી ડાબી ગમ ને પછી નાકની દાંડીએ સીધોસટ હાPયો જજ,ે ન ેIયાંકણે પાછો ડાબી ગમ વળજ.ે’ અને એ કઈં ના સમજ,ે એના જવેો મારો ઘાટ હતો. મe િવચાયîું, ô શરમાશરમીમાં હા ભણી તો બાર વાગી જશે. એટલે એને સરળતાથી

સમpQયંુ. ‘ભલા ભાઈ! તું બોPયો એમાંનો એક હરફ હંુ સમ@યો નથી. અને સમ@યો હોત તોયે તું એટલી ઝડપથી બોPયો ક ેમને કશું યાદ ન રહેત. લંડનમાં આ મારો પહેલો િદવસ છ.ે હંુ રTતાનો સાવ અpDયો છુ.ં’ એ કહે, ‘તમારી મુRકલેી હંુ સમq શકુ ંછુ.ં’ પછી એક કાગળ ઉપર નકશો દોરી, કમે

;યાં પહhચવંુ એ બતાQયંુ. ‘હવે તો સમ@યા ન?ે’ મe કèંુ, ‘નકશો તો મારી પાસેય છ,ે પણ નકશો ôઈ ઝડપથી રTતો ખોળવાની ફાવટ

હq મને નથી. મારે બરાબર એક વા=યે આ મુકામે પહhચવંુ જ ôઈએ. લંચ માટ ેમારી દીકરી Eયાં આગળ મારી રાહ ôવાની છ.ે હંુ નિહ પહhચંુ તો એ િફકર કરશે.’ એ હસી પ|ો. પછી ચૂપચાપ માnં બાવડુ ંપકડી મં|ો મારી ભેળો ચાલવા. ચાલે

એટલો ઝડપથી ક ેમારે એની પાછળ ઢસડાવંુ પડ.ે પંદરેક િમિનટ મને આમ દોરી અંતે એ થોMયો. કહે, ‘જુઓ આ છ ેઓ;સફડî Tટìીટ, સામે દેખાય છ ેએ બી. એIડ એચ. Tટોર અને પેલા થાંભલા પાસે સાડી પહેરેલાં તમારાં દીકરી જ રાહ ôતાં લાગે છ.ે હવે તો મુ<સેલી નથી ન!ે’ લંડનની પોલીસ સાથેના બીpયે બેZણ હૈયે વસી ગયેલા ^સંગો અહg જ ઉમેરી

લl. એક િદવસ ખૂબ ઘેnં ધુNમસ–Tમોગ–છવાઈ ગયેલું. રTતાની ક ે િદશાની ગમ ના

પડ ેએટલો અંધકાર. મe માંડ કરીને એક પોલીસને ફૂટપાથ પર ખોળી કા~ો અને કèંુ, ‘ઓિફસર, મને કઈં Tપã દેખાતું નથી. તમે મને રTતો Xોસ કરવામાં સહાય કરશો?’ એ કહે, ‘સર, ડ ુયૂ િથંક આઈ કૅન સી એનીથંિગ?’ મનેય કશું દેખાતું નથી. પણ ચાલો, આપણે સાથે મળીને મુસીબતનો સામનો કરીએ. લેટ અસ ફેઇસ ધ Xાઇસીસ ટુગેધર!’ પછી ખૂબ TવTથતાથી અને સoદયતાથી એણે મારો હાથ પકડી મને સામી ફૂટપાથ

પર પહhચા|ો. વાટમાં એ બોPયો, ‘સર! ઓIલી એ LલાઇIડ મેન કૅન સી ઇન ધીસ Tમોગ. આવા અંધારામાં તો આંધળો માણસ જ TવTથતાથી રTતો શોધી શક.ે’ એ

રિસક ઝવેરી

2266

આટલું બોPયો અને એક ચોટદાર કથાવTતુ મારા અંતરમાં ગોઠવાઈ ગયંુ. જમેાંથી પછી ‘એક અંધારી રાત’ની અંધ-ભોિમયાની સરસ ટૂકંી વાતîા લખાઈ. ભાનુએ વાતવાતમાં કહેલું, ‘ભાઈ, ô કોઈ અણધારી ભીડ પડ ેતો પોલીસ તમને

એક-બે પાઉIડ સુધીની રોકડ સહાય પણ કરશે. એની ફરજ ગણાય.’ એક વાર ખાતરી કરવા એક ‘બોબી’ને કèંુ, ‘માnં પાકીટ ઘરે ભૂલી ગયો છુ,ં અથવા ;યાંક પડી ગયંુ લાગે છ.ે મારી દીકરીએ કèંુ છ ેક ેસંકટમાં તમે મને રોકડ મદદ પણ કરશો; એટલે પૂછુ ંક ેએ વાત ખરી છ?ે’ એ કહે ‘અલબ�, ખરી છ.ે પણ દુભîા=યે મારી પાસે રોકડ રકમ કઈં છ ેજ નિહ.

તમે થોભો તો હંુ ;યાંકથી લાવી તમને આપું.’ પછી એ કોઈ Tટોરમાંથી એક પાઉIડ લઈ આQયો ને મને આJયો. કહે, ‘ગમે તે પોલીસથાણે કાલે મારા નંબર સાથે પહhચાડશો તો ચાલશે.’ મe એને માnં કાડî આJયંુ. સરનામું વાંચીને કહે, ‘ô તમારે બારનેટ પહhચવંુ હોય તો

થોડી વાર પછી અમારી પેટìોલ કાર એ તરફ જવાની છ ેએ તમને પહhચાડી દેશે.’ મારે તો ફ;ત ભાનુએ કહેલી વાતની ખાતરી જ કરવી હતી, એટલે મe એને પૈસા પાછા આJયા અને પોલીસવાનમાં બારનેટ ગયો. વળી એક વાર એક ખંધા ટૅ;સીવાળા સાથે પનારો પ|ો. મારે ખૂબ ઉતાવળે

‘ઇિIડયા હાઉસ’ પહhચવંુ હતું એટલે ટોટમહામ કોટî રોડથી ટૅ;સી લીધી. ‘ઇિIડયા હાઉસ’ પહhચી મીટર ôયંુ તો આઠ િશલંિગ! મારી ધારણા ^માણે એવંુ થવંુ ના ôઈએ. હંુ સમસમી ગયો. Eયાં એક પોલીસ ઊભો હતો એને વાત કરી પૂ:ું, ‘ટોટનહામ કોટî રોડથી અહg સુધીના આઠ િશલંિગ થાય?’ એ કહે, ‘ના થાય.’ એણે પેલા ટૅ;સીવાળાને દબડાQયો. પછી મને કહે, ‘ચાર િશલંિગ આપો અને ટીપ ન આપતા. એ તમને આડઅેવળે રTતે લઈ આQયો લાગે છ.ે’ ટૅ;સીવાળાએ ચૂપચાપ પૈસા લઈ ચાલતી પકડી. ઓ;સફડî Tટìીટ પાસેના ‘અPહાબાદ રેTટોરાં’માં અમે લંચ લેવા ગયાં. ખાવાનું ખૂબ

સરસ હતું. પરોઠા, શાક, પુલાવ, કઢી, રોટલી, દાળભાત, પાપડ, અથાણાં, રસગુÜાં, ગુલાબpંબુ… જ ેમાગો તે મળે. આવા લંચનો ખરચ સામાIય રીતે આઠ-દસ િશલંિગનો આવે. ઇિIડયા હાઉસના સેPફ-સિવલî કૅિIટનમાં બપોરે બારથી બે વા=યા સુધીમાં તમે Zણ િશલંિગમાંયે લંચ પતાવી શકો. મારી પાસે Tટિલõ◌ંગનાં સાધનો મયîાિદત, એટલે

અલગારી રખડપwી

2727

ધીમે ધીમે રખડપwીમાં હંુ કસકસર ;યાં અને કમે થઈ શક ેએના અનેક રTતા શી<યો. ઘણી વાર તો લંચ માટ ેપૂરી શાક ઘેરથી લઈ લેતો અને વુલવથî જવેા Tટોરની કૅIટીનમાં ક ેવાય.એમ.સી.ના ટીrમમાં બેસીને ચા-કોફી સાથે એ લંચ પતાવતો. િદવસો આનંદમાં વીતતા ગયા. સોમથી શુX સુધી તો ભાનુ-આનંદ ગળાડૂબ કામમાં

હોય. રાZે થાકીપાકી ઘરે આવી ભાનુ રસોઈ બનાવે. અમે જમતાં જમતાં ટિેલિવઝન ôઈએ. મોડી રાત સુધી આનંદની વાતો આદરીએ. લંડનના મારા િચZ-િવિચZ અનુભવો સાંભળવામાં એ બંનેને ગNમત પડ.ે આનંદ ખૂબ હhસીલો જુવાન. રોજ નવાં નવાં પીણાં મારે માટ ેલેતો આવે. કહે, ‘પીઓ, ભાઈ! મુંબઈમાં આ બધું નિહ મળે.’ બપોરે મને Tપેિનશ, ઈટાિલયન, િTવસ, Yીક, ફરાંસી, િસલોની… એમ જુદાં જુદાં રેTટોરાંમાં લંચ માટ ેલઈ pય. એનું મન રાખવા બધે pl. પણ મને વેિજટિેરયન ખાñં મળે Eયારે જ તૃિÖ થાય. એટલે ઝાઝંુખnં હંુ તો ‘અPહાબાદ રેTટોરાં’નુ ંજ શરણ શોધું. મોસમ કથોરી હોય તો બારનેટમાં જ પ|ો રહંુ. લંડન ન pl. નવો દેશ ôવો ગમે, પણ રોજ ઘર સાંભરે. કદી ગાંડો િવચાર મનમાં ઝબકી pય, ક ેબસમાં બેસી ચોપાટી પહhચી નાના અôય ôડ ેરમી આવંુ! ઘેરથી આવા કોઈ િમZના કાગળ આવે તો િદવસ ખૂબ આનંદમાં pય. ધારેલ િદવસે ઘરની ટપાલ ન મળે તો qવ ઊચક થઈ pય. લંડન ન ગયો હોl Eયારે બપોર પછી સાંજ માટ ેરસોઈ બનાવી રાખંુ, જથેી દીકરીને

એટલી રાહત રહે. શિન-રિવ રpના િદવસોમાં અમે કારમાં ઊપડી જઈએ િપકિનક કરવા. આનંદ મને આમતેમ સો-બસો માઈલ ફેરવી લાવે. Eયાંના મશહૂર ‘કટંìી સાઇડ’ અને સાગરિકનારે તો અનેક વાર જઈ આQયાં. ઓ;સફડî, કિેN`જ અને Tટટેફોડî-અપોન એવનમાં ચtર પણ લગાવી આQયાં. સામાIય રીતે યુરોપમાં ઘરકામ માટ ે નોકરને રાખવામાં આવતા નથી. સૌ pતે

જ કામ કરી લે. પણ િમ. ડાઉનંિગને Eયાં વરસોથી એક બાઈ કામ કરવા આવતી. એનું નામ િમિસસ બુલે. િસ�ેરેક વષîની વય. એ ભાનુના ઘરનું કામ પણ કરી જતી. અઠવાિડયામાં Zણ િદવસ એકકે કલાક આવે. અઠવાિડયાના કુલ એને પંદરેક િશલંિગ આ Zણ કલાકના કામના આપવા પડતા. એક કલાકમાં તો એ અજબ જવેી Tફૂિતથîી કામ બધું આટોપી લેતી. વાસણ સાફ કરે. ઘર આખંુ ‘હૂવર’થી વળી-ઝૂડી ચો<ખંુચણક બનાવી દે અને પંદર િદવસે કપડાં ધોવાનાં મશીનોવાળી દુકાન–લhડìટે–માં જઈ કપડાં ધોઈ આવે.

રિસક ઝવેરી

2828

ઠડંી હોય ન ેહંુ લંડન ગયો હોl તો મને ટપારે. કહે, ‘યૂ આર એ લેઝી મેન! ઇટ ઇઝ ફાઇન ડ!ે આવી સમરમાં ઘરમાં શું પ|ો રહે છ?ે’ પોતે તો ખૂબ ઓઢી પોઢીને આવી હોય. હંુ કહંુ, ‘મારી મા, આને તું ‘ફાઇન ડ’ે કહે છ!ે અમારે Eયાં િશયાળામાંયે આવી ટાઢ નથી પડતી.’ એક વાર એ મpક ેચડી. કહે, ‘ડાિલõ◌ંગ! આઇ લવ યૂ સો મચ! મને તારી સાથે

ઇિIડયા લઈ p.’ મe કèંુ, ‘ખૂબ નાનો હતો Eયારે મા મરી ગઈ છ.ે ચાલ મારી સાથે, તને જતનથી રાખીશ.’ મારી આ હેતવાત સાંભળી એ ખુશીખુશી થઈ ગઈ. એની આંખમાં ઝળઝિળયાં આવી ગયાં. મારે માથે વહાલથી હાથ મૂકી કહે, ‘ગોડ Lલેસ યૂ! પણ પછી મારા અપંગ વરનું કોણ Hયાન રાખે? એને કોણ સાચવે! વીસ વરસથી બીમાર ખાટલાવશ છ.ે’ એક િદવસ મને એ કાિનવîલ ôવા લઈ ગઈ. ચકડોળમાં, લાકડાના ફરતા ઘોડાવાળા ચtરમાં અને અથડાઅથડી કરતી મોટરમાં મારી સાથે બેઠી અને ખૂબ આનંદ કરાQયો. એક િદવસ આનંદ કહે, ‘કાલે રાZે મારલીના િદયાZીચનો Tટજે-^ોYામ છ.ે િટિકટ મળી ગઈ છ.ે’ વરસોથી જને ેમુ=ધભાવે પડદા પર ôતો આQયો તેને સદેહે ôવાનું મળશે એ pણી ખૂબ આનંદ થયો. બીજ ે િદવસે અમે િસ�ેર વષîની િચરયૌવના મારલીનાનો જલસો સાંભળવા ગયાં.

પિâમના સંગીતમાં ખાસ ગતાગમ નિહ એટલે મારે માટ ેસાંભળવા કરતાં ôવાનું જ િવશેષ હતું. અને છતાં, અવાજની મુલાયમતા, એમાંથી નીપજતો અંતરને આવરી લે એવો rપાળો રણકો અને આરોહઅવરોહની લયબÉતા ગમી ગયાં. પણ િચ�તંZને ચમકાવી ગઈ એ કલાTવાિમનીની દેહયિã. એનું આ વયે પણ જળવાઈ રહેલું ઘાટીલું, ટwાર, મનોરમ, સશ;ત બદન; ડોક-કમર-ખભાના મરોડદાર વળાંકનો મનભર િZભંગસંગમ, એનાં તનમનની તાજગી; ^ેëકોને વશવતîી એમને ખુશ કરવાની છલનામય છટા; એની કુમાશભરી મTતી અને Tફૂિતલîી તંદુરTતી — આ બધાંમાંથી એક અજબગજબની રોનક વાતાવરણમાં વેરાતી હતી. શrઆત એણે કરી એની જિંદગીમાં મહાયશ અપાવનાર ‘Lલૂ એલ’ િચZના એક

_ેIચ ગીતથી. અને પછી સતત અઢી કલાક સુધી એ ગીત^વાહ વહેતો રèો. અંYેq, _ેIચ, ઇટાિલયન, જમîન, Tપેિનશ, Tવીિડશ, એમ જુદી જદી ભાષાનાં ગીત-લોકગીતોથી એણે dોતાઓનાં હૈયાં હુલાQયાં. પાંચ િમિનટ સુધી તાળીઓનો અિવરત ગડગડાટ! સાતસાત કટનî-કોલ પછી dોતાઓએ એને ભાવભરી િવદાય આપી.

અલગારી રખડપwી

2929

જલસો પૂરો થયો. પZકાર તરીકનેુ ંમાnં કાડî મોકલી મe બેકTટજેમાં મુલાકાત માગી. એણે કહેવરાQયંુ, ‘ખૂબ થાકી ગઈ છુ,ં માફી ચાહંુ છુ.ં પણ દશ િમિનટ થોભવંુ પડશે.’ એટલી વારમાં આનંદ પાસેની દુકાનમાંથી ફૂલોનો ગુલદTતો લઈ આQયો. દશ િમિનટમાં પાંચ સેકડં બાકી હતી Eયાં એની દાસી આવી અને અંદર લઈ ગઈ. જ ેથોડો સમય મêો એમાં ઔપચાિરક અને અનૌપચાિરક મpની વાતો થઈ. ‘િવBનેસ ફોર ^ોિસ;યૂશન’ના ગુજરાતી rપાંતર થયેલા નાટક ‘ગુનેગાર’ િવશે પણ વાત નીકળી. અલપઝલપ મુલાકાત સંકલેી, ઓટોYાફવાળી તસવીર મêાનો સંતોષ લઈ, અમે છૂટાં પ|ાં. એ પછી લંડનથી પારીસ જતાં Jલેનમાં અચાનક અમે સાથે થઈ ગયાં. પારીસમાં

મારલીનાનો એક ખાનગી જલસો હતો. એમાં એના મહેમાન તરીક ેહાજર રહેવાનું મને આમંZણ મêંુ અને બીજ ેિદવસે અમે Zીq વાર મêાં. Zણસોએક આમંિZતોની આ ઘરગFથુ િમજલસમાં કટેલાંક સહકુટુબં આQયાં હતાં.

નાનાં બાળકો પણ મારલીનાને ôવા-સાંભળવા માવતરની સાથે હતાં. હળવા-મળવાનું પૂnં થતાં યજમાન-પEની િમિસસ બોઝવેલે સૌને યથાTથાને ગોઠવાઈ જવાની િવનંતી કરી. વચમાંના નાના મંચ પર, આછા આસમાની ^કાશમાં મારલીનાએ શrઆત કરી. અને, એ જ વખતે એકાએક, એક બાળક ેરડવાની શrઆત કરી. બાળકની માતા

િવલાઈ ગઈ. ચૂપ રાખવાની કોિશશ વધુ ખલેલ પડhચાડશે એમ ધારી ડહાપણથી એ ખંડની બહાર જવા લાગી. એ પળ પછી મારલીનાએ ફરી શrઆત કરી. પણ nદનનો એ ચેપ બીpં બાળકોને પણ લા=યો અને ફરી બીq માતા ઊઠીને બહાર જવા લાગી. ગાયનમાં ભંગાણ પડી ચૂ;યંુ. મારલીનાની ચહેરાની રેખાઓ બે પળ તંગ બની ગઈ. માZ બે જ પળ. Zીq પળે એણે બહાર જતી માતાને રોકીને કèંુ, ‘એને બહાર ના લઈ જઈશ. હંુ પણ મા છુ.ં તારી મૂંઝવણ સમજુ ંછુ.ં પણ, બહેન મારી! એ બાળક અહg િમજલસની મp લેવા જ આQયંુ છ ેન?ે પાંચ પળ થોભી p!’ અને પછી, મારલીનાએ પોતાના ઘેરા રણકતા Tવરમાં દુિનયાભરની માતાઓનું

મમEવ અને માદîવ રેડીને એ બાળકના nદનને ભેદતું એક હાલરડુ ં— િવáની સનાતન ભાષાનું ગાન — શr કયîું. એક પળ, બે પળ, પાંચ પળ — અને બાળnદન pણે થંભી ગયંુ! ખંડમાંનાં આબાલવૃÉના કાનમાં માતૃEવનો એ

િચરંતન નાદ ઘંૂટાવા લા=યો. અમીની એ તરંગલહેરો ચારેકોર વેરાઈ ગઈ અને ખંડમાંના

રિસક ઝવેરી

3030

બધાં ભટૂિરયાંનાં પોપચાં નgદરરાણીએ pણે ઘેરી લીધાં. હાલરડાંની પરીરાણીના દેશમાં સૌ બાળ જપંી ગયાં. દશ િમિનટ બાદ એ હુલામણા ગાનનો નાદ @યારે િવરNયો Eયારે િમજલસમાંનાં બાળકો એમની જનેતાની હંૂફમાં િનરાંતની નgદર લેતાં હતાં. લંડનમાં ફરતાં થાકુ.ં અથવા ટાઢ વધે ક ેવરસાદ પડ ેEયારે કોઈ Nયૂિઝયમમાં ક ેમોટા

Tટોરમાં પેસી pl અથવા વાય.એમ.સી.એ.ના વેઇટિંગ rમમાં જઈને સોફાચેરમાં mઘી લl. પણ સૌથી વધુ મને ગમે ચારંિગ Xોસ પાસેની જગિવ<યાત ‘ફોઇPસ બુક શોપ’. Eયાં પાર િવનાનાં પુTતકો અને પાર િવનાના િવભાગો. એની અભરાઈઓ હંુ કલાકો સુધી ફeÄા કnં. Eયાં તમારે કોઈ પુTતક ખરીદતાં પહેલાં ôઈ જવંુ હોય તો ખુશીથી વાંચી શકો એવી સગવડ અને છૂટ. એક સvન રોજ એક ચોtસ પુTતક વાંચવા આવે. સાંજ ેઅધૂnં હોય Eયાં િનશાની માટ ેબુકમાકî મૂકી રાખે. િવભાગના કમîચારીના Hયાનમાં આ વાત હતી જ. કોઈ Yાહક ેએ પુTતક ખરીદવાની મરq બતાવી. તપાસ કરતાં ખબર પડી ક ેપેલા સvન વાંચતા હતા એ તે ચોપડીની આખરી ^ત હતી. Yાહકને ખૂબ િવનયથી સમpવવામાં આQયંુ ક,ે ‘કોઈ િજíાસુ આ પુTતક વાંચે છ.ે તેઓ બુકમાકî મૂકી ગયા છ.ે હવે થોડાં જ પાનાં વાંચવાનાં બાકી લાગે છ.ે આજકાલમાં તેઓ આવશે એટલે, તેમને પૂ:ા પછી જ આ ^ત અમે આપને વેચી શકશું!’ Eયાં આEમકથા — બાયોYાફી–ના િવભાગમાં હંુ થોડાં પુTતકો એક પછી એક

ઉથલાવી રèો હતો. મારી સાથે સાડીમાં સv એક ઓળખીતાં બહેન હતાં. એટલામાં એક વયોવૃÉ સvન મારી પાસે આવીને કહે, ‘એ;સ;યૂઝ મી, સર! તમે ભારતના વતની હો એવંુ લાગે છ.ે’ મe હા કહી તેમની સાથે હાથ િમલાQયા, તેઓ કહે, ‘ચાલીશ વષî હંુ ભારતમાં રèો છુ.ં ગાંધીqનો ^શંસક છુ.ં તમારો દેશ ખરેખર નસીબદાર છ.ે Eયાં તો િવáના અનુપમ સાિહEયનો ભંડાર ભયîો પ|ો છ.ે તમારે Eયાં રામાયણ અને મહાભારત જવેા મહાન કથાYંથો છ.ે ગીતા જવંુે અનુપમ િવáકાQય છ.ે Eયાં કાિલદાસ, બાણ અને ભવભૂિત જવેાની કૃિતઓ પડી છ ેન ેટાગોર — અરવંિદનું ગૂઢ સાિહEય મોજૂદ છ ેઅને તમે અહg, આ િવભાગમાં શું શોધો છો? થોડી વધુ વાતો થયા પછી એમણે મારી સાથે સંTકૃત ભાષામાં વાતો કરવાની શrઆત કરી Eયારે શરમ સાથે કહેવંુ પ|ંુ ક ેએમની વાતોનો એમાં જ જવાબ આપી શકુ ંએવંુ અને એટલું સંTકૃત િવશેનું માnં íાન નથી.’

અલગારી રખડપwી

3131

‘ôગાનુôગ’નો મારા િમZ સEયેI\ ડ ેસાથેનો એક ^સંગ આપણે અગાઉ ôઈ ગયા છીએ. ‘ફોઇPસ બુક શોપ’માં એવો જ એક બીô ^સંગ બની ગયો.

1967-68માં હંુ બીq વાર લંડન ગયો Eયારે, મુંબઈથી નીકળતી વખતે, મારા મામા રામુભાઈ ઠtરે મને બે બહુ જૂની, આસરે એંશી વષî પહેલાં ^િસÉ થયેલી — અ^ાJય એવી — અંYેq ચોપડીઓનાં નામ લખાQયાં હતાં. અને લંડનમાં ô મળી શક ેતો મેળવવાની કોિશશ કરવાનું કèંુ હતું. મe ઘણી તપાસ કરી પણ એ પુTતકો ;યાંય નજરે ચ|ાં નિહ. ફોઇPસની દુકાનમાં જૂનાં પુTતકો ખોળી આપવા માટનેો એક ખાસ િવભાગ છ.ે દરેક પુTતકની શોધદીઠ પાંચ િશલંિગ આપવા પડ.ે મe દસ િશલંિગ ભરી બે પુTતકો માટ ેપૂછપરછ નhધાવી. ઘણા િદવસ પછી મને ફોઇPસનો પZ મêો, ક ેતેઓ એ બંને પુTતકો ખોળી શ;યા છ.ે એ જ િદવસે, એ જ ટપાલ િડિલવરીમાં મને મુંબઈથી રામુભાઈના અવસાન-સમાચાર આપતો પZ પણ મêો. પુTતકો મêાં Eયારે એનો વાંચનાર ખોવાઈ ગયો! એક મિહનો પગપાળા રખડપwીમાં કા~ો તે દરNયાન તો હંુ લંડનના મુ<ય માગîોથી

ઠીકઠીક પાવરધો થઈ ગયો. ઘણી વાર આનંદ સાથે સવારે કારમાં જવાને બદલે, બપોરે બારેક વા=યે ઘરે લંચ પતાવી િનરાંતે નીકળંુ. xૂબ — અંડરYાઉIડ રેલવે–માં લંડન pl. નોધîનî લાઇનમાં હાઈ બાર- નેટ આખરી Tટશેન. ગાડી Eયાંથી જ ઊપડ,ે એટલે બેસવાની જ=યા આરામથી મળી pય. પણ ô સવારે સાડાનવ પહેલાં ક ેસાંજ ેચારથી છની વ?ચે મુસાફરી કરો તો િગરદીનો પાર નિહ. આપણી લોકલ ગાડીઓ જવેી જ ભીડ અને ભgસાભgસ અને ટìનેમાંયે એક જ ;લાસ Eયાં સમાIય રીતે, બેઠલેો પુnષ ઊભો થઈને પોતાની જ=યા çીઓ માટ ેખાલી કરી આપતો નથી અને હકડઠે િગરદીમાંયે કોઈ çીદાિëDય દેખાડતું નથી. પિâમના દેશો િવશેનો આ આપણો એક ^ચિલત aમ છ.ે વહેલી સવારે ઓિફસે જતાં ક ેસાંજ ેપાછા વળતાં — ‘રશ અવર’માં — તમે ધtામુtી કરીને જ ડબામાં ^વેશી શકો યા તમારી pતને બહાર ફeકી શકો. હા, Eયાં એક વાત છ ે — આખી ટìનેના બધા ડબા આપોઆપ — ઓટોમૅિટકલી બંધ થાય પછી જ ગાડી ચાલી શક ેએવી વીજળી કરામત, એટલે અહgની જમે ફૂટબોડî પર લટકતાં મુસાફરીની ખતરનાક સહેલ કરવાનું શ;ય નથી. ‘Tમોકિંગ કપંાટîમેIટ’માં િસગારેટનાં ઠૂઠંાં, માચીસનાં ખાલી ખોખાં, ચોકલેટનાં રેપર, છાપાં વગેરે ઠરેઠરે વેરાયેલાં પ|ાં હોય, પણ જવેો લંડનનો પોલીસ, એવી જ લંડનની xૂબ-ગાડી બેનમૂન છ.ે

રિસક ઝવેરી

3322

Eયાં ô તમે ઠરેઠરે ટાંગેલાં પાિટયાં પરનાં લખાણો બરાબર વાંચી અને અનુસરો તો કદી ભૂલા ન પડો — ન પડી શકો. એટલી બધી ચોકસાઈની QયવTથા છ ેઅને વગર િટિકટ ેમુસાફરી ન કરી શકો એવી અંકુશવાળી િટિકટ-તપાસની પÉિત છ.ે લંડન નભે છ ેમુ<યEવે ટૂિરTટો પર; અને ટૂિરTટો એટલે અpDયા લોકો. રાહબરો માટ ેમાથાનો દુખાવો. છતાં રેલવેનો Tટાફ ખૂબ િવનયી, સહનશીલ અને ચાલાક. ધીરજથી તમારી મુRકલેીઓ સાંભળી — સમજ ેઅને એનો તોડ લાવી આપે. તમે પુnષ હો, તો લંડનમાં કોઈ બાઈ તમને ‘ડાિલõ◌ંગ’ કહે એથી ફુલાઈ ન જતા,

çી હો અને કોઈ તમને ‘ડાિલõ◌ંગ’ કહે તો છડેાઈ ન પડતાં અને તમારી ઇ?છા કોઈને ‘ડાિલõ◌ંગ’ કહેવાની થાય તો સંકોચ ન રાખતાં બેધડક કહેô. હંુ બારનેટના ઘરેથી યા લંડનમાં બસમાં pl Eયારે બસનાં çી યા પુnષ કડં;ટરો િટિકટ આપી હંમેશાં કહે : ‘ઠાલુ!’ ભાનુને પૂ:ું, ‘આ ‘ઠાલું’ શું છ?ે’ તો કહે, ‘ઠાલું નિહ પણ ઠા… લુ. ‘ઠા’ એટલે ‘થe;યૂ’ અને ‘લુ’ એટલે લવ!નુ ંટૂકુંટંચ એટલે — ઠાલુ!’ વાતવાતમાં ‘થe;યૂ’ તો આપણે સૌને આપણા કwા વેરીનેયે કહેવંુ જ પડ.ે મુંબઈ

આQયા પછી આ ટવે થોડો વખત ચાલુ રહેલી. બસમાં બેસું Eયારે કડં;ટર પાસે િટિકટ માગતાં ‘Jલીઝ’ અને એ િટિકટ આપે Eયારે ‘થe;યૂ’ કહેતો. એક વાર એક ભલો કડં;ટર િબચારો મૂંઝાઈને મને કહે, ‘નો, સર! નો…નો!’ એની મતલબ તો ‘ડોIટ મેIશન’ ક ેએવંુ જ કઈં કહેવાની હતી. એ પછી મારી એ ટવે છૂટી ગઈ છ!ે લંડનમાં ‘સેPફ સિવસî’ની સં<યાબંધ કૅIટીનો છ.ે એક ટìમેાં છરી, ચમચા, કાંટા, Jલેટ

વગેરે તમારે pતે લઈ લેવાનું અને પછી જુદાં જુદાં કાઉIટરો પરથી ખાવાની મનપસંદ ચીô. ચા, કોફી વગેરે માગી લેવાનું. ઘણા મોટા િડપાટîમેIટલ Tટોસîમાં Yાહકોની સગવડ માટ ેઆવી કૅIટીનો હોય છ.ે પહેલી વાર હંુ ‘વુલવથî’માં ^<યાત Tટોરની કૅIટીનમાં ગયો અને ટì ેભરીને સીધો ટબેલ પર બેસી ગયો. અડધું ખાધા પછી મe ôયંુ તો સૌ ટì ેભરીને, પૈસા આપવાના કાઉIટર પર પૈસા ચૂકવીને પછી જ ટબેલ પર ખાવા બેસતા હતા. મને ખૂબ ભhઠપ લાગી. ખાવાનું જમેતેમ પૂnં કરી હંુ પૈસા ચૂકવવાના કૅશકાઉIટર પર ગયો. કૅશ પર બેઠલેી બાઈ મને કહે, ‘કૅન આઇ હેPપ યૂ સર!’ મe કèંુ, ‘યસ Jલીઝ! મને અહgની રીતરસમની સમજ નિહ એટલે મe તો પૈસા ચૂકQયા િવના જ ખાઈ લીધું. મને એમ ક ેખાધા પછી ટબેલ પર કોઈ િબલ લાવશે. મારી મોટી ભૂલ થઈ. હવે શું થાય?’ પેલી કહે, ‘કઈં િફકર નિહ. હવે ચૂકવો.’ મe કèંુ, ‘કટેલા પૈસા થયા એની મને કમે ખબર

અલગારી રખડપwી

3333

પડ!ે તું મારી સાથે ચાલ. મe શું શું ખાધું એ તને બતાવંુ.’ એણે મારી સાથે દરેક કાઉIટર પર આવી િહસાબ કરી પૈસા લીધા, ઉપરથી કહે, ‘થe;યૂ, ડાિલõ◌ંગ!’ નવા નવા Tટોરમાં ફરી પૈસાની સગવડ ^માણે હંુ નાનીનાની ખરીદી કરતો રહેતો.

ખાસ તો નાના અôય માટ ેરમકડાં ન ેએવંુ લેતો. Tટિલõ◌ંગની સગવડ ખૂબ મયîાિદત ભાનુ–આનંદની કમાણી પણ એ વખતે ખૂબ મોટી નિહ. એમનો બટુકડો સંસાર મોજથી નભે એટલી સાધારણ. વરસે િદવસે બસો-ચારસો પાઉIડ બચે તે જુદા જુદા દેશ ôવામાં ખરચી નાખે. હંુ પહh?યો એ પહેલાં જ TકિેIડનેિવયા ફરી આવેલાં. એક િદવસ અચાનક જ, ભાનુને એ @યાં કામ કરતી હતી એ કપંની તરફથી સો પાઉIડનું બોનસ મêંુ. સોએ સો પાઉIડનો ચેક મારા હાથમાં મૂકી એ કહે, ‘ભાઈ! આ પૈસા અણધાયîા આQયા છ.ે pણે તમારા માટ ેજ આQયા હોય એમ. તમને મનફાવે એમ એ રકમ વાપરô. સંકોચ ન રાખશો. ઘરઉપયોગી સારી ચીô અહg પુSકળ મળે છ.ે ફરતાંફરતાં ખરીદી પતાવતાં રહેô. પછી જવાના ટાઇમે ઉતાવળમાં મનપસંદ ખરીદી TવTથતાથી નિહ થાય.’ આમ એકાએક Tટિલõ◌ંગની છૂટ થઈ એટલે માnં મન કઈંક હળવંુ થયંુ. કુટુબંનાં

નાનાંમોટાં સૌ માટ ેશું લેવંુ એની યાદી અમે બનાવવા માંડી. ખરીદી જવંુે આનંદદાયક કામ, ખાસ કરીને લંડન જવેા શહેરમાં બીજુ ંએકયે નથી. પછી તો રીતસરની ખરીદી મe શr કરી દીધી. મારે ‘`ેિસયસî’ ખરીદવાં હતાં. ભાનુ કહે, ‘ભાઈ, તમે ‘પીટર રોિબIસન’ના Tટોરમાં

જô. çીઓ માટનેી ચીôની એ ખાસ દુકાન છ.ે Eયાં ઉમદા વTતુઓ મળશે. હંુ ઊપ|ો પીટર રોિબIસનમાં. આખા Tટોરમાં હંુ જ એક બાવળના ઠૂઠંા જવેો પુnષ. બાકી બધી çીઓ જ હતી. કાઉIટર પર આધેડ વયની એક ખુશિમpજ બાઈ ઊભી હતી. મને પૂછ,ે ‘કને આઇ હેPપ યૂ ડાિલõ◌ંગ?’ મe કèંુ, ‘થeક યૂ વેરી મચ ઇIડીડ! મારે `ેિસયસî લેવાં છ.ે’ એ હસીને કહે, ‘આઈ હોપ યૂ નો ધ કરે;ટ સાઇઝ!’ મe એને િવગત સમpવી. પેલીએ તો કાઉIટર પર ઢગલો કરી દીધો. પછી પૂ:ું વોટ Tટાઇલ વૂડ યૂ લાઇક ઇટ ટુ બી? મતલબ ક ેકવેી ફૅશનમાં ôઈએ છ?ે’ એ કહે, ‘વૂડ યૂ લાઇક ટુ હૅવ એ ડમેોITટìશેન? પહેયîા પછી કવેાં લાગશે એ તમારે

ôવંુ છ?ે’ હંુ તો ખરેખર ગભરાયો. મને થયંુ. આ બાઈ કરશે શું? પહેરીને બતાવશે? હq તો

રિસક ઝવેરી

3434

મe કિંમત પણ પૂછી નહોતી! મને મpક કરવાનું મન થયંુ… પૂ:ું, ‘ડ ુવી હૅવ અ Jલેઝર ઓવ અ ડમેોITટìશેન ઓPસો?’ મh મલકાવીને એ કહે, ‘નો, ડાિલõ◌ંગ! નોટ ધ વે યૂ મીન ઇટ!’ પછી ટપોટપ

Zણચાર પૂતળાં કાઉIટર પર ગોઠવી એના પર `ેિસયસî ભરાવીને એણે મારી સામે ôયંુ. મe કèંુ, ‘કવેી ફૅશન સારી ગણાય એ તું જ પસંદ કરી આપ. પણ કિંમત શું છ?ે’ એ કહે, ‘મe બતાQયાં એ સારામાં સારાં છ,ે કિંમત ચાર પાઉIડ.’ મe કèંુ, ‘એ◌ેટલાં મhઘાં ન પરવડ ેમને. મારી ગુંpયશ એક પાઉIડ સુધીની છ.ે’

એણે એ ^માણેનો માલ કા~ો અને ખરીદી તો પતી.’ મારે મારી દીકરી િકÑરી માટ ેએક કોટ ખરીદવો હતો. Eયાં હeગર પર લટકતો

એક કોટ મને ગNયો. િકમંત વધુ નહોતી. મૂંઝવણ એટલી હતી ક ેએ કોટ િકÑરીને બરાબર આવી રહેશે ક ેનિહ? દુકાનમાં એક Yાહક છોકરી ખરીદી કરી રહી હતી. બરાબર િકÑરી જવેડી જ લાગે. મe પેલી બાઈને કèંુ, ‘Jલીઝ! તમે પેલી છોકરીને અહg બોલાવીને આ કોટ પહેરી ôવા કહેશો? મારી દીકરી એવડી જ છ.ે’ એ કહે, ‘એ તો મારા લોડîની દીકરી છ.ે અમાnં સારામાં સાnં ઘરાક છ.ે મારાથી એને

એમ ના બોલાવાય. તમે કહી જુઓ.’ મe એ છોકરી પાસે જઈને કèંુ, ‘એ;સ;યૂઝ મી, ડાિલõ◌ંગ! િવલ યૂ Jલીઝ હેPપ

મી? મારી દીકરી માટ ેએક કોટ લેવો છ.ે એને િફટ ના થાય તો મારી મહેનત એળે pય. તું કોટ પહેરી બતાવે તો મને ખરી સમજ પડ.ે એ તારા જવેડી છ.ે’ એ હસીને કહે, ‘ઓહ Rયોર! એમાં શું મોટી વાત છ?ે ચાલો.’ મe પસંદ કરેલો કોટ તો

મોટો નીકêો. પણ પોતાને માટ ેજ ખરીદી કરતી હોય એમ એણે તો જુદી જુદી ફૅશનના કોટ કાઢીને માં|ા પહેરવા. બીqયે બેZણ સેPસગલî આવીને એની તહેનાતમાં હાજર થઈ ગઈ. મને પૂછ,ે ‘શું કરે છ,ે તમારી દીકરી?’ મe કèંુ, ‘ભણે છ,ે કોલેજમાં છ.ે’ બધા કોટમાંથી એક પસંદ કરી કહે, ‘આ કોટ સરસ છ.ે Jયોર આઇિરશ લીનન છ.ે

ઇિIડયામાં પહેરવા કામ લાગે એવો લાઇટ છ.ે’ કિંમતનું લેબલ ôયંુ તો પચીસ ગીની! મe કèંુ, ‘આટલો મhઘો કોટ મને ના પરવડ.ે’

એ કહે, ‘મhઘો ;યાં છ?ે ફ;ત પચીસ જ ગીની તો છ!ે’ એમ મe સમpQયંુ ક ે ‘આટલા Tટિલõ◌ંગ એક કોટ ખરીદવાને મારી પાસે ફાજલ નથી.’ એ કઈં જુદં જ સમq. કહે,

અલગારી રખડપwી

3355

‘કઈં િફકર નિહ. મારી પાસે છ.ે હંુ તમને આપું.’ મe કèંુ, ‘પણ તને પાછા આપવાની મારી પાસે સગવડ ôઈએ ને?’ એ કહે, ‘ના આપશો પાછા. જTટ ફરગેટ એબાઉટ ઇટ! મારે કઈં અહg પૈસા નથી

આપવા પડતા. માnં તો અહg ખાતું ચાલે છ ેઅને િબલ મારા ફાધર ચૂકવશે. મારા તરફથી તમારી દીકરીને ^ેઝIટ સમજô.’ આ તો પેલા રાp જવેી વાત થઈ. કોઈ કહે : ^p ભૂખે મરે છ.ે ખાવા ધાન નથી.

