Upload
others
View
15
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
2
परा पम राि टरयिशकषानीित 2019
सार
3
परा पम-राि टरयिशकषानी त सिमित
अ यकष क क तरीरगन अ यकषचर भारतीया तिरकषानस धानसघटनम बगल (इसरो)
सद या
(क) वसधा कामत कलपितचर एसएनडीटी- मिहलािव विवदयालय म बई (ख) मजलभागरव आर-बरडन-फराड (गिणतम) िपरसटनिव विवदयालय यएसए (ग) रामशकरकरील स थापककलपितचर बाबासाहब-अबडकरसामािजकिवजञानिव विवदयालय म यपरदश (घ) टीवी कटटमनी कलपित इिदरागाधीराि टरयजनजातीयिव विवदयालय अमरकटकम म यपरदश (ङ) क णमोहनितरपाठी िशकषािनदशक (मा यिमकी) अ यकषचर च मा यिमकिशकषापिरषद उ रपरदश (च) मजहर-आिसक परोफसर फारसी म य-एिशयाई-अ ययन-क दर भाषािवदयालय च सािह य स कित-अ ययन
च जवाहरलालनह िव विवदयालय नवदहली (छ) एमक ीधर सद यसिचवचर कनारटकजञान-आयोग बगल कणारटकम
सिचव (ज) शकीला टी श स िवशषकायारिधकारी(राि टरयिशकषानीित) उ चिशकषािवभाग मानवससाधनिवकास-
म तरालय भारतसवरकार नवदहली
परा पसिमत सद या (क) मजलभागरव आर बरडन फराड परोफसर गिणतम िपर टनिव विवदयालय यएसए (ख) क रामच दरन परामशरक राि टरयशिकषकयोजना परशासनस थान च नवदहली (ग) अनरागबहर सीईओ अजीमफाउ डशन कलपित अज़ीमपरमजीिव विवदयालय च बगल (घ) लीनाचदर वािडया िनरीकषक अनसधानसघटनम म बई
4
ि
राि टरयिशकषानीित 2019 भारताधािरतिशकषा यव थाया िवमश करोितया सवर य उ चगणव ापणरिशकषा परदाय अम दश िनर तर याययक त अनपरािणत जञानपिरतसमाज च पिरव यर पर यकष पण योगदान ददाित
5
नीत अवलोकनाय मख यिब दव
6
I िवदयालयीय-िशकषा (School Education)
क परारि भकबा याव थाया िशकषानीित - आरि भकवषारणा मह वोपिर बल ददाित अ या उ य 2025 पयर त
3-6 वषर थ य बालक य गणव ापिरतबा याव थाया िनरीकषण िशकषाया सिनि तीकरण च यतर परभत
िविनवश नतन आर भ च कत वतरत
ख आधारभता साकषरता सख याजञान च - परथमककषात प चककषापयर त परारि भकभाषाया गिणत य च उपिर िविश ट
यान दात य भिव यित नीत उ यम अि त यत इद सिनि त करणीय यत पर यक िवदयाथीर 2025-पयर त
आधारभतसाकषरता सख याजञान च अवा नयात
ग पाठयचयार िशकषाशा तर च - मि त किवकासाय िशकषणाय च अिधगमिसदधा तानाम आधारण
िवदयालयीयिशकषाया कत एका नतना िवकासयक ता पाठयचयार शकषिणकसरचना च वतरतया 5+3+3+4
परा पाधारण िवकािसता िवदयालय यावसाियकधाराया शकषिणकधाराया च एकीकरणन सह िवजञानम
सामािजकिवजञानम कला भाषा कीड़ा गिणतम इ यादीना सवरषा िवषयाणाम उपिर समान पण बल दयम
घ सावरभौिमकी गित - नीत उ यम वतरत यत िविवधोपायाना मा यमन 2030वषरपयर त
सपणरिवदयालयीयिशकषाया कत 100 सकलनामाकनानपातपराि कतर या
ङ समाना समाविश नी िशकषा च नीतौ इद िन चत अनक परयासा सि त कि दिप बालक ज माधारण प ठभम
आधारण च अिधगमनाय उ क टापरा यथ च अवसरादिप वि च तो न भवत अि मन यान दात