રાp કહે : તો પછી લોકો ખાpં કમે ખાતાં નથી? છવેટ ેહંુ એને માંડ સમpવી શ;યો ક ેએવંુ ના થાય. દુકાનમાં મe માપ વગેરે લખાQયંુ, અને બીq કોઈ વાર આવી મને પરવડ ેએવો કોટ લઈ જઈશ એવો ગોટો વાêો. દુકાનમાંથી મારી સાથે બહાર નીકળતાં એ કહે, ‘ચાલો, આપણે આઇસXીમ

ખાઈએ.’ અમે સરસ કાફેમાં ગયાં. આઇસXીમ મગાQયો. ખાધો. મe પૈસા આપવા પાકીટ કા~ું. એ કહે ‘ના ચાલે!’ તમારાથી પૈસા ન અપાય. તમે મારા મહેમાન છો.’ મe કèંુ, ‘હંુ તમારાથી મોટો, અમારા દેશમાં મોટા સાથે હોય Eયારે દીકરીઓ િબલ ચૂકવે એવો િરવાજ નથી.’ એ િનખાલસ ભાવે ખડખડાટ હસી પડી. કહે : ધેન લેટ અસ હૅવ વન મોર આઇસXીમ. આપણે બીq એક Jલેટ મગાવીએ. એકના પૈસા તમે આપો. એકના મને આપવા દો, Jલીઝ! એટલે સાટુ ંવળી રહે. આપણા બેઉની વાત રહે.’ એની આવી મીઠી વાતનો ઇIકાર કરવાની મારી હંિમત ન ચાલી અને અમે બીq Jલેટ

આઇસXીમ મગાQયો! એક સાવ અpણી છોકરી જિંદગીમાં આમ Qહાલપ વરસાવીને વહી ગઈ! મારે માટ ે વેPવેટકોડîનો એક કોટ ખરીદવો હતો. શોપંિગ સેIટરમાં રખડતાં એવા

કોટ દુકાનોની કાચબારીઓમાં ôતો રહંુ. પણ Tટાઇલ અને કિંમતનો મેળ pમે નિહ. એક જ pતના અને ફૅશનના કોટ જુદા જુદા Tટોરમાં, કિંમત પણ હેરફેર. એક સારા Tટોરમાં કોટ ôયો. ગNયો. પહેરી ôયો. િફટ આQયો. ભાનુ મારી સાથે હતી. મe એને કèંુ, ‘કોટ તો લેવો જ છ,ે પણ પહેલાં થોડો ભાવ-તાલ કરી ôઈએ.’ એ તો ગભરાઈને કહે, ‘ઓહ, ભાઈ! ઇટ ઇઝ િસNપલી નોટ ડન હીયર! અહg ભાવતાલ કદી ન થાય.’ મe કèંુ, ‘તને ઓછપ લાગતી હોય તો તું જરા દૂર ઊભી રહે. મારે ખાતરી કરવી છ.ે’ મe કાઉIટર પરની બાઈને કèંુ, ‘આ કોટ મને પસંદ છ,ે પણ કોટ ખરીદવાનું માnં

બજટે ચાર પાઉIડનું છ ેઅને તમારી કિંમત પાંચ પાઉIડની છ.ે તમને તકલીફ આપી

રિસક ઝવેરી

3366

માટ ેમાફી ચાહંુ છુ.ં મને થોભવાનું કહી એ ગઈ મૅનેજર પાસે. પાછી આવી હસીને કહે, ‘સર, યૂ કૅન હૅવ ઇટ ફોર યોર બજટે ^ાઇઝ! લઈ pઓ ચાર પાઉIડમાં!’ એમ મારો એક પાઉIડ બ?યો અને અહg ભાવતાલ ન થાય એવો aમ ભાં=યો. પછી

તો ઘણે ઠકેાણે રકઝક કરીને ચીô લીધી છ.ે લંડનમાં ભાવતાલ ન થાય એવંુ કઈં જ નથી. પરવડ ેEયાં સુધી Yાહકોનું મન સાચવવાનું વેપારી માનસ વધે જ સરખંુ. હા, Eયાં સં<યાબંધ દુકાનો એવી છ ેક ે@યાં ભાવતાલ કરવાની કPપના સુHધાં આપણે ન કરી શકીએ — પણ એમ તો અહg, મારા દેશમાંયે સeકડો દુકાનો એવી છ,ે @યાં એક જ દામથી ચીô

વેચાય છ.ે િવલાયતના લોકો અતડા છ.ે િવિધસરની ઓળખાણ ના થઈ હોય તો વાત તો ન

કરે પણ તમારી સાથે ડોકુયં ન ધુણાવે એવી વાતો ^ચિલત છ.ે Eયાંની ^pમાં બેશક આપણને અતડાપñં લાગે, પણ એની ભીતરનું કારણ મને જુદંુ લા=યંુ છ.ે Eયાંનાં લોકો ખૂબ કામઢાં છ,ે સમયને વેડફી દેવાનું Eયાં કોઈને પોસાતું નથી. ફાલતુ વાતચીત માટ ેpણે એમની પાસે સમય નથી. ખૂબ ^ેમાળ ^p છ.ે નવરાશની પળોમાં થાકલેાં તનમનને આરામ આપવામાં, અથવા તો બીpની એવી આરામ પળોને ન છછંડેવામાં એ લોકો માને છ ેએવંુ મને લા=યંુ છ.ે Eયાં તમે નવરા હો તો કોઈની ઓિફસમાં માZ ગJપાં મારવાં ક ેખબર-અંતર પૂછવા જઈ ન શકો. ભાનુ-આનંદની કામકાજની જ=યાએ બંને વખતના લંડનવાસ દરNયાન આ રીતે હંુ કોઈ વાર ગયો નથી. એ માટ ેEયાં ફ;ત એક જ વા;ય છ ે: એવંુ થાય જ નિહ! ઇટ ઇઝ િસNપલી નોટ ડન!’ તમારે નવરા ન બેસવંુ હોય ન ેકામ કરવંુ હોય તો, તમાnં મનપસંદ કામ કદાચ તમને

ન મળે, પણ કામ શોધનારને કામ જrર મળી રહે, હોટલેમાં વેઇટર તરીક,ે વાસણો સાફ કરવા માટ ેસેPસગલî ક ેટાઇિપTટ તરીક ેએમ મહેનતનાં કામ સરળતાથી મળી pય. મહેનતાñં પણ આવાં કામો માટ ેઅઠવાિડયે આઠ-દસ પાઉIડ મળી રહે. આ ^કારનાં કામ કરવામાં કોઈ Eયાં આપણા દેશની જમે નાનપ માનતું નથી. dમનું ગૌરવ કરનાર અને કરાવનાર બંને સમજ ેછ.ે મને થયંુ ક ેકઈં કામ શોધું, સમય પસાર થાય અને થોડુ ંરોકડ નાñંય મળે. એક

એNJલોયમેIટ એજIસીમાં ગયો. Eયાં મૅનેજરને સમpQયંુ ક ેઘરે બેઠાં કરી શકુ ંએવંુ કઈંક કામ શોધું છુ.ં મારા Qયિ;તEવને માપીને એ કહે, ‘િલફાફા પર સરનામું સારા અëરે લખી

અલગારી રખડપwી

3377

શકશો?’ એ તો માnં મનગમતું કામ હતું. મe હા કહી એટલે એણે કèંુ, ‘એક િલફાફા પર સરનામું લખી બતાવો.’ મારા ચો<ખા અëર અને સારી સુઘડતા ôઈ એ કહે, ‘તમાnં કામ ચોtસ છ.ે અમે એક િલફાફા દીઠ એક પેIસ આપીશું.’ મe ગણતરી કરી ક ેZણચાર કલાકમાં પાંચસો સરનામાં તો આસાનીથી લખી શકાય એટલે િદવસના બે પાઉIડનું કામ સરળતાથી થઈ શક.ે આનંદને વાત કરી. એ કહે, ‘ભાઈ, તમે અહg હરવાફરવા અને આરામ કરવા આQયા છો, કામ કરવા નિહ. ઉપરાંત કાયદા ^માણે તમે અમારા મહેમાન તરીક ેઆQયા છો એટલે કામ કરી પૈસા પેદા કરી ના શકો. આપણે એવી પંચાતમાં પડવંુ નથી.’ આમ કામ કરવાની વાત બંધ રહી અને અલગારી રખડપwી એ જ મારો આશરો રèો. તે િદવસે હંુ લંડન નહોતો ગયો. સારી એવી ઠડંી હતી. વરસાદ પડવાની આગાહી

હતી. LલૅIકટેમાં ઢબૂરાઈને પ|ો પ|ો વાંચતો હતો. ;યાંકથી કોઈ બાળકનો રડવાનો અવાજ સંભળાયો. દસેક િમિનટ સુધી nદન ચાલુ રèંુ. થોડી વાર તો હંુ પ|ો રèો. બાળક તો રડ…ે કઈં રડ,ે છાનું જ ન રહે. મારાથી ન રહેવાયંુ. થયંુ, ôઈએ તો ખરા ક ેશું વાત છ?ે ડìોjગrમમાં જઈ બારી ખોલી ôયંુ. અવાજ પાસેના ઘરમાંથી જ આવતો હતો. વીસેક િમિનટ થઈ, પણ બાળકની રડવાની એ જ રફતાર ચાલુ. હંુ તો પહh?યો પડોશના મકાનમાં. દરવાô ઠો;યો, પણ કોઈએ જવાબ ન દીધો. ફરીને હંુ @યાંથી અવાજ આવતો હતો Eયાં, પાછળના બગીચામાં ગયો, કાચના બારણામાંથી ôયંુ તો દોઢકે વષîનું એક બાળક ફરતા કઠડેાવાળા પલંગમાં ઊભું ઊભું રડ.ે દરવાpને ધtો મારતાં ખૂલી ગયો. અંદરથી બંધ નહોતો. મe હાક મારી, ‘ઘરમાં કોઈ છ?ે એનીબડી હોમ!’ પણ કઈં જવાબ ન મêો. મe બાળકને શાંત કરવાની તરકીબ આદરી. એને mચકીને બહાર કા~ું. ભીની લંગોટ બદલી. રમકડાંથી રમાડવાની કોિશશ કરી. થોડી વારે એ ભૂલકુ ંતો ગેલમાં આવી ગયંુ. િકલિકલાટ કરવા લા=યંુ. હંુ ગભરાયો. ઘરમાં કોઈ નિહ અને છોકરો તો રમતે ચ|ો! હવે શું કરવંુ? એટલામાં એની મા બહારથી આવી. મe ખુલાસો કરવા માં|ો ક ેહંુ બાજુના કોટજેમાં

રહંુ છુ.ં એ કહે, ‘મને ખબર છ,ે તમે િમિસસ પાિટલના ફાધર છો. ઇિIડયાથી આQયા છો.’ મe કèંુ, ‘આ તો તાnં છોકnં રડતું હતું. મારાથી ન રહેવાયંુ એટલે પછી આQયો. એ કહે, ‘ખૂબ આભાર થયો તમારો. હંુ ખરીદી કરવા ગઈ હતી. એકાંતરે આમ જવંુ પડ ેછ ેએને મૂકીને. શું થાય?’ મe કèંુ, ‘એને સાથે લઈ જવો ôઈએ ન!ે છોકરાને આમ

રિસક ઝવેરી

3838

રડાવાય!’ એ કહે, ‘કોઈ વાર રડયે ખરો. પછી એની મેળે છાનો રહી pય. રડવાથી તો બાળકનાં ફેફસાં સુધરે. વધારે ખરીદી હોય Eયારે એને સાથે લઈ જવાનું ના ફાવે.’ મe કèંુ, ‘કોઈ બાળક આમ રડ ેતો મને ખૂબ અજપંો થાય. એનાં ફેફસાં હંુ pl પછી સુધારજ.ે હંુ છુ ંએટલા િદવસ એને ના રડાવતી. મારી પાસે મૂકીને જજ.ે’ એ મારે માટ ેકોફી બનાવીને લાવી. ભારતની વાતો પૂછવા લાગી. મe કèંુ, ‘અમારે

Eયાં મા આમ આટલા નાના બાળકને એકલું મૂકીને ના pય. કોઈ ને કોઈ નાનુંમોટુ ંઘરમાં હોય; નિહ તો પાડોશીને ભળાવીને pય અને Hયાન રાખનાર નોકર પણ મળી રહે.’ એ કહે, ‘અહg તો પરણીને કુટુબંથી જુદા રહેવાનું. અહgયાં ôઇIટ ફેિમલી િસTટમ

— સંયુ;ત કુટુબં–નો િરવાજ નથી. તમારા જવેો પાડોશી Qયવહાર પણ નથી અને બેબીસીટર — આયા બોલાવવાનું અમને વારંવાર ના પરવડ.ે એટલે અમારી લાચારી છ!ે’ એ પછી લંડન ના ગયો હોl Eયારે એ બાળકને મારી ભાળમાં મૂકીને જતી. ભાનુને

વાત કરી Eયારે એ કહે, ‘ભાઈ, અહg આવી પારકી પંચાતમાં પડવંુ નિહ. કોઈ ફિરયાદ કરે ક ેઆ માણસ અમારા બાળકને ઉપાડી જવા — િકડનૅપ કરવા — આQયો હતો તો કફોડી િTથિત થાય.’ સામાIય રીતે ભારતવાસી થોડા વસવાટ ેલંડનથી કટંાળી pય છ.ે એને ઘર સાંભરે

છ.ે લંડનના છલનામય બેવફા હવામાનથી એ Zાસે છ.ે સગાંવહાલાં અને િમZોની યાદ એમને સતાવે છ.ે મારી ભાણેજ સુનીલા િચZકલાના અMયાસ માટ ેEયાં ગઈ છ.ે ચાર વષîનો કોસî છ,ે 1965માં ગયો Eયારે અમે લંડનમાં લંચ માટ ેમળવાનું નtી કયîું. મળી Eયારે રTતા વ?ચે જ વહાલથી ભેટી પડી. લંચ દરNયાન વાતવાતમાં મe કèંુ, ‘ચાલ, મારી સાથે ઘેર પાછી.’ બે પળ એ ટગરટગર મારી સામે ôઈ રહી, પછી ગળગળી થઈને કહે, ‘માસા, ઘર ને મા તો િમિનટ ે િમિનટ ેયાદ આવે છ.ે અMયાસ પૂરો થાય એના િદવસો રોજ ગñં છુ.ં હq તો Zણ વરસ કાઢવાનાં છ!ે આવી હેતવાત ના કરશો, નિહતર હંુ અહg જ રડી પડીશ.’ બીp વાર આ વરસે ગયો Eયારે કહે, ‘હવે તો એક જ વરસ રèંુ છ.ે પરીëા પૂરી થતાં બીજ ેજ િદવસે દેશ જવા ઊપડી જઈશ!’ એક વાર ભાનુને પૂછી બેઠો : ‘તને અહg ફાવે છ?ે ઘર યાદ નથી આવતું?’ ડાહી

દીકરી હસીને કહે, ‘કયંુ ઘર, ભાઈ? હવે તો હંુ પરણી ગઈ! @યાં મારો વર Eયાં માnં

અલગારી રખડપwી

3399

ઘર. િપયરનો ક ેદેશનો અજપંો કરે કમે પાલવે? ખૂબ મોજમાં છુ ંઅહg. તમે મળી ગયા. અમારી સગવડ ેઅને અવકાશે મા અને ભાંડઓુને મળી આવીશ…’ લંડનમાં એક અવનવી પેઢી છ.ે એનું નામ જ ‘ઇNપો’સીબPસ એટલે ક ે‘અસંભિવત’.

તમાnં ગમે તેવંુ િવકટ કામ હોય, એ લોકો કરી આપવાની હામ ભીડ,ે અને નQવાñં ટકા તો કરી આપે. િથયેટરની િટિકટ ના મળતી હોય; Jલેન, રેલવે ક ેજહાજનું તાEકાિલક બુકિંગ ôઈતું હોય; કટાણે પાંચસો-હpર માણસની પાટîી માટ ેQયવTથા કરવાની હોય; ચોtસ હોટલેમાં ભરસીઝનમાં રહેવાની જ=યા ôઈતી હોય; મૂંઝવણનું કોઈ અટપટુ ંક ેઅવળચંડુ ંકામ હોય તો ‘ઇNપોિસબPસ’ એ માથે લેવાની હામ ભીડ.ે મારી િજíાસા સંતોષવા કઈંક નવંુ pણવા મળશે એવી ધારણાથી હંુ Eયાં ગયો.

ઓિફસમાં એક rપાળી જુવાન છોકરી બેઠી હતી. એના ટબેલ પર પાંચ-છ જુદા જુદા રંગના ફોન પ|ા હતા. મe કèંુ, ‘મારે મૅનેજરને મળવંુ છ.ે’ એ કહે, ‘Jલીઝ, બી સીટડે! ;યાંથી આવો છો? શું કામ છ?ે’ કèંુ, ‘ભારતથી આવંુ છુ.ં પZકાર છુ.ં તમારી પેઢીની કામગીરી િવશે pણવંુ છ.ે’ એ કહે, ‘હંુ જ મૅનેજર છુ.ં પણ માિહતી માટ ેતમને મારા પિLલક િરલેશIસ ઓિફસર સાથે ભટકાડી દl. એ તમને ôઈતી બધી માિહતી આપશે અને છતાં કઈં મુRકલેી લાગે તો મને કહેô. યૂ આર મોTટ વેલકમ, સર!’ પિLલક િરલેશIસમાં વળી એના જવેી બીq યુવતી મળી. ખૂબ TવTથ અને સાલસ.

પૂછુ ંએનો જવાબ મીઠાશથી, ચોકસાઈથી અને િવગતવાર આપે. ઘણી વાતો થઈ. મe પૂ:ું, ‘તમાnં મહેનતાñં કવેા ધોરણે હોય છ?ે’ એ મલકીને કહે, ‘ઇNપોિસબલ ધોરણે! અહg આવનાર મહેનતાણાનો આંક પૂછતા જ નથી. અઢળક ધન ખરચવાની શિ;ત અને તૈયારી હોય એ જ અહg આવે. ભારતનાં ઘણાં dીમંતો અને રાp-રજવાડાં અમારી કને આવે છ.ે એક મહારાp માટ ેપાંચસો મહેમાનોની િમજબાની અમે ગોઠવી આપી હતી. એ ^સંગ માટ ેઇિIડયાથી ખાસ બસો ડઝન હાફૂસ કરેીઓ એમની વરદી ^માણે Jલેન ચાટîર કરીને અમે મંગાવેલી. અમાnં િબલ પાંચ હpર પાઉIડનું થયેલું એવંુ યાદ છ.ે એ રીતે એક વાર કોઈ ખાસ કારણ માટ ેગંગાજળ મંગાવી આપેલું.’ આવા તો અનેક િકTસા pણવા મêા. મુલાકાત પૂરી થયે પેલાં મૅનેજર બહેનને મળી એમનો આભાર માIયો. એ કહે,

‘તમનેય અહg કઈં મૂંઝવણ હોય તો કહેô.’ મe કèંુ, ‘હંુ કઈં મહારાp નથી!’ એ

રિસક ઝવેરી

4040

કહે, ‘િફકર નહg, અમારી પાસે આવનાર દરેક જણ અમારે માટ ેતો વી.આઈ.પી. — મહWવનો માણસ — જ છ.ે કામ પડ ેસંકોચ ના રાખતા.’ મારી એક મૂંઝવણ હતી. મને ભારત જવા માટનેું Tટીમરનું બુિકગં ‘લોઇડ

િટìએTટìીનો’માં નહોતું. બે મિહનાથી નામ વેઇટિંગ િલTટ પર હતું. એ કપંનીની ભારત જતી બધી Tટીમરો િચtાર હતી. મe કèંુ, ‘એક મૂંઝવણ છ,ે ‘લોઇCઝ’ની — Tટીમર ‘િવ;ટોિરયા’ ઓ;ટોબરમાં ભારત pય છ.ે તેમાં મને સૌ પાઉIડનો પૅસેજ ôઈએ છ.ે એટલી રકમની િરટનî િટિકટ મારી પાસે છ.ે તમાnં મહેનતાñં કટેલું થશે?’ એ હસીને કહે, ‘બધાં કામ પૈસા માટ ેથોડાં જ થાય છ?ે સમ ટાઇમ વી વકî ફોર

Jલેઝર ઓPસો. મને તમારી િટિકટ આપો. બુિકગં મળી જશે. આ તો ‘પોિસબલ’ કામ છ.ે મહેતાણામાં તમે આવતી કાલે મારી સાથે લંચ લેશો તો મને આનંદ થશે! પZકારોની સગવડ સાચવવી એ તો અમારી ફરજ છ.ે એ ભલી બાઈએ મારા પૅસેજની QયવTથા તે જ િદવસે કરી નાખેલી. ઉપરથી મને

સરસ વેિજટિેરયન રેTટોરાંમાં લઈ જઈ મhઘા વાઇન અને સરસ લંચથી નવા@યો. છૂટા પડતી વખતે મe એને લUમીqની મૂિતનîા પેIડIટ સાથેનો એક ગંઠલેો નેકલેસ ભેટ આJયો. એને સમpQયંુ ક,ે ‘આ અમારી દોલતની દેવી છ.ે’ એ કહે, ‘દોલતની તો અમને ખૂબ જrર છ.ે હંુ એને આTથાથી pળવી રાખીશ!’ એક વાર Tકોટલeડ યાડîની મુલાકાતે ગયો. મારા પાસપોટîમાં પZકાર તરીકનેી ઓળખ

ôઈને ફરજ પરના અિધકારી િમ. હિચIસને મને બધે ફેરવી ખાસ ચીવટથી કાયîવાહી િવશેની ઘણી િવગતો સમpવી. મુલાકાત પૂરી થયે એમ કોફી પીતા હતા એટલામાં ફોનની ઘંટડી રણકી. વાત પતાવી એણે મને કèંુ, ‘કાલે રાZે અમે ચોરીનો એક િકTસો પુરાવા સિહત — રેડહેIડડે — પકડી શ;યા છીએ એ િવશે ફોન હતો. તમને કદાચ એમાં રસ પડશે.’ વાત એમ બનેલી : ‘ôન અને ટોમ લંડનની એક પબ — દાrનું પીઠુ–ંમાં પેઠા. બપોરે Zણેક વા=યાનો

સમય, એટલે પબમાં વધુ Yાહકો નહોતા. બારમૅન પાસેથી કાઉIટર પરથી બીઅર લઈ દૂરના ટબેલ પર બેસી પીતા pય અને વાતો કરતા pય. શહેર બહાર આવેલા એક ડìગ Tટોરને લૂંટવાની બંને સંતલસ કરી રèા હતા. આથી યોજના કમે પાર ઉતારવી એની િવગતોથી ખૂબ ધીમે અવાજ ેસંભાળપૂવîક ચચîા ચાલતી હતી. કાઉIટર પરના બારમૅને

અલગારી રખડપwી

4411

અમને ફોન પર તરત જ એ સંતલસની ખબર કરી. ફોન આQયો એટલે તાબડતોબ અમે રેિડયો મેસેજથી કબ પાસેના ઓિફસરને ôન અને ટોમની િહલચાલ ઉપર નજર રાખવા કèંુ. ને રાZે બંનેને ડìગ Tટોર લૂંટતા આબાદ પકડી પા|ા. એ બારમેન બહેરો છ!ે સાંભળી શકતો નથી એટલે આદતના ôરે હોઠ ફફડ ેએ પરથી વાત સમજવા લીપ-મૂવમેIટ પારખવાની કળા એણે સાધી છ.ે પિરણામે ôન અને ટોમની સંતલસ ખૂબ દૂર બેઠાં નજરના ôરે એ સમq શકલેો!’ તે િદવસ ખૂબ ટાઢોડુ ંહતું. જમી પરવારી અમે હીટર પાસે બેઠાંબેઠાં ટિેલિવઝન

ôતાં હતાં. એટલામાં ફોનની ઘંટડી રણકી. ફોન મારી નqક હતો એટલે મe જ િરિસવર mચ;યંુ. ‘હÜો!’ કહેતાં સામેથી અવાજ આQયો, ‘લhગ િડTટસં કોલ ફોર િમTટર ઝવેરી!’ મe કèંુ, ‘Tપીકિંગ!’ પણ આટલું સાંભળીને તો મારા હૈયામાં pણે સીસું રેડાઈ ગયંુ. મનમાં ભારેનો

અજપંો થઈ આQયો. થયંુ ક ે મારે માટ ે ટìકં-કોલ તો ઘરેથી જ હોય. અમંગળની આશંકાઓ અંતરને ઘેરી વળી. હંુ તો સૂનમૂન થઈ ગયો. ટìકં-કોલ છ ેpણી ભાનુ-આનંદ પણ ગંભીર થઈ ગયાં. એટલામાં અવાજ આQયો, ‘ભાઈ!’ ]ૂજતે અવાજ ેમe કèંુ, ‘િકÑરી! કમે દીકરી! શું છ ેઆમ અચાનક?’ ઠડંીમાંયે મને

પરસેવો વળી ગયો. શરીર પાણી પાણી થઈ ગયંુ. ફરી અવાજ આQયો. ‘ભાઈ! હંુ અનુરાધા ^ાગથી બોલું છુ.ં જહાજ પર સાથે હતાં

એ યાદ છ ેક ેપછી ભૂલી ગયા?’ આટલું સાંભળતાં ખુશીને હડસેલે pણે પળ પહેલાંનો ]ાસકો વેરાઈ ગયો. મe કèંુ,

‘નથી ભૂPયો, રાધા! ફોન પર અવાજ બરાબર ન વરતાયો. બોલ શું છ?ે’ એ કહે, ‘કોિIટનેIટ ફરવા નીકળી છુ.ં પરમિદવસે રિવવારે ચાર િદવસ માટ ેલંડન આવંુ છુ.ં તમે ફોન-નંબર આJયો હતો એ લેખે લા=યો, મારે માટ ેસેIટìલ વાય.ડબPયુ.સી.એ.માં બેડ એIડ `ેકફાTટ સાથે rમ બુક કરાવી રાખશો?’ મe િવગતો પૂછી Kલાઇટ નંબર અને સમય નhધી લીધા. કèંુ ક ેએરપોટî પર ઉતારવા

આવીશ. ખુશીખબરની લેવડદેવડમાં સમય પૂરો થવા આQયો. અચાનક યાદ આQયંુ એટલે ઉમેયîું, ‘Jલેન પરથી બસો િસગારેટ અને એક બાટલી શેNપેનની |ુટી-_ી મળશે એ અમારે માટ ેલેતી આવજ.ે બેTટ ઓફ લક! બાય!’

રિસક ઝવેરી

4422

યુરોપમાં અહgની જમે કોઈને Eયાં ટપ દઈને મહેમાન તરીક ે ટપકી ન પડાય. યજમાનનું Tપã આમંZણ હોય તો જ મહેમાન તરીક ેજવાય એવી Eયાં રીતરસમ. રાત રોકાવંુ હોય Eયારે તો યજમાન પાસે પાગરણની પૂરતી સગવડ છ ેક ેકમે એવંુયે િવવેકથી પૂછવાનો િરવાજ. સગવડ પૂરતી ન હોય તો ધાબળા સાથે લઈ જવા પડ.ે મકાનમાિલકની મંજૂરી િવના સગાંવહાલાંનેય ઘરમાં રાખી ના શકાય. પિતપEની માટ ેઘર ભાડ ેરા<યંુ હોય અને તેમને બાળક થાય તો ઘરધણી ધારે તો મકાન કાયદેસર ખાલી કરાવી શકો એવી Eયાં ôગવાઈ. હંુ લંડન ગયો Eયારે ભાનુને િવવેકથી િમ. ડાઉનંિગની પરવાનગી લેવી પડી હતી ક,ે મારા ફાધર બેZણ મિહના માટ ેઅહg આવે છ,ે તે તમે રp આપો તો અમારી સાથે રહે. એમણે ના ભણી હોત તો મારે હોટલેમાં ઊતરવંુ પડત. સને 1966માં ભાનુને દીકરો આQયો Eયારે એ લોકોએ બારનેટમાં મકાન ખરીદી લીધું અને રહેઠાણ બદલી લીધું. બીજ ેિદવસે શિનવાર હતો. અનુરાધા અમારી સાથે જ રહે એની QયવTથા થઈ ગઈ

હતી. આનંદ એક ફોPડિંગ પલંગ ભાડથેી લઈ આQયો. રાZે કહે, ‘કાલે સવારે એકલો જ એરપોટî જઈ રાધાને લઈ આવીશ.’ ભાનુ કહે, ‘ઓળખીશ કમે?’ એ કહે, ‘લાંબા વાળવાળી, સાડી પહેરેલી સૌથી rપાળી છોકરી દેખાશે એને mચકી લાવીશ!’ ભાનુ કહે, ‘એવી એક છોકરીને તો તું ઊચકી લાQયો છ!ે’ એ સૌ હસી પ|ાં. રિવવારની સવાર પડી. હંુ અને આનંદ એરપોટî ગયા. ભાનુ રસોઈમાં પડી. ઘરે

આવીને અનુરાધા તો તરત ભાનુ સાથે હળી ગઈ. સાંજ ેઆનંદ અમને ‘કટંìી સાઇડ’ તરફ ફેરવી લાQયો. મોડી રાત સુધી અમે એક પબમાં બેઠાં, િડì;ંસ પીધાં અને આનંદની વાતો ઉકલેી. સોમવારથી મe અને અનુરાધાએ લંડનની રખડપwી આદરી. િશશુ જવેી િનખાલસ

રમિતયાળ અને અEયંત લાવDયમયી રાધાની સોબતમાં ચાર િદવસ તો આંખના પલકારામાં pણે ઓગળી ગયા. ગુnવારે રાધાએ જવાની તૈયારી કરી, પણ ભાનુ કહે, ‘અEયાર સુધી તો તું ભાઈ સાથે હરીફરી. અમારી સાથે િનરાંતે શિન-રિવ વીક એIડ ગાળી સોમવારે જજ.ે’ આવા TનેહશLદને એ નકારી ન શકી. રોકાઈ ગઈ. એ શિનવારે રાZે અમે શેNપેનપાટîી ગોઠવી હતી. ભાનુ કહે, ‘ભાઈ, કહો ના કહો

પણ રાધાના મનમાં કઈં ખૂબ મોટો ખટકો છ.ે િદલમાં pણે ખૂબ દુભાયા કરે છ.ે’ આનંદ કહે, ‘કઈં દુભાતી નથી, હસે છ,ે બોલે છ,ે હરે છ,ે ફરે છ,ે િડì;ંસ લ ેછ.ે આનંદ કરે છ.ે

અલગારી રખડપwી

4433

ખાTસી મોજમાં છ!ે’ ભાનુ કહે, ‘એ ôવા માટ ેતો çીની આંખો ôઈએ. તને એ નિહ સમpય.’ રાZે અમે િમજલસ જમાવી. આનંદ સરસ મpનો ઇટાિલયન વાઇન લાQયો હતો.

જમવા સાથે વાઇનની િલvત માણતાં માણતાં વાતો વહેતી થઈ. િડનર પતી ગયા પછી રાધા ભાનુને કહે, ‘તું કઈંક ગા.’ ભાનુએ ગાયંુ અને વાતાવરણમાં સંગીતનો આનંદ ઘંૂટાવા લા=યો. પછી ભાનુ રાધાને કહે, ‘હવે તું ગા.’ સંકોચનું તો કોઈ કારણ જ નહોતું. સૌ ઘરનાં હતાં. રાધા કહે, હમણાં નિહ; થોડી વાર પછી.’ ભાનુએ રેિડયોYામ પર િવલાયતખાંની પીલુ ઠૂમરીની િસતારવાદનની ચૂડી ચડાવી.

અનુરાધા શેNપેનની બાટલી સાથે લાવી હતી, એ આનંદે ખોલી, =લાસ ભરાયા. ખાંસાહેબની િસતારમાંથી સરકતી ઇRકલહરીઓ શેNપેનમાં સમરસ થઈ ને એ આસવને ^ેમના રસાયણનો પટ દઈ રહી હતી. સંગીત, સાજ અને શરાબના િZભેટ ેહવા દદf િદલ દઈને વહેતી હતી. િસતાર શમી ગઈ અને રાધાએ ગીત ઉપા|ંુ : ચલી રાધે રાની અિખયનમe પાની અપને ^ીતમસે મુખડા મોડક…ે એની કvલRયામ આંખોમાંથી pણે નયîો િવષાદ ટપકી રèો હતો. Tવરસૃિã

સંકલેાતાં તો આંખમાંથી આંસુ વહેવા લા=યાં. પાંચ પળમાં એ TવTથ થઈ ગઈ. હસવા લાગી. ભાનુ કહે, ‘એમ હસીને વાત ના ઉડાવ!’ રાધા કહે, ‘કઈ વાત?’ ભાનુ કહે, ‘^ીતમસે મુખડા મોડવાની વાત. તું આવી Eયારથી મારી આંખમાંથી એ તો ડોિકયાં કરી રહી છ.ે મને ના બતાવતી. ના કહેવંુ હોય તો તારી મરq, પણ કહીશ તો મન હળવંુ થશે.’ રાધા કહે, ‘ખરી વાત છ ેતારી. હૈયામાં વાત સંઘરીને pણે ખૂબ ભાર લાગે છ.ે એ

અંતરગોઠ તારા જવેી સખી અને ભાઈ-આનંદ જવેા Tવજનો પાસે નિહ ઠાલવંુ તો બીp કોને કહીશ?’ અતીતનાં Tમરણોને મમળાવતી હોય એમ એ થોડી વાર મૂંગી રહી. પછી બોલી :

‘ઘરથી દૂરદૂર, માબાપ અને ભાઈભાંડનુ ેછોડીને આ પારકા પરદેશમાં આવી છુ.ં ઘñંબધું ભૂલવા. હોપ એIડ ફરગેટફુલનેસ — આશા અને િવTમરણ–ની અણમોલ ભેટ ઈáરે માનવpતને બëી છ.ે સમયના વહેણમાં બધું ઓસરી જશે. અંતરનો અજપંો

રિસક ઝવેરી

4444

દૂર ના થાય Eયાં સુધી, ખૂબ લાંબો સમય જમîનીમાં રહેવાની છુ.ં છબીકલાની મારી સાધનામાં ધરબાઈ જવાની છુ.ં હંુ એક યુવાનના ^ેમમાં હતી. એ મારા ^ેમમાં મTત હતો. હંુ એને િદલથી ચાહતી. એનો આદર કરતી. અમે હળતાંમળતાં, Tનેહસૃિãમાં આથડતાં એકબીpમાં લીન હતાં. એ ન હોય Eયારે મારી એકએક પળ બેચેનીમાં વીતતી.

‘એક વખત જુહુના સાગરતટ ેઅંધારી તારામઢી રાત ઓઢીને અમે બેઠાં હતાં Eયારે એમણે મને કèંુ, ‘રાિધકા, મારે એક એકરાર કરવાનો છ.ે આપણા િમલન પહેલાં હંુ એક િકશોરી સાથે ^ેમ કરી ચૂ;યો છુ.ં’ મe કèંુ, ‘આપણા િમલન પહેલાંની કોઈ વાત મારે સાંભળવી નથી. તું, જવેો મe તને ઓળ<યો છ ેએવો જ સદા બની રહે એટલું મારા માટ ેપૂરતું છ.ે’ એ મારો િ^યતમ હતો. એના િવના હંુ qવી શકુ ંએમ નહોતી. એની આગલીપાછલી મારે સાંભળવી નહોતી. ઊલટુ,ં એના િનખાલસ એકરાર પછી તો એ મને વધુ વહાલો લા=યો. લu આડા બે મિહના બાકી રèા, Eયારે એણે મને ફરી એક િદવસ કèંુ, ‘િ^ય! યાદ છ ેતને? એક િદવસ મe પેલી િકશોરી િવશે કèંુ હતું…’ મe એની વાતને અરધેથી જ કાપી નાખતાં કèંુ, એ વાતની તો ચોખવટ આપણે થઈ ગઈ છ ે;યારનીય! એ વાત તો પતી ગઈ. હવે એનું શું છ?ે’ એણે કèંુ, ‘ના, ચોખવટ નથી થઈ. મe તને કèંુ હતું ક ેહંુ એના ^ેમમાં હતો, પણ એ વાત સાચી નથી. તારા િસવાય, રાિધકા! બીp કોઈ સાથે મe ^ેમ નથી કયîો. તે િદવસે માZ મpકમાં, તારા મનનું પારખંુ લેવા જ એ વાત મe ôડી કાઢી હતી.’ એણે આટલું કèંુ અને મારા અંતરતમમાં કોઈએ કટારી ભhકી દીધી હોય એવી તીc વેદના થઈ આવી. મe એને કèંુ, ‘અરે… અરે! તe આવંુ કમે કયîું! આવંુ તું કમે કરી શ;યો? આ બધી વાતો તe મને ના કહી હોત તો શું બગડી જવાનું હતું? અને એ કઈં કહે, કઈં દલીલ કરે એ પહેલાં હંુ ચાલી નીકળી, એણે મને મળવા માટ ેખૂબ ^યEનો કયîા, અનેક ફાંફાં માયîાં, પZો લ<યા, િવનવણીઓ કરી, માફી માગી, પણ હંુ કદી એને મળી નથી. અંતરની વેદનાઓના તમામ સરંpમને સંકલેીને, સાથે લઈને, હંુ આજ ેદૂરદૂર અહg આ પારકા પરદેશમાં આવી વસી છુ.ં મારાં માવતર મારા િદલને સમજ ેછ.ે અને હવે તો હંુ કઈંક TવTથ છુ,ં પણ આજ ેપેલું ગીત, ‘ચલી રાધે રાની…’ ગાયંુ અને ફરીથી અંતરશૂળ િદલમાં અજપંો વેરી ગયંુ. તમારી સાથે િદલની વાત કરવાનું મન થઈ આQયંુ ભાઈ! તમે જ એક િદવસ કèંુ હતું ન ેક ે: ‘એની ફાધર વૂડ બી ^ાઉડ ઓú ડોટર લાઇક યૂ’ એટલે જ.’ થોડી પળો છાનીમાની સરકી ગઈ. હંુ કઈંક ëુLધ Tવરે બોPયો, ‘રાધા મારી દીકરી!

અલગારી રખડપwી

4455

તારા મનની આ ગૂઢ વાત સાંભળવા જટેલાં િ^યજન અમે થઈ શ;યાં એ વાતનો મને હષî છ,ે પણ એણે તને બીq યુવતી િવશે વાત કરી Eયારે એને અપનાવવા તું તૈયાર હતી; તો પછી એણે @યારે તને કèંુ ક ેતારા િસવાય અIય કોઈ સાથે એણે ^ેમ નહોતો કયîો Eયારે એનો Tવીકાર કરવામાં અંતરાય શા માટ ેનડ ેએ વાત મને ના સમpઈ.’ ભાનુ સાથે નજર મેળવતાં રાધા બોલી, ‘એક નારીના મનની એ વાત તમને કદાચ

ન સમpય, ભાઈ! મારી સાથેના િમલન પહેલાં એણે ગમે તે કèંુ એનું કોઈ ખાસ મહWવ મારે મન નહોતું અને નથી. એની અંગત વાત થઈ, પણ મને ઓળ<યા પછી, મારી સાથે મનમેળ કયîા પછી, મારી સાથેના Tનેહનું બંધન Tવીકાયîા પછી; અંતરની સૂUમતમ લાગણીઓને છછંડેવા, મારા મનનું પારખંુ લેવા, માZ મpક કરવા ખાતર જ ેપુnષ આટલી સહજ રીતે જૂઠુ ંબોલી શક ેએ છલનાને હંુ કમે સાંખી શકુ!ં çીઓનું િદલ તો િદલrબાના તાર જવંુે નાજુક હોય છ.ે એની મુલાયમતાને અણઘડ રીતે છડેો તો તો એ નંદવાઈ pય. પછી એમાંથી િનભfળ સંવાદ કદીયે ના સરpય. મારી વાત તમે સૌએ ^ેમથી અને ધીરજથી સાંભળી એથી મારો હૈયાભાર હળવો થયો. હમણાં બાર વાગશે. નવો િદવસ શr થશે. અને બે િદવસ પછી તો હંુ તમારા સૌથી િવખૂટી પડી જઈશ — પેલી આકાશી વાદળીની જમે. ચાલો હવે આનંદની વાતો આદરીએ!’ લંડન જતાં પહેલાં, ગોરી ચામડીના એ દેશમાં કાળી ચામડી ^Eયે જ ેસૂગ ભરી પડી

છ ેતેની અનેક વાતો સાંભળી હતી. સGભા=ય ગણો, કમભા=ય ગણો ક ેઅકTમાત ગણો : ગમે તે કહો; અંગત રીતે મને આ િદશામાં એકયે કડવો અનુભવ નથી થયો પણ રંગભેદ Eયાં ગજબનો છ.ે અંYેજને મન વેTટઇિIડઝ, જમાઈકા, હબસી, િહIદુTતાની, ચાઈનીઝ, સંિગાપુરી, pપાનીઝ એ બધાં જ ધોળી ચામડીની છાપ િવનાના ‘કલડî પીપલ’. કોઈ તમને ભલે મોઢથેી કઈં કહે નિહ; તમાnં છતરાયંુ અપમાન કરે નિહ, તમારી સામે કતરાતી આંખે જુએ નિહ; પણ Eયાંની હવામાં તમને રંગભેદની ગંધ આવે ન ેઆવે જ. આવકારની ઉSમાનું વાતાવરણ ન વરતાય. TવતંZતાના બે દાયકા પછીયે આજ ેઆપણે Eયાં ઢઢેભંગી ^Eયેની સૂગ ઠરેઠરે ગંધાય છ ેએના જવંુે કઈંક આ પિâમી રંગભેદનું છ.ે ટિેલિવઝન ઉપર છાશવારે કાયîXમો હોય ક ેપરદેશીઓ આ દેશને ખપતા નથી. ગોરી ચામડીનો રબરTટૅNપ ન હોય તો તમને અનેક કોIઝરવેિટવ-rિઢચુTત

લ�ાઓમાં મકાન ભાડથેી યા વેચાતું મળવાનીયે મુRકલેી પડ.ે તમારો પાડોશ અણગમતો

રિસક ઝવેરી

4466

લાગે. પણ સામે પëે, આજ ેEયાં વસતા આ રંગબેરંગી પરદેશીઓ પણ અંYેôની આ સૂજ સામે હવે ખમતીધર થઈ ગયા છ.ે મને તો લા=યંુ ક ેમાથાભારેયે થઈ ગયા છ.ે અંYેજ શું કહે છ ેને શું કરે છ ેએની pણે એને તમા જ નથી, ઊલટુ,ં મe તો લંડનમાં ôયંુ ક ેહબસીઓની આંખમાં ગોરાઓ પરEવે એક pતનો લાલચોળ, અિભમાની િતરTકાર ભયîો પ|ો છ.ે એ અંગારાથી અંYેq આજ ેઅકળાય છ.ે સમસમીને બેસી રહે છ.ે કારણ ક ેએનો કોઈ ઇલાજ નથી. ઘlવરણાં ન ેકાળાં પરદેશી ડો;ટરો, નસîો, હમાલો, કામદારો, કારીગરો, વેઇટરો, વાણોતરો એ બધાં િવના દેશ પાંગળો બની pય એમ છ.ે Eયાંનું વાતાવરણ ડોસી મરી નિહ, ખાલી ડચક ેચડી ન ેજમ ઘર ભાળી ગયા એવંુ — સાપે છછુદંર ગêા જવંુે છ.ે હંુ xૂબટìનેમાં લંડન જતો હતો. ભીડ હકડઠેઠ. એક હબસી બેઠલેો. અંYેજ બાઈ

ઊભી હતી. પેલાને કહે, ઊઠ! ઊભો થા, મારે બેસવંુ છ.ે કાળીદાસનું તો rંવાડુયેં ના ફરક.ે િTથત^íની જમે બેઠો રèો. બાઈએ માં|ંુ એને ભાંડવા. કડવાં વેણનું pણે ખાબોિચયંુ ભરાઈ ગયંુ. ગાળોનો ખાળકૂવો ઠલવાતો ગયો અને મારી બાજુમાં બેઠલેા એક સvનનું લમñં તપી આQયંુ. એયે હતા રંગની પgછી મારેલા જણ. લોહી તJયંુ ન ેqભ એમનીયે સળવળી. કહે ‘યૂ Lલડી બીચ! વોટ ડ ુયૂ મીન? તારા બાપનું ઘર છ ેતો અમાnં આ સાસnં છ.ે ખબરદાર! ઝાઝી લપછપ કરી છ ેતો ટાંિટયો ઝાલીને ફeકી દઈશ દરવાp બહાર! મh સંભાળીને વાત કરજ.ે’ ડબો એંસી ટકા ગોરાઓથી ભરેલો, પણ કોઈ ચંૂ ક ેચાં ન કરે. સૌએ બેઠાં બેઠાં

તમાશો ôયા કયîો. બાઈની લૂલી થઈ ગઈ બંધ. પછી એક હરફ એના મhમાંથી ન નીકêો. ઊતરવાનું Tટશેન આQયંુ ન ે ચૂપચાપ ઊતરી ગઈ. નવાઈની વાત તો એ નીકળી ક ે મારા સાખપાડોશી હતા ‘શું શાં પૈસા ચાર’વાળા એક ગુજરાતી ભાઈ! છગનભાઈ એમનું નામ. મારા જ pતભાઈ! લંડનમાં એમની હાટડી. ઓળખાણ થઈ એટલે મe કèંુ, ‘છગનભાઈ, તમે તો ભાઈ બહુ આકળા!’ એ કહે, ‘આખી જિંદગી મe આિ_ક ેગાળી છ.ે Eયાં પોTટમાTતર હતો. હમણાં અહg આQયો છુ ંઠરીઠામ થવા. આ બે બદામની ધોળી વંતરી ભલું હશે તો ;યાંક કોઈ હોટલેમાં લાદી લૂછતી હશે ક ેવાસણ માંજતી હશે. એ આમ આપણી નજર સામે કાળી ચામડીને ભાંડી pય ને આપણે મૂંગામંતર ôયા કરીએ તો ધૂળ પડી આપણા ધોળામાં. આમ લૂલી ન હલાવીએ તો આ લોકો આપણને સુખે રોટલો ખાવા દે એ વાતમાં શું માલ છ!ે તમે ôયંુને, બોPયો કોઈ

અલગારી રખડપwી

4477

મરદનો બ?ચો કાંઈ? જમાનો બદલાઈ ગયો છ,ે ભાઈલા! રાઈનાં પડ રાતે ગયાં. આ બે દાયકામાં દેખાડુ ંતમને ધોિળયાનું ઉઠમñં!’ આમ અવળી ગંગાયે વહેતી ôઈ ;યાંક ;યાંક… અંYેજ તમને હળેમળે, તમારે Eયાં ચા પીવા ક ેજમવાયે આવે, પણ પોતાનો વારો

આવે Eયારે સામાIય રીતે એ તમને હોટલેમાં જમવા લઈ pય. ઘરઆંગણે નોતરવાનું ટાળે. અપવાદrપ અમારા અનુભવ સુખદ છ.ે અંYેજ િમZો અમારે Eયાં વારંવાર આવતા અને અમને ઘરે બોલાવી ^ેમથી વળતું જમણ જમાડતા. ôન રોિબIસન આનંદનો ગોિઠયો. બંને એક જ ઠકેાણે કામ કરે. ખાTસો છ ફૂટ

mચો, કદાવર, િદલનો સાફ, વાતનો શોખીન. મનમોq જુવાન. એની વહુ એIટોિનયો ફરાંસી લલના. શોખીન, rપાળી, ફૅશનેબલ, જબરી મpકી, રમિતયાળ બાઈ. એક દીકરાની મા. દીકરાનું નામ રોબીન. એક વાર એ લોકો અમારાં મહેમાન થયાં. શિન-રિવ વીક એIડ ગાળવા આQયાં. Eયાં નાનાં બાળકોને સાંજ ેસાત વા=યામાં જમાડીને mઘાડી દેવાનો ચાલ. જ=યાની છત હોય Eયાં બાળક એકલું સૂઈ રહે. એIટોિનયો રોિબનને સુવાડી ડìોjગrમમાં આવીને બેઠી. ભાનુ-આનંદ TકિેIડનેિવયા જઈ આવેલાં એ સફરની રંગીન Tલાઇડો અમે ^ોજ;ેટરથી ôતાં હતાં. Eયાં રોિબન રડતો આQયો. કહે, ‘મા, મને બીક લાગે છ!ે’ એIટોિનયો કહે, ‘બીક વળી શાની લાગે, બેટા?’ દીકરો કહે, ‘અંધારાની.’ મા કહે, ‘અરે ગાંડા, અંધારામાં જ તો તું રોજ સૂએ છ.ે અંધારાની બીક તો તમે કોઈ િદવસ નથી લાગતી!’ રોિબન કહે, ‘પણ એ તો આપણા અંધારાની મા! ભાનુ આIટીના અંધારામાં મને નથી સોરવતું, ડર લાગે છ.ે’ મનોમન બાળકોને પોતાનું શું અને પારકુ ંશું એની કવેી રમણીય પરખ હોય છ!ે મe એIટોિનયોને કèંુ, ‘તું એને ખોળામાં લઈને પંપાળ. હમણાં સૂઈ જશે. ભાનુ-

આનંદ મને ‘ભાઈ’ કહે એટલે એમનાં બધાં િમZો મને ભાઈ જ કહેતાં. એક વાર એIટોિનયોનો મારા પર પZ હતો. માnં નામ તો એ pણે નિહ. સરનામામાં લખેલું — ‘િમTટર ભાઈ!’ એIટોિનયો કહે, ‘ભાઈ, પાંચ વષîનો થયો. હવે વળી પંપાળવાનું કવંુે? એ તો એ…ઈને એની મેળે પાછો જપી જશે. નકામાં લગદાં કરે છ.ે’ મe રોિબનને કèંુ, ‘અહg આવ, મારી પાસે. હંુ તને થાબડુ.ં’ રોિબન મારા ખોળામાં ભરાઈ ગયો. હંુ એને થપકીઓ દેવા લા=યો. ખૂબ આનંદ થતો હતો એને પંપાળતાં. ઘણે િદવસે નાનો અôય મêો હોય એવો. પાંચ િમિનટમાં તો એ mઘરેટો િશશુ નgદરવશ થઈ ગયો. એIટોિનયો

રિસક ઝવેરી

4488

ôઈ રહી. ભાનુ એને કહે, ‘હંુ મોટી ઢાંઢા જવેી થઈને બી.એ.માં હતી. Eયાં લગી મા મને પંપાળીને સુવરાવતી, એની તો એક સુંદર વાતîા છ ેકૃSણ-જશોદાની અમારે Eયાં. કોઈ વાર તને કહીશ. ôન કહે, ‘હમણાં જ કહે.’ ભાનુએ વાત આદરી : ‘જશોદાq કનૈયાને એક વાર દુલારથી પંપાળીને સુવરાવતાં હતાં. કૃSણ કહે, ‘મા,

હવે તો હંુ મોટો થઈ ગયો. ભલભલા બિળયા સાથે બાથ ભીડુ ંછુ.ં મૂછનો દોરોયે ફૂxો છ.ે તું નિહ પંપાળે તોયે મને mઘ આવી જશે. શા માટ ેpગરણ કરે છ?ે સૂઈ p મા, તું તારે િનરાંત qવે સૂઈ p.’ જશોદા કહે, ‘મારા લાલ! મને ખબર છ ેતું હવે મોટો થઈ ગયો છ.ે પણ એ તો દુિનયાની નજરે. મારે હૈયે તો તું સદા બાળકનૈયો જ રહેવાનો. તને તો નgદર આવી જશે બેટા! પણ તને ન પંપાળંુ; માnં હેત તારા rંવાડ ેrંવાડ ેના ઠલવંુ Eયાં સુધી મને કમે કરીને mઘ આવે? તને mઘાડવા નિહ, પણ મારા હૈયાને હળવંુ કરવા હંુ તને પંપાળંુ છુ!ં’ જનેતાનું હૈયંુ એટલે જનેતાનું હૈયંુ — દુિનયાભરમાં સરખંુ, ભાનુની વાત સાંભળી

એIટોિનયોની આંખો ભીની થઈ ગઈ. એણે હળવેકથી રોિબનને મારી પાસેથી સેરવી લીધો. છાતી સાથે વળગા|ો અને પંપાળવા લાગી! કોIવેIટ ગાડîન એટલે લંડનની મોટામાં મોટી હોલસેલ શાકપીઠ. ભાયખલાની મારકટે

જવેી. સવારે ચાર વા=યે ખૂલે અને છ વા=યા સુધીમાં તો સંકલેાઈ pય. િદવસના ટાઇમ મળે નિહ એટલે અમે રોજ બાર વા=યા સુધી ટિેલિવઝન ôતાંôતાં વાતો કરતાં બેસીએ. એ શુXવારે રાZે ગJપાં મારતાં રાતના બે વાગી ગયા તેનો <યાલ ના રèો. સવારે કોIવેIટ ગાડîન જવાનું નtી કરેલું. આનંદ કહે, ‘બે તો થયા, હવે સૂવાનો કઈં અથî નથી. ચાલો નીકળી જ પડીએ. મોટરમાં ઇધરઉધર ભટકતાં પહhચી જઈશું.’ Zણ વાગે અમે લંડન પહh?યા. એક ‘ઓલનાઇટ રેTટોરાં’ પાસે ગાડી પાકî કરી.

એટલામાં હવામાં લહેિરયાં લેતાં વાયોલીનના સૂર સંભળાયા. અમારા કાન ચમકી ગયા. ગાડીમાં જ બેસી રèાં. ભાનુએ પૂ:ું, ‘ભાઈ, ડ ુયૂ હીઅર વોટ આઇ હીઅર? સાંભêંુ તમે?’ ફૂટપાથ પર આસન જમાવી કોઈ મTત ભજવૈયો પોતાની ધૂનમાં ગીત છડેી રèો

હતો. એના સાજમાંથી એ િનપpવી રèો હતો િબલાસખાંની તોડીનો કnણમય આલાપ. અંતરને વલોવી નાખે એવી તીc વેદનાથી એ પરોઢ પહેલાંના ^હરને છછંડેી રèો

અલગારી રખડપwી

4949

હતો. થોડી વારે એ વેદના ખુદ પોતાથી ન િજરવાતી હોય એમ તોડીનું rપ સંકલેી એણે ઉપા|ો અિહરભૈરવ. હવા, ઝાડ, પાન, પશુ, પંખી અને ભાંગલી રાતની િન:TતLધતાયે ડોલી ઊઠી. પળભર તો aમ થયો ક ેpણે મુંબઈમાં જ કોઈ મહેિફલમાં બેઠાં છીએ. એણે ભૈરવ આદયîો ને અમારાથી ના રહેવાયંુ. મોટરમાંથી નીકળી અમે ફૂટપાથ પાસે સર;યાં, દાઢી વધી ગયેલી. માથે પીકૅપ અને ઓવરકોટથી લદાયેલો એવો કલાકાર આંખો મgચી તેની ધૂનમાં સાજના નાજુક તારને કોઈ દુPહન સાથે ^ેમ કરતો હોય એવા દુલારથી pણે પંપાળી રèો હતો. એણે અમને ôયાં હોય એવંુ ના લા=યંુ. મનમાં થયંુ, કદાચ અંધ હશે. અમે ફૂટપાથ પર જ જમાQયંુ. અહgયાં, આવી ભાંગતી રાતે, એકલો બેસીને તોડી-ભૈરવના ભેદ ઉકલેનાર કોઈ છ ેએ <યાલે અંતરનું કુતૂહલ સળવળી ગયંુ. એકાએક ભાનુથી બોલાઈ જવાયંુ : ‘વાહ! વાહ!’ એ અવાજને અણગારે પેલાએ ગજ થંભાવી અમારી સામે ôયંુ. ઘણા વખતે કોઈ Tવજન મêંુ હોય એવી ખુશીની ખુRબોથી એનો ચહેરો pણે મહેકી ઊzો. રાગ સંકલેાયો એટલે અમે Eયાં બેઠાંબેઠાં જ વાતે વળ=યાં. એનું નામ અભરામ. વતની કરાંચીનો. Eયાં આમ તો ટાંગો હાંકતો; સાથોસાથ

બૅIડવાળાઓ સાથેયે એને નાતો. અબુિમયાં એના ઉTતાદ. એમની પાસે વાયોલીન શી<યો. બીq લડાઈમાં ભરતી થઈને યુરોપ આQયો. ભારતના ભાગલા પ|ા પછી દેશ ગયો જ નિહ. હવે એને ખબર નથી ક ેએનું વતન કયંુ — ભારત ક ેપાિકTતાન? ઘરડી મા ને ઘર-ખોરડાંના કઈં વાવડ નથી. કોઈ પબ પાસે, રેTટોરાં પાસે, નદીિકનારે, સાગરતટ…ે એમ ફરતો ફરે ન ે વગા|ા કરે, પિâમી સંગીતની ભારેની સૂઝ હૈયાઉકલતથી મેળવી લીધી છ,ે ;યારેક િદવસ કોરો pય તો વળી ;યારેક એક-બે પાઉIડ મળી રહે. ઘર સાંભરે, વતન યાદ આવે. Eયારે રાગ-રાગણી છડેી મનને હળવંુ કરી લે. અમે એને રોTટોરાંમાં લઈ ગયાં. ભાનુ કહે, ‘અભરામભાઈ, ચાલો આજ ેઅમારે

ઘરે. ભેળા જમશું. પછી તમે વગાડô. અમે સાંભળશું.’ એ કહે, ‘ના બહેન! એવંુ બધું મારા જવેાને ન પાલવે. હંુ તો ભમતા ભૂત જવેો. માફ કરો, ઘરે તો નિહ આવંુ. સાધુ તો ચલતા ભલા! આ એના જવંુે છ ેમાnંયે, ઘરે આવંુ તો ;યાંક વળી માયા લાગી pય. આપણે દેશવાસી અહg, આમ પારકી ધરતીમાં અનાયાસે ભેગાં થઈ ગયાં એટલું ઘñં. કોઈ વાર અિહરભૈરવ સાંભળો Eયાં આ અભરામને યાદ કરô!’

રિસક ઝવેરી

5050

તે િદવસે મોસમ ખુશનુમા હતી. બે અઠવાિડયાં પછી મારે કોિIટનેIટની સફરે નીકળવંુ એમ આગલે િદવસે નtી થયંુ અને વહેલી સવારે ઘરેથી ખુશીખબરના પZો મêા હતા એટલે માnં મન પણ આનંદમાં હતું. િનnÇશેે પગપાળા રખડતાં રખડતાં મને કકડીને ભૂખ લાગી. હાઈડ પાકî, મારબલ આચî, િરજIટ Tટìીટ વટાવતો હંુ ટોટનહામ કોટî રોડ xૂબ Tટશેન પાસે પહh?યો Eયારે એક વા=યો હતો. હંુ મારા મનપસંદ ‘અPહાબાદ રેTટોરાં’ તરફ વêો. Eયાંનું જમણ મને ફાવી ગયંુ

હતું. આછાં `ાઉન ‘ટાન’વાળી હસમુખી વેટìસે મારી જrિરયાતો pણે. હંુ ôl ક ેતરત ‘ગુડ ડ,ે સર!’ કહી મોટુ ંજગ ઠડંા પાણીનું ભરી મૂકી pય. પછી વગર કહે બીઅરભયîું વજનદાર મગ, હંુ િTમત ફeકી એને કહંુ, ‘સેઇમ એઝ યુઝવલ.’ પેલી સમq pય. પરોઠા, શાક, વઘાર કરેલી દાળ, પુલાવ. પાપડ, રસગુÜાં અને છવેટ ે Lલૅક કોફી. કૅમેરા, હેવી કોટ, હેટ અને છZી વેટìસેને હવાલે કરી હંુ બારી પાસેની મારી રોિજદંી બેઠક પર ગોઠવાયો. Eયાં બેસવંુ મને ગમે. Eયાંથી મને Tટìોબરી વેચતી પેલી િZપુટી દેખાય. યુવાન દંપતી અને ભટૂિરયંુ. હવે તો ખાTસી પહેચાન થઈ ગઈ હતી. લંચ અવરમાં Eયાં ખાTસી ભીડ pમે. લાલ ઝાંયવાળી તાq Tટìોબરી અને Tફૂિતલîા એ યુગલ કરતાંયે મને વધુ આકષîણ તો એ રોજગારને રિળયામણો બનાવનાર ચારેક વરસના િકલિકલાટ કરતા બાળક માઇકલનું. Tટìોબરીની બાંકડાગાડી, પિતપEની અને ભટૂર એ ચારેયના સહયોગથી એક rપાળી

રોનક રેલાતી હતી. એકને બીpથી િવખૂટુ ંના પાડી શકાય એવી. યુવતી મીઠી હલક,ે _ેશ Tટìોબરીઝ [ી એIડ િસ;સ! એ ટહુક ેઅને Yાહકની માંગ ઝીલી ‘યસ લવ! યસ ડાિલõ◌ંગ!’ એમ કહેતી મીઠુ ંમલકીને Tટìોબરીને JલાિTટકના ચમચાથી mચકી Zાજવામાં નાખતી pય. યુવક એ મલકાટને તાલેતાલે િસફત અને ચપળતાથી Tટìોબરી થેલીમાં ઠલવી, ‘થeક યૂ લવ!’ કહી Yાહકને આપતો pય, અને પેલો તંદુરTતીમTત, લાલ ટમેટાં જવેા ગાલ અને સોનેરી વાળવાળો ભટૂરો Yાહકો પાસેથી પૈસા લઈ એની માને આપે અને ચેIજ લઈ, ‘થeક યૂ સર! થeક યૂ મેમ!’ કહેતો પાછુ ંઆપે. લંચ પતાવી હંુ બહાર નીકêો. ટોમ, મેિરયાના અને માઇકલ હવે તો િમZો જવેાં થઈ

રèાં હતાં. અડધો પાઉIડ Tટìોબરીનું માnં પૅકટે મને જુએ ક ેતરત વગરપૂ:ે તૈયાર કરી આપે. હંુ બાળક માઇકલ સાથે વાતે વળ=યો. સામે જ આઇસXીમનો Tટોલ હતો. મe એક બાર ખરીદી માઇકલને આJયો. પહેલે િદવસે આઇસXીમ લેતાં એ અચકાયો હતો.

અલગારી રખડપwી

5151

મા સામે મીટ માંડી હતી. માએ કèંુ, ‘ટકે ઇટ ડાિલõ◌ંગ!’ માઇકલે બાર લઈને કèંુ હતું, ‘થeક યૂ સર!’ પછી પૂ:ું, ‘તમાnં નામ શું!’ મe કèંુ, ‘ઝવેરી.’ એ નામ pણે એને ન ફાQયંુ હોય એમ એણે એનું ‘અંકલ જરેી’ કરી ના<યંુ. Eયારથી અમારી દોTતી pમી ગઈ. માઇકલ મા સામે મીટ માં|ા વગર હવે ચોકબાર લઈ લેતો. માઇકલ Yાહકોનો લાડકો. બધાં એને ‘બીઝી યંગ મેન’ કહે. એ બધા Yાહકોને દીઠ ેઓળખે. ટોમ જટેલો ભલોભોળો એટલી મેિરયાના ચાલાક અને નટખટ. પૈસાનો િહસાબ ચોકસાઈથી રાખે. કોટજેના હÖા ચોકસાઈથી ભરે. માઇકલ તો એને મન pણે રાજકુવંર. Yાહકોને પણ ઠાવકાઈથી સાચવે. પાઉIડ માગનાર બે પાઉIડ દઈ pય એવી મીઠી જબાન. ચાર વાગે બાંકડો ખાલી થઈ pય. પછી Tકૂટર ઉપર Zણે જણ ઘર ભેગાં. મારે હq પંદર િદવસ લંડનમાં ગાળવાના બાકી હતા. Eયાં તો ગળાબૂડ કામ અથવા

થોકબંધ નાñં હોય તો જ ગમે. મe માઇકલને પૂ:ું, ‘ફરવા આવવંુ છ ેમારી સાથે?’ સવાલ અથડાયો ક ેતરત એણે મારી આંગળી પકડી લીધી. કહે, ‘કમોન અંકલ, લેટ અસ ગો!’ મેિરયાના સામે ôઈ મe કèંુ, ‘મને એકલા ફરતાં અડવંુ લાગે છ.ે’ એ આંખ મgચકારીને કહે, ‘મને સાથે કમે નથી લઈ જતા? અડવંુ નિહ લાગે. માઇ હસબIડ ઇઝ એ Tપોટî. વાંધો નિહ લે!’ ટોમ મેોટથેી હસવા લા=યો. મઝાક ઝીલતાં મe કèંુ, ‘મને માઇકલ સાથે વધુ ફાવશે. ô રp આપો તો ચાર વા=યા પહેલાં મૂકી જઈશ.’ માની આંખમાંથી મંજૂરી પારખી એને અંગૂઠો બતાવતો માઇકલ મારી આંગળી ખeચવા લા=યો. ઓ;સફડî Tટìીટ, પીકડેલેી અને TટૅIડ વટાવી ચાલતાં ચાલતાં અમે ટìફાPગર —

લંડનના કબૂતરખાના પાસે પહh?યા. નાનાં-મોટાં સૌ સરખાં બનીને કબૂતરોને ચણ ખવરાવતાં હતાં, માઇકલ કહે, ‘અંકલ, આપણે શgગ લઈએ?’ મe શgગની ડLબી ખરીદવા માંડી. માઇકલે મને રો;યો અને કèંુ, ‘અહgથી ના લેશો. અહg તો ખૂબ પૈસા થશે. ચાલો આપણે સામેના Tટોરમાંથી મોટુ ંપૅકટે લઈ આવીએ. એ Tટોરવાળી મારી _ેIડ છ.ે’ રTતો ઓળંગી અમે સામે ગયા. રેTટોરાંવાળી બાઈએ હસીને પૂ:ું, ‘કમે માઇકલ! તારી મNમી કમે છ?ે હમણાં કમે દેખાતાં નથી?’ માઇકલ ઠાવકુ ંમh રાખીને કહે, ‘Tટìોબરીની સીઝન ચાલુ છ.ે હમણાં અમે ખૂબ િબઝી છીએ.’ પેલી હસી પડી. માઇકલે ‘અંકલ જરેી’ની ઓળખાણ કરાવી પછી પીનટનું મોટુ ંપૅકટે મા=યંુ. મe કèંુ, ‘આપણે મેિરયાના માટ ે કઈંક લઈએ.’ એ કહે, ‘મNમીને કાજુ બહુ ભાવે છ.ે’ કાજુ લેવાયાં. માઇકલ રાq રાq થઈ ગયો. પછી પાછા અમે ટìફાPગર T;વેર આQયા. શgગ ભરેલા

રિસક ઝવેરી

5522

બંને હાથ લાંબા કરી માઇકલ ગોઠવાઈ ગયો. કબૂતરો એના હાથ પર, ખભા પર, માથા પર કૂદાકૂદ કરતાં શgગ ખાતાં pય. હાથમાંની શgગ ખૂટતાં માઇકલ કહે, ‘કમોન અંકલ; હવે તમારો વારો. તમે ડરતા નિહ. એ કઈં ચાંચ નિહ મારે. બસ ચૂપચાપ ઊભા રહેવાનું શgગ લઈને — મારી જમે જ.’ બાજુમાં એક યુવતી ઊભી હતી તે હસવા લાગી. મને પૂ:ું, ‘વોટ અ Tવીટ

ડાિલõ◌ંગ! તમારો પૌZ છ?ે’ મe કèંુ, ‘ના, મારો દોTત છ.ે લંડનમાં હી ઇઝ માય ઓIલી _ેIડ.’ પેલી કહે, ‘તમારો કૅમેરા મને આપો. હંુ તમારા બંનેનો એક Tનૅપ લઈ દl.’ મe કમેેરા આJયો. ચાંપ દબાઈ, છબી પડી ગઈ. અમારી ભાઈબંધીને મહોર લાગી ગઈ. સાડા Zણ થવા આQયા હતા. માઇકલ કહે, ‘હવે આપણે જઈએ. મા રાહ ôતી હશે.’ બાંકડા પાસે પહhચીને માઇકલે તરત જ માને કાજુનુ ંપડીકુ ંઆJયંુ. કહે, ‘તારે માટ.ે અંકલ લાQયા.’ મેિરયાએ એક મીઠુ ં ‘થૅIક યૂ’ મારા ભણી ફeકીને માઇકલને કèંુ, ‘તો પછી આપણે અંકલને કોફી પાવી પડશે.’ પાસેના કાફેમાં િમજલસ pમી ગઈ. છૂટાં પડતાં માઇકલ કહે, ‘અંકલ, કાલે આપણે ઝૂ ôવા જઈશું.’ એ પછી મને લંડનમાં અડવંુ નહોતું લાગતું. ઘણી બપોર માઇકલની સોબતમાં

આનંદમાં વીતતી. એને માટ ે ચોકલેટ, કૅIડી રમકડાં ખરીદતાં મp આવતી. ભૂરી આંખો; ભરાઉ બદન અને સોનેરી વાળવાળી મેિરયાના મારી પાસે અડધો પાઉIડ Tટìોબરીના પૈસા ન લેતી. કહે, ‘તમે મારા માઇકલના અંકલ-_ેIડ, તમારા ના લેવાય.’ પંદર િદવસ ôતôતામાં વીતી ગયા. બીજ ેિદવસે મારે ‘કોિIટનેIટલ ટૂર’ પર જવાનું હતું. ટોમ મેિરયાના અને માઇકલને મe ‘ઇિIડયા ;લબ’માં િમજબાની આપી. ઈડલી, ઢhસા અને ગુલાબpંબુની. છૂટાં પડતાં અમારાં હૈયાં કઈંક ભારે હતાં. મe કèંુ, ‘માઇકલ, હંુ પાછો આવીશ Eયારે તારે માટ ેખૂબ રમકડાં લાવીશ. તને શું ગમે?’ માઇકલે યાદી બનાવી; ટોમીગન, ભમરડો અને ટડેીબેર. પછી િખTસામાંથી એક નાનું માઉથ-ઓરગન કાઢી એણે મને આJયંુ. કહે, ‘આ તમને મારા તરફથી ^ેઝંટ! મને ઓરગન ખૂબ ગમે છ.ે’ વગાડીને કહે, ‘જુઓ અંકલ, કટેલા Tવીટ xૂન છ!ે’ હંુ ગળગળો થઈ ગયો. પોતાની સૌથી વધુ િ^ય ચીજ એ બાળક હેતથી મને આપી રèો હતો. ‘ગોડ Lલેસ યૂ!’ કહીને મe એ માઉથ ઓરગન ઓવરકોટના િખTસામાં જતનથી મૂ;યંુ. ટોમ — મેિરયાનાને કèંુ, ‘તમે અને તમારી Tટìોબરી િવના મને અડવંુ લાગશે.’ ટોમે ઉSમાપૂવîક મારો હાથ દાબીને કèંુ : ‘તમે અમને ખૂબ યાદ આવશો.’ મેિરયાનાની આંખોમાં ઝાકળ હતી.

અલગારી રખડપwી

5353

એક મિહનો હંુ કોિIટનેટર પર ફયîો. ઇટાલી, _ાIસ, િTવBઝરલeડ અને TકિેIડનેિવયા; પાછા ફરતાં ટોમીગન, ભમરડો, ટડેીબેર લેવાઈ ગયાં, સાnં એવંુ એ;સચેIજ એમાં વપરાયંુ, પણ મને એનો રંજ નહોતો. રોમથી કાલે લંડન પહhચવાનું. સાંજ ેઓ;સફડî Tટìીટમાં ટોમને બાંકડ.ે બીજ ે િદવસે રમકડાંનાં પૅકટે લઈ ઓ;સફડî Tટìીટ પહh?યો. Eયારે ચાર વાગવાની

તૈયારી હતી. મને થયંુ ટોમ મેિરયાના ચાPયાં તો નિહ ગયાં હોય? દૂરથી ôયંુ તો બાંકડો સંકલેાતો હતો. હંુ ઝડપથી પહhચી ગયો. રમકડાં ખાલી બાંકડા ઉપર મૂકી મe ટોમ અને મેિરયાના સાથે હાથ િમલાQયા. પછી પૂ:ું, ‘માઇકલ ;યાં?’ બંને બે પળ મારી સામે ôઈ રèાં, પછી ]ૂજતે અવાજ ેમેિરયાના બોલી, ‘માઇકલ? માઇકલ તો હવે નથી!’ મારા ગળામાં શLદો થીq ગયા. ફરી મેિરયાના જ બોલી, ‘કાલથી અમે અહg નિહ આવીએ, બધાં… બધાં એ જ સવાલ પૂછ ેછ ેક ેમાઇકલ ;યાં? પોિલયો એને ભરખી ગયો! આ થાનક સાથેની લેણીદેણી પૂરી થઈ. ખnં પૂછો તો અમે pણે તમારી જ રાહ ôતાં હતાં.’ ટોમની આંખ ટપકતી હતી, મેિરયાના ખામોશ હતી. હંુ સૂનમૂન હતો. છવેટ ેમેિરયાના બોલી, ‘અમે આ રમકડાં ખૂબ જતનથી રાખીશું.’ મe ઓવરકોટના

િખTસામાં હાથ ના<યો. મારી આંગળીઓ માઇકલના માઉથ-ઓગîન સાથે ટકરાઈ! મૌનના પિરવેશને છછં|ેા િવના હંુ પાછો વળી ગયો. માnં મૌન ખૂબ ભારે હતું. રખડપwીના અલગારમાં થોડા કડવા અનુભવોયે પરોવાયેલા છ.ે ટિેલિવઝન સાથે

સંકળાયેલો મારો િમZ િમ. ગોPડબોPડ એક વાર મને પZકારો માટનેા એક િડનરમાં લઈ ગયો. સમથî પZકારોનું એ િમલન હતું. િવષય કવેી રીતે શr થયો એ અEયારે બરાબર યાદ નથી; પણ અચાનક ભારત િવશે વાતો નીકળી. હંુ બધું ચૂપચાપ સાંભળતો હતો. મને એમાં કૌતુકભરી મp આવતી હતી. એમાં ચચîામાં ભાગીદાર બનવાની મારી લેશ પણ મરq નહોતી. અંYેજને ભારત માટ ેઓરમાયંુ હેત, ઉપરાંત TવTથતાથી કોઈને અTવTથ કરવાની

આદત-આવડતે પણ ખરી. એક ભાઈએ મારા મhમાં આંગળંુ નાખી બોલાવવાનો ચાળો કયîો. મને ઉÇશેીને એક ^à કયîો. પૂ:ું, ‘તમારે Eયાં ^માિણકતાનું ધોરણ કવંુે? વોટ એબાઉટ ઓનેTટી ઇન યોર કટંìી?’ pણે-અpDયે એ િવવેકી અંYેજ િવનય ચૂકીને મારા મમîTથાને અડપલું કરી બેઠો. એને કોઈ ના મêંુ ને હંુ જ મêો! ëણભર તો મને rંવેrંવે ઝાળ લાગી ગઈ. હંુયે TવTથતાથી બીpને અTવTથ કરવાની કરામત લંડન

રિસક ઝવેરી

5454

રહીને થોડીથોડી શી<યો હતો. ખડખડાટ હસીને મe કèંુ, ‘કોઈ નિહ અને તમે મને આ સવાલ કરો છો એથી મને હસવંુ આવે છ.ે તમે આવો સવાલ ના કયîો હોત તો સાnં થાત. ^માિણકતાનું ધોરણ તમે મૂકી ગયા હતા તે કરતાં ખાસ બગ|ંુ નથી. પણ દોઢસો વષîનાં ટવે-સંTકારો એમ કઈં વીસ વરસમાં થોડાં જ સંકલેી શકાય? અંYેજ આQયા તે પહેલાં મારો દેશ સમૃÉ હતો. દોઢસો વષîમાં ખંખેરાઈ ગયો. બેકારી, કગંાિલયત, લાંચ, લફંગાઈથી છલકાઈ ગયો. એ બધું આટોપતાં તો બીpં સો વષî લાગશે. હંુ ôl છુ ંક ેચારસો વષîની પરંપરા પછી; આજ ે@યારે તમારા દેશમાં પૂરી આઝાદી છ,ે બેકારોને રા@યનો સહોરો મળે છ ેઅને રોટીની િફકર નથી Eયારેયે અહg અ^માિણકતાની કમી નથી. મિહને સો-બસો િશલંિગમાં ઘરનો વહેવાર નભાવવો પડ ેએવી પિરિTથિત હોય તો, એવા સંôગોમાં તમારે Eયાં ^માિણકતા કટેલી ટક ેએનો િવચાર કરી ôô. મારા દેશમાં કરોડો કુટુબંો એટલા પૈસામાં સંસાર ચલાવે છ ેએટલું જ નિહ; પણ ઘરડાં માવતરને, િવધવા ભોpઈને ક ેઅસહાય ભાણેજને પણ સાથે રાખીને ^ેમથી પાળેપોષે છ.ે અને બીpં કરોડો કુટુબંો તો એવાં છ ેજ ેસાવ બેકાર છ.ે આ બધું ખnં પૂછો તો તમારો દીધેલો વારસો છ;ે અને તમે… તમે જ મને આવો સવાલ પૂછી બેઠા એથી મને નવાઈ લાગે છ.ે અનફો?યîુનેટલી યૂ હૅવ હીટ મી બીલો ધ બેPટ! તમે મારી નાજુક લાગણીને અકારણ છછંડેી એટલે આટલું કહેવાઈ ગયંુ તો માફ કરશો. અહgયે મારો અંગત અનુભવ તો એવો છ ેક ે: એન jિ=લશમૅન ઇઝ ઓનેTટ અપટુ વન પાઉIડ! એક પાઉIડથી વધારેની વાત આવે Eયાં અહg તમારા દેશમાંયે અંYેજને ફેરવી તોળતાં વાર નથી લાગતી. આ માIયતા પાછળ રહેલો મારો અનુભવ સાંભળવો હોય તો કહંુ!’ આ અનુભવ pણવા જવેો છ ેએટલે અહg નhધું છુ.ં ^માિણકતા એ કોઈ એક

દેશનો ઇpરો નથી. માણસને ^માિણક ક ેઅ^માિણક બનાવે છ ેએના સંôગો. આપણા દેશની અ^માિણકતા ક ેગેરરીિતઓના બચાવમાં આ નથી લખતો. અંYેôને ઉતારી પાડવાના હીન આશયથીયે આ નથી લ<યંુ, પણ પરદેશ ગયેલા, Eયાંથી પાછા આવેલા ક ેપરદેશ ન ગયેલા આપણા દેશવાસીઓના મનમાં પરદેશ માટ ેજ ેનયîો અહોભાવ ટપક ેછ ેઅને જ ેલઘુતાYંિથ-ઇિIફિરયોિરટી કોNJલે;સ લઈને એ પરદેશમાં ઘૂમે છ;ે એના અનુસંધાનમાં આ અનુભવ અહg ટાં;યો છ.ે બધા અંYેô અ^માિણક છ ેએવંુ કહેવાનો આશય રખે એમાંથી કોઈ તારવે, પણ આપણા આખાયે દેશમાંથી ^માિણકતા સાવ પરવારી ગઈ છ ેએમ દર કલાક ેકહેતાં રહેવંુ એય વાજબી નથી. લંડનના મોટામોટા

અલગારી રખડપwી

5555

િડપાટîમેIટલ Tટોસîમાં સાતથી દસ ટકા માલ શોપિલKટસî એટલે ક ે હાથચાલાકી અજમાવનાર Yાહકો mચકી pય છ ે— ચોરી pય છ ેએ હકીકતના બોલતા આંકડા મને ખુદ Eયાંના શેઠ-વણોતરો પાસેથી સાંપ|ા છ.ે એટલે, હq ગઈ કાલ સુધી જમેના હાથમાં ભારતની સંTકાિરતા અને િશëણનો દોર હતો એ ^pમાંના એક જણે મારા અંતTતલને છછં|ંુે Eયારે હંુ સંયમ ખોઈ બેઠો. એ ખાટો અનુભવ આપણે ôઈએ. વધારે વાંચતાં મારી આંખો દુ:ખવા આવતી એટલે આંખો તપાસરાવી નવાં ચRમાં

કરાવવાનો મારો િવચાર હતો. લંડનમાં ચRમાં બનાવી લેવાનો કઈંક મોહ પણ ખરો. ભાનુ કહે, ‘ભાઈ, અહg નૅશનલ હેPથની Tકીમ ^માણે તમને પંદર િશલંિગમાં ચRમાં મળશે. બનાવી લો.’ મને વાત nચી ગઈ. Eયાં માંદગી હોય ક ે તપાસણી-ચકાસણી કરાવવી હોય તો તેના પૈસા ન લાગે. સરકાર તરફથી એ માટનેો મફત બંદોબTત. એને ‘નૅશનલ હેPથ યોજના’ કહે. દર મિહને Eયાં રહેનારે અમુક લાગો આ માટ ેફરિજયાત આપવો પડ.ે દવા માટ ેસરકાર નtી કરે એ િનયમ. 1965માં ગયો Eયારે દરેક િ^િTXJશન દીઠ બે િશલંિગ આપવા પડતા. બાકીનો ખરચ સરકાર ભોગવી લે. 1967માં ચંૂટણી પછી સરકારે સૌને મફત દવા આપવાનું નtી કયîું. ડો;ટરના િ^િTXJશન િવના તમને કોઈ કિેમTટ દવા ન આપે. માંદગી હોય Eયારે મુકરર ફેિમલી ડો;ટર પાસે જ જવાનું. એનું િ^િTXJશન લઈ કોઈ પણ કિેમTટ પાસે pઓ એટલે એ તમને દવા બનાવી આપે. હંુ ભાનુનો મહેમાન એટલે એમના ફેિમલી ડો;ટર િમ. મોIકમેન પાસે ગયો. એમણે મને ચRમાંવાળા ઉપર રpિચyી લખી આપી. િચyી લઈ હંુ ચRમાંવાળાની દુકાને ગયો. કèંુ, ‘મારી દીકરીએ કèંુ છ ેક,ે પંદર િશલંિગમાં તમે ચRમાં બનાવી આપશો.’ એ કહે, ‘એમની કઈંક ગેરસમજ લાગે છ.ે નેશનલ હેPથ ^માણે કાચના પંદર િશલંિગ નિહ પણ એક પાઉIડ લાગે. તમારાં લખવા-વાંચવાનાં ભેગાં છ ેએટલે એ બાઈ-ફોકલ લેIસના બે પાઉIડ થશે. ô નેશનલ હેPથની જ ેમુકરર _ેમ છ ેતે લેશો તો _ેમના દસ િશલંિગ થશે. તમારી મનપસંદ _ેમ લેશો તો જવેી _ેમ તેવાં દામ લાગશે.’ એણે બતાવી એ ધમîાદા _ેમ સાવ ડLબા જવેી હતી. મe એક સરસ _ેમ પસંદ કરી.

પેલો કહે, ‘આ _ેમની કિંમત ચાર પાઉIડ થશે. એટલે કાચ અને _ેમ મળીને કુલ છ પાઉIડ થશે.’ મe કèંુ, ‘મારે વાંચવાનાં એક ôડી જુદાંયે બનાવી લેવાં છ.ે’ એ કહે, ‘નૅશનલ હેPથમાં ફ;ત એક જ ôડી આ સTતા ભાવે મળી શકશે. વાંચવા માટનેી બીq

રિસક ઝવેરી

5656

ôડી, તમે પસંદ કરી છ ેએવી _ેમ સાથે દસ પાઉIડ થશે.’ એ વખતે પાઉIડનો ભાવ તેર rિપયાનો ચાલતો હતો. એ િહસાબે ô નૅશનલ હેPથનો ભાવ મળે તો ચRમા એંસી rિપયાનાં અને બીq ôડી એકસો ને Zીસ rિપયાની થાય. મુંબઈમાં બેસે તેના કરતાં અનેકગણાં વધારે દામ થયાં. મe એને ફ;ત એક ôડી છ પાઉIડમાં બનાવવાનો ઓડîર આJયો. એ કહે, ‘ચRમાં તૈયાર થતાં એક મિહનો લાગશે.’ બે પાઉIડ એણે િડપોિઝટના લીધા. મને સારી બુિÉ સૂઝી ન ેરસીદમાં બધું બરાબર લખાવી લીધું ક ેછ પાઉIડમાં પસંદ કરેલી _ેમ સાથે ચRમાં બનાવવાનાં. િડિલવરી એક મિહના પછી અને એ માટ ેબે પાઉIડ િડપોિઝટના મêા છ.ે એ પછી છ િદવસે મને નેશનલ હેPથ ખાતાના દફતરમાંથી પૂછપરછનો કાગળ મêો

ક ે : ચRમાંવાળાએ તમારાં ચRમાં માટ ેઅમને પZ લખી િરવાજ ^માણે રp માગી છ.ે તો તમે કયા આધારે નૅશનલ હેPથ Tકીમ ^માણે ચRમાં મેળવવાના અિધકારી છો એની િવગતો અમને લખી મોકલશો તો આભાર થશે. મe તરત જવાબ લ<યો ક ે : હંુ મારી દીકરીને મળવા અહg આQયો છુ.ં Zણચાર મિહના રહેવાનો છુ.ં આથી વધુ કોઈ િવગતો મારી પાસે નથી. પૂછપરછના કાગળની અને મારા જવાબની નકલ મe ચRમાંવાળાને પણ ટપાલથી

તરત મોકલી આપી. ચાર િદવસ પછી મને નૅશનલ હેPથનું બીજુ ંફરફિરયંુ મêંુ ક ે : તમે ટNેપરરી મુલાકાતી છો, એટલે અમારી આ યોજના ^માણે તમને સTતા ભાવે ચRમાં મળી શકશે નિહ તેની નhધ લેશો. મને થયંુ, ચાલો પીડા પતી, છ પાઉIડ આપણા બચી ગયા! એ કાગળ લઈ હંુ ચRમાંવાળાની પાસે ગયો. એ કહે, ‘તો પછી તમને ચRમાંના દસ પાઉIડ લાગશે.’ મe કèંુ, ‘હવે મારે ચRમાં બનાવવાં જ નથી. મારા દેશમાં તમારી નૅશનલ હેPથ યોજના કરતાં પા ભાગની કિંમતમાં ચRમાં બને છ.ે હંુ Eયાં જ બનાવી લઈશ.’ એ કહે, ‘પણ તમારાં ચRમાં તો તૈયાર થઈ પણ ગયાં છ.ે’ મe કèંુ, ‘એ તો નવાઈની વાત તમે કરી! તમે જ તો કèંુ હતું ક ેએક મિહનો ઉપરાંત લાગશે. મe તમને પૂછપરછનો કાગળ તરત જ મોકલી આJયો હતો જ ેવાં?યા પછી રpિચyી ના આવે Eયાં સુધી ચRમાં બનાવવાનું તમારે મોકૂફ રાખવંુ ôઈતું હતું. એ યોજના ^માણે છ પાઉIડમાં મને મળશે એમ તમે જ મને કèંુ હતું. એટલે એમાં મારો કોઈ દોષ નથી. દસ પાઉIડ ખરચીને ચRમાં લેવા હંુ હરિગજ તૈયાર નથી.’ એ બંદો તો ડોકુ ંધુણાવીને કહે, ‘આઈ એમ સોરી, સર! પણ હવે બીજુ ંકઈં ના થાય.