िवशषिशकषाकषतर यािप िनमारण भिव यित
च िशकषका - परबलपारदिशरपरिकरयामा यमन िशकषकाणा िनयिकत भिव यित पदो नित च योग यताधारण भिव यित
बह तरोताविधक परदशरन म याकन च भिव यित अिप च शिकषकपरशासक िशकषकपरिशकषण च भिवत परगितपथ
उपल ध भिव यित
छ िवदयालयीयपरशासनम - िवदयालया िवदयालयपिरसरष (दशत िवशितपयर त सावरजिनकिवदयालया) यवि थता
भिव यि त एत शासन य परशासन य च परधानभाग भिव यि त वारिण ससाधनािन उपल धािन भवय इित
सिनि त यम यथा आधारभतसरचना शकषिणक (यथा प तकालय) जना च (यथा कलासगीतिशकषका) एत
परबला िशकषकसमदाया भिव यि त
7
ज िवदयालयाना िविनयमनम िहताना पर पर सघषरणसमा तय पथक-पथक िनकायदवारा िवदयालयाना िविनयमन
सचालन च भिव यित नीितिनमारण िविनयमनम सचालन शकषिणकिवषयाणा कत च प टा पथक-पथक
यव था च भिव यित
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
3
परा पम-राि टरयिशकषानी त सिमित
अ यकष क क तरीरगन अ यकषचर भारतीया तिरकषानस धानसघटनम बगल (इसरो)
सद या
(क) वसधा कामत कलपितचर एसएनडीटी- मिहलािव विवदयालय म बई (ख) मजलभागरव आर-बरडन-फराड (गिणतम) िपरसटनिव विवदयालय यएसए (ग) रामशकरकरील स थापककलपितचर बाबासाहब-अबडकरसामािजकिवजञानिव विवदयालय म यपरदश (घ) टीवी कटटमनी कलपित इिदरागाधीराि टरयजनजातीयिव विवदयालय अमरकटकम म यपरदश (ङ) क णमोहनितरपाठी िशकषािनदशक (मा यिमकी) अ यकषचर च मा यिमकिशकषापिरषद उ रपरदश (च) मजहर-आिसक परोफसर फारसी म य-एिशयाई-अ ययन-क दर भाषािवदयालय च सािह य स कित-अ ययन
च जवाहरलालनह िव विवदयालय नवदहली (छ) एमक ीधर सद यसिचवचर कनारटकजञान-आयोग बगल कणारटकम
सिचव (ज) शकीला टी श स िवशषकायारिधकारी(राि टरयिशकषानीित) उ चिशकषािवभाग मानवससाधनिवकास-
म तरालय भारतसवरकार नवदहली
परा पसिमत सद या (क) मजलभागरव आर बरडन फराड परोफसर गिणतम िपर टनिव विवदयालय यएसए (ख) क रामच दरन परामशरक राि टरयशिकषकयोजना परशासनस थान च नवदहली (ग) अनरागबहर सीईओ अजीमफाउ डशन कलपित अज़ीमपरमजीिव विवदयालय च बगल (घ) लीनाचदर वािडया िनरीकषक अनसधानसघटनम म बई
4
ि
राि टरयिशकषानीित 2019 भारताधािरतिशकषा यव थाया िवमश करोितया सवर य उ चगणव ापणरिशकषा परदाय अम दश िनर तर याययक त अनपरािणत जञानपिरतसमाज च पिरव यर पर यकष पण योगदान ददाित
5
नीत अवलोकनाय मख यिब दव
6
I िवदयालयीय-िशकषा (School Education)
क परारि भकबा याव थाया िशकषानीित - आरि भकवषारणा मह वोपिर बल ददाित अ या उ य 2025 पयर त
3-6 वषर थ य बालक य गणव ापिरतबा याव थाया िनरीकषण िशकषाया सिनि तीकरण च यतर परभत
िविनवश नतन आर भ च कत वतरत
ख आधारभता साकषरता सख याजञान च - परथमककषात प चककषापयर त परारि भकभाषाया गिणत य च उपिर िविश ट