અલગારી રખડપwી

5577

તમારે દસ પાઉIડ આપીને ચRમાં લેવાં જ પડશે. અમને ચાર પાઉIડનું નુકસાન થાય એ કોણ આપે?’ મe કèંુ, ‘મારે ચRમાં ôઈતાં જ નથી. તમે મને િડપોિઝટના બે પાઉIડ પાછા આપી દો એટલે વાત પતી pય.’ એ કહે, ‘તમે ચRમાંનો ઓડîર આJયો છ.ે િડિલવરી નિહ લો તો તમારી િડપોિઝટના બે પાઉIડ જશે.’ એની આવી બેઢબ વાત સાંભળીને મારો િમpજ ગયો. મe કèંુ, ‘તમારી એવી

દાદાગીરી મારી પાસે નિહ ચાલે. એમ બે પાઉIડ હજમ કરી જવાનો ઇરાદો હોય તો નાકા ઉપર પોલીસથાñં છ.ે Eયાં જઈ હંુ હમણાં જ ફિરયાદ નhધાવી દl.’ મારી વાત સાંભળી એ ભhઠો પડી ગયો. એણે વેપારી રીત આદરી. મને કહે, ‘એમ આકળા ન થાઓ. આપણે કઈંક રTતો કાઢીએ. બે પાઉIડ તમે વધારે આપો અને બે પાઉIડ હંુ જતા કnં. આપણે આઠ પાઉIડમાં સોદો પતાવીએ.’ મe કèંુ, ‘હવે તો એક દમડીયે વધુ ના આપું. િડપોિઝટના મારા બે પાઉIડ વસૂલ કરવાની મારામાં તાકાત છ!ે’ અંતે છ પાઉIડમાં જ મને ચRમાં આપવા એ કબૂલ થયો. મe િખTસામાંથી ચેકબૂક

કાઢી બાકીના ચાર પાઉIડનો ચેક લ<યો. એ કહે, ‘કાલે ચેક Tવીકારાય પછી ચRમાં લઈ જô.’ હંુ સમસમી ગયો. મe કèંુ, ‘તમારા દેશમાં ના Tવીકારાય એવા ખોટા ચેક લોકો બહુ આપતા લાગે છ.ે તમને ભરોસો ના પડતો હોય તો બeકમાં ફોન કરી ખાતરી કરાવી આપું. પણ ચેક Tવીકાયîા પછી તમે મને ચRમાં આપશો જ એની શી ખાતરી?’ એ લઈ ગયો, એણે મને ચRમાં આપી દીધાં, મe પહેરી ôયાં, બરોબર થયાં છ ેએની ખાતરી કરી લીધી અને પછી એને ચેક આJયો. મુંબઈ-અમદાવાદ િખTસાકાતnઓ માટ ેમશહૂર અને િદPહીના ઠગ વખણાય. પણ

ઇટાલી-_ાIસના લોકોનો Tવભાવ ઉમદા. િખTસું કાતરી કોટપેIટ ના બગાડ.ે તમારાં કપડાં જ ઉતારી લ ેએવા ઉTતાદ. કહેવાની મતલબ એટલી જ ક ેઊજળંુ એટલું બધું દૂધ નથી હોતું અને દૂધ હોય એ બધુંય ભેળસેળ િવનાનું નથી હોતું. પેલા અંYેજ પZકાર ભાઈએ આ િકTસો સાંભêા પછી હસીને વાત વાળી લીધી. ખેલિદલીથી મારી માફીયે માગી લીધી, અને છતાં અંYેજ ^p નાનીનાની બાબતોમાં તો ખૂબ ^માિણક છ.ે દૂધની બાટલીઓ દૂધવાળો દરવાpની બહાર િવના ખટક ેમૂકી pય. છાપાંવાળો હાટડીમાં છાપાં પાસે પૈસા નાખવાનું ડબલું મૂકી ફરતો ફરે. બસમાં કડં;ટર િટિકટ લેવા ન આQયો હોય તો પડોશી પૅસેIજરને િટિકટના દામ આપીને ઊતરવાનું ઠામ આવે Eયાં

રિસક ઝવેરી

5858

લોકો ઊતરી pય. એમ ઘણી શીખવા-અપનાવવા જવેી સારી વાતોયે Eયાં ભરી પડી છ.ે યુરોપ, અમેિરકા ક ેરિશયા જવેા દેશોમાં ગજબની ઠડંી હોય છ ેએ વાત સાચી, પણ

એ કારણે Eયાં જઈએ, રહીએ Eયારે, શરીરને ગરમાળો રહે એ માટ ેશરાબ પીવો જrરી છ ેએમ તમને કોઈ કહે તો એ વાત િબલકુલ માનશો નિહ. અહg, આપણા દેશમાં અમુક Qયિ;તને એના TવાTFય માટ ેશરાબ પીવો જrરી છ ેએવી મતલબનું ^માણપZ ડો;ટરો આપે છ ેઅને એ આધારે આપણી સમજદાર સરકાર એ Qયિ;તને આ નશાબંધીના યુગમાં કાયદેસર દાr પીવાનો અિધકારી બનાવતી પરિમટ આપે છ!ે એના જવેી બીq વાિહયાત અને રમૂq વાત કોઈ હોઈ શક ેનિહ. TવાTFય માટ ેમાણસને દાrની નહg પણ દૂધની જrર છ.ે આ વાતની ચચîામાં નથી ઊતરવંુ. શરાબ માણસો શા માટ ેપીએ છ ેએની ચચîાયે આપણે છોડી દઈએ. તંદુરTતી માટ ેસાવ િબનજrરી છ ેએટલી હંુ તમને ખાતરી આપું. િમZભાવે એટલુંયે ઉમેnં ક ેતમે શરાબ ના પીતા હો તો, માZ કુતૂહલને ખાતર એ ચાળે કદી ચડતા નિહ. પણ લંડન જવાનું થાય તો, @યાં લોકો શરાબ પીવા એકઠાં થાય છ ેએવી Eયાંની

‘પબ’ — દાrનાં પીઠાં–ની મુલાકાત લેવાનું ચૂકશો નિહ. Eયાં તમને કોકાકોલા, લેમનT;વોશ અને એવાં બીpં સરસ િનદîોષ પીણાંયે મળશે. પબમાં અવRય જô. િનરાંતે Eયાં એકાદ કલાક ગાળô. Eયાં તમને એક નવી જ દુિનયા ôવા મળશે. એ અનુભવ નિહ લો તો તમારી સફર એટલી ઊણપવાળી ગણાશે. નશાબંધી પહેલાં આપણે Eયાં દાr-તાડીનાં સeકડો પીઠાંઓ હતાં. શરાબીઓ Eયાંથી નશાચૂર છાકટા થઈને એલફેલ બોલતા નીકળતા. આજ ેએ પીઠાંઓ બંધ થયાં છ ેછતાં, એવા બેઢબ લોકો તમને ઠરેઠરે મળશે. પણ લંડનની પબને ‘દાrનું પીઠુ’ં એવંુ કઢગંું નામ આપવાનું મન ના થાય એવી એક રોનકદાર બુલંદ હવા Eયાં લહેરાય છ.ે એને ‘મયખાનું’ ક ે‘સુરાલય’ કહેવાનું આપણને વધુ nચે. અંYેq qવન સાથે pણે વણાઈ ગયંુ હોય એવંુ લાગે. Eયાં લોકો ફ;ત શરાબ પીવા નથી જતાં — એક વાતાવરણ પીવા pય છ.ે એ

વાતાવરણ છ ેઇRકનું. ઇRક શLદથી ભડકતા નિહ. Eયાં તમને તરેહતરેહનાં ઇRકબાô ôવા મળશે. એકબીpમાં મTત ગુલતાન કરતાં ^ેમી યુગલો, કPપનાને Tનેહથી પંપાળતો કોઈ ઘેલો કિવ, રંગ અને એની ગગનસૃિãમાં રાચતો કોઈ ધૂની િચતારો,

અલગારી રખડપwી

5959

qવનની પાનખરમાં યૌવનનાં Tમરણોને વાગોળતાં ડોસાડોસીઓ, દુિનયા આખીની લેશમાZ પરવા વગરનાં બીટલપંથી િકશોરિકશોરીઓ, કોઈ ભાનભૂલેલો ^ોફેસર, આંગળીઓથી સાજ સાથે અડપલાં કરતો કોઈ મTત બજવૈયો, િદવસભરની થકાવટને ખંખેરતો કોઈ બસ-કડં;ટર ક ે કિડયો-કારીગર… દુિનયા સાથે અને િદલ સાથે પોતપોતાની રીતે ઇRકમTત આવાં આવાં બહુરંગી માનવીઓનો મેળે તમને પબમાં ôવા મળશે. Eયાં તમને બાપ ને દીકરી, મા ન ેદીકરો, સસરો ન ેપુZવધૂ, ભાઈ ને બહેન, ભાઈબંધ

ન ેબહેનપણી, ^ીતમ ન ેિ^યા, િમZ ન ેશZુ, ગરીબ ને અમીર સૌ િવના સંકોચ, િનSકપટ સરળ મનથી એક જ ટબેલ પર બેસીને મહેિફલ માણતાં ôવા મળશે. કટેલીયે પબનાં મૂિળયાં બસોચારસો વરસ જટેલાં mડાં હશે. કટેલીક તો ભોયરાં-

ભંડિકયામાં હોય. Eયાં એવી પબની અસિલયત pળવવાનો આYહભયîો રવૈયો છ.ે એ જ સૈકાઓ જૂનુ ંફરિનચર, ભgતો પરનો એ જ પુરાણો સાજશણગાર. રંગરોશનીની એ જ ચૂની ઢબછબ, પબનો માિલક પેઢી-દર-પેઢી એ અસબાબ સાચવતો આવે. શરાબ ન પીઓ તોય એ બધાં કામણનો નશો િદલને તરબતર કરી મૂક ેએવી રંગીન, િદલચRપ હવા Eયાં લહેરાતી હોય. દીઠ ેઅને અનુભવે જ એનું પારખંુ થાય એવંુ છ.ે Eયાં કોઈને કોઈની પડી નથી. સૌ પોતપોતામાં બસ મTત છ.ે કોઈ હસે, કોઈ રડ,ે કોઈ સુખનો સંતાપ કરે, ક ેકોઈ દુ:ખ ઓગાળે, કોઈ ^ેમ કરે, કોઈ છૂટાછડેાની વાતો વણે, કોઈ કPપનાને મમળાવે. કોઈ ચીતરે, કોઈ સમTયા હલ કરે, કોઈ કોયડા પેદા કરે; રંગ, રાગ, Eયાગ, ભોગ, િવલાસ, વૈમનTય, ^ેમ, સુખ, સંતાપ, બધાં સદેહે પબના ત<તા પર ખલકના ખેલ રોજ આદરે ને રોજ આટોપે. બે િશલંિગ ખરચી લgબુપાણીનો =લાસ ભરીને બેસી pઓ. અને અંતર ધરાય Eયાં લગી બધું ôયા કરો, ô ôવાની આંખ હોય તો. મારી ભાણેજ સુનીલ Eયાં Zણ વરસથી રહે છ.ે િચZકામ શીખે છ.ે દૂધ અને નારંગીના રસ િસવાય બીજુ ંકઈં પીતી નથી. ચુTત શાકાહારી, પણ પબની ભાતીગળ ગNમત ôવા pય, લોકલીલા અવલોક ેક ેTકચેબુકમાં રેખાઓ પાડતી pય — િનલfપ ભાવે. પબની સૃિãનો ઠાઠઠમકો અને નpકતતા ôઈને એમ થાય ક ેખરેખર: ô ;યાંય પણ ખુદા હશે, તો ઇRકનો બંદો હશે; ô ઇRકથી જુદો હશે, તો ઇRકથી હારી જશે! ટોટનહામ કોટî રોડના xૂબ Tટશેન પાસે મશહૂર ડોિમિનયમ િથયેટર છ.ે Eયાં ‘માઈ

રિસક ઝવેરી

6060

ફેર લેડી’નું િચZ ચારપાંચ વષîથી એકધાnં ચાલે છ.ે એની નqક એક સરસ પબ છ;ે એનું નામ ‘ધ વાઇકિંગ’. હંુ સાંજ ેભાનુ-આનંદની રાહ ôતો િથયેટર પાસે ઊભો રહંુ. ઠડંી વધારે હોય તો પબમાં બેસું. ભૂખ લાગી હોય તો સેવગાંિઠયાનું પડીકુ ંસાથે લેતો pl ને બીઅરના =લાસ સાથે આરોગું. ઘણી વાર આનંદને મોડુ ંથવાનું હોય એવે ટાણે હંુ અને ભાનુ પબમાં એની રાહ ôતાં બેસીએ. િથયેટરનું બારñં ક ેપબનું બેસñં એ અમાnં સાંિજકુ ંિમલનTથાન. એવી એક સાંજ ેહંુ અને ભાનુ પબમાં બેઠાં હતાં. એક rપાળી, તંદુરTત ખુશિમpજ

યુવતી રબનો દરવાô હડસેલી અંદર સરકી. પાસેથી પસાર થઈ એટલે ભાનુ એને ઓળખતી હોય એમ બોલી, ‘હÜો, પેગી! ગૂડ ઇવનંિગ. હાઉ ઇઝ ધ વPડî િવથ યૂ? કમે છો?’ એ rપાળંુ હસીને કહે, ‘વેરી ગૂડ ઇવનંિગ ભાનુ! ધ વPડî જTટ ફાઇન. નથંિગ ટુ Yંબલ!’ લહેરમાં છુ.ં બસ, કોઈ ફિરયાદ નથી!’ ભાનુએ એને હાથ પકડી બાજુની બેઠક તરફ દોરી. બે પળમાં હંુ વરતી ગયો ક ે

એ યુવતી અંધ હતી. એટલી બધી TવTથ ક ેએના અંધાપાનો અણસાર આસાનીથી ના આવે. ભાનુએ મારી ઓળખાણ કરાવી કèંુ : ‘મારા ફાધર ઇિIડયાથી આQયા છ.ે’ એણે હાથ લંબાQયો. મe એનો હાથ મારા બંને હાથમાં લઈને હેતથી પંપાêો. એનો ચહેરો મલકી ગયો. Tપશîની વાણી સમજતી હોય એમ એ બોલી, ‘ભાનુ, તારા પJપા તો ખૂબ હેતાળ છ.ે યૂ આર મોTટ વેલકમ ટુ અવર કટંìી, સર!’ અમે એને માટ ેસફરજનનો રસ મંગાQયો અને વાતે વળ=યાં. થોડી વારમાં તો ભારત

િવશે અનેક સવાલો પેગીએ પૂછી ના<યા. આEમીય બની ગઈ. હંુ એને ôઈ જ રèો. મનોમન િવચારી રèો, ‘અરે, અરે! કવેી TવTથ અને આનંદી છ ેઆ સુરદાસી! આપણે આપણી પાસે જ ેનથી એનો રાતિદવસ વલોપાત કરીએ છીએ : Eયારે આ નયનહીન બાળા કહે છ ે ક,ે ‘કોઈ ફિરયાદ નથી!’ અને તેયે કટેલી સરળતાથી? એના મh પર અજપંાથી એક આછી રેખાયે ;યાંય વરતાતી નથી.’ ભાનુએ એને પૂ:ું, ‘પીટર કમે છ?ે’ એ કહે, ‘આવતો જ હશે.’ પછી મને કહે :

‘તમે ઇિIડયાથી આવો છો, બુઝુગî છો. હાથની રેખાઓ ઉકલેતાં તમને આવડતું જ હશે. Jલીઝ હાથ ôઈ માnં ભિવSય કહેશો!’ એમ કહી એણે બંને હથેળીઓ મારી સામે ધરી દીધી. હંુ Tપãતા કરવા જતો હતો, પણ ભાનુએ ઇશારાથી મને રો;યો, પછી પેગીને

અલગારી રખડપwી

6161

પૂ:ું, ‘શું pણવંુ છ ેતારે ડાિલõ◌ંગ?’ એ કહે, ‘પીટર મને પરણશે ક ેનિહ એ. કોઈ મને પરણે એ વાત જ pણે માIયામાં નથી આવતી. કટેલીયે આશંકાઓ થયા કરે છ.ે’ મe એની હથેળીઓ હાથમાં લીધી. એક કોડભરી યુવતી નકરી dÉાથી મને એની

અગમરેખાઓ ઉકલેવા માટ ેવીનવી રહી હતી. એને હંુ કમે કરીને કહંુ ક ેએવી કોઈ આવડત મારામાં નથી! અને અવડત-અણઆવડતનો તો અહg ^à નહોતો. ^à હતો માZ એની dÉામાં અમી રેડવાનો. એની નાજુક હથેળીઓની ઊલટતપાસનો ઢhગ મe આદયîો. થોડી ગમે તે અથîમાં બંધ બેસાડી શકાય એવી આડવાતો કરી. પછી કèંુ, ‘^ેમરેખા તો પેગી, તારા હાથમાં એવી ôરદાર છ ેક ેભલભલાને ઈષîા આવે. જ ેએક વખત તને મળે એ બસ તને હેત કયîા જ કરે એવંુ તાnં ભા=ય છ!ે તારો ^ેમી તને અવRય પરણશે. સંતાનસુખનીયે Tપã રેખા અહg પડી છ.ે’ મારા અવાજમાંથી નીકળતો િનખાલસતાનો રણકો એણે બરાબર પારખી લીધો હોય

એમ એનું અિTતEવ pણે અજવાળી ઊzંુ. કહે, ‘ભાિવના ભેદ કોઈ ઉકલેી શકતું નથી એ હંુ pñં છુ.ં પણ તમારા જવેા શુભચંિતકની વાણી કદી અફળ નથી જતી એવી અચળ dÉાયે મારામાં ભરી પડી છ.ે એ આTથાને તમે વહાલથી પંપાળી એ માટ ેખૂબ આભારી છુ.ં’ એના સુંવાળા રેશિમયા વાળ પર મારાથી હાથ ફેરવાઈ ગયો. મe કèંુ, ‘ઈáર તને

ખૂબ સુખી રાખે, બહેન! તારી એ dÉા ફળે એવી મારી ^ાથîના છ;ે એવી મારી દુઆ છ.ે’ એવાય અનુભવો થાય છ ેક,ે પબમાં એકલો બેઠો હોl Eયાં કોઈ અpણી બાઈ ટપ

દઈને બાજુની બેઠકમાં ટપકી પડ.ે િસગારેટનું પાકીટ કાઢ.ે પછી પૂછ,ે ‘માિચસ છ ેતમારી પાસે?’ માિચસ આપું એટલે કહે, ‘વૂડ યૂ લાઇક ટુ બાય મી અ િડìકં? કઈં પાશો?’ આનો અથî ન સમજુ ંએટલો અણઘડ હંુ નથી. છતાં રમૂજ ખાતર પૂછુ,ં ‘Qહાય શૂડ આઈ બાય યૂ ડìgક? શા માટ?ે’ એ કહે, ‘હંુ તમને કપંની આપીશ.’ હંુ એને તરત જ કહી દેતો ક ેએવા ફાલતુ પૈસા મારી પાસે નથી. એવી અફલાતૂનાની વાતમાં આવનાર જrર ખંખેરાઈ જવાનો. એવી Qયિ;તઓને મtમપણે ટાળવામાં જ સલામતી છ.ે એક વાર અમે પબમાં બેઠાં હતાં. મને ખૂબ તરસ લાગી હતી. બીઅરનું મોટુ ંમગ

એકáાસે ગટગટાવી ગયો. પાસેના ટબેલ પર બેઠલેાં યુવાન-યુવતીઓ ôઈ રèાં. પછી એક જણ આવીને કહે, ‘ફરીવાર આ રીતે સડસડાટ બીô મગ ગટગટાવી pઓ તો

રિસક ઝવેરી

6622

તમે અમારા મહેમાન!’ મe કèંુ, ‘ભાઈ, વીસ વરસ પહેલાં મêો હોત તો એ પણ કરી દેખાડત. આજ ેતો હવે બુઢાપો નડ ેછ.ે’ એ િમZો સાથે પછી તો ખૂબ દોTતી થઈ ગયેલી. એક બીô સરસ િકTસો યાદ આવે છ.ે હંુ અને આનંદ પબના કાઉIટર પર ગયા.

બીઅરના મગ ભરાQયા. િચJસ વગેરેનાં પડીકાં ખરીÄાં. બારમેન ખૂબ અપટુડટે કપડામાં સv હતો. એની હhશ અને અવાજમાં આવકાર તરવરતાં હતાં. કહે, ‘સર! ધ િડìI;સ આર ઓન ધ હાઉસ ટુ ડ.ે આજ ેમારા તરફથી અહg જયાફત છ.ે આજ ે હંુ બારમેન તરીકનેી મારી મંિઝલ શr કnં છુ.ં તમારા સૌની શુભે?છાઓ અને દુઆ ચાહંુ છુ.ં પીવાય એટલું મોકળે મને પીઓ!’ હંુ તો ખુશ થઈ ગયો, મe મોટ ેઅવાજ ેમાં|ંુ ગાવા : ‘હી ઇઝ અ ôલીગુડ ફે…Üો!’ મારો ચેપ બધાંને લા=યો અને સૌએ એ આનંદગાનને ઝીલી લીધું. હંુ અને આનંદ TકોટલેIડ ગયા હતા Eયારનીવાત છ.ે એક પબમાં ગયા. બે બુ}ા,

ખખડધજ, દાઢીવાળા Tકોચમેન Eયાં બેઠા હતા. અમને કહે, ‘અહg આવો!’ ગયા એટલે nઆબથી કહે, ‘શું પીશો?’ અમે બીઅર મંગાQયો. એ લોકો કહે, ‘;યાં રહેવંુ?’ અમે કèંુ, ‘ઇિIડયા.’ એ કહે, ‘ગાંધીનો દેશ! ગાંધી ખૂબ અ?છો માણસ!’ મારા મગ ખાલી થયા એટલે કહે, ‘ચાલો, બીô મંગાવો!’ આનંદ કહે — ‘મારે ગાડી ચલાવવાની છ.ે વધારે કશું નથી મંગાવવંુ.’ પૈસા ચૂકવવા પાકીટ કા~ું. પેલા કહે, ‘ના ચાલે, આજ ેરાતે ના જવાય. તમે અમારા મહેમાન. પાકીટ િખTસામાં મૂકી દો.’ ધરાર એ લોકોએ અમને રોકી પા|ા. પોતાને ખોરડ ેલઈ જઈ વાળંુ કરાQયંુ અને છૂટા પડતી વખતે ગાંધીને ફરી યાદ કરી Tકોચ QહીTકીની એક સરસ બાટલી ભેટ આપી! આમ પબ એ લંડનના સામાિજક qવનનું એક મહWવનું અંગ છ.ે પબમાં જવાનું

કોઈને Eયાં અજુગતું નથી લાગતું. આપણે અહg કોફીહાઉસમાં જઈએ એમ કટેલીક પબનું ઐિતહાિસક ક ેતવારીખી મહWવ પણ ખnં. અહg ચાPસî િડકIસનો અ{ો હતો, અહg ચિચલîનું બેસñં હતું, અહg વCઝîવથî આવતો. અને શેરલોક હોNસ પણ… એમ જુદી જુદી પબનું જુદંુ જુદંુ બયાન અને પબનાં આખલો અને ખાટકી, એવાં એવાં િચZિવિચZ નામ. લંડન pઓ તો આ પબલીલા ôવાનું ભૂલશો નિહ! યુરોપીય સંTકૃિત િવશે, ખાસ કરીને çી-પુnષ વ?ચેના Eયાંના pતીય qવન —

સે;સલાઇફ — િવશે અનેક અધકચરા યા અિતશયોિ;તભયîા <યાલો આપણા દેશમાં ફેલાયેલા છ.ે યુવાન çી-પુnષો વ?ચે Eયાં મુ;ત સહચાર છ.ે લu પહેલાં એકથી વધુ

અલગારી રખડપwી

6633

Qયિ;ત સાથે શરીરસુખ ભોગવી લેવાનું Eયાં સાહિજક છ.ે Eયાં નૈિતક ધોરણ જવંુે કશું રèંુ નથી એવી રંગભરી વાતો Eયાં જઈ આવેલા અને ન જઈ આવેલાને મરીમસાલો ભેળવીને રસપૂવîક કરતાં-લખતાં મe સાંભêાં-વાં?યાં છ.ે Eયાંનાં બીટPસ, િહJપીઝ અને મંકીઝના Tવૈરિવહારની આવી અનેક મોqલી વાતોનો નશો આપણા યુવાન વગîને ચડલેો ઠરેઠરે નજરે ચડ ેછ.ે યુરોપ િવશે જ ેઅનેક aમો આપણે Eયાં ભટક ેછ ેએમાંનો આ એક છ.ે યુરોપના નૈિતક ધોરણને એની અસિલયતમાં સમજવા માટ ે પહેલાં Eયાંના

વાતવરણને અને Eયાંની ^pના યુવાન માનસને સમજવંુ જrરી છ.ે યુરોપની ^pનો ô કોઈ મોટામાં મોટો ગુણ હોય તો તે િશTત. છÜેાં બે િવáયુÉની યુરોપને એ મોટામાં મોટી દેણગી છ.ે ગમે તેવા સાધારણ યા અસાધારણ સંôગોમાંયે અંYેજ બ?ચો પોતાની િશTત, સલૂકાઈ અને રીતભાત-એટીકટે નિહ ચૂક.ે ‘થeક યૂ’, ‘આઈ એમ સોરી,’ ‘બેગ યોર પારડન,’ એ શLદો િમિનટ ેિમિનટના એના qવનQયવહારમાં એની qભને ટરેવે. આ િશTતમાંથી જIમી છ ેએક ^કારની સુQયવTથા. Eયાં બધું QયવિTથત — વેલ

JલેIડ, Eયાં ભીખ મંગાય QયવિTથત રીતે, ચોરી થાય QયવિTથત રીતે, શરાબ પીવાય QયવિTથત રીતે, ધંધો-રોજગાર પણ QયવિTથત, Eયાંની pણે અQયવTથાયે QયવિTથત. સંયુ;ત કુટુબંની ^થા છÜેાં પચાસ વષîમાં Eયાં િછÑિભÑ થઈ ગઈ છ ે— પણ

તે QયવિTથત રીતે. દીકરોદીકરો પંદર-સોળ વરસનાં થાય એટલે TવતંZ, પણ Eયાં તો માવતરનો પડકાર ઝીલવાનો હોય છ ેક ે : ‘TવતંZતાનો ફાંકો રાખવો હોય તો એ TવતંZતા પરસેવો પાડીને મેળવી લો. પાંગળી પરવશ TવતંZતાને Eયાં Tથાન નથી. એટલે, આપકમાઈથી પોતાના બે પગ ધરતી પર ટકેવીને ચાલનાર Eયાંની યુવાન ^pમાં એક ^કારની ખુમારી છ.ે પોતાની કરણીનાં સારાંમાઠાં ફળ ભોગવવાની એમની તૈયારી છ.ે લuની પસંદગીનો દોર માવતરના હાથમાંથી હવે લગભગ છૂટી ગયો છ.ે એમાંથી Eયાં પહેરવેશ િવશેનીયે એક QયવિTથત અરાજકતા ઊભી થઈ છ.ે આપણે એને ભોગિવલાસ–સે;સ–સાથે મનફાવે તેમ સાંકળી ગૂંચવીને ગમે તેવી ગંદી વાતો કરીએ, પણ સાથોસાથ આપણે એ પણ િવચારીએ ક ેઆપણી અને યુરોપની સંTકૃિતમાં અને પિરિTથિતમાં જમીન-આસમાનનો ફરક છ.ે અને છતાં ôવાની આંખ અને વૃિ� હોય, અને એ બધું ઝીણવટથી pણવા-સમજવાનો સમય મળે તો, બધા Tવૈરિવહારમાંયે જ ેિશTત છ ેએ ôઈને આપણે છt થઈ જઈએ!

રિસક ઝવેરી

6464

@યારે આપણે Eયાં િશTતનો સદંતર અભાવ તો છ ેજ, પણ અહgને Tવે?છાચાર પણ પાંગળો અને િવકૃત છ.ે આપણી હાઈTકૂલો અને કોલેôમાં જતાં િકશોર-િકશોરીઓને બાપને પૈસા તાગડિધÑા કરવા છ ેઅને ફાંકો રાખવો છ ેTવતંZતાનો. આજ ેતમે કોઈ પણ હાઈTકૂલ ક ેકોલેજના ખૂણે ક ેદરવાજ ે િરસેસ પછી ક ેશાળાકોલેજ છૂટવા ટાણે ઊભા રહેશો તો એક ^કારનું બીભEસ ^દશîન તમને ôવા મળશે. ખેતરના ચાિડયા જવેા કઢગંા પોશાકમાં ટોળે મળીને ઊભેલા છોકરડાઓ રTતે જતી બાળાઓની વેવલી અને અäીલ મRકરીમાં નાચતા અને રાચતા તમને દેખાશે, સંભળાશે. એ િવકૃિતનો સડો એટલે જ અંશે તમને છોકરીઓમાંયે વરતાશે, પહેરવેશની નવીનવી ફૅશનો આપણે Eયાં િવકસી છ.ે કઈં જ ખોટુ ંનથી એમાં. યુવાન ^p પોતાને દેહને સરસ કપડાંથી સpવે, પોતાના rપને અને શરીરની સરસતાને શણગારે એના જવેી બીq rડી વાત કઈ હોઈ શક?ે પણ એ બધાંમાંથી સાહિજકતા અને rપમાધુરીના અમીને બદલે — ‘હંુ બનીઠનીને જ ેrપને સpવીને નીકળી છુ ંએ મારા દેહઠાઠને સૌ જુએ છ ેક ેનિહ?’ એની તલાશમાં ચકળવકળ થતી આંખોમાંથી @યારે નરી આછકલાઈ નીતરે Eયારે એ બધું વરવંુ અને બીભEસ લાગે છ.ે લંડનમાં હમણાં ‘મીનીTકટî’ની ફૅશન ચાલે છ.ે મીનીTકટî એટલે ગોઠણથી છઆઠ

jચ ટૂકું ંTકટî; અને મીની-મીનીTકટî એટલે લગભગ એકાદ ફૂટ mચંુ Tકટî. બારચૌદ વષîની બાળાથી માંડીને આધેડ વયની çીઓ સુHધાં Eયાં આ રીતે પહેરે. દાયક ેદાયક,ે શરીરના અમુક ભાગને છતો કરવાની ફેશન Eયાં બદલાતી રહે છ.ે અEયારે, પગને સાથળ સુધી ઉઘાડા રાખવાની-મીનીTકટîની ફૅશન ચાલે છ,ે પણ એમાં Eયાં જ ેTવાભાિવક સરળતા વરતાય છ,ે આછકલાઈનો અભાવ દેખાય છ,ે એ અંYેq િશTતનું પિરણામ છ.ે આપણે Eયાં વારલી çીઓ સાથળથી ઉપર ક?છ મારીને સાડી પહેરે છ ેએ જમે Tવાભાિવક લાગે છ ેએમ મીનીTકટîમાં કોઈને અજુગતું લાગતું નથી. એ ફૅશનને ખૂબ સાહિજક રીતે અંYેજ ^pએ આવકારી અપનાવી લીધી છ.ે એ ôવાને નજર ટવેાઈ ગઈ છ.ે એ કારણે એમાં pતીય આવેગ–સે;સની ભાવનાયે તંદુરTત નોમîલ મનમાં ઊઠતી નથી એવો મારો અનુભવ છ.ે છÜેાં દસેક વરસમાં પેટ ઉઘાડુ ંદેખાય એવી ટૂકંી ચોળી પહેરવાના િરવાજને જટેલી સાહિજકતાથી આપણે અપનાવી લીધો છ,ે એના જવંુે આ મીનીTકટîનુ ંસમજવંુ. ફરક છ ેમાZ આવો પહેરવેશ પહેરીને Eયાં બેિફકર ચાલી જતી એ યુવતીઓની આંખમાં. એ આંખો ફૅશનપરTતીના નશાથી

અલગારી રખડપwી

6655

ચકળવકળ થતી તમને નિહ વરતાય. Eયાં તમને એક ^કારની તાઝગી અને ખુમારીભરી TવતંZતાની ઝલક દેખાશે. જગંલમાં વસતી ભીલકIયાઓમાં જવેો અભય દેખાય છ ેએવો — િબરદાવવાનું મન થાય એવો — બેપરવાઈનો લહેકો આપણી નજરમાં વસી pય. એક વખત હંુ અને આનંદ ફરતા હતા. એક સરસ છોકરી મીનીTકટî પહેરી પસાર

થઈ. મe આનંદને કèંુ, ‘વોટ અ પેર ઓફ Lયૂટીફુલ શેપલી લે=સ! કટેલા સુંદર ઘાટીલા પગ છ,ે આ છોકરીના!’ પેલી ચબરાક રમિતયાળ છોકરીને કાને મારા આ શLદ અથડાયા. એ પાછી ફરી. સામે આવી ઊભી રહી. હસીને કહે, ‘થeક યૂ સર!’ અને નમણી િનખાલસતાથી મલકીને ચાલી ગઈ! મારા અંતરને ખૂણે મીઠાશનો એ રણકો આજયેે જળવાઈ રèો છ.ે આપણે Eયાં કોઈને આવંુ કèંુ હોય તો ગોકીરો મચી pય. Eયાંની બીટલપંથી યુવાન જમાતની સે;સ િવશેની િશTત ôઈને તો હંુ દંગ થઈ

ગયો. દોઢ વરસના મારા વસવાટ દરિમયાન મe Eયાં કોઈને રTતે જતી çીની મpક-મRકરી કરતાં ôયા નથી. યુરોપના Tવે?છાચારની અનેક અવનવી વાતો મe સાંભળેલી, એટલે માnં કુતૂહલ સળવળતું હતું. ટìફાPગર T;વેર એટલે લાંબા વાળવાળાં, મેલાઘેલાં બીટલપંથી અને િહJપી યુવક-યુવતીઓનો ચોતરો. pણે વામપંથીઓનો અખાડો. પોતપોતાનાં પુnષ યા çીિમZને અઢલેી આલંિગીને Eયાં સં<યાબંધ મનમોq યુગલો બેઠાં હોય, ગોિå કરતાં હોય. દુિનયાની અમને પરવા નથી. જિંદગી એમને qવવી છ,ે બસ પોતાની અદાથી જ. આજ આપણી છ,ે કાલ કોણે દીઠી છ,ે એ છ ેએમની qવનકૂચંી. એક િદવસ હંિમત કરી હંુ એક યુગલ પાસે ગયો. કèંુ, ‘તમને કઈંક પૂછુ?ં’ બંને

હસીને કહે, ‘Jલીઝ યોર સેPફ! મોજથી પૂછો.’ ખુÜા િદલે કèંુ, ‘ભારતથી આવંુ છુ.ં અહgનાં નૈિતક ધોરણો િવશે મનમાં મોટુ ંકુતૂહલ લઈને અહg આQયો છુ.ં અહg મe રTતે જતી çીઓની મRકરી કરતાં કોઈને ôયા નિહ એટલે મનમાં થોડી િનરાશાયે થઈ છ.ે મારે અહgની ‘સે;સલાઇફ’ િવશે તમારાં જવેા પાસેથી કઈંક pણવંુ છ,ે એટલે મોકળે મને આટલું પૂછુ ંછુ.ં’ બંને ખડખડાટ હસી પ|ાં! યુવક કહે, ‘રTતે જતી કોઈ અpણી બાઈની મpક

કોઈ શા માટ ેકરે? ઇટ િસNપલી નોટ ડન, સર! આ મારી દોTતને હંુ ધોળે િદવસે અહg સિરયામ જ=યાએ ચંુબન કnં છુ,ં બગલમાં લઈને મોજથી બેઠો છુ,ં એથી િવશેષ શું

રિસક ઝવેરી

6666

ôઈએ? કાલે સવારે અમને એકબીpની ભાગીદારી નિહ ખપે તો એ છુwી ને હંુયે છુwો. આ અમારી આઝાદી છ ેઅને આ અમાnં નૈિતક ધોરણ છ.ે’ મe પૂ:ું, ‘તમારે Eયાં લu પહેલાં શરીરસુખ માણવામાં કોઈ વાંધો નથી, તમારે Eયાં

કુવંાિરકાઓ — અનમેિરડ વિજIસî બહુ ઓછી, એ વાત ખરી?’ યુવતી ખબરદાર હતી, તેજTવી હતી, આખાબોલી હતી. સાપણના આવેગથી એણે

^à ફe;યો, ‘તમારે Eયાં લu સુધી બધી છોકરીઓ કુમાિરકાઓ — વિજIસî — જ છ ેએમ તમે ખાતરીપૂવîક કહી શકશો? કોઈ પણ દેશ કહી શકશે?’ આ ^àનો જવાબ આપણી પાસે છ?ે હકારમાં છ?ે મને લાગે છ ેક ેનથી. આપણે

Eયાં શાળા-કોલેôમાં, સમાજમાં અને હાઈ સોસાયટીમાં જ ેછાનગપિતયાં ચાલી રèાં છ ેએનો સારો એવો અણસાર મને છ.ે માવતરને પોતાનાં બાળકો શું કરે છ,ે ;યાં pય છ,ે કોની સાથે ફરે છ ેએ બધું ôવા-pણવાનો નથી સમય ક ેનથી ખેવના. બધાં પોતપોતામાં QયTત છ ેઅને મTત છ.ે દીકરા-દીકરીને વહાલથી પાસે બેસાડી ન ેહેતવાતો કરનારાં-સાંભળનારાં ધીમે ધીમે ઓસરતાં pય છ ેઅને પછી એ જ માવતરો ફિરયાદ કરે છ ેક ેઆજકાલનાં છોકરાં અમાnં સાંભળતાં નથી! યુરોપની િશTતને સમ@યા િવના Eયાંનો અનાચાર આપણે Eયાં પeધતો pય છ.ે Eયાંના અનાચારમાંયે એક ^કારનો એકરાર છ.ે સદાચારની છલના Eયાં નથી. @યારે આપણને ડોળમાં રાચવંુ pણે ક ેગમે છ.ે ઢાંકિપછોડો આપણને કોઠ ેપડી ગયો છ.ે પડોશી છાનોછપનો શરાબ પીએ એમાં વાંધો નિહ, પણ કોઈ ખેલિદલ કહે ક ે‘હંુ શરાબ પીl છુ’ં તો Eયાં આપણી સંTકૃિત વટલાઈ જવાની! યુરોપનાં યુવાનોનાં નૈિતક ધોરણો એમને મુબારક હો; પણ Eયાં જ ેથાય તે છડચેોક થાય છ,ે બેધડક થાય છ ેએટલું મને ગNયંુ. અને એટલે એ અનાચારનેયે Tવૈરિવહાર કહેવાનું મન થાય છ.ે એની પડખે એક pતની નૈિતક હંિમત ડોિકયાં કરતી દેખાય છ,ે અને એ કામ ખૂબ દોèલું છ!ે લંડનના મુલાકાતીઓ માટ ે‘સોહો િવTતાર’ એક અવળચંડુ ંઆકષîણ છ.ે ઓ;સફડî

Tટìીટની પાછળનો ભાગ ‘સોહો એિરયા’ તરીક ેમશહૂર છ.ે હંુ લગભગ રોજ ઓ;સફડî Tટìીટ pl અને શાકપાંદડુ ંખરીદવા મારે સોહોમાંથી પસાર થવાનું. સોહો એટલે લંડનનો િવલાસમાગî. Eયાં અäીલ પુTતકો અને િચZો વેચવાની અનેક દુકાનો. ઠરેઠરે ચાલતા પૂજ îાઓનો તમને Eયાં ભેટો થઈ pય. બીભEસ ફોટાઓ અને પુTતકો Eયાંની દુકાનોમાં છડચેોક િવના રોકટોક વેચાય. એક વખત એક દુકાનમાં પેઠો. સે;સ સાિહEયને નામે

અલગારી રખડપwી

6767

^િસÉ થયેલાં પુTતકોની Eયાં લંગાર લાગી હતી. આપણે Eયાં સvનો ચોરીછૂપીથી સંઘરે છ ેએવી, çીઓની સં<યાબંધ નu તસવીરો દીવાલ પર ટાંગેલી અને બહારની શો િવIડોમાં મૂકલેી હતી. િકશોર, યુવાન અને વૃÉ Yાહકો કોઈ પણ pતના સંકોચ વગર એ બધું ôતા હતા, અને પસંદ પડ ેતો ખરીદતા હતા. એક સેPસમૅન ટબેલને અઢલેી ખુરશી પર બેઠ ેબેઠ ેબધા પર નજર રાખતો હતો.

થોડી થોડી વારે એ Yાહક વરતીને બોલતો pય, ખાસ ચીô ôવી હોય તો અંદરના ઓરડામાં છ.ે મરq થાય તો અંદર પધારો. મારાં પહેરવેશ પરથી એ તરત વરતી ગયો ક ેહંુ પરદેશી ટૂિરTટ છુ.ં મનેયે એણે અંદર પધારવાનું આમંZણ પીરTયંુ. મe એને ફોડ પાડીને પૂ:ું, ‘ખાસ ચીજ એટલે તું શું કહેવા માગે છ,ે અને અંદર-

બહારમાં શો તફાવત છ?ે’ એ ખંધું હસીને કહે, ‘અહg, બહારના ઓરડામાં તમે બધું જુઓ અને કઈં ના ખરીદો તો ચાલે. પણ અંદરના ઓરડામાં ઘૂસો એટલે એક પાઉIડની ખરીદી કરવાનું ફરિજયાત. અહg છ ેએના કરતાં અQવલ નંબરનો માલ — વધુ ઉઘાડાં ફોટોYાફ અને અäીલ પુTતકો અંદર છ.ે ôઈને તમારી તિબયત ખુશખુશ થઈ જશે!’ મe કèંુ, ‘ô દોTત, મારે અંદર જઈને બધું િનરાંતે ôવંુ છ ેએ વાત સાચી, પણ મને

પસંદ ના પડ ેતો હંુ કઈં ના ખરીદંુ. એ હતો જમાનાનો ખાધેલ દુકાનદાર. એ વગર આવી ખતરનાક દુકાન ચલાવી જ કમે શકાય? દુકાનમાં Yાહકો વધારે નહોતા એટલે એ નવરાશ ગાળવા મારી સાથે વાતે ચ|ો. કહે, ‘તમને અäીલ સાિહEય અને ફોટાઓનો શોખ છ?ે ô શોખ હોય તો જrર તમે કઈંક ખરીદવાના. હંુ અહg ઉમદા િકસમનો માલ જ રાખંુ છુ.ં તમારી પાસે ^ોજ;ેટર હોય તો િફPમો પણ ભાડથેી મળશે.’ મe કèંુ, ‘હંુ નોમîલ માણસ છુ.ં દરેક નોમîલ Qયિ;તને આ બધું ôવાની વૃિ� હોય એમ

મનેય છ,ે િજíાસા નથી એવો મારો દંભ નથી, ઉપરાંત એક પZકાર તરીક ેએ pણવા-સમજવાનું કુતૂહલ પણ છ ેક ેતમારે Eયાં શું શું આમ છડચેોક વેચાય છ,ે પણ તારી પેલી એક પાઉIડની ફરિજયાત ખરીદીવાળી વાત કઈં મને nચતી નથી. આપણે એમ કરીએ : તું મને અંદર લઈ જઈ બધું બતાડ. હંુ અધîા કલાકથી વધુ નિહ રોકાl. કઈં નિહ ખરીદંુ તો માZ બધું ôવાના તને પાંચ િશલંિગ આપીશ.’ મારી આ િનખાલસ અને સીધીસટ Qયવહાર-વાત પર એ ખુશ થયો. ઇટાિલયન

હતો. કહે, ‘જનîાિલTટ ગુડ પીપલ. ગો ઇન એIડ સી. ઈફ યૂ લાઇક, બાય. ઇફ યૂ ડોIટ

રિસક ઝવેરી

6868

લાઇક, નો બાય. યૂ માઈ _ેIડ!’ માણસ ચાલાક હતો. એના માલ પર મુTતાક હતો. એના મનમાં ખાતરી હતી ક ેએક વાર અંદર જનાર ખરીÄા િવના પાછો નિહ જ આવે. અંદર જઈને મe જ ેôયંુ એથી હેરત પામી ગયો. આટલું ઢગલાબંધ િવકૃત અને

બીભEસ સાિહEય આમ ઉઘાડછેોગ વેચાતું હશે એનો મને અંદાજ જ નહોતો. આઠદસ Yાહકો એ બધાંનો રસ લૂંટી રèા હતા; અને એ બધા એકકે પાઉIડની ખરીદી કરવા મજબૂર હતા. પણ અäીલતાયે pણે Eયાં QયવિTથત રીતે ગોઠવાઈને-સpવાઈને પડી હતી. કટેલાંક ઉમદા પુTતકોયે હતાં. અંતે એક પાઉIડની ખરીદી કરીને જ હંુ બહાર નીકêો Eયારે પેલો ઇટાિલયન મૂછમાં હસતો હતો! પછી તો એની સાથે સારી દોTતી થઈ ગઈ. એના કહેવા ^માણે રોજનું અંદરનું વેચાણ સરેરાશ પચાસ પાઉIડનું થતું હતું. સોહોમાં ઘણા ભારતીય અને પાિકTતાની લોકો ભટકાઈ pય. માnં મનપસંદ

‘અPહાબાદ રેTટોરાં’ પણ એટલામાં. સાંજ ઢળે નીકળો તો બારીમાં બેઠલેી ક ે રTતે ભટકતી લલનાઓ ‘કમોન લવ, હૅવ સમ ફન!’ કહેતી બેધડક તમને બરક.ે િસપાઈદાદાને જુએ એટલે આડીઅવળી થઈ pય. આમ તો સોહો આબrદાર લ�ો છ.ે હpરો ઓિફસો Eયાં છ.ે ઢગલાબંધ ભારતીય અને પાિકTતીની રેTટોરાં અને એક મોટી શાકપીઠ Eયાં છ,ે પણ સાથે સાથે આ બધુંયે છ,ે એ લ�ામાં ખાસ આકષîણ છ ે‘Tટìીપ ટીઝ શો’નું, ગલીકૂચંીઓમાં અને સિરયામ રTતે ‘Tટìીપ ટીઝ શો’નાં Tથળો, Eયાં બહાર ઊભા ઊભા એક-બે જણ રા|ંુ નાખતા હોય, ‘કમોન સર! એIôય યોર સેPફ. ધ શો ઇઝ ઓન!’ બપોરથી માંડી મોડી રાત સુધી આ બધું ચાલે. એક-બે ઠકેાણે એવાં આમંZણ-પાિટયાં યે વાં?યાં ક ે‘મોડલ માટ ેજુવાન છોકરી ôઈતી હોય તો ઉપર આવô!’ એક વાર આનંદ કહે, ‘ભાઈ, લંડન આQયા છો તો ‘Tટìીપ ટીઝ’ જrર જુઓ. હંુ કાલ

માટનેી તમારી િટિકટ લઈ આવીશ.’ મe પૂ:ું, ‘Eયાં શું કરે?’ એ કહે, ‘એક બાઈ નાચ કરતાં કરતાં શરીર પરનાં કપડાં એક પછી એક કાઢતી જશે. છÜેું આવરણ દૂર કરી એક પળ સૌની સામે ઊભી રહેશે. અને પછી બ�ીઓ બુઝાઈ જશે.’ મe પૂ:ું. ‘કટેલા માણસોની મેદની હશે?’ એ કહે, ‘સામાIય રીતે સો-પચાસ માણસો બેઠાં હોય. çીઓયે એમાં ખરી. શો તો ચાલુ થયા જ કરે અને ôનારા મનફાવે એટલું બેસે. આવે ન ેpય.’ મe કèંુ. ‘સો-પચાસ જણ સાથે બેસી, પાંચ પાઉIડ ખરચીને એક çીનો નu દેહ ôવો એના કરતાં અôય માટ ેપાંચ પાઉIડનાં રમકડાં લેવામાં મને વધુ રસ છ.ે આપણે િટિકટ નથી લાવવી. હંુ ઘરે જઈને સૌને કહીશ ક ેઆનંદે મને ‘Tટìપ ટીઝ’ બતાQયો હતો.

અલગારી રખડપwી

6699

પણ આલતુફાલતુ ઠકેાણાંઓમાં આ ‘Tટìીપ ટીઝ’નુંયે ખાTસું રૅકટે ચાલે છ,ે તમે બહાર ટાંગેલી તસવીરો ôઈ લલચાઓ એટલે શોવાળા એક-બે પાઉIડની િટિકટ તમને વળગાડ.ે અંદર pઓ Eયાં વળી દરવાજ ેએક જણ ઊભો હોય. એ તમને પૂછ ેક ે‘તમે ;લબના મેNબર છો! વેર ઇઝ યોર મેNબરશીપ કાડî! આ શો તો ફ;ત મેNબરો માટ ેછ.ે તમે કહો ક ેતમને બહાર ઊભેલા માણસે િટિકટ આપી છ.ે તો એ દરવાન દાદાગીરી શr કરે. કહે, ‘ડમે ધૅટ મેન! અમે એને નથી ઓળખતા.’ એટલે તમારી વળી મેNબરશીપના એકબે પાઉIડ કડવા કરી અંદર જવાનું. આ હકીકતો મને પેલા મારા ચોપડીવાળા ઇટાિલયન દોTતે કહેલી. મe એને કèંુ, ‘મારે શો નથી ôવો પણ Tટìીપ ટીઝ કરતી કોઈ બાઈને મળવાની ઇ?છા જrર છ.ે એના આ ધંધાના અનુભવો અને ^Eયાઘાતો મારે pણવા છ.ે’ એ કહે, ‘એ બધાં ફાંફાં છ.ે આવી વાતોથી એ બધી હવે ટવેાઈને પાવરધી બની

ગઈ છ.ે તમારી પાસે એક-બે પાઉIડ પડાવશે અને મનફાવે એવાં ગJપાં મારશે. ô તમારે ખરેખર pણવંુ હોય તો એક નીYો છોકરી મારી _ેIડ છ ેએને મેળવી આપું. Tટìીપ ટીઝમાં અટવાઈ ચૂકી છ.ે હવે તો ‘કોલ ગલî’ તરીક ેકામ કરે છ.ે સારા સારા હબસી ટૂિરTટો આવે એને લંડન બતાવવાનું અને કપંની આપવાનું એનું કામ. આપણે એને િડનર માટ ેબોલાવીએ. િનખાલસપણે વાતો કરશે. બનાવટ નિહ કરે એની ખાતરી.’ એ બાઈનું Tટજેનામ ‘લોિલતા’. ટૂકું ંનામ લોલા. અમે િડનર માટ ેમêાં Eયારે એની

સાથે ઘણી વાતો થઈ. ખૂબ સરસ અને કnણ અનુભવો એણે કèા. ચામડી સાવ કાળી અબનૂસી, પણ દેહછટા નરવી ને નમણી. બધી વાતો અહg નથી ઉતારતો, પણ ખાસ વાત તો એ ક ેએક ‘કબેરે’માં Tટìીપ ટીઝની તાલીમ લીધા પછી પહેલે જ િદવસે Tટજે પર આવી અને નાચતાં નાચતાં એક પછી એક વç માં|ંુ ઉતારવા. આખરી પળે નારીની આંતરલ@p આડી ઊતરી અને છÜેું આવરણ ફeકી દેવાને બદલે શાલમાં દેહને લપેટીને એ ભાગી પડદા પાછળ. ^ેëકોને લા=યંુ ક ેઆ પણ એની અદાકારીનો જ એક ભાગ છ.ે રોજ વçહીન નાચ ôવાને ટવેાયેલાંઓને લ@pળુ નpકત ગમી ગઈ. ‘સમથંિગ ઓિરિજનલ’ કઈંક મૌિલક છ ેએમ માની સૌએ તાળીઓથી એ લાજવંતીને િબરદાવી, ધૂંવાંપૂંવાં થતા મૅનેજરને પણ આ કરામત જચી ગઈ. લોિલતાના શો એ જ ઢબે ચાલુ રèા અને ^ેëકોની એ માનીતી થઈ પડી. મe એનું નામ પાડી દીધું લિલતા.

રિસક ઝવેરી

7070

1967માં બીq વાર લંડન ગયો Eયારે એ એક પૈસાદાર હબસીને પરણીને ઠરીઠામ થઈ ગઈ હતી. હવે તો એક બાળકની માતાયે થઈ ચૂકી હશે. મુંબઈ-કલક�ામાંયે તમને Tટìીપ ટીઝ ôવા મળશે. ;યાં એ નથી લખતો. પિâમના

qવનનું આયે એક વાTતિવક અને ઢાંકિપછોડા િવનાનું ôવાpણવા જવંુે પાસું છ.ે આપણે Eયાં લોકો હવે ગરબા સાંભળવા નિહ, પણ ‘ôવા’ pય છ ેઅને તવાયફોનાં નખરાં અને જલસા હવે છડચેોક સારાંસારાં િથયેટરોમાં બેસી આબrદાર લોકો સહકુટુબં મહાલે છ ેએના જવંુે Eયાં આ લાગે. માટ ેભારતીય સંTકૃિત વ?ચે લાવી આમાં કોઈએ સૂગ કરવાનો અવકાશ નથી. Eયાં એકબે રેTટોરાંમાં ‘ટોપલેસ’ વેઇટìસેો પણ ôવા મળી. એવે ઠકેાણે ખાñં લેવાના જણ દીઠ આશરે પાંચેક પાઉIડ ખચî થાય. આ બધા ખેલ Eયાં ચાલે છ ેઅને નભે છ ેટૂિરTટોના િહસાબે અને ôખમે. પરદેશીઓ આવે. સોહોની નજરબંદીના આ નજરાણા પાછળ, બે ઘડીની ગલીપચીના ફરેબ પાછળ નાણાં વેડફે. મૂરખ બને અને મૂંઝાય. દેશમાં આવીને કહે ક ેલંડનમાં તો આવંુ આવંુ ôઈ આQયા — ને મલકાય, પણ લંડનવાસીને પોતાને એ બધી વાતોમાં ઝાઝો રસ નથી. આવાં આડાંઅવળાં ખરચ-લફરાં એમને પોસાય નિહ. સામાIય નાગિરકનું સામાિજક qવન અને ધોરણ આપણા જવંુે જ rિઢચુTત, સરળ અને કરકસિરયંુ છ.ે એની પાસે આવા ચાળે ચડવાનો નથી સમય ક ેનથી ફાલતુ પૈસા. રાજકતîા તરીક ેઅંYેજ આપણા પિરિચત Tવજન જવેા, અને j=લૅIડમાં અને ખાસ

કરીને લંડનમાં અને લંડનનાં પરાંઓમાં આપણને અpDયંુ ક ેઅડવંુ ના લાગે. આજના લંડનની કોઈ અછડતી Qયા<યા બાંધવી હોય તો એમ કહી શકાય ક ેઆજથી પચાસ વષî પછી મુંબઈ જવંુે હશે એવંુ લંડન આજ ેછ.ે પરદેશી ટૂિરTટો માટ ેલંડન શહેરનું મોટામાં મોટુ ંઆકષîણ છ ેEયાંનાં ‘શોપંિગ સેIટસî’. ઓ;સફડî Tટìીટ, રીજIટ Tટìીટ, બhડ Tટìીટ, િપકડેલેી, મારબલ આચî. આ બધા લ�ાઓમાં Eયાંના મોટાંમોટાં િડપાટîમેIટલ Tટોસî આવેલા છ.ે લંડન દુિનયાભરનાં મોટામાં મોટાં શોપંિગ સેIટરોમાંનું એક છ.ે Eયાંની મોટી મોટી દુકાનોનો નજરે ôયા િવના <યાલ આવવો મુRકલે છ.ે હંુ તો લંડનમાં એકાકી કામ વગરનો રખડુ,ં બાબરા ભૂત જવેો. આખો િદવસ પગપાળો ભટ;યા કnં. Tટિલõ◌ંગનાં સાધનો ખૂબ ટાંચાં. એક એક પેIસની ગણતરી. પણ ôવાના કઈં પૈસા ના બેસે, એટલે ઠડંીથી બચવા કોઈ મોટા Tટોરમાં પેસી pl અને qવ ધરાય Eયાં સુધી બધું ôયા કnં. કઈ ચીજ કામની છ,ે ઘરઉપયોગી છ,ે જrિરયાતની છ,ે ;યાં સારી

અલગારી રખડપwી

7171

અને સTતી મળે છ ેએ બધું Hયાનમાં રાખી મનમાં ટપકાવતો રહંુ અને બજટેની ગણતરી ^માણે ધીમે ધીમે ખરીદતો રહંુ.

‘હેરોCઝ’ એ લંડનનો માતબર અને જગિવ<યાત Tટોર. કહેવાય છ ેક ેEયાં ‘િપન ટુ એિલફંટ’ એટલે ક ે ટાંચણીથી માંડીને હાથી સુધીની બધી ચીô મળે. આ વાતને ખાલી કહેતી ક ે મpક માની ન લેતા. ખરેખર ô તમારે હાથી ખરીદવો હોય તો હેરોઝવાળા તમારો એ ઓડîર નhધી લેશે અને મુકરર કરેલા સમયે તમને હાથીની િડિલવરી અવRય મળી જશે. અને ટાંચણી ખરીદવી હોય તો પાંચપચાસ pતની ટાંચણીના સરસ નમૂનાઓ તમને Eયાં ôવા મળશે. વષîો પહેલાં શોખીન મુંબઈગરાઓ કોટમાં ‘Qહાઇટ વે’ ક ે ‘આમîીનેવી’ જવેા Tટોરમાં જઈ ખરીદી કરવામાં ગૌરવ માનતા એમ ‘હેરોCઝ’મા જઈને ખરીદી કરવી એ લંડનવાસીઓ અને ટૂિરTટો માટ ેએક િદલચRપ લહાવો છ.ે Tટિલõ◌ંગથી િખTસું તર હોય તો પાંચ હpર પાઉIડની કોથળી તમે પલકભરમાં ખાલી કરી શકો અને છતાંયે તમાnં મન ઊñં રહી pય એવી અવનવી ચીô Eયાં ખડકાયેલી ôવા મળે. પાંચ હpર બૂમ પાડવાનુંયે માnં તો ગજુ ંનહોતું : છતાં મનની મનમાં ન રહી pય એટલે મe Eયાંથી થોડાં સરસ ‘િYટિંગ કાડî’ ખરીÄાં અને ‘હેરોCઝ’ના Tટોરમાંથી જ એ પોTટ કયîાં. તમારે કાડî ઘરે રવાના કરવાં હોય તો કટેલાક Tટોરમાં િટિકટ વેચવાનાં ઓટોમૅિટક મશીન અને ટપાલપેટીનીયે QયવTથા હોય. પણ નાણાંની ઠીકઠીક ôગવાઈ હોય તો ઓ;સફડî Tટìીટમાં ‘સેPફિરqસ’ એ Eયાંનો

ખૂબ મોટો Tટોર છ.ે લંડનમાં મારા પહેલા જ િદવસે રTતે ચાલતાં ખૂબ ઠડંી લાગી એટલે એ Tટોરમાં પેસી ગયેલો. બધા Tટોર ‘સeટìલી હીટડે’ હોય. અંદર પેસો એટલે મુંબઈમાં કોઈ એકરંિડશન Tટોરમાં ફરતા હો એવી ખુશનુમા મોસમ લાગે. એ Tટોર ôઈને હંુ હેરત પામી ગયો. ‘હેરોCઝ’ના ^માણમાં Eયાં ભાવ કઈંક િકફાયત. છ માળનો એ િવશાળ Tટોર આખો ફરીને બધું ઝીણવટથી ôતાં મને ખાTસા Zણ િદવસ લાગેલા. બધા િડપાટîમેIટમાં મળીને Eયાં બે-અઢી હpરથી વધુ Qયિ;તઓ કામ કરે છ.ે Eયાં વેચાણ કાઉIટર પર મોટ ેભાગે çીઓ જ કામ કરતી હોય. એમાં કાળા-ગોરાનો ભેદ નિહ. હબસી અને pમાઈકન છોકરીઓને Eયાં કાઉIટર પર ôઈ. ચા-કોફીના વેચાણ કાઉIટર પર એક ગુજરાતી બહેનને પણ ôયેલાં. પણ વેચાણની રસમ એવી ક ે Eયાં તમને કોઈ ખરીદવાનો આYહ ન કરે. બહુ બહુ તો કોઈ સેPસગલî મીઠુ ંહસીને ‘કૅન આઈ હેPપ યૂ સર?’ કહી તમાnં Tવાગત કરે. તમે કહો, ‘નો થeક યૂ! આઈ એમ જTટ

રિસક ઝવેરી

7272

લુકિંગ એરાઉIડ.’ મતલબ ક ેહંુ બધું ફરીને ôl છુ.ં એટલે વાત પતી pય. ભટ;યા કરો મોજ આવે Eયાં સુધી છJપનના મેળામાં. કોઈ તમારો ભાવ ના પૂછ.ે વેચાણ કાઉIટરથી થોડ ેથોડ ેઅંતરે કૅિશયર બાઈઓ ઊભી હોય, ચીજ પસંદ પદે તે લઈ, કૅશ કાઉIટર પર જઈ પૈસા ચૂકવી દો. Tટોરની pહેરાતવાળી એક સરસ થેલીમાં માલ પેક કરી પેલી બાઈ કૅશ િબલના ઓટોમેિટક મશીન પર પટપટાક િહસાબના આંકડા પાડી તમારા િબલનું પતાકડુ ંમીઠામંજુલ ‘થeક યૂ’માં ઝબકોળી તમને સhપી દે.

‘સેPફિરqસ’માં જ ેમાલ વેચાય તે બધાની, એ માલ વેચાણના કાઉIટર પર મુકાય તે પહેલાં પૂરી ચકાસણી કરવાનો િરવાજ. અમુક ધોરણ-TટાIડડîથી નીચેનો માલ Eયાં રાખવામાં આવતો નથી. એક વાર મe ઇçી સાથે િફટ કરવાનું એક ગેજટે Eયાં ôયંુ. કોઈ પણ ^કારની સામાIય ઇçી સાથે T^ંિગથી એ ભાગ િફટ થઈ શક ેઅને િફટ કરીએ એટલે ઇçીનું આપોઆપ Tટીમ આયનîમાં rપાંતર થઈ pય. એક બાઈ એવા િફટિંગ સાથેની ઇçી કમે વાપરવી એનું ડમેોITટìશેન આપતી હતી. મને આ કરામત ખૂબ ગમી ગઈ. પચાસ િશલંિગની કિંમત હતી. મe એક નંગ ખરીÄું. પછી પૂ:ું, ‘આ ચીજ હંુ મારી સાથે ઇિIડયા લઈ જવાનો છુ.ં વાપરવાની રીત સરળ છ ેએટલે જ લઈ જવાનું મન થાય છ.ે Eયાં લઈ ગયા પછી ô એ બરાબર કામ ના આપે તો મુRકલેી ઊભી થાય.’ એ બાઈ ઘણાં વરસથી Eયાં કામ કરતી હતી. મtમતાથી કહે, ‘સર, િધસ ઇઝ સેPફિરqસ! અહgનો બધો માલ ગેરIટીથી વેચાય છ.ે કામ બરાબર ના આપે એવી ચીજને અહg વેચાણ માટ ેTથાન જ નથી. ઇિIડયા લઈ ગયા પછીયે જરા જટેલો ખટકો નીકળે તો બેખટક અમને પાછી મોકલô. અમે ટપાલખચî સાથે તમારાં નાણાં ગમે Eયારે પરત કરીશું.’ સેPફિરqસમાં એક મpનો િકTસો બIયો. સૅIડિવચ ટોTટરને મળતું એક નાનું વાસણ

Eયાં કાઉIટર પર ôયંુ. એની સાથેના લેબલ પર લખેલું હતું : ‘લેKટઓવસî’ — એટલે ક ેખાધા પછી વધેલી વTતુઓને આમાં સરસ રીતે રાંધીને બીજ ેિદવસે ઉપયોગમાં લઈ શકાય છ.ે મને રસોઈનો શોખ એટલે એ ચીજ લેવાનું મન થયંુ. આમતેમ ઉથલાવીને ôયંુ પણ કઈં ગતાગમ ન પડી. કાઉIટર પર એક સરસ જુવાન છોકરી ઊભી હતી. મને લમણાફોડ કરતો ôઈ એણે પૂ:ું, ‘કૅન આઈ હેPપ યૂ, સર?’ મe કèંુ, ‘યસ ડાિલõ◌ંગ, ઇન િધસ કસે આઈ રીયલી નીડ યોર હેPપ! મને આમાં કઈં જ સમજ પડતી નથી. તું મને સમpવ ક ેઆમાં કમે રાંધવંુ?’ એમણે િબચારીએ માથાકૂટ આદરી, પણ એના

અલગારી રખડપwી

7373

મગજમાંયે કાંઈ ના બેઠુ.ં મને કહે — ‘જરા થોભો, Jલીઝ! હંુ અમારી મૅનેજરને બોલાવી લાવંુ.’ મૅનેજર બાઈ આવી. એણેયે એ ચીજ સાથે મગજની કુTતી આદરી. થોડી વારે કહે; ‘આઈ એમ એકTટìીમલી સોરી સર! પણ તમે થોભો તો હંુ અમારા િડપાટîમેIટના ઉપરીને બોલાવી લાવંુ. આ ચીજ કમે વાપરવી એની એને તો અવRય ખબર હશે.’ એ વળી એક વયોવૃÉ અને અનુભવવૃÉ સvનને બોલાવી લાવી. Tટોરનો એ ખૂબ મોટો વહીવટદાર હતો. ચીજ ôઈને એયે મૂંઝાયો. પણ જરાયે અકળાયા િવના હસીને મને કહે, ‘સર! િધસ સીNસ ટુ બી અ હેડકે ફોર ઓલ ઓફ અસ!’ આ તો આપણા સૌ માટ ેમાથાનો દુખાવો થઈ પ|ો, હંુ આ ચીજ માટ ેઆપને સંતોષકારક માિહતી નથી આપી શકતો એ બદલ ખૂબ શરમંિદગી અનુભવંુ છુ ંઅને તમારી માફી ચાહંુ છુ.ં આ ચીજ ઇટાિલયન બનાવટની છ.ે અમે આજ ેજ ફોન કરીને એના મેIયુફે;ચરરને પૂરી માિહતી પૂછીશું. થોડીક તકલીફ લઈને પરમ િદવસે આવો તો તમારી શંકાનું સમાધાન કરી શકીશું.’ ચીજ તો હતી સાવ મામૂલી. બે-પાંચ િશલંિગ િવસાતની, પણ મને આ બધી સુજનતા

અને ચીવટભરી તપાસણીમાં રસ પ|ો. બે િદવસ પછી હંુ ગયો. પેલા વૃÉ સvન મને કહે, અમે મેIયુફે;ચરર પાસેથીયે સંતોષકારક ખુસાલો નથી મેળવી શ;યા એટલે એ ચીજને વેચાણમાંથી પાછી ખeચી લીધી છ.ે તમારો સમય બગા|ો એ બદલ તમરી માફી ચાહંુ છુ.ં આ ચીજ માટ ેચીકાશથી પૂછપરછ કરી તમે અમાnં Hયાન ખe?યંુ એ બદલ Tટોરની મૅનેજમેIટ વતી હંુ તમારો આભાર માનું છુ.ં કોઈ પણ વખતે હંુ તમને કોઈ રીતે ઉપયોગી થઈ શકુ ંતો િવના સંકોચે કહેô.’ મe એને કèંુ, ‘તમારી ધીરજ અને ઘરાકને સંતોષ આપવાની ચીવટ અને સલૂકાઈથી

હંુ ખરેખર ^ભાિવત થયો છુ,ં તમારો Tટોર અને આંતિરક કાયîવાહી ôવાની મારી ઇ?છા છ.ે એક પZકાર તરીક ેતમારી ઢબછબનું અવલોકન કરવાનું મને ખરેખર કુતૂહલ છ.ે’ એ તો મારી વાત સાંભળીને ખુશ થઈ ગયો. સાથે આવીને આખો Tટોર મને ફેરવીને બતાQયો અને અનેક અવનવી માિહતી આપી. ઉપરના અમુક ખંડમાં તો એવી QયવTથા ક ે Eયાં ગોઠવેલાં ટિેલિવઝનોમાં ઉપર બેઠાં બેઠાં આખા Tટોરમાં શું બને છ ેતે ôઈ શકાય. કોઈ શોપિલKટર હાથચાલાકી કરી ચીજવTતુની ચોરીચપાટી કરતો હોય એયે Eયાં બેઠાં બેઠાં વરતાય. એ Tટોરમાં ચાલીશ તો પિLલક ફોન છ,ે Eયાંથી તમારે ગમે Eયાં ટìકંકોલ કરવો હોય તો કરી શકો એવી સહૂિલયત. ઉપરના પાંચમા માળે કાર પાકî

રિસક ઝવેરી

7744

કરવાની મસમોટી QયવTથા, એક હpર માણસો એકસામટા ખાઈ શક ેએવી સેPફ સિવસî કૅIટીન Eયાં Yાહકોની સગવડ માટ ેછ.ે ‘કTટમર ઇઝ ઓPવેઝ રાઈટ’ એટલે ક ેYાહક અમારાં આંખ-માથા ઉપર — એ મુ\ાલેખનું Eયાં લગભગ બધા મોટા Tટોરમાં પાલન થતું અનુભQયંુ છ.ે

‘માકî એIડ TપેIસર’ એ એવો જ એક બીô સારો મોટો Tટોર છ.ે લંડનમાં અને પરાંઓમાં એની સં<યાબંધ શાખાઓ છ.ે મe િકÑરી માટ ેએક ગરમ કાિડગîન Eયાંથી ખરીદેલું. એ પછી ઘણાં અઠવાિડયાં પછી એ જ Tટોરમાં ઇિIડયા માટ ેવધુ બંધ બેસે એવંુ બીજુ ંકાિડગîન લગભગ પાંચ પાઉIડનું ôયંુ. ભાનુ કહે, ‘ભાઈ, તમે આ કાિડîગન લઈ pઓ. માકî એIડ TપેIસરવાળા એ બદલી આપશે.’ હંુ કાિડગîન લઈને ગયો, વાત સમpવી ક ેઆ ચીજ હંુ ઘણા િદવસ પહેલાં ખરીદી ગયો છુ.ં હવે મારે એ બદલીને બીજુ ંલેવંુ છ.ે કાઉIટર પરની બાઈએ જરા પણ મh કટાñં કયîા િવના ^સÑતાથી મને કèંુ, ‘જrર, અમે બદલી આપીશું, બીજુ ંપસંદ ન પડ ેઅને પાસા પાછા ôઈતા હોય તોપણ વાંધો નિહ. Yાહક ખુશ રહે એ જ અમારી નીિત છ.ે’ એ બાઈએ સાથે આવી કવેી pતની કાિડગîન ઇિIડયા માટ ેવધુ કામનું અને એ sિãએ સં<યાબંધ નંગ બતાQયાં અને એ વTતુને કમે ધોવી એ િવશેનાં સૂચનો પણ કયîાં. લંડનમાં ‘હેરોCઝ’ જવેા માZ dીમંતોને પરવડી શક ેએવા Tટોર છ ેએમ ‘વુલવથî’

જવેા, મHયમવગî અને ગરીબોને માફક આવે એવા પણ સં<યાબંધ Tટોર છ.ે ‘વુલવથî’ની લંડનમાં અને પરાંઓમાં ડઝનબંધ શાખાઓ છ.ે ‘વુલવથîમાં વેચાતી ચીô િકમંતમાં સTતી અને ;વોિલટીમાં એટલે ક ે ટકવામાંયે મHયમ ક ે તકલાદી અને છતાં, Yાહકો ^Eયેનો વતîાવ જરાયે તકલાદી ક ે નબળો નહg. કટેલીક શાખાઓમાં Yાહકો માટ ે‘સેPફ સિવસî કૅIટીન’ની પણ સગવડ. ‘વુલવથî’ની એવી કૅIટીનમાં બેસી તમે બેપાંચ િશલંિગમાંયે લંચ પતાવી શકો. માnં લંચ હંુ ઘણી વાર એની ઓ;સફડî Tટìીટની શાખામાં પતાવી લેતો. ઘણીવાર તો ઘરેથી પૂરી શાક લઈ ગયો હોl એ Eયાં ચાકોફી સાથે િનરાંતે બેસી િવના સંકોચ ખાઈ લેતો. Eયાંની એક સગવડ મને ખૂબ ગમે અને તે પીવા માટનેા પાણીની. એક વોટરકૂલર મૂકલેું એમાંથી તમારી મેળે લઈને ગમે તેટલું ઠડંુ ંપાણી મોજથી પીધા કરો.. બીp રેTટોરાંમાં ક ેકૅIટીનોમાં પીવાનું પાણી માંગવંુ પડ.ે મને જમતાં જમતાં ખૂબ પાણી પીવાની આદત. વારંવાર પાણી માંગું એટલે વેઇટરોને નવાઈ લાગે, કઈંક કટંાળોયે આવે. મને સંકોચ થાય એટલે ‘વુલવથî’ની આ QયવTથા મને ખૂબ ગમી ગઈ.

અલગારી રખડપwી

7755

‘સેPફિરqસ’ જવેા Tટોરમાં કટેલાક િવભાગો ફ;ત çીઓ માટ ેખરા, પણ Eયાં ‘પીટર રોિબIસન’ જવેા કટેલાક Tટોરમાં તો çીઓ માટનેી જ ચીô વેચાય. વળી બીp થોડા Tટોર એવાય @યાં બેઢબ માપવાળાં çીપુnષો માટનેાં જ કપડાં વેચાય. આને ‘આઉટ સાઇઝ’ Tટોર કહે, શરીર ખૂબ pડુ ંહોય અથવા સૂકલકડી હોય, કદ ખૂબ mચંુ હોય યા ઠgગñં હોય, છાતી ક ે કમરનું માપ તગડુ ંહોય, હાથના પંp ક ેપગરખાંનું માપ દળદાર હોય એવા લોકો માટનેી ચીôના આ ખાસ Tટોર. Eયાંની ^pની સરખામણીમાં આપણા લોકોનાં કદમાપ તો વહeિતયાં લાગે. ભાનુના Tલે;સ વગેરે ખરીદવા માટ ે ‘એડોલેસIટ’ એટલે ક ેTકૂલે જતી મોટી છોકરીઓના િવભાગમાં જવંુ પડતું, કારણ ક ેએ િવભાગોમાં જ એના માપની ચીô મળી શકતી. લગભગ દરેક મોટા Tટોરમાં Eયાં ‘એTકલેેટર’ની સગવડ. એTકલેેટર એટલે

સરકિણયાં પગિથયાંવાળી સીડી. ઉપલે માળે જવા માટ ેતમારે ફ;ત સીડી ઉપર ઊભા રહી જવાનું. સીડી આપમેળે ઉપર સરકતી pય. નીચે ઊતરવા માટ ેપણ એવી જ સગવડ. ખરીદી કરવા pઓ Eયારે બાળક સાથે હોય તો Tટોરમાં પુશચેર સાથે જઈ શકો, કૂતરાં સાથે લઈ જવાનીયે મના નિહ.

‘મધરકરે’ નામનો એક Tટોર છ ેએની ડઝનબંધ શાખાઓ યુરોપમાં છ.ે Eયાં નવાં જIમેલાં બાળકથી માંડીને બેZણ વરસની વયનાં બાળકો માટનેી તમામ નાનીમોટી વTતુઓ મળે અને ભારેપગી çીઓની જrિરયાતનીયે બધી ચીô Eયાં મળે. દૂધની બાટલી, પોટી, બાળકો માટનેાં કપડાં, ગભîવતી çીઓ માટનેાં ખાસ કપડાં અને રમકડાંથી માંડીને બાબાગાડી, પુશચેર અને પલંગો વગેરે મા તથા બાળકને ઉપયોગી એકએેક ચીજ Eયાં ખાસ ચીવટથી તૈયાર કરવામાં આવે છ.ે દરેક ચીજ અનેક ^યોગો અને ચકાસણી પછી ખાતરીલાયક ઠરે Eયારે જ Tટોરમાં વેચવા મુકાય. ‘મધરકરે’નો િસtો લાગેલી વTતુ એટલે સો ટકા ગૅરIટીવાળો માલ. એ િવશેની નાનામાં નાની ફિરયાદ ઉપર અચૂક મોટામાં મોટુ ંHયાન આપવામાં આવે. લંડનમાં જમે મસમોટુ ં‘શોપંિગ સેIટર’ છ,ે એમ એ દુિનયાભરનાં આગેવાન ‘ફૅશન

સેIટરો’માંનું એક છ,ે Eયાં રોજબરોજ અવનવી ફૅશનો સરpય છ ેઅને આટોપાય છ.ે લંડન pઓ તો ‘પબ’માં જવાની મe ભલામણ કરી છ ેએમ અહg ઉમેnં છુ ંક ે ‘કાનfબી Tટìીટ’માં અવRય જô. આપણી મતલબની ચીô Eયાં નિહ મળે, પણ યુરોપની આવતી કાલની ફૅશનને આજ ેઅપનાવનારી રંગીનરંગીન જમાત Eયાં તમને ôવા મળશે.