यान दात य भिव यित नीत उ यम अि त यत इद सिनि त करणीय यत पर यक िवदयाथीर 2025-पयर त
आधारभतसाकषरता सख याजञान च अवा नयात
ग पाठयचयार िशकषाशा तर च - मि त किवकासाय िशकषणाय च अिधगमिसदधा तानाम आधारण
िवदयालयीयिशकषाया कत एका नतना िवकासयक ता पाठयचयार शकषिणकसरचना च वतरतया 5+3+3+4
परा पाधारण िवकािसता िवदयालय यावसाियकधाराया शकषिणकधाराया च एकीकरणन सह िवजञानम
सामािजकिवजञानम कला भाषा कीड़ा गिणतम इ यादीना सवरषा िवषयाणाम उपिर समान पण बल दयम
घ सावरभौिमकी गित - नीत उ यम वतरत यत िविवधोपायाना मा यमन 2030वषरपयर त
सपणरिवदयालयीयिशकषाया कत 100 सकलनामाकनानपातपराि कतर या
ङ समाना समाविश नी िशकषा च नीतौ इद िन चत अनक परयासा सि त कि दिप बालक ज माधारण प ठभम
आधारण च अिधगमनाय उ क टापरा यथ च अवसरादिप वि च तो न भवत अि मन यान दात
िवशषिशकषाकषतर यािप िनमारण भिव यित
च िशकषका - परबलपारदिशरपरिकरयामा यमन िशकषकाणा िनयिकत भिव यित पदो नित च योग यताधारण भिव यित
बह तरोताविधक परदशरन म याकन च भिव यित अिप च शिकषकपरशासक िशकषकपरिशकषण च भिवत परगितपथ
उपल ध भिव यित
छ िवदयालयीयपरशासनम - िवदयालया िवदयालयपिरसरष (दशत िवशितपयर त सावरजिनकिवदयालया) यवि थता
भिव यि त एत शासन य परशासन य च परधानभाग भिव यि त वारिण ससाधनािन उपल धािन भवय इित
सिनि त यम यथा आधारभतसरचना शकषिणक (यथा प तकालय) जना च (यथा कलासगीतिशकषका) एत
परबला िशकषकसमदाया भिव यि त
7
ज िवदयालयाना िविनयमनम िहताना पर पर सघषरणसमा तय पथक-पथक िनकायदवारा िवदयालयाना िविनयमन
सचालन च भिव यित नीितिनमारण िविनयमनम सचालन शकषिणकिवषयाणा कत च प टा पथक-पथक
यव था च भिव यित
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
4
ि
राि टरयिशकषानीित 2019 भारताधािरतिशकषा यव थाया िवमश करोितया सवर य उ चगणव ापणरिशकषा परदाय अम दश िनर तर याययक त अनपरािणत जञानपिरतसमाज च पिरव यर पर यकष पण योगदान ददाित
5
नीत अवलोकनाय मख यिब दव
6
I िवदयालयीय-िशकषा (School Education)
क परारि भकबा याव थाया िशकषानीित - आरि भकवषारणा मह वोपिर बल ददाित अ या उ य 2025 पयर त
3-6 वषर थ य बालक य गणव ापिरतबा याव थाया िनरीकषण िशकषाया सिनि तीकरण च यतर परभत
िविनवश नतन आर भ च कत वतरत
ख आधारभता साकषरता सख याजञान च - परथमककषात प चककषापयर त परारि भकभाषाया गिणत य च उपिर िविश ट
यान दात य भिव यित नीत उ यम अि त यत इद सिनि त करणीय यत पर यक िवदयाथीर 2025-पयर त
आधारभतसाकषरता सख याजञान च अवा नयात
ग पाठयचयार िशकषाशा तर च - मि त किवकासाय िशकषणाय च अिधगमिसदधा तानाम आधारण
िवदयालयीयिशकषाया कत एका नतना िवकासयक ता पाठयचयार शकषिणकसरचना च वतरतया 5+3+3+4
परा पाधारण िवकािसता िवदयालय यावसाियकधाराया शकषिणकधाराया च एकीकरणन सह िवजञानम