રિસક ઝવેરી

7766

એ લ�ો મુંબઈની ‘Xાફડî મારકટે’ કરતાંયે મોકળાશમાં નાનો છ.ે પણ Eયાં લંડનની ફૅશનપરTત, સુંદર, યુવાન મTતભરી, મનમોq મેદનીનો pણે મેળો ભરાયો હોય એવંુ લાગે. ચીજવTતુના ભાવતાલની િચyીઓ વાંચી બે ઘડી તો આપણે ‘હેરોCઝ’ જવેા ખચîાળ Tટોરને ભૂલી જઈએ. ખરીદી માટ ે લટાર મારતાં યુવકો, યુવતીઓ, વૃÉો, વૃÉાઓની અંગભૂષા અને

વેશભૂષાનો કાનfબી Tટìીટની ફૅશનઘેલી, યૌવનઘેલી, ઘનઘેલી, છકલેી, િનpનંદે મTત દુિનયાનો તો નજરે ôયે જ <યાલ આવે. ભોગિવલાસ સદેહે Eયાં રમવા ઊતયîા હોય એવંુ લાગે. Eયાં ભટકતી યુવતીઓએ પહેરેલા િબÜા ôઈ-વાંચીને તમને ચtર આવી pય. એ િબÜાઓ પર લ<યંુ હોય : ‘િકસ મી!’ એટલે ‘મને ચંુબન કરો,’ ‘આઈ એમ રેડી’ એટલે ‘હંુ તૈયાર છુ.ં’ ‘આઈ ટકે પીPસ’ એટલે ‘હંુ ગભîિનરોધ ગોળીઓ લl છુ.ં’ ‘એIôય લાઇફ’ એટલે ‘જિંદગી ભોગ માટ ેછ…ે’ વગેરે વા;યો સાથેના બેજ છાતી પર બેધડક લગાવી એ લલનાઓ દુિનયા પોતાને માટ ેશું ધારશે એની પરવા કયîા વગર, બસ, મોજથી પોતાના સાથીદારના બાવડામાં હાથ ભેરવીને ક ેએકલી મTતીભરી અદાથી ફરતી હોય. મને આ બધું ôઈને નવાઈ ક ેઆઘાત તો ન લા=યો, સૌને પોતપોતાની રીતે qવવાનો અિધકાર છ.ે ખnં પૂછો તો મને આ ^કારની િનખાલસ નKફટાઈ Tપશîી ગઈ, પણ કૌતુક જrર થયંુ. એક વાર ‘િકસ મી’ એવો િબÜો પહેરીને ફરતી એક યુવતીને ઊભી રાખી ટોળમાં

પૂછી બેઠો, ‘એ;સ;યૂઝ મી. પણ આ િબÜાનો અથî શું? ડ ુયુ રીઅલી મીન ઇટ? કોઈ તને આ વાંચીને ચંુબન કરે તો તું શું કરે? મારા સફેદ વાળ ôઈને એ હેતથી હસી પડી. કહે, ‘આ વાંચીને હંિમતથી મને ચંુબન કરે એવા જણની તો હંુ રાહ ôl છુ.ં Qહાઈ ડોIટ યૂ ડ ુઇટ? પૂછો છો શા માટ?ે ગો એહેડ!’ આવી છ ેકાનfબી Tટìીટની રંગીલી રોનક! સફેદ વાળને લગતો બીôયે એક રમૂq િકTસો યાદ આવે છ.ે ‘ડલેીમેલ’ તરફથી દર

વરસે યોpતા એક મોટા એિ;ઝબીશનમાં ફરતો હતો. એક Tટોલ પર સફેદ વાળ કાળા કરવાની શોધનો સેNપલ મફત આપતો હતો. કાઉIટર પર એનું ડમેોITટìશેન આપવા ઊભેલી છોકરીએ મારા ધોળા વાળ ôઈને મને બોલાQયો. કહે, ‘સફેદ વાળ કાળા કરવાની ગૅરIટી સાથેનો આ માલ છ.ે તમે ô હા પાડો તો તમારા વાળ હંુ કાળા રંગી આપું. કઈં પૈસા આપવાના નથી. ડમેોITટìશેન માટ ે;યારની કોઈ ધોળા વાળવાળાને શોધું

અલગારી રખડપwી

7777

છુ.ં Jલીઝ, તમે ô રાq હો તો સૅNપલ ઉપરાંત એક આખી બાટલી અમે તમને ભેટ આપીશું.’ મe બાટલીની કિંમત પૂછી. એ કહે, ‘બે પાઉIડ.’ મe કèંુ, ‘દીકરી મારી! આ વાળ

ધોળા કરવા પાછળ મe સાઠ વષî ખર?યાં છ.ે તારી મફત બાટલી માટ ેએને કાળા કરવા હંુ હરિગજ તૈયાર નથી. એ તો મારી મhઘી મૂડી છ.ે ô તું બાકીના જ ેથોડા કાળા રèા છ ેએને સફેદ કરી આપે તો વળી ડમેોITટìશેન માટ ેરાq થાl.’ મારી વાત સાંભળી એ એની મૅનેજર બાઈને બોલાવી લાવી. એ કહે, ‘બાકીના વાળ સફેદ કરવા હોય તો તમારે બે-Zણ િસિટગં માટ ેઆવવંુ પડશે. એની અમારી ફી Zણ પાઉIડ થાય, પણ ô તમે અહg ડમેોITટìશેન માટ ેબેસવા રાq હો તો હંુ એ કામ એક પાઉIડમાં કરી આપીશ.’ એ રીતે બેસી એક પાઉIડ ખરચી એની પાસે જવાનો મને મોહ નહોતો એટલે આ વાત Eયાં જ અટકી. આપણે ઘરઆંગણે ફરતાં હોઈએ એટલાં પિરિચત લાગે, @યાં આપણને અડવંુ

ના લાગે એવાં જ ેથોડાં Tથળો લંડનમાં છ ેએમાં ‘પેટીકોટ લેન’ની ગણતરી થઈ શક.ે ઓPડYેટ xૂબ Tટશેનથી બે િમિનટને રTતે આ બpર દર રિવવારે સાતથી બપોરે બે વા=યા સુધી ભરાય છ.ે પાંચસાત ગલીઓને આવરી લેતો આ બpર-િવTતાર એ લંડનવાસીઓ માટ ેએક અનોખંુ અઠવાિડક આકષîણ છ.ે Eયાં સં<યાબંધ રeકડીમાં પોતાનો માલ ખડકી સpવીને વેચનારાઓ ઊભા હોય. રeકડીઓ ઊભી રાખવા માટનેાં ખાસ લાઇસIસ એ દુકાનદારોએ લીધાં હોય છ.ે મુલાકાતીઓએ ôવાpણવા જવંુે આ Tથળ છ.ે સમયની છત કાઢીને પણ Eયાં એક વાર જવા જવંુે છ.ે અમદાવાદની ગુpરી ક ેમુંબઈ ભૂલેáરને બે ઘડી ભૂલી pઓ એવી અજબગજબની ભીડ Eયાં દર રિવવારે pમે છ.ે પેટીકોટ લેનનું મોટામાં મોટુ ંઆકષîણ — ખાસ કરીને çીઓ માટ ે— એ છ ેક ેEયાં તમે મોકળે મને ભાવતાલ કરી, તમારા મનગમતા ઓછા ભાવે માલની માગણી કરી શકો અને Yાહક માગતો ભૂલે એવો ઘાટ. દુકાનદારોયે એવા ઉEસાદ ક ેહસીનમીને પોતાને પોસાણ થતું હોય Eયાં સુધી ઓછવે�ે ભાવે માલ ખંખેરી નાખે. બને Eયાં લગી Yાહકને જતું ના કરે. હોલસેલ ભાવે માલ લાવી, દુકાન ક ેફરિનચરના ઠાઠમાઠ િવના, માફકસરના ભાવે માલ વેચવાનું આ રeકડીવાળાઓને પરવડ ેખnં, એટલે લંડનની QયવિTથત દુકાનોના ^માણમાં માલ Eયાં કઈં સTતો વેચાય પણ વેચવા મૂકલેા માલની કોઈ જવાબદારી ક ેબાંયધરી આ દુકાનદારો Tવીકારે નિહ. એક વાર એ માલ

રિસક ઝવેરી

7788

એના Tટોલ પરથી ‘એનઘેન ડાહીનો ઘોડો’ની જમે એની રeકડીમાંથી છૂxો અને તમારાં નાણાં એના િખTસામાં પ|ાં એટલે એ છૂટો અને તમે બંધાયેલા. pણે સામા મêાની ઓળખાણ ના હોય એવો એનો વરતાવ થઈ pય. અહgની હકડઠેઠ ભીડમાં તમારા િખTસાનો ભાર હળવો થઈ pય તોયે નવાઈ નહg,

પણ હાટડીવાળાની માલ વેચવાની કુનેહ ôઈને આપણે છક થઈ જઈએ, આફરીન પોકારી જઈએ. માલ વેચનાર çી-પુnષોની qભ pણે મધની કૂપી ôઈ લો. Eયાં ફરતાં હોઈએ Eયારે આપણને, ‘ખરીદના મત! દેખો બહેનq! દેખો ભાઈસાહેબ! દેખનેકા કામ નિહ હૈ.’ એવા લહેકા સાથે અજબ જવેી Tફૂિતõ અને કુનેહથી માલનું વાચણ કરતા આપણા હંિમતબાજ િસIધી િબરાદરો યાદ આવી pય અને ખરેખર Eયાં મe િસIધી અને પંpબી ભાઈઓના સં<યાબંધ Tટોલ ôયા. આપણી ભારતીય બહેનોને પણ એવી હાટોમાં વેચાણ કરતાં ôઈ. િહIદની અને પાિકTતાનની Eયાં થોડી દુકાનો છ.ે આ બpરમાં ખાણીપીણીનીયે સં<યાબંધ રeકડીઓ ફરતી હોય. આઇસXીમ,

હોટડોગ, સેIડિવચ, હેNબરગર, ચા-કોફી, ઠડંાં પીણાં Eયાં છૂટથી વેચાય. મe એક રeકડીમાં પંpબી ચાટ, રગડો અને પેટીસ વેચાતાંયે ôયાં. શોખથી ખાધાં. એકદંરે આ પેટીકોટ લેનમાંથી ચીô ખરીદવાની હંુ સલાહ ના આપું, ચીજ ખરીદવી હોય તો લંડનના કોઈ સારા આબrદાર Tટોરમાંથી બે િશલંિગ વધુ આપીને ખરીદવી સારી, ક ેજથેી એ િવશે કોઈ દાદ ક ેફિરયાદ હોય તો એનો તોડ લાવી શકાય. પણ પેટીકોટ લેન ôવા જrર જવંુ અને એ વખતે િખTસામાં પૈસા બને તેટલા ઓછા રાખવા એટલે માલ ખરીદવાની લાલચ અને િખTસાકાતnના ભયમાંથી આપોઆપ ઊગરી જવાય. Eયાં પોટાબેલા લેન નામના બીp એક Tથળે ફૂટપાથ પર સં<યાબંધ ટNેપરરી

TટોPસમાં િચતારાઓની કળાકૃિતઓ, નકશીકામની ચીô, નેકલેસો, પેIડIટો, માળાઓ, માટીકામની ચીô વગેરે વેચાય છ.ે કળાકારો રTતા પર, એટલે ક ે ફૂટપાથ પર અને લાકડાની ક ેગૂણપાટથી ઊભી કરેલી દીવાલો પર ચીô સpવી-શણગારીને વેચતા હોય; વળી ઓ;સફડî Tટìીટ જવેી જ=યાઓમાં પણ xૂબTટશેન આગળ ફૂટપાથ પર ક ેલાકડાનાં ખોખાંઓ પર આપણે Eયાં Kલોરા ફાઉIટન જવેાં Tથળોએ ફેિરયાઓ માલ વેચે છ ેએ રીતે ચીô વેચાતીયે ôઈ. પોલીસભાઈ આવીને ઉઠાડી મૂક ેતો આવા ફેિરયાઓ વળી વેરિવખેર થઈ pય. રિશયન, TકૅિIડનેિવયન, pપાનીસ, િTવસ વગેરે સરકારો તરફથી સરસ ચાલતી

અલગારી રખડપwી

7979

દુકાનો પણ ôઈ, @યાં તે તે દેશનો માલ વેચાતો હોય અને દેશની બનાવટની ચીôની સરસ pહેરાત થતી હોય. એક આપણી સરકાર જ એવી છ ેક ેજનેા તરફથી આપણા દેશની કસબ-કારીગરીની pહેરાત ક ેએના વેચાણ માટ ે કોઈ QયવિTથત ^યોગો ક ે^યાસો થતા નથી. ભારત સરકારનો ^માિણત એકયે Tટોલ ક ે દુકાન જવંુે નથી @યાં આપણા દેશમાં બનતી સરસ ચીôના વેચાણનો ^બંધ હોય. ઇિIડયા XાKટ નામની ખૂબ સરસ દુકાનો Eયાં ચાલે છ.ે ઓ;સફડî Tટìીટ અને મારબલ આચî જવેાં શોપંિગ સeટરોમાં આ પેઢીની ચાર સરસ શાખાઓ છ,ે પણ તમને pણીને નવાઈ લાગશે ક ે ‘ઇિIડયા XાKટ’ની પેઢીની માિલક એક િTવસ બાઈ છ.ે એનું નામ િમસ ટPેકો. લાખો પાઉIડનું રોકાણ એણે ભારતીય ચીô વેચવાની આ દુકાનોમાં કયîું છ.ે એમના પિત િમTટર ટPેકોને ભારતીય કારીગરીની અને આપણી જૂની મૂિતõઓ, િચZો િવશેની ખૂબ ઝીણવટભરી સૂઝસમજ છ.ે દર વરસે એક વાર તેઓ ભારત આવી, વેપાર અને ચીôનો ;યાસ કાઢી ખરીદી કરી pય છ.ે ભાનુએ ‘ઇિIડયા XાKટ’ની ઓ;સફડî Tટìીટ શાખામાં છ વરસ સુધી મૅનેજર તરીક ેવહીવટ કયîો છ ેએટલે મને આ બધી િવગતોની pતમાિહતી છ.ે બીpયે નાના નાના વેરિવખેર Tટોર ભારતીય ચીôના વેચાણ માટનેા ôયા, પણ ‘ઇિIડયા XાKટ’ની બરાબરી કરી શક ેએવો એક પણ Tટોર આપણા દેશની બનાવટની ચીô વેચવા માટ ેEયાં નથી. દુ:ખ ઉપpવે એવી વાત તો છ ેઇિIડયા હાઉસની. આ િવષય પરEવેની સિરયામ

િનિSXયતાની. ખુદ ઇિIડયા હાઉસમાં ખૂબ સરસ ‘શો િવIડોઝ’ છ.ે આ બધાનો ઉપયોગ સાnં એવંુ ભાડુ ંઆપીને અને સારી એવી જહેમત ઉઠાવીને ‘ઇિIડયા XાKટ’વાળા કરે છ.ે એ પાંચ સરસ ‘શો િવIડોઝ’માં ભારતીય ચીôને સારી રીતે સpવી–શણગારી મૂકવાનું પણ આપણા હાઈકિમશનના દફતરે સૂઝતું નથી! બોIડ Tટìીટ જવેા લંડનના ખૂબ જ મહWવના શોપંિગ સેIટરમાં મોકાની જ=યાએ આપñં ‘ઇિIડયા ટી સેIટર’ ચાલે છ.ે Eયાં પણ છ-સાત ખૂબ સરસ ‘શો િવIડોઝ’ છ ેઅને એના ભંડિકયામાં એક મpનો Tટોર થઈ શક ેએવી શ;યતા છ.ે હંુ Eયાં હતો Eયારે િમTટર િકડવાઈ કરીને મહWવાકાંëી ન ેહhશીલા સvન ‘ઇિIડયા ટી સેIટર’ના િડરે;ટર ઓફ ટી ^મોશનનો હોÇો સંભાળતા હતા, તેમની સાથે આ િવશે થોડી વાતો થઈ હતી. તેમણે કèંુ, ‘મારી ઇ?છાઓ અને મહWવાકાંëાઓ ગમે તેવી અને ગમે તેટલી િવશાળ હોય, પણ અમાnં આ ખાતું, સેમી

રિસક ઝવેરી

8080

ગવનîમેIટ કIસનî છ.ે એટલે અમને ભારતીય સહૂિલયત સરકાર ના કરી આપે અને અમારી યોજનાઓને મંજૂરીની મહોર ના મારે Eયાં સુધી અમારી લાચારી છ!ે ઇિIડયા હાઉસ એટલે આળસુઓનો અ{ો એમ કહેવાનું મન થાય છ.ે આ લખતાં

આનંદ નથી થતો. પારાવાર ëોભ થાય છ,ે પણ ô કદી લંડન જવાનું થાય તો મહેરબાની કરી ઇિIડયા હાઉસને ભરોસે ના રહેતા. Eયાંથી તમને કોઈ ^કારનો સહકાર નિહ મળે. લેડનમાં ઓPડિવચ xૂબ Tટશેનની પાસે આપñં એટલે ક ેઆપણી સરકારનું રજવાડી ઠાઠવાળંુ ઇિIડયા હાઉસ આવેલું છ.ે એ મકાન પર આપણો િZરંગી રાãìHવજ ફરક ે છ ેઅને Eયાં આપણા, એટલે ક ેભારત સરકારના ^િતિનિધ, હાઈકિમશનર સાહેબ, એલચી — જ ેકહો એમનું શાનદાર દફતર છ.ે એ દફતરમાં હpર- બારસો જટેલાં માણસોને દર મિહને, આપણા દેશમાં જનેી ભારોભાર અછત છ ેએવી ઘોષણા રાજકતîાઓ કરે છ ેએવા િવદેશી હંૂિડયામણમાં ભારતની ^pને િહસાબે અને ôખમે લાખો પાઉIડનો પગાર ચૂકવાય છ.ે લંડનના હોમ િડપાટîમેIટમાં ક ેબીp કોઈ દેશના એલચી ખાતામાં કમîચારીઓનો આટલો જગંી કાફલો મe ôયો નથી. આપણા આ િવદેશી ખાતામાં નોકરી મેળવવા માટનેું પહેલુ ં;વોિલિફકશેન — ^માણપZ મને એ લા=યંુ છ ેક ે: ‘કામ કરવંુ નિહ. બને એટલું કામ કરવાનું ટાળતાં રહેવંુ અને નાછૂટક ેકામ કરવંુ જ પડ ેતો ગોકળગાયની ગિતએ કરવંુ.’ આમાં અનેક ફાયદા છ.ે કામ ના કરે એટલે ઠપકો આપવાપñં ક ેકામમાં ભૂલ કાઢવાપñં જ ન રહે અને કામ તો કદી ખૂટ ેજ નિહ. આપણી સરકાર જ ેપાસપોટî આપે છ ેએના અંદરના પૂંઠા પર અશોકચXનું િનશાન

છ.ે એની નીચે રાãìસૂZ લ<યંુ છ ે: ‘સEયમેવ જયતે’. એ પછી નીચેનાં વા;ય અંYેq અને િહIદુTતાનીમાં લખાયેલાં છ ે:

‘ઈસક ેÅારા, ભારત ગણરા@ય ક ેરાãìપિત ક ેનામ પર, ઉન સબસે િજનકા ઇસ બાતસે સરોકાર હો, યહ ^ાથîના એવં અપેëા કી pતી હૈ િક વે વાહક કો િબના રોકટોક, આઝાદીસે આનેpને દે, ઔર ઉસે હર તરહ કી સહાયતા ઔર સુરëા ^દાન કરe િજસકી ઉસે આવRયકતા હો.’ ભારત ગણરા@ય અને એના રાãìપિતનો આદેશ છ,ે અને છતાં આ આદેશ ક ે

અપેëા સાથે ઇિIડયા હાઉસને કઈં જ િનTબત ના હોય એવો એ ખાતાનો વરતાવ મને લા=યો છ.ે તમે આપણા હાઈકિમશનર સાહેબને ગાળ લખો તો એની પહhચ લંડનમાં ન ેલંડનમાં Tવીકારતાં આઠ-પંદર િદવસ સહેજ ેલાગી pય. @યારે હોમ ઓિફસને

અલગારી રખડપwી

8181

કાગળ લખો તો એનો િવગતવાર જવાબ Zીજ ે િદવસે અચૂક મળી pય. મારી પાસે આ ^કારના િવલંબી પZQયવહારના પુરાવા મe pળવી રા<યા છ.ે મારા િમZ, pણીતા પZકાર ભાઈ સુંદર કબાડીએ મને કèંુ ક ેઆવંુ તો વરસોથી ચાલે છ.ે અમદાવાદનું પાણી તમે ચોવીસ કલાક પીઓ અને પૈસાની ગણતરી કરતા થઈ pઓ એવી કહેતી છ.ે આપણા ઇિIડયા હાઉસના નળના પાણીમાં જ સુTતીનો કઈં ચમEકાર હોય એવંુ મને લા=યંુ. નવા હાઈકિમશનર આવે Eયારે એમનામાં શrશrમાં થોડી ધગશ વરતાય. પછી એ રામ એના એ, એવો ઘાટ થઈ pય! હંુ Eયાં વડા ^ધાનના રાહત ફંડ માટ ેએક સરસ એિ;ઝિબશન લઈ જવાનો હતો. એના અનુસંધાનમાં આપણા અEયારના હાઈકિમશનર િમTટર ધવનને માટ ેમળવંુ હતું. અને તેઓ એ ^દશîનની કિમટીમાં પેટìન તરીક ેરહેવા રાq છ ેક ેનિહ એ pણવંુ હતું. મારી પાસે એમની ઉપરના અંગત િમZોના ભલામણપZો હતા. મારા Tવાથî માટ ેએમને મારે નહોતું મળવંુ, અને છતાં મારા પZની પહhચ સુHધાં મને આઠ િદવસે મળી! હંુ રèો માથાભારે એટલે પહhચ મળે એ પહેલાં િમTટર ધવનને ફોન કરી મe એમને મળી કામ પતાવી લીધું, પણ સામાIય પિરિTથિત આવી છ ે— અને આવી જ રહેવાની! તમારે પાસપોટî ફરી બનાવરાવવો હોય ક ેએ િવશે કોઈ કામ હોય તો તમને કહેવામાં

આવશે ક,ે ‘કાલે આવો!’ બીô ધtો એટલે પાછી એક િદવસની રખડપwી! અને તેયે તમને કહેશે, ‘કમ ટુમોરો.’ ‘Jલીઝ’ ક ે ‘સર’ ક ે ‘મૅડમ’ જવંુે સંબોધન જ pણે ઇિIડયા હાઉસના શLદકોશમાં નથી. અને એ બધી તુંડિમpq, આળસુ જમાતને આપણે ખૂનપસીનો િનચોવીને Tટિલõ◌ંગમાં પગાર ચૂકવીએ છીએ. મારી ભાણેજ સુનીલા લંડનમાં િચZકળા શીખે છ.ે એની પાસે ઇિIડયન પાસપોટî છ.ે

એ પોતાનાં િચZોનું ̂ દશîન ઇિIડયા હાઉસમાં ગોઠવવા માગતી હતી. અનેક ધtા ખાવા છતાં કોઈએ એને દાદ ના દીધી તે ના દીધી. ઊલટુ,ં એના િચZોની હાંસી ઉડાવી એને કèંુ ક ેઆવી કોઈ સગવડ આપવી એ ઇિIડયા હાઉસનું કામ નથી. ઇિIડયા હાઉસની લાઇ`ેરીમાં pઓ તો તમને પાંચસાત િદવસનાં વાસી ભારતીય

છાપાં વાંચવા મળશે, @યારે ‘એર ઇિIડયા’ની ઓિફસમાં આજનાં છાપાં કાલે ટબેલ પર મુકાયાં હોય. પૂછપરછ કરતાં ખબર પડી ક ેખરચ બચાવવા માટ ેછાપાં ‘િડJલોમૅિટક બૅગ’માં મંગાવવામાં આવે છ ેઅને એ આપણા હાઈકિમશનર સાહેબ અને બીp અફસરો વાંચી રહે પછી અવકાશે લાઇ`ેરીમાં મૂકવામાં આવે છ.ે આના જવેો બીô

રિસક ઝવેરી

8822

વાિહયાત વહીવટ હોઈ શક ે નિહ. ભારતના છÜેામાં છÜેા સમાચાર વહેલી તક ેpણવાનો લંડનમાં રહેતા ભારતવાસીઓનો હક છ.ે મe Eયાં અંYેq, િહIદી, ઉદîૂ, મરાઠી, બંગાળી વતîમાનપZો ôયાં; પણ ગુજરાતી એકયે અખબાર ના ôયંુ! કહે ક ેqવરાજભાઈના વખતમાં ‘મુંબઈ સમાચાર’ જવેાં ગુજરાતી છાપાં મંગાવતાં તે હવે બંધ કયîાં છ.ે મને લાગે છ ેક ેહpર માણસનો કાફલો છ ેએટલે જ આટલી સુTતી છ,ે પણ આટલો જગંી Tટાફ ના હોય તો પરદેશમાં આપણા ગરીબ દેશનો વટ કમે પડ?ે આપણા િમિનTટરો વગેરે છાશવારે Eયાં િપકિનક કરવા pય છ.ે એમની સરભરા અને તકતેવડ કોણ સાચવે? આપણાં એલચીખાતાં ભારતીય ^pજનો માટ ેનથી, િમિનTટરો માટ ેછ.ે િમિનTટરો અને વી.આઈ.પી. માટ ેએ મહેલ છ.ે ^pજનો માટ ેએ ભાંગીતૂટી સરાઈ પણ નથી. િહતેI\ દેસાઈ ગુજરાત રા@યના મુ<ય ^ધાન છ ેએટલી સરળ માિહતીયે ભારત િવશે તમને ઇિIડયા હાઉસમાંથી નિહ મળે! આવો વહીવટ ફ;ત લંડનના ઇિIડયા હાઉસમાં જ છ ેએવંુ નથી. મારા િમZ ભાઈ ચં\વદન મહેતા જવેા મને ખાતરી આપે છ ેક ેપરદેશમાં લાખો પાઉIડને ખરચે નભતાં આપણાં બધાં જ એલચી ખાતાંઓમાં આવંુ જ રેિઢયાળપñં ôવા-અનુભવવા મળે છ.ે માટ ેપરદેશ pઓ તો એ ખાતાંઓને ભરોસે કદી ન રહેતા. લંડનમાં 1965ની પહેલી સફર દરNયાન છ મિહના ગાêા. એ ગાળામાં લંડનનાં

િથયેટરોની દુિનયા ઠીકઠીક ^માણમાં ôઈ. મુંબઈમાં એક યા બીq રીતે નાટકની દુિનયા સાથે હંુ ઠીકઠીક સંકળાયેલો એટલે એ બધું ôવામાં મને રસ હતો. મારા િમZ અદી મઝîબાને મને ‘બોjગ બોjગ’ અને ‘ધ માઉસ ટìપે’ એ બે નાટકો ôવાની ભલામણ કરી હતી. યુરોપની રંગભૂિમ િવશે તરેહવાર રંગીન ^શંસાઓ વરસોથી સાંભળતો હતો એટલે એ િવશે એક pતનો અહોભાવ મનમાં ભયîો પ|ો હતો. ખૂબ મોટી અપેëા લઈને ગયો હતો; પણ આ બે નાટકોનું ધોરણ મને તો ખૂબ સામાIય કëાનું લા=યંુ. િથયેટરમાં પણ મોટા ભાગનાં જૂનાં િથયેટરો ôઈને તો સારી એવી િનરાશા થઈ. છકે ઉપર ચોથે માળે ગૅલેરીમાં બેસવા માટ ેપણ દસ િશલંિગ ખરચવા પડતા, અને Eયાં બેસવા માટ ેનવ jચ પહોળી લાકડાની સળંગ પાટલીઓમાં સીટની વ?ચે હાથ ટકેવવા માટ ેહાથ સુHધાં નિહ. એ પછી ઓPડવીક Tટટેફોડî-અપોન-અવોનમાં થોડાંક સરસ નાટકો ôયાં. િરજIટ પાકîના આદશî ઓપન એર િથયેટરમાં ફુÜી ચાંદનીમાં લોન પર બેસીને સૅIડિવચ ખાતાં ખાતાં અને બીઅર ગટગટાવતાં કટેલાંક સારાં નાટકો ôયાં.

અલગારી રખડપwી

8833

પણ આ બધું ôઈને, જ ેઅહોભાવ મનમાં લઈને ગયો હતો એને એક ઠસે લાગી ગઈ. કદાચ Eયાંનાં નાટકોને સમજવાની મારી એટલી જ મયîાદા હશે. અહg આપણા દેશમાં બંગાળી, મરાઠી, અંYેq, િહIદી, કÑડ રંગભૂિમ અને હq ભાંખોિડયાં ભરતી આપણી ગુજરાતી રંગભૂિમ પર સeકડો નાટકો મe ôયાં છ.ે આપણાં સાધનોની મયîાદાને Hયાનમાં લેતાં લંડનમાં નાટકો કરતાં એમાંનાં ઘણાં મને કોઈ રીતે ઊતરતાં નથી લા=યાં. Eયાં જમે સરસ નાટકો ભજવાય છ ેએમ આપણે Eયાં પણ સારાં નાટકો છ ેઅને આપણે Eયાં ઊતરતી કëાનાં નાટકો છ ેએમ Eયાંયે ઘણાં નાટકોનું ધોરણ ખૂબ સામાIય છ.ે 1967-68માં ફરીથી ગયો Eયારે મારા િમZ પી. એલ. દેશપાંડ ેપણ લંડન આવેલા. એમને rબr મળવાનું તો ના બIયંુ. પણ ફોન પર વાત થઈ Eયારે આ વાત મe તેમને કહી અને પૂ:ું ક,ે ‘નાટકો ôવા-સમજવાની મારી મંદ બુિÉને કારણે તો મને આમ નથી લાગતું ને?’ એમણે કèંુ ક ેતેઓ પોતે લંડનમાં નાટકોમાં મારી જમે જ િનરાશ થયા હતા. લંડનમાં રંગભૂિમ મોટભેાગે ટૂિરTટો પર નભે છ ેએવંુ મને લા=યંુ છ.ે લાખો ટૂિરTટો દર વરસે લંડન આવે અને બને Eયાં સુધી દરેક ચીજનાં વખાણ કરવાની એક સામાIય ^થા યુરોપના દેશોમાં એિટકટે તરીક ે^ચિલત છ.ે અંYેજ તમારે ઘેર જમવા આવે અને કઢી તીખી લાગે તોયે કહેશે, ‘વેરી નાઇસ! હાઉ ટTેટફુલ!’ આ એના જવેી વાત મને લંડનની રંગભૂિમની લાગી છ.ે કદાચ મારી પોતાની સમજશિ;ત જ એટલી હશે ક ેકદાચ હંુ વધુ પડતી અપેëાઓ લઈને ગયો હઈશ? નાટકની િટિકટોમાં િથયેટરો પાસે છડચેોક કાળાંબpર થતાંયે મe ôયાં છ.ે લંડનમાં સારાંસારાં ôવાલાયક Tથળો તો મe ôઈ લીધાં હતાં. મનમાં હતું, લંડનની

ઝંૂપડપwીના િવTતારો વગેરે પણ ôવા ôઈએ. એક િદવસ ભલા પોલીસભાઈનું શરણ શોHયંુ. એને મe મારી વાત સમpવી ક ેમારે અહgના ‘Tલમ’ િવTતારો અને અહgની મારામારીનાં sRયો નજરે ôવાં છ.ે એ કહે, ‘કોઈ િદવસ સાંજ,ે મારી |ૂટી પૂરી થાય Eયારે મળો તો મારી મોટર બાઇક પર તમને ફેરવી લાવંુ.’ અમે એક િદવસ એપોઇIટમેIટ નtી કરી. એ મને પોતાની પાછલી સીટ પર લટકાવી અનેક જ=યાએ ફેરવી લા=યો. Eયાંના ‘Tલમ’ િવTતારો આપણી ઝંૂપડપwી જવેા તો નથી. મકાનોને ચાર દીવાલો kટ-પFથર-ચૂનાની હોય પણ રહેઠાણો સાવ કગંાળ, ગંદાં અને જજîિરત, એમાં ટોઇલેટ, બાથrમ જવેી QયવTથા પણ નિહવö. હબસીઓ, pમાઈકનો વગેરે કાળી ચામડીના અને કટેલાક ગોરાઓનો એ ઘરોમાં વસવાટ. ગંદવાડ અને ગરીબાઈનો પાર નિહ.

રિસક ઝવેરી

8484

લંડનની શેરીઓમાં થતી મારામારી મારે ôવી હતી. પેલો પોલીસ ઓિફસર મારો એ િહIદી શLદ સાંભળી મને પૂછ,ે ‘સર, વોટ ડ ુયૂ મીન બાય મારામારી! મારામારી એટલે શું?’ મe કèંુ, ‘તમારે Eયાં જને ેTટìીટ ફાઇટ કહે છ ેએને અમે મારામારી કહીએ.’ એ કહે, ‘એ માટ ેકોઈ મુકરર સમય નથી એટલે મારી લાચારી છ.ે પણ ô તમને ઉતાવળ ના હોય તો એકાદ કલાક અહg થોભો તો મારામારી જrર ôવા મળશે.’ અને સાચે જ અડધા કલાકમાં મારામારીનું દંગલ ôવા મêંુ. શા કારણે ઝઘડો થયો, એ તો ભગવાન pણે પણ લy જવેા થોડા હબસીઓ ગોરાઓ સાથે અથડાઈ પ|ા. હાથોહાથની લડાઈમાંથી પછી તો રTતા પર પડલેાં Tકૂટરો એકબીp પર ફeકાવા લા=યાં. પેલા પોલીસભાઈને મને મારામારી દેખા|ાનો સંતોષ થયો. એ યુિનફોમîમાં નહોતો. મને કહે, હવે ô મારામારી ôઈ લીધી હોય તો આપણે રTતે પડીએ. તમે નાહકના લફરામાં અટવાશો. બચપણમાં રેલની મુસાફરી કરતાં, તારના થાંભલાઓ અને ઝાડવાંઓ અવળી

િદશાએથી દોડતાં હોય એવા sિãaમથી મારા બાળમનને અGભુત કૌતુક લાગતું. હવે બુઢાપામાં, પરદેશની આ રખડપwીમાં કાળ ભગવાનની દોટમાં િદવસો, અઠવાિડયાં અને મિહના જિંદગીની અવળી ગમ દો|ે જતાં હતાં. કોઠ ેપડ ેગયેલી કાળગિતનું કૌતુક તો શું થાય, પણ મનમાં બેધારી તલવાર જવેો અજપંો છવાતો ગયો. રહીરહીને ઘરે પહhચવા માટ ેમન તપડતું. દીકરી-જમાઈના િવયોગની કPપનાનું વસમુંયે લાગતું જ હતું. એટલામાં, સJટNેબરની શrઆતમાં એક િદવસ સાંજ ે ટોટનહામ કોટî રોડ xૂબ Tટશેનમાંથી બહાર નીકળતાં છાપાનો વધારો ôયો. મસમોટા અëરોમાં હેડલાઇન હતી : ઇIડો-પાિકTતાનની લડાઈ! ચમકાવનારી સેIસેશનલ હેડલાઇન િસવાય બીp ખાસ સમાચાર એ છાપામાં નહોતા, પણ એટલું વાંચી મનમાં બેચેનીની ભરતી ઊપડી આવી. એ પછી તો રોજરોજ ટિેલિવઝન ઉપર લડાઈની છૂટીછવાઈ િબનાઓ નજરે ôવા મળતી. મનનો ઉકળાટ વધી ગયો. Tટીમર ‘િવ;ટોિરયા’નું માnં બુકિંગ 24મી સJટNેબરનું હતું. એટલે બેZણ અઠવાિડયાં િÅધામાં અને લાચારીમાં િવતાQયે જ છૂટકો હતો. લડાઈની તૈયારીના અને મુંબઈમાં ચાલતા અંધારપટ વગેરે પિરિTથિતનાં વણîનો છાપામાં અને ઘેરથી આવતા કાગળોમાં વાંચી લંડનયાZાનો નશો pણે રાતોરાત ઊતરી ગયો. વતનની યાદ અને કુટુબંીજનો તથા િમZોની સલામતીની િચંતા મનને કોરી ખાવા લાગી. આખો દેશ બધા મતભેદોને કોરે મૂકી આફતનો સામનો કરવા એક થયો છ ેpણી મનમાં એક ^કારનો આનંદ પણ થતો. મારા દીકરાનો ભાનુ પર તાર હતો ક ે

અલગારી રખડપwી

8585

કરાંચી થઈને મુંબઈ આવતા કોઈ પણ જહાજમાં મને હરિગજ ન નીકળવા દેવો. હવાઈ જહાજમાં જ રવાના કરવો. વળી રંગીન સફરનો રસ pણે સંકલેાઈ ગયો. ઉRકરેાટ અને ઉચાટમાં િદવસો વીતવા લા=યા. ભાનુ કહે, ‘ભાઈ, હવે ‘અPહાબાદ રેTટોરાં’માં અને સોહોનાં એવાં બીpં રેTટોરાંમાં

જનવા ન જતા. એ બધાં પાિકTતાનીઓનાં છ.ે’ એ વખતે માણસ કટેલો જલદી પોતાના પાડોશીને એક રાતમાં િપશાચ માનતો થઈ pય છ ેએની ^તીિત થઈ ગઈ. એ પછી એક િદવસ ‘અPહાબાદ રેTટોરાં’નો માિલક રTતામાં ભટકાઈ ગયો. સરસ માણસ છ.ે કહે, ‘હમણાં કમે જણાતા નથી?’ મe કèંુ, ‘ઇIડો-પાિકTતાન લડાઈ ચાલે છ ેએટલે આપણે હવે િમZો મટી દુRમન બIયા!’ એ કહે, ‘આ પારકી ધરતીમાં કોઈ નથી ભારતનું ક ેનથી પાિકTતાનનું. સર! વી આર ઓલ ફોરેનસî હીઅર! સંકોચ િવના જrર આવો.’ પણ એવી વાતે મન શe માને? ના ગયો. અંYેôનો ભારત ^Eયેનો પોકળ ^ેમ અને પાિકTતાન માટનેો ખુÜો પëપાત એ

વખતે ઠીકઠીક છતો થયો. એક અઠવાિડયામાં મને ‘લોઇડ ટìીએTટીનો’ કપંની તરફથી કાગળ મêો ક ેલડાઈના આવા ડામાડોળ વાતાવરણમાં Tટીમર ‘િવ;ટોિરયા’ કરાંચી ક ેમુંબઈ બંદરે કદાચ નયે થોભે. એવા સંôગોમાં મારે કોલંબો ક ેએવા બીp બંદરે ઊતરી Eયાંથી મુંબઈ પહhચવા માટ ેજ ેસાધન મળે એમાં જવા માટ ેતૈયાર રહેવંુ પડશે અને એ ^કારના દTતાવેôમાં સહી કરી આપવી પડશે. આ બધી િવિધ પતાવી હંુ નીકળવાના િદવસની રાહ ôવા લા=યો.

15 સJટNેબરે મને ‘લોઇCઝ’ કપંની તરફથી બીô કાગળ મêો ક ે Tટીમર ‘િવ;ટોિરયા’ મુંબઈ બંદરે થોભશે અને કરાંચી થઈને નિહ pય. એટલે હવે Jલેનમાં પાછા જવાની વાત બંધ અને Tટીમરમાં જ જવંુ પાક ે પાયે નtી થયંુ. ખરીદી જ ેથોડીઘણી બાકી હતી એ આટોપવા માંડી. લંડનમાં મારી બે ભાણેજ, સુધા અને સુનીલા રહે છ ેતેમને અને બીp Tવજન િમZોને મળી િવદાય લેવા માંડી. એ અઠવાિડયા દરNયાન એક વરસ િકTસો બIયો. રોયલ ફેિTટવલ હોલમાં

રિવશંકરના િસતારવાદનનો કાયîXમ હતો. બરાબર આઠ વા=યા સુધીમાં િથયેટરમાં ગોઠવાઈ જવાનું, Eયાં મોડા પહhચનારને ઇIટરવલ પછી જ ^વેશ મળે એવો િશરTતો છ.ે ભાનુ-આનંદ સાડા છએ કાર લઈને મને હાઈડ પાકî પાસે મળવાનાં હતાં. પછી

રિસક ઝવેરી

8686

કાRમીર રેTટોરાંમાં જમી પરવારી, ગાડી પાકî કરવાના સમયની ગણતરી સાથે પોણાઆઠ વા=યે િથયેટર પર અમારે પહhચી જવાનું હતું. હંુ હાઈડ પાકîમાં લટાર મારી રèો હતો. લોકોનાં ટોળાં આગળ એક પાિકTતાની

ભારત િવnÉ ગાળો ઓકી રèો હતો. બીq બાજુ એક પાદરી બીp ટોળાને Tવગî અને નરકની વાતો સમpવી રèો હતો. Eયાં કોઈએ મને શુÉ કાિઠયાવાડી લહેકામાં બૂમ પાડી, ‘એ…એ…ઈ બચુભાઈ! એ મોટાભાઈ!’ મe આâયîથી પાછળ ôયંુ તો નજર સામે એક વધુ આâયî ઊભું હતું. તપકીિરયા રંગનો ગરમ ચૂડીદાર, સુરવાલ, બંધ ગળાનો કોટ, માથે કાિઠયાવાડી સાફો, હાથમાં હેવી ઓવરકોટ… એવો એક આદમી દોડતો આવી, વાંકો વળી મારે પગે પ|ા. પછી કહે, ‘કાં મોટાભાઈ! તમે ;યાંથી! ઓળખાણ પડ ેછ?ે’ હંુ ગૂંચવાતો એની સામે તાકી રèો. અહgયાં, લંડનમાં, મને ઓળખતો, મને મારા

બચપણના નામે બોલાવતો આ માણસ કોણ! Eયાં વળી એ જ બોPયો, ‘તમે ન ઓળ<યો, પણ મe તો તમને વરતી કા~ા, હh! તમે મામાને કોઠ ેહીરાશેરીમાં ભાવનગરમાં રે’તા ક ેનઈ! તમે કિપલભાઈ ઠtરના ભાણેજ બચુભાઈ જ ન?ે યાદ છ…ે આપણે શેરીમાં હારે રમતા? ઓલા વાિણયાને હાટથેી ભાગ લઈને ખાતા? હંુ કાનq ખવાસ!’ અને એકાએક Tથળકાળનો ઓછાયો મારી નજર સામેથી ઓસરી ગયો. કાનq

અભેસંગ ખવાસ! અમારી શેરીમાં રહેતો. અમે બચપણમાં ભેળા રમેલા-ફરેલા. આટલાં વરસે ને છકે અહgયાં એ આમ અચાનક સામે આવી ઊભો રહે તે ઝટ ;યાંથી ઓળખાય? ‘અરે… અરે, કાનq! તું અહgયાં ;યાંથી, ભાઈ?’ કહેતોકને હંુ એને ભેટી જ પ|ો. દેશથી દૂરદૂર, સાત સમંદર પાર, અહg પારકા પરદેશમાં Tવદેશનું કૂતnંય વહાલું લાગે, એમાંય આ તો મારો લંગોિટયો ભાઈબંધ કાનq! એયે મને ôઈને ખુશખુશ હતો. કહે, ‘હંુ તો આ તૈણ વરહથી સું. દા;તરસાબની હારે. શેઠ દા;તરસાબની હારે. મe તમને આબાદ વરતી કા~ા, હh મોટાભાઈ! વાળ ધોળા થયા, પણ અણહાર નો ભુલાય!’ અમે સડક પાસેના બાંકડા પર ગોઠવાયા. મe િસગરેટ કસે કાનq સામે ધયîું Eયારે, ‘ઈ

બીડી મને નો ફાવે. આ હોકલી જવેી મô નંઈ. તમતમારે િપયો, મોટાભાઈ!’ કહી એણે માટીની અTસલ કાિઠયાવાડી હોકલી પેટાવીને જમાQયંુ. પછી તો અમે અલકમલકની વાતે વળ=યા.