सामािजकिवजञानम कला भाषा कीड़ा गिणतम इ यादीना सवरषा िवषयाणाम उपिर समान पण बल दयम
घ सावरभौिमकी गित - नीत उ यम वतरत यत िविवधोपायाना मा यमन 2030वषरपयर त
सपणरिवदयालयीयिशकषाया कत 100 सकलनामाकनानपातपराि कतर या
ङ समाना समाविश नी िशकषा च नीतौ इद िन चत अनक परयासा सि त कि दिप बालक ज माधारण प ठभम
आधारण च अिधगमनाय उ क टापरा यथ च अवसरादिप वि च तो न भवत अि मन यान दात
िवशषिशकषाकषतर यािप िनमारण भिव यित
च िशकषका - परबलपारदिशरपरिकरयामा यमन िशकषकाणा िनयिकत भिव यित पदो नित च योग यताधारण भिव यित
बह तरोताविधक परदशरन म याकन च भिव यित अिप च शिकषकपरशासक िशकषकपरिशकषण च भिवत परगितपथ
उपल ध भिव यित
छ िवदयालयीयपरशासनम - िवदयालया िवदयालयपिरसरष (दशत िवशितपयर त सावरजिनकिवदयालया) यवि थता
भिव यि त एत शासन य परशासन य च परधानभाग भिव यि त वारिण ससाधनािन उपल धािन भवय इित
सिनि त यम यथा आधारभतसरचना शकषिणक (यथा प तकालय) जना च (यथा कलासगीतिशकषका) एत
परबला िशकषकसमदाया भिव यि त
7
ज िवदयालयाना िविनयमनम िहताना पर पर सघषरणसमा तय पथक-पथक िनकायदवारा िवदयालयाना िविनयमन
सचालन च भिव यित नीितिनमारण िविनयमनम सचालन शकषिणकिवषयाणा कत च प टा पथक-पथक
यव था च भिव यित
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
5
नीत अवलोकनाय मख यिब दव
6
I िवदयालयीय-िशकषा (School Education)
क परारि भकबा याव थाया िशकषानीित - आरि भकवषारणा मह वोपिर बल ददाित अ या उ य 2025 पयर त
3-6 वषर थ य बालक य गणव ापिरतबा याव थाया िनरीकषण िशकषाया सिनि तीकरण च यतर परभत
िविनवश नतन आर भ च कत वतरत
ख आधारभता साकषरता सख याजञान च - परथमककषात प चककषापयर त परारि भकभाषाया गिणत य च उपिर िविश ट
यान दात य भिव यित नीत उ यम अि त यत इद सिनि त करणीय यत पर यक िवदयाथीर 2025-पयर त
आधारभतसाकषरता सख याजञान च अवा नयात
ग पाठयचयार िशकषाशा तर च - मि त किवकासाय िशकषणाय च अिधगमिसदधा तानाम आधारण
िवदयालयीयिशकषाया कत एका नतना िवकासयक ता पाठयचयार शकषिणकसरचना च वतरतया 5+3+3+4
परा पाधारण िवकािसता िवदयालय यावसाियकधाराया शकषिणकधाराया च एकीकरणन सह िवजञानम
सामािजकिवजञानम कला भाषा कीड़ा गिणतम इ यादीना सवरषा िवषयाणाम उपिर समान पण बल दयम
घ सावरभौिमकी गित - नीत उ यम वतरत यत िविवधोपायाना मा यमन 2030वषरपयर त
सपणरिवदयालयीयिशकषाया कत 100 सकलनामाकनानपातपराि कतर या
ङ समाना समाविश नी िशकषा च नीतौ इद िन चत अनक परयासा सि त कि दिप बालक ज माधारण प ठभम
आधारण च अिधगमनाय उ क टापरा यथ च अवसरादिप वि च तो न भवत अि मन यान दात
िवशषिशकषाकषतर यािप िनमारण भिव यित
च िशकषका - परबलपारदिशरपरिकरयामा यमन िशकषकाणा िनयिकत भिव यित पदो नित च योग यताधारण भिव यित