અલગારી રખડપwી

8877

‘ઈ જમાનો થાવો નથ, હh મોટાભાઈ! હવે તો દેશમાંયે સંધુંય ફરી =યંુ. ઈ ‘સનાતન’ની િનહાળ, ને ઈ rપાપરીનો દરવાô ન ેઈ બોરતળાવ, ન ેઈ પીલગાડîન, ઈ ગંગાજિળયાનું દેnં ન ેઈ તખતશરની મોજુ,ં ઈ દાણમશાલી — ન ેભડિેકયાં પાન ખાવાનો ટસે… ઈ સંધુંય હવે થાવંુ નથ! મારાં કરમમાં જ વિદયા નંઈ. તમે મુંબી =યા ન ેહંુ રઈ =યો ભDયા િવનાનો કારોધાકોર! પછી વાળુકોડવાળા રામqભા શેઠને Eયાં ચાકરી રઈ =યો. એને વરહ Fયાં ચાળી ઉપર બે. આ દા;તરસાબ એમના દીકરા. ને ઈની હારે તૈણ વરહથી આંઈકણે સું.’ મe કèંુ, ‘અરે કાનq! તું નસીબદાર ભાઈ! વગર ભDયે અહgયાં લંડનમાં મહેર કરે

છ,ે Eયારે ભલભલાને તો અહg આવવાની પરમીટયે નથી મળતી.’ તો કહે, ‘ઈ તો સુંધોય ઠીકોઠીક સે, મોટાભાઈ. હંુ તો રામq અદા હારે આપણો સંધોય મલક ફરી વêો. શેઠ ેએ…ઈ..ને rપાળી ચારધામની pZા કરાવી. ને ગંગા મા તો pણે અંબાનો અવતાર ôઈ Pયો. ચાકર માતરને પં|નાં જDયાંની જમે pળવે, હh મોટાભાઈ! ઈ સાચકલાં માણહંુ ને ઈ જમાનો હવે થાવાં નથ. આ તો અદાએ પરાણે દા;તરસાબની ભેળો મેPયો, ન મe qભ કસરી ક ેપંડ હાટ ેpળવીશ એટલે રે’વંુ પડ,ે બાકી આપણો મલક ઈ આપણો મલક, બીpં સંધાંય ફાંફાં! જલમભોમકા ;યાંય થાવી નથ.’ કાનq ડો;ટર શેઠની સાથે લંડન આQયો. પેડિં=ટનમાં ડો;ટર પાંચ વરસ માટ ેછ.ે

હq બે વરસ કાઢવાનાં. ડો;ટર જમîની ગયા છ ેએટલે કાનq આજ ેલંડન આQયો છ;ે પણ એનું મન ભટક ેછ ેએની ‘જલમભોમકા’માં. મe કèંુ, ‘મારી દીકરી ભાનુ અહg ચાર વરસની છ,ે એને મળવા આQયો છુ.ં’ તો કહે, ‘દીકરી આપની ચ?ચાર વરહથી આંઈ ન ેમને તો ખબરેય નંઈ! પણ તમતમારે બેિફકર રો. હવે એની ફકર આ કાનqને માથે. મને ક’ેવંુ ના પડ,ે હh મોટાભાઈ!’ મe કèંુ, ‘આપણે તો બાળગોિઠયા. તું મને, ‘તમે’ કહીને બોલાવે એ ઠીક નિહ.’ તો

કહે, ‘તમને કટેલાં Fયાં?’ મe કèંુ, ‘છJપન’, તો કહે, ‘તંઈ તમે મારાથી તૈણ વરહ મોટા ન ેતમને ભણેલાગણેલાને તુંકારે બોલાવતાં qભ નો ઊપડ.ે’ વાતોમાં વખત ;યાં વીતી ગયો એની ખબર ન પડી, આનંદની મોટરનું હોનî સડક પરથી સંભળાયંુ એટલે મe કèંુ, ‘કાનq, તુંયે આજ ેઅમારી ભેળો જ જમી લે.’ તો કહે, ‘ભલે મોટાભાઈ!’ અમે કાRમીર રેTટોરાંમાં ગોઠવાયાં. પહેલાંથી ફોન કરીને વરદી આપી હતી એટલે

જમવાનું તરત જ આQયંુ. કાનqએ છરીકાંટાથી અદબસર જમવા માં|ંુ. બધી એિટકટે

રિસક ઝવેરી

8888

એ બરાબર pણતો અને pળવતો. જમતાં જમતાં અમે વાતે વળ=યાં. કાનq ભાનુને કહે, ‘દીકરી મારી, તું અહg ચાર વરહથી, પણ મને તો ખબરેય નંઈ. તારે અંઈ કોઈ વાતે મૂંઝાવંુ નંઈ. અડીઓપટીએ આ કાનqને બસ એક ટિેલફોન કરી દેવો. મારી તો આં<યંુ ટાઢી થૈ આ તમારી િશવપારવતી જવેી ôડી ôઈએને!’ એને @યારે ખબર પડી ક ેઆનંદને ગુજરાતી નથી આવડતું Eયારે એની સાથે હંિદીમાં ફeકવા માં|ંુ. કહે, ‘તુમ તો સાબ બડા નસીબવાળા, હh ક!ે અમારી છોડી રતન જસેી હે. કામ પડ ેતો હમકુ બસ એક ટિેલફોન કર દેના. હમ તો તમારા કાકાq લગતા. કોઈ વાતસે મૂંઝાના નંઈ!’ અમારે ઉતાવળ હતી. જમવાનું પૂnં થયંુ એટલે અમે અંદર હાથ ધોવા ગયાં. પાછાં

આવી કોફી પીવા બેઠાં Eયારે કાનq અંદર ગયો. અમે િબલની રાહ ôતાં બેઠાં હતાં Eયાં વેઇટર િબલ અને પરચૂરણ સાથે હાજર થયો અને િડશ કાનq સામે ધરી. અમે અંદર ગયાં Eયારે કાનq પૈસા કાઉIટર પર સરકાવી આQયો હતો. ટીપનો િહસાબ ગણી એણે પાંચ િશલંિગ િડશમાં રહેવા દીધા. મe કèંુ, ‘કાનq, આ શું? તું તો અમારો મહેમાન. તારાથી પૈસા અપાય જ નિહ.’ તો કહે, ‘દીકરી-જમાઈને પે’લી વાર ôયા, મોટાભાઈ! કઈં બોલો તો મારા ગળાના સમ!’ એ ભોળા માણસને કહેવંુ શું? વળી પાંચ પાઉIડની નોટ કાઢી ભાનુના હાથમાં આપવા માંડી. મe કèંુ, ‘અરે, અરે… આ તું શું કરે છ?ે’ તો કહે, ‘ઈ તો વેવારની વાત સે, મોટાભાઈ! એમાં તમારાથી કઈં બોલાય જ નંઈ. લઈ લ,ે દીકરી! તને જમાડીને કાપડુ ંકરવંુ ô’યે મારે. તારા બાપુ ન ેહંુ નાનપણમાં ભેળા રમતા ઈ વેવારે હંુ તો તારા કાકો થાl.’ અમારી સૌની આંખોમાં ઝળઝિળયાં આવી ગયાં. ભાનુ ઊભી થઈ, વાંકી વળી કાનqને પગે લાગી. િવલીન થતા જમાનાના અવશેષ જવેા આ સાચુકલા માણસની ભાવનાની અવગણના કરવાની એનામાં હંિમત શe પડ?ે છૂટા પ|ા Eયારે કાનqના મhમાં બસ એક જ વાત હતી : ‘આપણા જવેો મલક થાવો નથ, હh મોટાભાઈ! આઈકણે મારા જવેાને નો સોરવે. પણ qભ કસરી એટલે રે’વંુ પડ,ે બાકી જલમભોમકા ઈ જલમભોમકા!’ Iયૂ બારનેટ ગોકિળયા ગામ જવંુે નાનું, યૌવનને ઇRકથી રં=યંુ હોય એવંુ રિળયામñં,

અંતરને આનંદિવભોર કરતું લંડનનું એક પnં. પાંચ-છ મિહના હંુ Eયાં રèો. Eયાંની શેરીઓ સાથે, એ માગîો પર રમતાં તંદુરTત િશશુઓ સાથે, Eયાં નાના Tટોરમાં ચોકલેટ િસગારેટ વેચતી ભૂરી ભૂરી આંખોવાળી મલ;યા કરતી ખંજિનકા માગîારેટ સાથે, અમાnં ઘરકામ કરી જતી િસ�ેર વષîની કામઢી િમિસલ બુલોક સાથે, અમારા ઘરધણી એંશી

અલગારી રખડપwી

8899

વષîના યુવાન ડાઉનંિગ દાદા સાથે, xૂબ Tટશેન જતાં રTતે હારબંધ ઊભા રહી બાઅદબ સૌનું Tવાગત કરતાં પાઇનનાં mચાં વૃëોની ઘટામાં આવતી તેજછાયાની રNમત સાથે એવી તો મહોબત બંધાઈ ગઈ, એવી તો અંતરગોઠ pમી ગઈ, ક ેએ બધું છોડતી વખતે િદલને એક ઠસે લાગી ગઈ. બારનેટ છોડવાને આગલે િદવસે હૈયાવાતની લેવડદેવડ કરી. સૌને હળીમળી ‘સીટી

પાકî’ પાસે આQયો Eયારે મનમાં ભાર હતો. એક િનયત બાંકડા ઉપર માnં પિરિચત વૃÉ યુગલ બેઠુ ંહતું. ચાર વીશી વટાવી ચૂકલેાં ડોસો અને ડોસી. એ બાંકડી ઉપર હંુ અનેક વાર એ દંપતી પાસે બેસતો. એમની સાથેના પહેલા પિરચયનું Tમરણ હq આજયેે અંતરના ખૂણે સળવળી થોડી વેદના જગાડી pય છ.ે લંડન ન ગયો હોl એ િદવસે બારનેટમાં જ સાંજ પ|ે લટાર મારવા નીકળંુ. પાકî

પાસે રTતા પર મૂકલેા ચોtસ બાંકડા પર એ વૃÉ દંપતી અચૂક બેઠુ ંહોય. qવનનાં સુખદુ:ખનાં સરવાળા-બાદબાકી જવેી કરચલીઓ મh પર વરતાય. બંને બેઠાં હોય એકબીpના હાથમાં હાથ પરોવીને ચૂપચાપ. અવાવnં અતીતમાં ગરક થઈ ગયાં હોય એમ, ચૂ…પ… ચા… પ! એક િદવસ મને એમની સાથે વાત કરવાનું મન થયંુ. પાસે જઈને પૂ:ું, ‘તમને વાંધો ના હોય તો હંુ તમારી પાસે બાંકડા પર બેસું. તમારી સાથે થોડી વાત કnં.’ ઘણે વખતે કોઈ િ^યજન અચાનક મળી pય અને જવેો આનંદ થાય એવા હેતથી

બંનેએ મને આવકાયîો. અમે વાતે વળ=યાં. મારી બધી વાતો Tવજનની જમે એમણે પૂછવા માંડી. હંુ મારી દીકરીને મળવા, એની સાથે થોડા િદવસ રહેવા, એનો સુખી સંસાર ôવા અહg બારનેટ આQયો છુ;ં ભારતમાં માnં ઘર છ.ે મારો દીકરો, એની પEની, એનાં બાળકો, મારી પEની, મારી નાની દીકરી, અમે સૌ સાથે રહીએ છીએ; એકબીpની હંૂફે સુખદુ:ખના ભાગ કરી વહeચી દઈએ છીએ. આ બધી વાતિવગતો પૂછીને એ બંનેએ જ ેલાં…બો િનસાસો મૂ;યો એ મારા હૈયાસhસરવો ભhકાઈ ગયો. મe આEમીયતાથી એમને એમના સંસારની વાતો પૂછી. વૃÉે કèંુ, ‘મારે ચાર દીકરા અને બે દીકરી છ.ે મારો એક દીકરો તો તારા કરતાંયે

મોટો છ.ે દીકરીને ઘેર દીકરી અને એને ઘેર દીકરા છ.ે પણ અમારા qવનની એ કnણતા છ ેક ેઅહg આ દેશમાં લu થયાં ક ેદીકરી તો ઠીક, પણ દીકરાયે પોતાના મટી પરાયા થઈ pય. આજ ેપં?યાશી વરસે મારે એકાકી qવન પૂnં કરવાનું રèંુ. એ શૂIય

રિસક ઝવેરી

9090

એકલતાનો તને <યાલ નિહ આવે. એ એકલતા એવી ભયાનક છ,ે ભાઈ! ક ેઆજ ેઅમે એકબીp સાથે વાત કરવાનું પણ લગભગ હવે ભૂલી ગયાં છીએ. અહg આ Tવજન એવા જડ બાંકડાના િવસામે વહી ગયેલી વાતોને વાગોળતાં અમે છાનાંમાનાં બેસી રહીએ ચૂ…. પ… ચા… પ! અંધાnં થશે એટલે ડગુમગુ ઘરે પહhચી, એકલતાને નgદમાં લપેટી િવસામો કરશું. દીકરા, તું સુખી છ;ે તમારો દેશ અGભુત છ!ે’ મારા આ વૃÉ િમZો સાથે છÜેી ભેટ થઈ Eયારે એ બંને મને ઘર સુધી વળાવવા

આQયાં. ભાનુ–આનંદને નીચે બોલાવી મêાં, ભેxાં. ‘ગોડ Lલેસ યૂ માઈ િચPડìન!’ કહી છૂટાં પ|ાં. એ વખતના નીરવ િવષાદની યાદ આજયેે અંતરમાં અજપંો વેરી pય છ.ે છÜેી વાર લંડન ગયો Eયારે એક પોલીસભાઈને રTતામાં ઊભા રા<યા. કèંુ,

‘હંુ ભારતીય પZકાર છુ.ં છ મિહના તમામ દેશમાં રèો. એ સમય દરNયાન લંડનના પોલીસની સુજનતા, TવTથતા અને સહકારની ભાવનાથી હંુ ખરેખર ^ભાિવત થયો છુ.ં મારા વતી અને મારા દેશવાસીઓ વતી હંુ તમારો આભાર માનું છુ.ં મારો આ સંદેશો તમારા ખાતાને પહhચાડવા મારી િવનંતી છ.ે’ મારી આ વાત સાંભળી એ ખુશખુશ થઈ ગયો. ખૂબ Tનેહપૂવîક મારી સાથે હાથ

િમલાવી બોPયો, ‘થeક યૂ સર! થeક યૂ વેરી મચ ઇIડીડ! લાખો પરદેશી ટૂિરTટો અહg આવે છ.ે પણ મારા અનુભવમાં તમારી જમે મને આભાર Qય;ત કરનાર તો તમે પહેલા જ મêા. તમને વાંધો ના હોય તો એક કાગળ પર આ વાત લખી અમારા ખાતા પર મોકલી આપશો? અમે આભારી રહીશું.’ મારા પોટîફોિલયામાં મારા નામનાં લેટરહેડ હતાં, એ પર મe Eયાં જ એને આભારપZ લખી આJયો. Tટીમર ‘િવ;ટોિરયા’ ટìીએTટ બંદરથી ઊપડતી હતી. મારે વેિનસથી એ Tટીમર

24મી સJટNેબરે પકડવાની હતી. અચાનક 22મી સJટNેબરે ટિેલિવઝન Iયૂસમાં ભારત-પાિકTતાન વ?ચેની સુલેહના સમાચાર સાંભêા અને મનમાં કઈંક રાહત અનુભવી. ફરી કોઈ વાર લંડન આવવાનું થશે એવો તો TવJનેયે <યાલ નહોતો. એટલે લંડન

પૂરતું અમાnં આ આખરી િમલન છ ેએમ ગણી નીકળવાની આગલી રાZે દીકરી-જમાઈ સાથેની હેતવાતો pણે ખૂટ ેજ નિહ. વાતોમાં જ રાત વીતી અને પરોઢ થયંુ. િવ;ટોિરયા Tટશેનથી ટìનેમાં વેિનસ પહhચવાનું હતું. મારો વજનદાર સામાન તો આઠ િદવસ પહેલાં જ ‘લોઇCઝ’ની લંડન ઓિફસે પહhચાડી દીધો હતો. ભાનુ–આનંદ િવ;ટોિરયા Tટશેને વળાવવા આQયાં હતાં. બંને કહે, ‘ભાઈ, હસતું

અલગારી રખડપwી

9191

મh રાખીને pઓ! જરાયે કોચવાતા નિહ. તમે જrર પાછા આવવાના!’ પણ અંતર એ વાત શe માને? આવી અલગારી રખડપwી કઈં વારંવાર ના સરpય એની pણે મનમાં ખાતરી હતી. િવદાયવેળાએ Tટશેનના Jલૅટફોમî પર બંનેને વહાલથી ભેટી છૂટા પડતી વખતે મન ખૂબ ભારે દુ:ખી હતું. ટìને ઊપડી Eયારે હૈયંુ લંડનમાં રહી ગયંુ. શરીર જ pણે સફર કરી રèંુ! વેિનસ બીજ ેિદવસે સવારે પહh?યો. Tટશેન પર ઉતારવા માટ ે‘લોઇCઝ’ની વેિનસ

ઓિફસનો Tટાફ હાજર હતો. લગેજ એમને સhપી દેવાનો હતો. એક નાની હૅIડબૅગ સાથે રાખી શહેર ôવા નીકળી પ|ો. આખો િદવસ ગામમાં ભટ;યો. વેિનસ એટલે જળમાગîનું શહેર, બધે તમે હોડીમાં ફરી શકો. હોડીમાંના જ એક સરસ રેTટોરાંમાં જમવાનું પતાQયંુ. પાસપોટî, હેPથ ઇITપે;શન, વીસા, કTટમ વગેરે અનેક િવિધઓ પતાવવાની હતી. ‘લોઇCઝ’ કપંનીનું મથક જહાq અ{ાની લગોલગ જ હતું. ôગાનુôગ Tટીમર મારકોની પરના મારી કૅિબનના સહ^વાસી ભાઈ ^ેમદીવાનનું નામ પણ પૅસેIજરોની યાદીમાં ôયંુ! એ ટìીએTટની Tટીમર પકડવાના હતા. અને એ જ Tટીમર પરની અમારા જમવાના ટબેલની સાથીદાર ગુલ િશરાઝી પણ ‘િવ;ટોિરયા’માં વેિનસથી જ સાથે હતી. આ વખતે Tટીમરમાં મને ચાર બથîવાળી કૅિબન મળી હતી. એક સાથી હતા ભાઈ

^સાદ. અમેિરકાથી આવતા હતા. Eયાંની એNબેસીમાં Zણ વરસ રહી પાછા ફરતા હતા. બીp સાથી હતા ભાઈ નેરલેકર, અમેિરકામાં ^ોફેસર હતા. તેઓ પણ Iયૂયોકîથી વતન પાછા ફરતા હતા. પૂનાના વતની. બાકીની બથî ખાલી હતી. જતી વખતની Tટીમર ‘મારકોની’નો ઠTસો કઈંક જુદો જ હતો. એમાં બારસો પૅસેIજરોનો જગંી કાફલો હતો. સગવડ બધી બાદશાહી હતી. યુરોપ અમેિરકાની કોઈ આલીશાન રજવાડી હોટલેમાં ઊતયîાં હોઈએ એવંુ લાગે. એને મુકાબલે ‘િવ;ટોિરયા’ સાવ સાદી. ‘મારકોની’નો nઆબ કોઈ pજરમાન સોસાયટી લેડી જવેો હતો, તો ‘િવ;ટોિરયા’ લાગે ઠાવકી ઘરરખુ નારી જવેી. એમાં સાડાચારસો સફરીઓ હતાં. કોઈ િમZને Eયાં મહેમાન થયાં હોઈએ એવંુ લાગે. ઓછાં મુસાફરો હોવાથી એકબીp સાથે થોડા સમયમાં જ ઘરવટ જવંુે થઈ ગયંુ. વાતાવરણમાં એક ^કારની ઉSમાભરી િનકટતા આવી ગઈ. ઘણાં ભારતીય રાહબરો હતાં. QયવTથા સાદગીભરી હતી તો અtડપñંયે ઓછુ ંહતું. અમારા જમવાના ટબેલ પર ^ેમદીવાન, ગુલિશરાઝી, િમTટર ગુÖા અને િમિસસ

રિસક ઝવેરી

9922

શાંતા ગુÖા અને જહાંગીરq નામના એક પારસી સvન હતાં. બધાં જ સફરરીઢા, ખુશિમpજ અને લઘુતાYંિથ િવનાનાં. બાજુના ટબેલ પર િમTટર ગોયેIકા અને િમિસસ રંજન ગોયેIકા, સરસ મારવાડી યુગલ, ગોવાનાં રહેવાસી. િમTટર ભાિટયા અને િમિસસ મધુરી ભાિટયા. બંને યુવાન અને રિસક, અને બે િવÄાથîીઓ — કુમાર અને dીધર. Tટીમર ‘મારકોની’માં ભોજન સાથે સરસ ઇટાિલયન વાઇન પીરસવામાં આવતો

હતો. એના અલગ પૈસા આપવા પડતા નહોતા. અહg ભોજનટબેલ પર ôયંુ તો વાઇન નદારદ! ગુલે હેડ Tટૂઅડîન ેબોલાQયો. પૂ:ું, ‘વાઇન કમે નથી?’ એ કહે, ‘મારકોની િબગ શીપ. વી Tમોલ. નો _ી વાઇન! કૅન `ંિગ ઇફ યૂ પે મની.’ ગુલ કહે, ‘પે મની એવંુ ના ચાલે! અમે પૅસેજ ‘મારકોની’ જટેલો જ આJયો છ.ે આવી નાગડદાઈ કમે કરો છો? બોલાવ તારા પરસરને!’ િબચારો હેડ Tટૂઅડî! બોલાવી લાQયો પરસરને. પરસર કહે, ‘તમને ‘મારકોની’ પર જ ેવાઇન અપાતો એવાં બેરલ અમારા Tટોકમાં જ નથી. ;યાંથી આપે? અમારી પાસે તો પૅક બોટલો છ,ે જ ેમhઘી છ.ે એ મફત આપવાનો િરવાજ નથી.’ ગુલ કહે, ‘િરવાજ ના હોય તો પાડો! વાઇન નિહ આવે Eયાં લગી અમે જમવંુ નિહ. એક વાર મફત મોજની ટવે પાડો ન ેફરી pઓ એ કમે ચાલે?’ એ તો ઉRકરેાઈને પહhચી કૅJટન પાસે. એને ઘસડી લાવી ડાઇનંિગ હોલમાં. કહે, ‘વેર ઇઝ અળર _ી વાઇન?’ શાંતા ગુÖા Zણ વરસ રોમમાં રહેલી. અંYેq બરાબર ના pણે પણ ઇટાિલયન ફtડ બોલતી. એણેય કૅJટનને સમpQયંુ ક,ે ‘વાઇન તો ખાણા સાથે મળવો ôઈએ અને મફત મળતી ચીજની મp કઈંક ઓર છ!ે’ કૅJટન ખૂબ સાલસ માણસ. çીહઠ આગળ ઝૂકી ગયો. હેડ Tટૂઅડîને ફરમાવી દીધું ક ેબધાં ટબેલ પર વાઇન પીરસો. ગુલ આનંદથી એને ભેટી પડી. એના ગાલ ચૂમી લીધા. પછી કહે, ‘હવે એ સરસ વાત પર તમે આટલા ટબેલ પર અમારી સાથે જમો!’ િબચારા ઇટાિલયનને પરાણે દાળ-ભાત ખવરાQયાં. ડાઇનંિગ હોલમાં બેઠલેાં સૌ ખુશ થઈ ગયાં, ગુલની અદા પર વારી ગયાં. જહાજ પર ભૂદરભાઈ કરીને માણાવદરના સvન હતા. મીઠી હલક ેભજનો ગાય,

સાંજ ેઅમે ડકે પર ભજનમંડળી જમાવી. જહાજ પર પાદરીઓ અને સાધવીઓનું ટોળંુ હતું એમનેય ^ાથîનામાં રસ પ|ો. પહેલે જ િદવસે એ બધાં અમારી મંડળીમાં સામેલ થયાં. એમની પાસે હાથની સરસ વાpપેટી હતી. ચડસાચડસીએ સૌનાં ગળાં ખૂલતાં ગયાં. શાંતા ગુÖા સરળ, સીધી, આTથાવાળી હંિદવાણી. એણે મીરાંનાં પદો ગાયાં, ફાધર _ાંિસસે અંYેq સામ લલકાયîું. ભાઈ જહાંગીરq પણ ભêા અને મંડળી

અલગારી રખડપwી

9393

pમતી ગઈ. આકાશના ભૂરા તારામ~ા ચંદરવાની ઓથે, સાગરના ઘૂઘવાટના સાજ- સથવારે એ બેઠકોમાં સૌને અંતરે અલૌિકક શાંિત pમતી. ઈáરના અિTતEવની એ િવરાટ એકાંતમાં િવárપદશîન જવેી ઝાંખી થતી. કટેલાંક યુવકયુવતીઓ કુતૂહલને વશ થઈ બેસતાં, પણ સૌને હૈયે, પોતપોતાની આTથાનું rપ લઈને રામ pગી ઊઠતા અને એક વાર બેસે એટલે કોઈ ઊઠવાનું નામ ના લ.ે Tટીમર ‘મારકોની’માં કૅિબનનો રખેવાળ પુnષ હતો. અહg દેખભાળ કરનારી હતી

એક યુવતી. એનું નામ એIટોલા. સવારે છ વા=યે મંજુલ અવાજ ેઅમને ‘મોિનõ◌ંગ, સીનોરી!’ કહી ઢઢંોળીને જગાડ ેઅને ‘બેડ ટી’ પીરસી pય. ^સાદને મોડા ઊઠવાની આદત, પણ ચાની વરદી રોજ આપે. માથે ઓઢીને સૂઈ રહે. પેલી પણ જબરી ઉTતાદ. એને mચકીને પથારીમાં બેઠો કરે અને કપ ધરે. ખૂબ ભલી અને ^ેમાળ. ôડાં સુHધાં પાિલશ કરી આપતી. દિરયો તોફાને ચ|ો Eયારે નેરલેકરની કમબ<તી બેઠી. પેટમાં પાણીયે ટક ેનિહ. એકબે વાર તો કૅિબનમાં જ વોિમટ થઈ ગઈ. એ વખતે એIટોલાએ ખૂબ કાળq કરી. ^સાદ એની રોજ મpક કરે. કહે, ‘નેરલેકર ગુડ મેન! એને પરણી p. સુખી થઈ જઈશ. પછી ôડાં સાફ નિહ કરવાં પડ.ે’ પેલી કહે, ‘ડોIટ વોIટ ગુડ મેન! તું પરણે તો તૈયાર છુ.ં’ આમ હસીખુશીની ટોળ ચાલે. એની િનખાલસતા સાથે મહોબત થઈ ગઈ. મને અવારનવાર કહે, ‘માઈ ડડેી ઇઝ જTટ લાઇક યૂ ફાઇન ઓPડ મેન!’ નેરલેકર િબચારો ખૂબ શરમાળ પૂણેરી `ાéણ. એIટોલાથી ભડક.ે પેલી એને વારંવાર છછંડે.ે ખૂબ ગNમત પડતી આ તાલ ôવામાં. અમારા ટબેલ પર જહાંગીરq િસવાય બધાં શાકાહારી ખોરાક મંગાવતાં.

વેિજટિેરયન િડશ રોજ એકની એક મળે — દાળ-ભાત, શાક અને ચવડ રોટલી. શાંતા ગુલને કહે, ‘તું હેડ Tટૂઅડîન ેકહે ક ેઆ બધું ખાઈને કટંાળો આવે છ.ે કઈં નવંુ નવંુ બનાવરાવો.’ ગુલ કહે, એમાં કઈં નિહ વળે. આપણે કૅJટન પાસે જ જઈએ. એ તો હવે આપણો દોTત થઈ ગયો છ.ે’ ગુલ, શાંતા, રંજન, મધુરી ઊપ|ાં કૅJટન પાસે. તાલ ôવા હંુયે ગયો. કૅJટન કહે, ‘એમાં હંુ કઈં સમજતો નથી. રસોઇયો ગોવાનો છ.ે કહો તો એને બોલાવી આપું. તમે એની સાથે જ લમણાફોડ કરો.’ બોલાQયો બબરચીને. ગોયIકાપEનીએ એની સાથે ગોવાનીઝ બોલીમાં માથાઝgક આદરી. ગુલ કહે, ‘તુમ ;યા ;યા pનતા?’ પેલો કહે, ‘હંુ તો િચyીનો ચાકર. વરદી મળે એ ^માણે પકાવંુ. એમાં મારો શો દોષ?’ શાંતા કહે, ‘લઈ ચાલ અમને તારા બબરચીખાનામાં અને બતાડ ક ેરાશનનો

રિસક ઝવેરી

9944

શું બંદોબTત છ.ે ઊપ|ાં રસોડામાં. રાશનમાં તો અÑકૂટ થાય એટલી સામYી ભરી પડી હતી. ગુલ કૅJટનને કહે, ‘તમે રp આપો તો અમે જ મેનુકાડî બનાવી વરદી આપીએ.’ કૅJટન કહે, ‘મe પાકશાçીને તમારે હવાલે કરી દીધો છ.ે મન ફાવે એમ કરો. પણ મહેરબાની કરી મને સુખે જપંવા દો!’ પછી તો બૈરાં જનેુ ંનામ! આંગળી દેતાં પhચો પકડી બહેનોએ રસોડાનો કબô

જ pણે લઈ લીધો. ગામાને ચgધે અને એને મદદ પણ કરે. ગામા પણ હhશીલો. પોતાનો કસબ દેખાડતો pય. મેમસાહેબો એનાં વખાણ કરતી pય અને કામ કઢાવતી pય. અથાણાંની બાટલીઓ ખોલાવી. પેટીસ, બટાકાવડાં, કચોરી, રગડો, ભિજયાં, પાપડ, ચટણી, રાયતાં, કઢી, ગુલાબpંબુ, ગરમાગરમ પૂરી-પરોઠાં એમ રોજ અવનવી વાનગીઓ ટબેલ પર આવવા માંડી. રસોઈનો ઠાઠ જ pણે ફરી ગયો. પંખીના મેળા જવેી જહાq સૃિãનો િકÜો અને કલબલાટ એ પણ અનુભવવા

જવેાં છ.ે માનવમનનાં કઈંકટેલાંયે પાસાં આવા ^વાસમાં અનુભવની એરણ પર િટપાય. એક ^સંગ એવો ઘા મૂકી ગયો. જહાજ િ`Iડીસી બંદરે લાંગયîું. ^સાદ, નેરલેકર, ^ેમદીવાન, ગુલ અને હંુ સાથે ગામમાં નીકêા. બપોર આખી રખડપwીમાં ગાળી ચારેક વા=યે પાછાં ફયîાં અને કૅિબનમાં આવીને ôયંુ તો ચોથી ખાલી બથî માટ ેકોઈ નવા મુસાફરનો અસબાબ કૅિબનમાં પ|ો હતો. લેબલ પરથી ભાળ મળી ક ેએ ભાઈનું નામ અLદુલ રહીમ અને સફરનો મુકામ કરાંચી. જહાજ કરાંચી નહg pય એવી બાંયધરી અમને વેિનસ છોડતાં અને લંડનમાંયે મળી હતી. એટલે િ`Iડીસીથી કરાંચીનો મુસાફર જહાજ પર આવે એની કઈંક નવાઈ લાગી. મારા મનને થયંુ : જ ેહશે તે. હવે તો સફર જમે આદરી છ ેએમ જ પૂરી કરવી રહી. અને જહાજ કપંનીનેય એના સાડાચારસો પૅસેIજરોની િફકર તો હશે જ એમ માની હંુ મારા િબછાના પર થાક ઉતારવા આડો પ|ો. પણ ^સાદ અને નેરલેકરનું મન કઈં જુદી જ વાત િવચારતું હતું. નેરલેકર કહે, ‘આ તો પાિકTતાની મુસાફર છ.ે આપણી કૅિબનમાં એ લફnં કમે પોસાય?’ મe કèંુ. ‘જહાજ કઈં આપણી માિલકીનું નથી. પોસાય ક ેનહg એવંુ િવચારનાર આપણે કોણ? એ તો કૅJટનની મુનસફીની વાત. ^સાદ કહે, ‘એ તો બરાબર ન કહેવાય. લડાઈની હવા તો હq શમી નથી. આપણે કઈં વાતો કરતાં હોઈએ અને એ હાજર હોય તો એમાંથી કઈંક ચડભડાટ થાય.’ મe કèંુ, ‘તંગિદલી થાય એવી વાતો જ આપણે શા સાn કરીએ! હવે તો સુલેહ થઈ ગઈ છ.ે અને કાંઈ પંચાત થાય તો આપણે Zણ છીએ અને એ છ ે

અલગારી રખડપwી

9595

એકલો, ગભરાવાની શી વાત છ!ે’ નેરલેકર કહે, ‘ના ભાઈ! પાિકTતાનીનો શો ભરોસો? આપણો સરસામાન આપણી ગેરહાજરીમાં પોટîહોલમાંથી બહાર ફગાવી દે તો?’ આમ ઘણી ચચîા ચાલી. ^સાદ મને કહે, ‘તમે સૌથી મોટા છો, કૅJટન તમાnં

સાંભળશે. તમારો દોTત છ.ે એને જઈને સમpવો ક ેઆ પૅસેIજરને કોઈ બીq કૅિબનમાં મૂક.ે’ મe કèંુ, ‘એ તો Iયાયની વાત ન થઈ. કૅJટનને મન બધાં મુસાફર સરખાં ગણાય. અને કઈંક મામલો વીફરે તો એને પહhચી વળવાની તાકાત મારામાં છ.ે આ તો ભીnપñં કહેવાય. પણ હંુ જઈને કૅJટનને એટલું પૂછવા માગું છુ ંક ેજહાજ કરાંચી જવાનું છ ેક ેનહg અને ô કરાંચી રોકાવાનું હોય તો કપંનીએ આપણને આપેલી બાંયધરીનું શું? બાકી તો જહાજ પર કૅJટનની સ�ા સવîોપરી ગણાય. એ ધારે તે કરી શક.ે પોતાની જવાબદારી એ સમજ ેછ.ે શું કરવંુ અને શું ના કરવંુ એવંુ એને કહેનાર આપણે કોણ?’ હંુ પહેલા ગયો હેડ પરસર પાસે અને પૂછપરછ કરી. એ કહે, ‘મને પૂરી માિહતી

નથી. તમે કૅJટનને જ મળી લો તો સાnં.’ એનો આવો ઉડાઉ જવાબ સાંભળી હંુ ઉRકરેાયો. મe કèંુ, ‘માિહતી રાખવાનું તાnં કામ છ.ે માિહતી ના હોય તો ના ચાલે. કપંનીએ અમને Tપã કèંુ છ ેક,ે જહાજ કરાંચી નહg રોકાય. ‘એ કહે, એ વખતે તો ભારત-પાિકTતાનનું યુÉ ચાલતું હતું. હવે, સુલેહ પછી પિરિTથિત બદલાઈ છ.ે’ એની આવી ગોળ ગોળ વાતોથી મને એટલું સમpયંુ ક ેજહાજ ચોtસ કરાંચી જવાનું છ.ે હંુ ગયો કૅJટન પાસે. કૅJટને મારી વાત ખૂબ ધીરજથી સાંભળી-સમq. પછી કહે, ‘કપંનીએ આવી બાંયધરી આપી છ ેએ હંુ pñં છુ ંઅને હવે જહાજ કરાંચી જવાનું છ ેએ વાત પણ સાચી છ.ે તમારી મૂંઝવણ હંુ સમજુ ંછુ.ં અમે નtી કયîું છ ેક ેમાગî બદલીને જહાજ પહેલાં મુંબઈ લઈ જવંુ અને Eયાંના ઉતાnઓને ઉતારીને પછી કરાંચી જવંુ એટલે તમારે િફકર કરવાની કોઈ જrર નથી. પૅસેIજરોની સલામતી ôખમાય એવંુ કશું અમે ન જ કરીએ.’ એક વાત તો પતી. પછી મe એને સમpQયંુ ક,ે ‘અમારી કૅિબનમાં અહgથી એક

પાિકTતાની મુસાફરને લેવામાં આQયો છ.ે કયા મુસાફરને ;યાં જ=યા આપવી એ તમારી મુનસફીની અને સ�ાની વાત છ.ે પણ આ હકીકત પર Hયાન લાવવાનું મને મુનાિસબ લા=યંુ એટલે તમને કહંુ છુ.ં’ મારી વાત સાંભળી કૅJટન િવચારમાં પડી ગયો. તરત જ પરસર સાથે એણે ઇટાિલયન ભાષામાં મસલત કરી. પછી મને કહે, ‘િમTટર ઝવેરી, આ વાતની તમે મને pણ કરી એ માટ ેઆભારી છુ.ં ;યાંક કઈં ભૂલ થઈ લાગે છ.ે

રિસક ઝવેરી

9966

સરતચૂકથી આમ બIયંુ છ.ે તમારી વાત મને વાજબી લાગે છ ેઅને એ વાત હંુ Tવીકાnં છુ.ં ;યાંય કોઈ રીતે ગેરસમજ ના થાય એ આવા નાજુક સંôગોમાં મારે ôવંુ જ રèંુ. એ મુસાફરને અમે બીq કૅિબનમાં મૂકીશું. તમે બેિફકર રહો! પછી એણે હસીને કèંુ, ‘પણ એક વાત પૂછુ?ં તમે Zણ ભારતીય અને એ એકલો. આવા સંôગોમાં મૂંઝવણ થાય તો એને થાય. તમારે ગભરાવાનું શું કારણ છ?ે મe કèંુ, ‘હંુ તો કઈં ગભરાતો નથી, પણ મારા સાથીઓને થોડીક માનિસક અTવTથતા રહે છ.ે’ આમ બીq વાત પણ પતી. કૅJટનનો આભાર માની હંુ કૅિબનમાં ગયો. પરસર pતે

બે Tટૂઅડîને લઈને આQયો અને સામાન ફેરવવા લા=યો. એટલામાં અLદુલ રહીમ pતે જ આવીને હાજર થયો. પરાણે વહાલો લાગે એવો ફાંકડો જુવાન હતો. હશે પચીસેક વરસનો. આંખમાં ભયનું નામ નહg. કહે, ‘મને આ જ કૅિબનમાં બથî આપવામાં આવી છ.ે મારો સામાન હવે શા માટ ેફેરવો છો?’ પરસર કહે, ‘કૅJટનનો હુકમ છ.ે’ એ કહે, ‘સામાન નહg ફેરવાય. મને પહેલાં કારણ સમpવો ક ેઆ કૅિબનમાંથી મને કમે કાઢવામાં આવે છ?ે’ પરસર કહે, ‘કૅJટનનો હુકમ એટલે હુકમ! એનું કારણ કોઈથી ના પુછાય.’ અLદુલ રહીમનો ચહેરો તાંબાવરણો થઈ ગયો. કહે, ‘સુલેહ થઈ ગઈ છ.ે છતાં Zણ-Zણ િહIદુTતાની મારા જવેા છોકરાથી ગભરાય છ ેએ નવાઈની અને મારે માટ ેતો આનંદની વાત છ.ે અને એમની આવી પોકળ મનોદશામાં સુલેહ પણ કટેલા િદવસ ટકવાની? કૅJટન પાસે જઈ એ લોકોએ મને કૅિબનમાંથી કા~ો છ ેએ હંુ pñં છુ.ં આવંુ એમણે શા સાn કયîું? આ વાતનો ડખં મારા મનમાંથી જિંદગીભર નહg ટળે!’ પછી અમારી સામે ôઈને િતરTકારથી કહે, ‘ચાલો, ખુદાહાિફઝ! મળશું કોઈ વાર લડાઈના મેદાન પર!’ આજ ે હq હંુ અLદુલ રહીમને નથી ભૂPયો. એનાં તનમનનો ઉRકરેાટ, એની

આંખોનો ખુÑસભયîો રંગ, એની ધારદાર વાણી અને એના અંતરંગનો અજપં — એ બધું મારી નજર સામે તરવરે છ.ે મને મારી pત પર એ વખતે ખૂબ નફરત છૂટી હતી. થયંુ હતું : અરેરે, આવંુ મe શા માટ ેકયîું? વીસ વરસ પહેલાં અLદુલ રહીમ નામનો નાનકડો િશશુ મારા દેશનો હતો. આજ ેજુવાન અLદુલ રહીમ દુRમન લાગે છ ેઅને આજથી અમને એ પાકા વેરી ગણતો થઈ ગયો!’ અને આ વાતનો ડખં મારા મનમાંથી જિંદગીભર નહg ટળે. ‘મળશું કોઈ વાર લડાઈના મેદાન પર!’ એ એના શLદોના ભણકારા હq મને સંભળાય છ.ે એક સાખપડોશીને હડસેલો માયîાનો અફસોસ પણ

અલગારી રખડપwી

9977

થાય છ.ે એ પછી જહાજ પર અમે અનેક વાર સામસામા થઈ ગયા હઈશું. એક વાર મe એને મારી સાથે િડì;ંસ લેવા નોતયîોય ખરો, પણ બધું ફોકટ. અમને ôઈને એ તોછડાઈથી મh ફેરવી લેતો. આવંુ છ ેમાનવીનું મન! લડાઈ એને ગમતી નથી અને સુલેહ એને પરવડતી નથી. એડન બંદરે કઈંક હડતાળ અને તોફાન જવંુે હતું એટલે અચાનક એવો િનણîય

લેવાયો ક ેજહાજ એડન નહg રોકાય. આ વાત pણી જહાજ પર pણે સÑાટો છવાઈ ગયો. દરેક મુસાફરે એડનના |ૂટી _ી બંદરેથી કઈં ન ેકઈં ખરીદવાનો મનસૂબો કરી રાખેલો. પણ એડનને બદલે જહાજ @યૂિબટીની નાની _ેIચ બંદરગાહ પર રોકાયંુ. એ બંદર પર પણ બધું |ૂટી _ી હતું. પણ Eયાં એડન જવેી રોનક નહg. જહાજ રાZે એક વા=યે @યૂિબટી પહh?યંુ અને સવારે પાંચ વાગે ઊપડવાનું હતું. એડન નહg તો @યૂિબટી સહી! બૈરાંઓ મધરાZે બંદર પર ઊથરી પ|ાં. થોડા દુકાનદારો માલ લઈ જહાq અ{ા પાસે આQયા હતા, પણ, એટલાથી એમનું મન શe ધરાય! ટૅ;સીઓ ભાડ ેકરી સૌ પહh?યાં ગામમાં અને દુકાનો ઉઘડાવી @યૂિબટીની મારકટેને માંડી ખંખેરવા. દશેરાના િદવસે કાગળનાં ફૂલોથી અમે જહાજના લhજને શણગારી ગોયેIકા પાસે

િબિTમÜાની શરણાઈ અને પÑાલાલ ઘોષની બાંસુરીની ટપે હતી તે પરોઢથી જહાજના માઇપ પર ચઢાવી. બહેનો સવારથી રસોડાનો કબô લઈ ગામા પાસે અવનવી વાનગીઓ બનાવવા માંડી. જમણમાં દૂધપાક-પૂરી અને ઢોકળાં હતાં. સાંજ સુધી સૌએ મન ભરીને ઉEસવઘેલછા માણી. કૅJટન આ બધું ôઈ ખુશખુશાલ હતા. કહે, મe આટલાં બધાં વરસોમાં આવી હhશ મુસાફરોમાં કદી ôઈ નથી. તેમાંયે બધી બહેનોએ તો હદ કરી! વી હેવ થરલી એIôOડ યોર ફાઇન ફેિTટવલ!’ મe કèંુ, ‘બ?ચાq! એ તો સાnં છ,ે ક ેઆજ ેદશેરા છ.ે હોળીનો તહેવાર હોત તો આ તારો દૂિધયો ગણવેશ બહેનોએ લાલચટક કરી દીધો હોય અને ગાલ ગુલાલથી રંગી ના<યા હોત.’ કરેો છો|ંુ એટલે અરસપરસની ડìિંક પાટîીઓ પણ થઈ. લhજમાં િમજલસ pમે.

સવારસાંજ કોઈનો ન ેકોઈનો વારો હોય. બધાંએ મોકળે મને આનંદ કયîો. પછી આQયો ફેIસી ડìસે હરીફાઈનો િદવસ, ^ેમદીવાન અને ગુલ ગૂણપાટનાં કપડાં વgટી આિદમાનવ બIયાં. ગુલને એના વાળ પકડી ઢસડતો ^ેમ Tટજે પર લઈને આQયો અને ઇનામ qતી ગયો, છવેટ ેકૅJટન તરફથી િડનર અને છવેટનો નાચ ગોઠવાયાં, સૌ મTત થઈને નાચતાં હતાં. મને નાચતાં આવડ ેનિહ. શાંતા ગુÖાનેય ના ફાવે. અમે બંને એક ખૂણામાં બેઠાં

રિસક ઝવેરી

9988

બેઠાં બીઅર પીતાં પીતાં તાલ ôતાં હતાં. એટલામાં કૅJટનની નજર પડી. કહે, ‘કમે ચૂપચાપ બેઠાં છો? નાચો!’ મe કèંુ, અમને નાચતાં નથી આવડતું.’ એ કહે, ‘તોય નાચવંુ જ પડ.ે જવંુે આવડ ેએવંુ. ના આવડ ેતો Kલોર પર ગોળ ચtર ફયîા કરો. અહgની ભીડમાં તમારાં પગલાં ôવા કોઈ નવnં નથી. આ પણ ફેિTસટલ િTપિરટની જ વાત છ,ે કમોન, ગેટ ગોjગ!’ શાંતા કહે, ‘ચલો ભાઈq! નાચી નાખીએ!’ એટલે મારો સંકોચ હટી ગયો. અમે

અમારી અણઆવડત પર ખડખડાટ હસતાં Kલોર પર એકબીpના હાથ પકડી ગોળ ગોળ ફરવા લા=યાં. મનની એક લગન આમ છÜેે છÜેે પૂરી થઈ! નાચગાન પૂરાં થયાં અને સૌ ડકે પર આQયાં. સવારે આઠ વા=યે જહાજ મુંબઈ

બંદરે લાંગરવાનું હતું. પહેલી પરોઢ ે િકનારાથી થોડ ે દૂર જપંી ગયંુ. મુંબઈનું બાnં દૂરથી દેખાતું હતું. ધરતીનો છડેો ઘર! દુિનયા આખી ફરો, પણ મુંબઈ એ મુંબઈ! આ શહેર ;યાંય થાવંુ નથી. મુંબઈને આંટી દે એવા એક એકથી ચિડયાતાં નગરો દુિનયામાં પ|ાં છ.ે પણ મુંબઈ શહેરની પોતાની જ ેપંચરંગી અલબેલી, અનોખી રોનક છ ેએ બીજ ે;યાંય યુરોપમાં તો ના ભાળી. મુંબઈનો સમુ\િકનારો, ચોપાટી, જુહુ, ભેળપુરી ખાવાની મોજ, િભખારીઓ, જમણના ડLબા ઓિફસોમાં પહhચાડતાં િટિફનવાળાઓ, માછલીના ટોપલા લઈને ચચîગેટ Tટશેને કલબલાટ મચાવતી મETયગંધાઓ, કQવાલીના જલસા, ભટાની કડવીમીઠી ઉકાળેલી ચાના રગડા, મરાઠી િવdાંિતગૃહના પાંઉ-ઉસળ ન ે કાંદાનાં ભિજયાં, ભૂલેસરની દાતણવાળીઓ, દેવમંિદરોની ભીડ, રTતા વાળતી હિરજન બહેનો, કપડાંની ગાંસડીઓ ઘરેઘરે પહhચાડતા ધોબીઓ, રTતા વ?ચોવ?ચ ખેલ જમાવતા મદારીઓ, ફેિરયાઓ, ભટકતી ગાયોને ઘાસ નીરતી ઘાસવાળીઓ, ડચકાં ખાતી ઘોડાગાડીઓ.. આ બધું ;યાં ôવા મળશે! જહાજના ડકે પરથી કોઈ અÜડ rપગિવતîા મિણખિચત કઠંહાર પહેરીને પોઢી

હોય ને ભરનgદરમાં અંગડાઈ લેતી હોય એવંુ રોશનીમ~ું એ નગરીrપ ôઈને અંતર આનંદી ઊzંુ. િચ� માnં ^સÑ થઈ ગયંુ! મhસૂઝñં થયંુ ન ેએIટોલા ‘બેડ-ટી’ આપી ગઈ. આજ ેકોઈને જગાડવાપñં નહોતું

સૌ pગતાં જ હતાં. અમે Zણેએ એકકે પાઉIડની નોટ હાથમાં સરકાવી. ‘હોપ યૂ એIôOડ ધ વોયેજ!’ કહી એ હેતપૂવîક અમારી સાથે હાથ િમલાવી ગળગળી થઈ ગઈ.

‘મળશું, જrર મળશું!’ આવô, જrર આવô!’ એવી હૈયાધારણ સાથે નાTતાના

અલગારી રખડપwી

9999

ટબેલ પર સરનામાંઓની લેવડદેવડ આટોપાઈ. જહાજને બંદરે લાંગરવાનું કોઈ કારણે િવલંબમાં પ|ંુ હતું, છવેટ બપોર પછી Tટીમરનું લંગર મુંબઈને સાગરિકનારે અથડાયંુ. દિરયાલાલની દેવડીએથી જહાq સૃિãની રોનકથી કૅJટનથી, Tટૂઅડîોથી, ગરવી ^ેમાળ એIટોલાથી, ઘોલકી જવેી સુસv કૅિબનથી અને સફરનાં સાથીઓથી છૂટા પડતાં વસમું લાગી ગયંુ. પEની મને ઉતારવા આવી હતી. બચારી મને ડકે પર ઊભેલો ôતી િકનારે ડોક

પર ઊભી rમાલ ફરકાQયા કરે! મe એને Tટીમર પર આવવા ઇશારો કયîો, કારણ ક ેહq પાસપોટî વગેરેની થોડી િવિધ ઊતરતાં પહેલાં પતાવવાની બાકી હતી. એણે વળતા ઇશારે સમpQયંુ, ‘ઉપર આવવા માટનેો પરવાનો મારી પાસે નથી. પોલીસ નથી આવવા દેતો!’ હંુ ગયો કૅJટન પાસે અને એને િવનંતી કરી ક ે— મારી વહુન ેTટીમર પર આવવંુ છ.ે એની પાસે રp-િચyી નથી. કૅJટન સાથે આQયો અને સીડી પાસે ઊભેલા િસપાઈને કèંુ, ‘એ બહેનને ઉપર આવવા દો!’ પેલા કહે, ‘ના બને. એમની પાસે પાસ નથી!’ કૅJટન પોતે સીડી ઊતરી નીચે ગયો. મારી પEનીનો હાથ પકડી એને જહાજ પર લઈ આQયો. કહે, ‘મળો હવે મોજથી!’ વહાલથી એ મને ભેટી પડી. કહે, ‘શરીર તો ખાTસું જમાવીને આQયા છો!’ જહાજ પરનો કારોબાર પEયો અને સામાન ઉતાયîો પછી પહh?યા કTટમ ખાતામાં.

એ લUમણરેખા ઉકલેવાની મોટી દહેશત મનમાં હતી. કઈંક વાતો એ કોઠો વટાવવા િવશેની સાંભળી હતી. લોકોએ ભડકાQયો હતો ક ે: ‘બેZણ કલાક તો સહેજ ેલાગી જશે એ સીમા ઓળંગતાં, સામાન તમારો જકાતવાળા પgખી નાખશે, હેરાન-પરેશાન કરી નાખશે તમને!’ મe તો મારી આદત ^માણે િવગતવાર યાદી સાથેના સામાનની બનાવી રાખી હતી. પણ મારો વારો ખૂબ પાછળ હતો. એક િસંધી ઓિફસર આરામથી બેઠા હતા. મe જઈને એમને કèંુ, ‘ગુડ આKટરનૂન, સર! વેલકમ હોમ! બોલો, શું તકલીફ છ?ે’ હંુ તો આâયîથી ડઘાઈ ગયો. અહgયાં ભારતની ધરતીમાં એક જકાત અફસર મને ‘સર!’ કહીને સંબોધે એ વાત જ pણે માIયામાં નહોતી આવતી. મe કèંુ, ‘મારો નંબર ખૂબ પાછળ લાગે છ.ે કટેલી વાર લાગશે એ મારે pણવંુ છ.ે’ એ તો નીકêો કTટમ ખાતાનો ઉપરી. કહે, ‘ઝટ ઘરે પહhચવંુ છ ેન?ે ચાલો, તમારો અસબાબ ચેક કરી આપું. નવરો જ બેઠો છુ.ં’ મe બધી પેટીઓ ખોલી નાખી. સાથેની યાદી એને આપી. ઝીણીઝીણી િવગતો સાથેનું િલTટ અને ખરીદેલી ચીôનાં ભરિતયાં ôઈ એ હસી પ|ો. કહે, ‘ખરી

રિસક ઝવેરી

100100

યાદી બનાવી છ ેતમે તો! બોલો, આ િસવાય બીજુ ંશું શું લાQયા છો?’ મe કèંુ, ‘મારી pતને સલામત પાછી લાQયો છુ.ં એ વધારામાં, પેટીઓ ખુÜી જ છ,ે તમે તપાસી લો એટલે pન છૂટ!ે’ એણે પેટીઓ ખોલી. વg<યા િવના જ બંધ કરી દીધી! ચોકથી બધા સામાન પર િનશાન કરી દીધાં. કહે, ‘પતી ગયંુ! pઓ મોજ કરો!’ મe એને કèંુ, ‘હંુ તો ધારતો હતો ક ેતમે મને ખૂબ પરેશાન કરશો. તમારા ખાતાની હાલાકીની બહુ વાતો સાંભળી ગભરાતો હતો’ એ હસીને કહે, ‘અમે ઉતાnના પગ વરતી શકીએ છીએ. કશું વાંધાભયîું લાવવાની તમારામાં િહંમત જ નથી એ હંુ અનુભવે pણી શકુ ંછુ.ં અમાnં કામ મુસાફરોને સહાય કરવાનું છ ે— હેરાન કરવાનું નિહ. સામે પëે તમારી જમે આવી િવગતવાર યાદી તૈયાર કરી અમારા કામને સરળ બનાવી સહકાર આપનાર વધુ ને વધુ ઉતાnઓ અમને મળે એમ ઇ?છુ ંછુ,ં થeક યૂ સર!’ આમ અણધારી સરળતાથી જકાતબારીનું કામ પતી ગયંુ, બીq સફરમાંયે કTટમ-

અફસરનો વરતાવ એટલો જ સુજનતાભયîો હતો. મારા અંગત અનુભવ પૂરતા, આ ખાતાના કમîચારીઓ મને બીp દેશોને મુકાબલે િવનયિવવેકમાં અને કાયîદëતામાં કોઈ રીતે ઊતરતા નથી લા=યા. બીpની વાત બીp pણે!’ ઘરે સૌ રાહ ôઈને બેઠા હતા. ‘ભાઈ આQયા! શું શું લાQયા?’ એવંુ કુતૂહલ સૌના

મh પર તરવરતું હતું. પેટીઓ ખોલી જ ેકઈં નાનીમોટી ચીô લાQયો હતો એ જને-ેતેને હવાલે કરી. ઓરડા વ?ચે રમકડાંનો ઢગલો કરી નાના અôય ભેળો મન ભરીને રNયો. એક અલગારી રખડપwી પૂરી થઈ! o લંડનની સરખામણી મe મનોમન બીઅર સાથે કરી છ.ે પહેલી વાર પીઓ Eયારે એ

બેTવાદ લાગે. પણ એની લહેજત અને તરાવટ એવી ક ેફરી પીવાનું મન થાય. લંડનથી આQયા બાદ વારંવાર થતું ક ેફરી એકાદ વખત Eયાં જવાનું થાય તો સાnં. એટલામાં આનંદનો પZ આQયો ક ેભાનુને બાળક આવવાનું છ.ે આ ઉપરાંત એણે લ<યંુ હતું ક ે: ‘હવે અમે બારનેટમાં જ અમાnં મકાન ખરીદી લીધું છ.ે ઘર આખંુ ‘સેIટìલી હીટડે’ છ,ે એટલે હવે ટાઢ તમને હેરાન નિહ કરે, માટ ેફરી એક વાર આવો. પણ લંડન ફરીવાર જઈ શકાશે એવી તો આશા જ નહોતી. એ અરસામાં મારા િમZ યોગેનભાઈ દેસાઈ પોતાના Yૂપનો ^ોYામ લઈને લંડન

જવાનું િવચારી રèા હતા. મને એમણે કèંુ ક ેજવાનું થાય તો તમે પણ સાથે ચાલો.

અલગારી રખડપwી

101101

તમે Eયાં ઠીક ઠીક રèા છો એટલે તમને પૂવîતૈયારી માટ ેપહેલાં મોકલું. આમ બીq વાર લંડન જવાનું બીજ મનમાં રોપાયંુ. પાંચ-છ મિહના આ વાતો ચાલી. આજ ેનtી થાય તો પછી કાલે વાત ઠલેાય, કારણ ક ેઆશરે પચાસ-પોણોસો જણાનો કાફલો લઈને જવંુ એટલે અનેક વાતના િવચાર કરવા પડ.ે એવામાં કોઈ ખૂબ મહWવના કામમાં યોગેનભાઈ અટવાયા અને કાયîXમ બંધ રèો. ચારપાંચ મિહના મનમાં લંડન જવાની આશા લઈને ફયîો હતો અને ભાનુને પણ

લખી નાખેલું ક ેહંુ આવંુ છુ.ં એટલે મનમાં કઈંક િનરાશા છવાઈ. એ દરિમયાન, લંડનથી આQયા પછી ભારતીય કામગીરીની — હૅIડીXાKટ — ચીôનાં વેચાણ માટ ેલંડનમાં સારો અવકાશ છ ેએવી ચચîા `ાઇટ Tટીલ કોપîોરેશનવાળા મારા યુવાન િમZો અને સંબંધીઓ એવા ભાઈ વીરેI\ ^તાપ અને ભાઈ બાબુ ^તાપ સાથે વારંવાર થતી રહી હતી. વીરેI\ કહે, ‘ભાઈ, ô તમને ઉમેદ હોય તો એક વાર જઈ આવો. Eયાંની બpરનો ;યાસ કાઢી આવો. વેચાણ માટ ેસારો ચાIસ હોય તો મને એમાં રસ છ.ે પૅસેજનો ^બંધ હંુ કરી આપીશ. આમ વળી લંડન જવા માટ ેનવી આશા ઊભી થઈ. થોડા િદવસમાં તો આ વાત પાકી પણ થઈ અને ‘લોઇડ ટìીએTટીનો’ કપંનીની ‘મારકોની’ જવેી જ આલીશાન Tટીમર ‘ગેિલિલયો’માં ‘મોગલ લાઇન’વાળા મારા િમZ ભાઈ રતનશીએ પૅસેજ નtી કરાવી આJયો. એ દરNયાન ઇિજÖ-ઇઝરાયલ યુÉ શr થયંુ. સુએઝની નહેર બંધ થઈ. Tટીમર ‘ગેિલિલયો’ મુંબઈ આવી જ નિહ અને છવેટ ેમારે ‘એર ઇિIડયા’ના હવાઈ જહાજમાં લંડન જવાનું થયંુ. બીq એક વાત માટ ેપણ મુંબઈમાં હતો એ દરNયાન ચચîા થયેલી. મુંબઈના ^<યાત

બૅિરTટર ભાઈ રજની પટલેની પEની સુશીલા પટલેે ભારનતા સો-સવાસો જટેલા ઐિતહાિસક ^સંગોનું બેનમૂન ^દશîન તૈયાર કયîું છ.ે દેશભરમાં અને પરદેશમાં એની <યાિત ^સરી રહી છ.ે એ ^દશîનને ‘િબહાર રાહત ફંડ’ના લાભાથf લંડન લઈ જઈ શકાય તો સારી એવી રકમ Eયાંથી એકઠી કરી શકાય એવંુ માnં સૂચન રજની પટલે અને સુશીલા પટલે એ બંનેએ વધાવી લીધું. ^à હતો ખચîનો. એ િસંિધયા Tટીમ કપંનીના નેિવગેશન પિLલક િરલેશIસ ઓિફસર ભાઈ ચોકસીને વાત કરી. એમણે િસંિધયા કપંનીના માિલક સુમિતબહેન મોરારqની પાસે વાત રજૂ કરી, અને સુમિતબહેન ેઆખા ^દશîનને કોઈ પણ pતનો ચાજ î લીધા િવના િસંિધયાના જહાજમાં મુંબઈથી લંડન લઈ જવાનું અને પાછુ ંલાવવાનું Tવીકાયîું.

રિસક ઝવેરી

102102

બહેન ભાનુ એક દીકરાની મા થઈ ચૂકી હતી. એના દીકરાને ôવાની અને સાથે રમવાની હhશ હતી. 8મી જુલાઈએ અôયનો જIમિદવસ અને તા. 11મી જુલાઈએ ભાનુનો જIમિદવસ. બંને સચવાય એ રીતે હંુ તા. 9મી જુલાઈ 1976ના િદવસે ‘એર ઇિIડયા’ના જહાજમાં મુંબઈથી લંડન જવા નીકêો.

‘એર ઇિIડયા’ના હવાઈ જહાજની સફર ખૂબ આરામની રહી. ભાનુ-આનંદ એરપોટî પર ઉતારવા આQયાં હતાં. સાથે નાનો અનૂપ હતો. એનું લાડકુ ંનામ ટgગી. એરપોટî પર જ અમારી દોTતી થઈ ગઈ. એને ગોદમાં લઈને હૈયંુ pણે તૃÖ થઈ ગયંુ. ભાનુનું બારનેટનું નવંુ મકાન ખૂબ સરસ હતું. Zણ બેડrમ, મોટુ ંરસોડુ,ં િવશાળ ડìોjગ rમ, ડાઇનંિગ rમ અને આગળપાછળ મસમોટો બગીચો. ભાનુનો િદયર રાજ પાટીલ અને પEની ઉ@@વલા પણ એ વખતે થોડા મિહના માટ ેલંડનમાં જ હતાં. એટલે કુટુબંમેળો સારો pNયો હતો. દીકરી-જમાઈને અને નાના ટgગીને આ રીતે ફરી આમ જલદી મળવાનું થશે એવો તો TવJનેય <યાલ નહોતો. ઘર આ વખતે ‘સેIટìલી હીટડે’ હતું. હંુ પહh?યો જુલાઈમાં. એ વખતે સેIટìલ હીટિંગ ચલાવવંુ પડ ેએટલી ઠડંી નહોતી. આ વખતે લંડન પિરિચત Tવજન જવંુે લા=યંુ. થોડુ ંકામ માથે લઈને આQયો હતો.

એટલે સાવ હેતુ િવનાની રખડપwીયે નહોતી. બહેન સુશીલા પટલેના ^દશîન િવશે િસંિધયા કપંનીની લંડન ઓિફસના rTતમq કુમાના, ચં\કાIત માTતર, બીજવાિડયા, ચૌહાણ વગેરે ભાઈઓને અવારનવાર મળવાનું થતું. સૌએ અંતરના ઉમળકાથી મને અપનાવી લીધો અને ^દશîનના કામમાં પૂરો સહકાર આપવાની તEપરતા દાખવી. ઘણી વાર લંચ માટયેે િસંિધયા કપંનીના રસોડ ેTવાિદã રસોઈ જમવા પહhચી જતો. ^દશîનના કામ અંગે મારા મુરLબી િમZ સુંદર કબાડીને પણ વારંવાર મળવાનું થતું. ઇિIડયા હાઉસમાં એ વખતના એ;ટિંગ હાઈકિમશનર િમ. ચેટરqને અને િમ. રઘુપિતને પણ આ જ કામ માટ ેમળતો. પણ એક યા બીp કારણે ^દશîનની વાત ઠલેાયે જ ગઈ. છવેટ ેનવા હાઈકિમશનર િમ. ધવન આQયા પછી એક કિમટી નીમવામાં આવી, જનેી ^ાથિમક બેઠકમાં જ બધી વાતોનો િવચાર કરતાં ‘એર ઇિIડયા’ના જનરલ મૅનેજર િમ. માનેક દલાલ અને બીp સMયોને એમ લા=યંુ ક ેચાલુ રાજકીય અને આિથકî સંôગોમાં ^દશîન લંડનમાં લાવવંુ સલાહકારક નથી — એટલે એ વાત બંધ રહી. હેIડીXાKટની વTતુઓ િવશે પણ ‘ઇિIડયા XાKટ’ના ભાગીદાર અને વહીવટદાર

મારા િમZ ભાઈ રોમી માનેકતલા સાથે ઘણી મુલાકાતો અને ચચîા થઈ. એ બધી વાતો

અલગારી રખડપwી

103103

અહg વણîવવાનો કઈં અથî નથી પણ એમાંયે મને સિરયામ િનSફળતા જ મળી. આમ જ ેબે વાતો માટ ેલંડન ગયો હતો એમાંનું કશું ના નીપ@યંુ અને અંતે પાછી અલગારી રખડપwી શr થઈ. આ વખતે લંડનમાં ક ેબારનેટમાં અડવંુ લાગતું નહોતું. નાના ટgગી સાથે રમવામાં

સમય આનંદમાં વીતતો હતો. પડોશમાં એક પંpબી યુગલ રહેતું હતું. શામી Rયામસુંદર િરવારી અને અંિબકા. એમને ચાર વરસનો એક દીકરો. એનું નામ િબટુ. એક િદવસ એ ભટૂર ઊપડી ગયો ભટકવા. માબાપ ગભરાયાં. અમારો દરવાô ઠોકી પૂછપરછ કરી. આનંદ મોટર લઈ એ છોકરાને શોધવા શામી અને અંબીને લઈ નીકળી પ|ો. એક કલાકની શોધને અંતે િબટુq Tટશેન પાસે રમતા મêા. આ પછી શામી–અંબી સાથે પાકો ઘરોબો થઈ ગયો. એકબીpને ઘરે સાથે જમવાનું વારંવાર બનતું. શામી િરવારી જહાજમાં કૅJટન તરીક ેવરસો સુધી રèો અને હવે જહાq ^ોફેસરીની પરીëા આપવા દોઢ વરસ માટ ેલંડન આQયો હતો. અંબી ખૂબ મpની હસમુખી, ઠાવકી બાઈ. એમનેય Tટરલંિગનાં ફાંફાં. જ ે રકમ મળતી એમાં તાણીતૂસીને નભતું એટલે અંબી શાળામાં િશિëકા તરીક ેકામ કરતી. હવે તો આ દંપતી મુંબઈ પાછુ ંઆવી ગયંુ છ.ે ભાઈ સુંદર કબાડીનેયે વારંવાર મળવાનું થતું. મારા મામા રામુ ઠtરના એ િમZ એ

નાતે હંુ એમને મામા કહંુ. ખૂબ ^ેમાળ સvન. ગાંધીq સાથે રાઉIડ ટબેલ કોIફરIસ વખતે લંડન ગયા અને Eયાં જ રહી પ|ા. મારા િમZ Tવ. યશવંત પં|ાનો દીકરો કિપલ લંડનમાં બૅIક ઓફ ઇિIડયામાં સારા હોÇા ઉપર. એને Eયાં પણ અવારનવાર જવાનું થાય. મારી ભાણેô સુધા અને સુનીતા સતત મળતી રહે. આમ સમય સારી રીતે પસાર થતો ગયો. ઘણા નવા િમZો પણ થયા. બંને સફરની ઘણી વાતો અને ^સંગો સેળભેળ અEયાર સુધીમાં ôવાઈ ગયાં છ.ે બે વરસમાં લંડનમાં મhઘવારી ગજબની વધી ગઈ હતી. આ વખતે લાંબો સમય

રોકાવાનું હતું એટલે પૈસા ગણી ગણીને વાપરવા પડતા. એિ;ઝિબશનના કામ માટ ેલંડન તો વારંવાર જવંુ પડતું. એક વાર બારનેટથી લંડન pl ન ેએક પાઉIડની ઊઠી pય. ઇિIડયા હાઉસમાં તે વખતે હાઈકિમશનર તરીક ેકોઈની િનમણૂક થઈ નહોતી. એિ;ઝિબશનના પેટìન તરીક ેઅમે હાઈકિમશનરને લેવાનું િવચારી રèા હતા. એટલે વાત કોઈ ચોtસ rપ પકડી શકતી નહોતી. આ વખતે નાના ટgગી ôડ ે રમત-ગમત અને હેત^ીત એ જ મોટી વાત હતી.

રિસક ઝવેરી

104104

એનો પહેલો જIમિદવસ અમે ઠાઠથી ઊજQયો. પચાસ-સો જટેલાં િમZોને નોતયîાં હતાં. મુંબઈના અમારાં િમZો બસંત અને આશા ઠtર, ઓલ ઇિIડયા રેિડયોવાળા િગજુ Qયાસ, મારો પડોશી સતીશ મહેતા, ચં\કાIત ઠtર, નીિતન મિડયા, પેસી ખંડાલાવાલા, આરતી ઝવેરી એમ ભારતથી આવતાં િમZો મળી જતાં Eયારે ખૂબ આનંદ આવતો. િદવાળી અને બેસતા વરસે શામી–અંબી અને બસંત–આશાને અમે જમવા બોલાQયાં અને સપરમો િદવસ મોજમાં ગાêો. પછી ôવા મળી નાતાલની ધમાલ. નવેNબર માસથી નાતાલની ખરીદી શr થઈ

pય. દુકાનો બધી નવેસરથી શણગારાય–સpવાય. અવનવો માલ કાચમઢી ‘શો િવIડોઝ’માં ôવા મળે. યુરોપની ^pની નાતાલની ઉEસવઘેલછાનો તો દીઠ ેજ <યાલ આવે એવંુ છ.ે ભાતભાતનાં અિભનંદન- કાડîોથી દુકાનો છલકાવા લાગી. Yીટિંગ કાડî એ યુરોપની ^pનું એક મોટામાં મોટુ ંવળગણ છ.ે Eયાં આવાં કાડîો વેચવા માટ ેખાસ દુકાનો હોય છ.ે જIમ, મરણ, િવવાહ, લu, વરસી, માંદગી, સફર, વાTતુ, માતૃિદન, િપતૃિદન, ^ેમિદન, મોટર ચલાવવાનું લાઇસIસ મêંુ હોય ક ેતમાnં કૂતnં માંદંુ પ|ંુ હોય… દરેક ^સંગને અનુrપ સરસ સુશોભનવાળાં Yીિટગં કાડî ઢગલાબંધ વેચાય, નાતાલમાં તો લાખોની સં<યામાં આવાં કાડîની દુિનયાભરમાં લેવડદેવડ ચાલે. હંુ અôયને, િકÑરીને અને 1965ના િડસેNબરમાં જIમેલી મારી પૌZી અમોલીને અવારનવાર સરસ કાડî મોકલતો. મારી લuિતિથ પર એક સુંદર કાડî પEનીને મોકલવાનું િવચારી એક Tટોરમાં ખરીદી માટ ેગયો. કાઉIટર પરની યુવતીને કèંુ, ‘લuિતિથ પર મારી પEનીને એક ફtડ કાડî મોકલવંુ છ.ે સારામાં સાnં બતાવો.’ એ એક મનભર રેશિમયા કાડî લઈ આવી. ઉપર ઉપસાવેલાં ગુલાબનાં ફૂલોમાંથી ફ;ત સુવાસ આવવાની જ બાકી એટલાં એ ફૂલ qવંત લાગે. જિંદગીમાં ખૂબ વૈભવ ભોગQયો છ.ે એશમાં આળોxો છુ.ં મhઘીદાટ વTતુઓ ખરીદતાં કદી સંકોચ થતો નથી, પણ એ કાડîની કિંમત સાંભળી પળભર િવચારમાં પડી ગયો. કિંમત હતી છ પાઉIડ એટલે ક ેલગભગ સવાસો rિપયા! Tટિલõ◌ંગની અછત ના હોત તો છ પાઉIડ મe ખરચી ના<યા હોત. િજગર ના ચાPયંુ. છવેટ ેબે પાઉIડની િકમંતનું કાડî ખરીદી મન મનાQયંુ. િડસેNબરના પહેલા અઠવાિડયાથી તો રTતાઓ પર એવી ભીડ pમે ક ેના પૂછો વાત.

એકબીpં સાથે અથડાઈ-ભટકાઈને ચાલવા જવંુે થાય. ઠડંી સખત હતી. ઓ;ટોબરથી ઘરમાં સેIટìલ હીિટગં પેટાવવંુ પડ.ે ભાનુને ઘર આખંુ ગરમ રાખવાનો દરરોજનો

અલગારી રખડપwી

105105

દસબાર rિપયાનો ખચî આવતો એ પરથી લંડનની મhઘવારીનો કઈંક અંદાજ આવી શકશે. પણ આ વખતે મને વસમું નહોતું લાગતું. ઠડંીમાં ઊલટી તાજગી વરતાતી. ટgગીને લઈને રોજ ફરવા નીકળી પડુ.ં અડોશપડોશમાં સૌ મને ‘ટgગીઝ Yાંડપા’ તરીક ેઓળખે. કોઈ વાર હંુ એકલો નીકળંુ Eયારે પૂછ,ે ‘કમે, આજ ેતમારો દીકરો તમને ફરવા નથી લઈ ગયો?’ બારનેટનાં પડોશીઓ સાથે ખાTસી પહેચાન થઈ ગઈ હતી. મારા આQયા પછી ટgગી mધો પડતાં, ભાંખોિડયાં ભરતાં અને ચાલતાં શી<યો. ખૂબ

આનંદના િદવસો હતા મારા માટ ેએ. ભાનુનું બાળપણ એ વખતે નજર સામે તરવરતું. એક િદવસ એ પણ આમ જ જિંદગીનાં પહેલાં ડગલાં ભરતાં શીખી હતી. લંડનની પાનખર પણ માણવા જવેી છ.ે ઝાડ બધાં ઠૂઠંાં થઈ ગયાં હતાં. પાન ખરી પ|ાં હતાં એ ôઈ િવચાર આવતો ક ેઆ ઝાડ પર તો કાલે સવારે વસંતની બહાર આવશે. પણ જિંદગીની આ પાનખરમાં આટલું સુખ, આટલો આનંદ, આટલો સંતોષ ઈáરે બUયાં એ બધું શe qરવાશે? સુખનોયે માણસને થાક લાગે છ.ે એ થાક ઘણી વાર અંતરમાં અજપંો વેરી pય છ.ે એક િદવસ વહેલી સવારે ટgગી મારા rમનો દરવાô ઠોકવા લા=યો. બૂમાબૂમ કરવા

લા=યો, ‘ભાઈ! ભાઈ! ભાઈ!’ પછી ભાનુનો અવાજ સંભળાયો, ભાઈ! કમાડ ખોલો, ટgગી કઈંક દેખાડવા આQયો છ.ે હંુ ઊzો, ટgગીને અંકમાં લીધો. એ બારી તરફ આંગળી કરે, ‘ધેર ધેર!’ મતલબ ક ેબહાર જુઓ. કાચબારીમાંથી નજર કરી અને અંતર આનંદિવભોર બની ગયંુ. સડક, ઝાડ, પાન, મોટરો, છાપરાં, હિરયાળી, થાંભલા, વીજળીના તાર, એ બધાં

પર બરફની áેત ચાદર કુદરતે િબછાવી દીધી હતી. આખી રાત Tનો પ|ો છ.ે સફેદ રંગ એટલે શું એની આપણને Tનો ôયે જ ખબર પડ.ે નૈનીતાલમાંયે બરફ પડતો ôયો છ.ે પણ આ sRય કઈં ઓર જ હતું. હq rના પોલ જવેી બરફવષîા ચાલુ જ હતી. આકાશમાં કોઈ િવરાટ તાંિતયો પgq રèો હોય ક ેઅJસરાઓ તાંબડી ભૂલી કામધેનુને દોહી રહી હોય ક ેકલૈાસ પરથી નટરાજ તાંડવ ખેલતાં ખેલતાં pણે િહમકણો ઉડાડી રèા હોય એવી કPપના કિવમનમાં આવી pય એવી, ધવલથીયે ધવલ rપાળી બરફસૃિã ôઈ મનમાં ખૂબ તૃિÖ અનુભવી. પછી ઘણી વાર ‘Tનો શાવસî’ ôયા પણ એ પરોઢનું sRય હq મનમાં રમી રèંુ છ.ે બીq સફરનો એક ^સંગ અંતરમાં િચરTમરણ મૂકી ગયો છ.ે બંને સફર દરNયાન

રિસક ઝવેરી

106106

મારા અંગત મોજશોખ પાછળ ખરચ કરવાનું મને પરવડ ેએવંુ જ નહોતું. બને એટલી કરકસરથી હંુ રહેતો. 21મી િડસેNબરે મe ભાનુ–આનંદને કèંુ, ‘આજની રાત હંુ લંડનમાં ગાળીશ. મારે અહgના નવા વષîની રોનક ôવી છ.ે સાંભêંુ છ ે ક ે રાZે બાર પછી લંડનના રTતાઓ ઉપર આનંદ-ઉEસવ ઊજવાય છ.ે હંુ સાડા અિગયારે લંડન પહhચી વહેલી સવારે પાછો આવી જઈશ. મન ભરીને શરાબ પીશ અને મોજ કરીશ. નવંુ વષî આ રીતે ઊજવવાનું મe દસ પાઉIડનું બજટે રા<યંુ છ.ે’ ભાનુ કહે, ‘ભાઈ! હંુ ખુશ છુ ંતમારી આ વાત પર. દસ પાઉIડ મારા તરફથી નાતાલ-ભેટ સમô!’ આનંદ કહે, ‘દસ પાઉIડ મારા તરફથી ઉમેnં છુ.ં pઓ, લંડનની આ રાત મન ભરીને માણી આવો. પણ તમને ટìનેમાં મોડી રાતે નિહ ફાવે. હંુ તમને ગાડીમાં મૂકી pl. આપણે ટNેસ નદી પાસે ‘િબગબેન’ના ટાવર સામે ઊભાં રહીશું અને બારના ડકંા પ|ે એકબીpને નવંુ વષî મુબારક કરી છૂટાં પડશું. સવારે આવો Eયારે Tટશેન પરથી ફોન કરô. હંુ તમને તેડવા આવીશ.’ આમ Tટિલõ◌ંગથી તસુ િખTસું લઈ હંુ ન ેઆનંદ લંડન ગયા. પહh?યા Eયારે

બાર વાગવાને દસેક િમિનટની વાર હતી. ટNેસ નદીને િકનારે ‘િબગબેન’ના જગમશહૂર ઘિડયાલ-ટાવર પાસે ઊભા રèા. આસપાસમાં સeકડો યુગલો એકબીpને આિલંગીને ઊભાં હતાં ક ેવળગીને ફરતાં હતાં. વાતાવરણ ઇRકની મTતીથી તરબરતું હતું. ટNેસ નદીનાં વહેતાં પાણી ôતો હંુ રેલંિગને અઢલેીને વહી ગયેલી અને વહી રહેલી qવનસિરતામાં pણે ખંખોિળયંુ ખાઈ રèો. 31મી િડસેNબરે રાZે બાર પહેલાં મારી પૌZી અમોલાનો જIમ. આજ ેએ ઘરે ઊજQયો હશે! મe મોકલેલાં રમકડ ેઅôય, અમોલા રNયાં હશે. સૌએ મને યાદ કયîો હશે. ;યાં મારો દેશ અને આજ ે;યાં આવીને હંુ ઊભો આ ટNેસ નદીના િકનારે! મારી વહાલી દીકરી, મબલખ વહાલ વરસાવીને વહાલો થઈ બેઠલેો દીકરા જવેો આનંદ અને એથીયે અદકરેો વહાલો ટgગી આજ ેનજર સામે છ.ે જિંદગીનો શો ભરોસો? આજ ેછ,ે કાલે આટોપાઈ pય. હવે કદાચ ફરી એમને આ રીતે મળવાનું નયે થાય! આવાં આવાં વમળો અંતરમાં ઘૂમરીઓ લઈ રèાં હતાં. એક ખૂબસૂરત યુવતી થોડ ે દૂર એકલી ઊભી ઊભી મારી જમે જ નદીિકનારે

અવલોકી રહી હતી. કોઈ કોઈ વાર મારી સામે ôઈ લેતી. બારના ડકંાથી ‘િબગબેન’ રણકી ઊzંુ. એક વષî પૂnં થયંુ! નવા વષîની પળો qવનનાં કમાડ ઠોકી રહી. આનંદ મને ભેટી પ|ો. એનું હૈયંુયે ભારે હતું. કહે : ‘ભાઈ! હૅપી Iયૂ ઇયર!’ મe કèંુ, ‘ગોડ

અલગારી રખડપwી

107107

Lલેસ યૂ, માય સન!’ પેલી યુવતી એની જ=યાએથી સરકી મારી નqક આવી. એણે મારા બે હાથ પકડી લીધા. એના Tપશîમાં Tનેહનો કપં હતો. મારા ગાલ પર એનો હોઠ સહેજ અડાડી ‘હેપી Iયૂ ઇયર, YાIડપા!’ એટલું કહી સડસડાટ ચાલી ગઈ! એક સાવ અpણી યુવતી મારા અંતરમાં િનભfળ આનંદનો, માનસરોવરનાં નીતયîાં નીર જવેા વાEસPયનો ધોધ વહાવી qવનમાંથી વહી ગઈ. કદાચ એ મારા મનનો િવષાદ ôઈ રહી હશે. કદાચ એને થયંુ હશે ક ેએકાકી આ વૃÉ ઊભો ઊભો અંતરના િનવfદને મમળાવી રèો છ.ે િનખાલસ માનવતા એને મારી તરફ ખeચી લાવી અને હેતથી મારે ગાલે વહાલપનું અમી વરસાવી ગઈ. મન માnં મહેકી ગયંુ. આનંદને મe કèંુ, ‘હવે મારે કશે જવંુ નથી. હેતની આ વાતને િવલાસમાં રગદોળવી નથી. ચાલો, પાછા ઘરે જઈએ! 1968ના નવા વષîની આ વાત qવનું એક સંભારñં બની રહેશે. ઘરે પહhચી ભાનુને જગાડી અમે હેતવાતોમાં નવંુ વષî ઊજQયંુ. એિ;ઝિબશનનું બંધ રèંુ. મારી પરિમટ છ મિહના રહેવા માટનેી હતી. એ મુદત

વધારાવવા હોમ ઓિફસે ગયો. મારી અગાઉ અઢીસો જણ લાઇન લગાવીને બેઠાં હતાં. ઓિફસ બંધ થવાને એક જ કલાકની વાર હતી. અજબ જવેી Tફૂિતથîી Eયાંની સાત કામબારીઓ પર કામ આટોપાતું હતું. પોણા કલાકમાં તો મારો વારો આવી ગયો. બારી પર એક વૃÉ સvન બેઠા હતા. મને પૂ:ું, ‘શા માટ ેઅહg વધુ રહેવા ઇ?છો છો?’ મe કèંુ, ‘મારી િરટનî િટિકટ એક વરસની છ.ે મારી દીકરીના દીકરાને રમાડવા અહg આQયો છુ.ં રpિચyી આપો તો એની સાથે થોડો વધુ વખત રમી લl.’ એ કહે, ‘નસીબદાર છો, તમે! રમી લો મન ધરાય Eયાં સુધી, તમારી િરટનî િટિકટ છ ેએ તારીખ સુધીનો તમારો પરવાનો વધારી આપું છુ.ં’ વાત કરતો pય, મારાં કાગિળયાં ઉકલેતો pય અને કામ સમેટતો pય. દોઢ િમિનટથી વધુ સમય એને માnં કામ પતાવતાં ના લા=યો. ‘યૂ આર મોTટ વેલકમ, સર!’ કહી, હસીને એણે મને િવદાય કરી દીધો. આટલો ફરક છ ેઇિIડયા હાઉસ અને હોમ ઓિફસ વ?ચે! વરસ પૂnં થવા આQયંુ એટલે નીકળવાની તૈયારીઓ ચાલી. એ દરNયાન સુમિતબહેન

લંડન આQયાં હતાં. કહે, ‘^દશîનનું તો ન થયંુ પણ અમારા મહેમાન તરીક ેઆપણા જહાજમાં દેશ પાછા જવંુ હોય તો ^બંધ કરી આપું. પહhચતાં એક મિહનો લાગશે. એમનું આમંZણ મe Tવીકારી લીધું અને સંિ◌િધયા કપંનીના જહાજ ‘જલદૂત’માં દેશ પાછો આવવા નીકêો. ટgગી–ભાનુથી છૂટાં પડતાં ખૂબખૂબ વસમું લા=યંુ. આનંદ મને

રિસક ઝવેરી

108108

લીવરપુલ સુધી મૂકવા આQયો હતો. જહાજ પર મને બે આલીશાન કૅિબન મળી હતી. Zીસ િદવસના એ જહાq ^વાસની વાતોનું તો એક નાનું પુTતક થાય. ખૂબ મજદેાર મહેમાનગિત જહાજ ‘જલદૂત’ પર મe માણી અને Zીસ િદવસે મુંબઈ પહh?યો. આવીને ફરી મનમાં થયંુ ક,ે ‘જલમભોમકા ઈ જલમભોમકા!’

o

અલગારી રખડપwી

109109

અલગારી રખડપ4ી-- િવશે થોડા અિભ/ાયો --

તમારી િનખાલસ સરળ શૈલી તો મને ખૂબ ગમી. કથા કહેવાની છટા મને Tપશîી ગઈ. – કાકા કાલેલકર

તમારા લખાણમાં તાજગી છ,ે િવનોદ છ,ે િનખાલસ ગિત છ,ે Tવાભાિવકતા છ.ે – િવ):/સાદ િ-વેદી

પુTતકને પાને પાને તમે રસને મઢી લીધો છ.ે જયાં ôયંુ Eયાં રસ! – રામ/સાદ બ7ી

િનખાલસતાનું લાવDય, ખોટી શહાદતનો અભાવ, oદયના સાચા રસની ^તીિત… આ સવîકારણોને લઈને પુTતક મનોરંજન તો કરે જ છ,ે પણ અંત:કરણનેય Tપશf છ,ે અને રસે છ.ે – િકશનસંિહ ચાવડા

આખંુયે લખાણ એવી સરસ રસળતી શૈલીએ લખાયંુ છ ેક ેવાચકોને dમ લાગે નિહ અને આનંદ મળી રહે. – ગુલાબદાસ 0ોકર

એટલું બધું સરસ પુTતક છ,ે ક ેએનો અનુવાદ બને તેટલી ભારતીય ભાષાઓમાં થવો ôઈએ. – પુ1ષો5મ માવળંકર

આવંુ સચોટ, િનખાલસ અને Tવયંભૂ િવલાયત વણîન આપણી ભાષામાં ôયંુ નથી. – વાડીલાલ ડગલી

111111

આપણાં ^વાસવણîનોમાં આ પોતાની િવિશã મુ\ા ઉપસાવે છ.ે – અમૃતલાલ યાિ8ક

અલગારી રખડપwી-- િવશે થોડા અિભ^ાયો

111122