बह तरोताविधक परदशरन म याकन च भिव यित अिप च शिकषकपरशासक िशकषकपरिशकषण च भिवत परगितपथ
उपल ध भिव यित
छ िवदयालयीयपरशासनम - िवदयालया िवदयालयपिरसरष (दशत िवशितपयर त सावरजिनकिवदयालया) यवि थता
भिव यि त एत शासन य परशासन य च परधानभाग भिव यि त वारिण ससाधनािन उपल धािन भवय इित
सिनि त यम यथा आधारभतसरचना शकषिणक (यथा प तकालय) जना च (यथा कलासगीतिशकषका) एत
परबला िशकषकसमदाया भिव यि त
7
ज िवदयालयाना िविनयमनम िहताना पर पर सघषरणसमा तय पथक-पथक िनकायदवारा िवदयालयाना िविनयमन
सचालन च भिव यित नीितिनमारण िविनयमनम सचालन शकषिणकिवषयाणा कत च प टा पथक-पथक
यव था च भिव यित
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
6
I िवदयालयीय-िशकषा (School Education)
क परारि भकबा याव थाया िशकषानीित - आरि भकवषारणा मह वोपिर बल ददाित अ या उ य 2025 पयर त
3-6 वषर थ य बालक य गणव ापिरतबा याव थाया िनरीकषण िशकषाया सिनि तीकरण च यतर परभत
िविनवश नतन आर भ च कत वतरत
ख आधारभता साकषरता सख याजञान च - परथमककषात प चककषापयर त परारि भकभाषाया गिणत य च उपिर िविश ट
यान दात य भिव यित नीत उ यम अि त यत इद सिनि त करणीय यत पर यक िवदयाथीर 2025-पयर त
आधारभतसाकषरता सख याजञान च अवा नयात
ग पाठयचयार िशकषाशा तर च - मि त किवकासाय िशकषणाय च अिधगमिसदधा तानाम आधारण
िवदयालयीयिशकषाया कत एका नतना िवकासयक ता पाठयचयार शकषिणकसरचना च वतरतया 5+3+3+4
परा पाधारण िवकािसता िवदयालय यावसाियकधाराया शकषिणकधाराया च एकीकरणन सह िवजञानम
सामािजकिवजञानम कला भाषा कीड़ा गिणतम इ यादीना सवरषा िवषयाणाम उपिर समान पण बल दयम
घ सावरभौिमकी गित - नीत उ यम वतरत यत िविवधोपायाना मा यमन 2030वषरपयर त
सपणरिवदयालयीयिशकषाया कत 100 सकलनामाकनानपातपराि कतर या
ङ समाना समाविश नी िशकषा च नीतौ इद िन चत अनक परयासा सि त कि दिप बालक ज माधारण प ठभम
आधारण च अिधगमनाय उ क टापरा यथ च अवसरादिप वि च तो न भवत अि मन यान दात
िवशषिशकषाकषतर यािप िनमारण भिव यित
च िशकषका - परबलपारदिशरपरिकरयामा यमन िशकषकाणा िनयिकत भिव यित पदो नित च योग यताधारण भिव यित
बह तरोताविधक परदशरन म याकन च भिव यित अिप च शिकषकपरशासक िशकषकपरिशकषण च भिवत परगितपथ
उपल ध भिव यित
छ िवदयालयीयपरशासनम - िवदयालया िवदयालयपिरसरष (दशत िवशितपयर त सावरजिनकिवदयालया) यवि थता
भिव यि त एत शासन य परशासन य च परधानभाग भिव यि त वारिण ससाधनािन उपल धािन भवय इित
सिनि त यम यथा आधारभतसरचना शकषिणक (यथा प तकालय) जना च (यथा कलासगीतिशकषका) एत
परबला िशकषकसमदाया भिव यि त
7
ज िवदयालयाना िविनयमनम िहताना पर पर सघषरणसमा तय पथक-पथक िनकायदवारा िवदयालयाना िविनयमन
सचालन च भिव यित नीितिनमारण िविनयमनम सचालन शकषिणकिवषयाणा कत च प टा पथक-पथक
यव था च भिव यित
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
7
ज िवदयालयाना िविनयमनम िहताना पर पर सघषरणसमा तय पथक-पथक िनकायदवारा िवदयालयाना िविनयमन
सचालन च भिव यित नीितिनमारण िविनयमनम सचालन शकषिणकिवषयाणा कत च प टा पथक-पथक
यव था च भिव यित
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
8
II उ चतरिशकषा (Higher Education) क नतन परा प उ चतरिशकषाथ एक या नतनाया ट परा प य च पिरक पना िवपल यवि थतजीवद-
बहिवषय-स थान सह कता वतरत स परित अ टशत (800) िव विवदयालया च वािरशत सह तर (40000)
महािवदयालया प चदशसह तर (15000) परायश उ क टस थानष समाव य त
ख यापकिशकषा (Liberal) िवजञान-कला-मानिवकी-गिणता-इ यादीना यावसाियककषतराणा च कत एकीकत
गहनावसराथ नातक तरष एका यािपनी कलािशकषा थापिय यत एतास क पनाशीलाया नाितकिठनाया
पाठयसरचनाया अ ययन य च रचना मक सयोजन यावसाियकिशकषाया एकीकरण च इित अनक
परवशिब दव िनगरमिब दव च भिव यि त
ग शासनम स थागत शासन शकषिणक परशासिनक च िव ीय वाय ताया आधािरत भिव यित पर यक
उ चतरिशकषास थान एकन वत तरण म डलन शािसत भिव यित
घ िविनयमनम िव ीयस यिन ठा जनो साह च िन चत िविनयमन अ पपरयाससा य परभावकारी च (light but
tight) भवत िहताना सघषरण समापियत मानक यव थाया िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च सचालन
भिव यित वत तरिनकायन
III िशकषकिशकषा (Teacher Education) िशकषक य स जीकरणकायरकरमा गहना भिव यि त इय परिकरया पि दत-बहिवषियकास उ चतरस थास
भिव यित बहिवषयकस थास दीयमाना चतवरषीरया एकीकतचरण-िविश टा िवषयिविश टा नातकिशकषा च
(बचलर ऑफ एजकशन) कशला यापक भरचियत परमखा परक पा भिव यित िन न तरीया िनि करया
अ यापका िशकषणस थानािन च बिह कतािन िपिहतािन च भिव यि त
IV यावसा ियकिशकषा (Professional Education)
स पणार यावसाियकिशकषा उ चतरिशकषा यव थाया एकम अिभ नम अङग भिव यित कवल परिविधिन ठ
परौदयोिगकीिव विवदयालय वा यिवजञानिव विवदयालय िविधिव विवदयालय किषिव विवदयालय च एतष
कषतरष अ यकषतरष वा स थानािन िपिहतािन भिव यि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
9
V वि परकिशकषा (Vocational Education)
इय स पणरिशकषाया एकम अिभ नम अङग भिव यित अ या नीत उ य 2025वषरपयर त सवरषा िशकषािथरना
यनाित यन 50 प चाश परितशतिमता िशकषािथरन यावसाियकिशकषा परा नव त इित िन चत य
VI राि टरयानस धानस था (National Research Foundation)
स पणरदश अनसधान नवाचार च पररियत िव तारिय त च एक नतन एकाश थापिय यत
VII िशकषाया परौदयौिगकी (Technology in Education)
अ या नीत ल य वतरत यत ककषापरिकरया सम नत िशकषक यावसाियकिवकाससमथरनाय विचतसमहाना कत
शिकषकािभवदधय शिकषकयोजना परशासन परबधन च सवधारियत िशकषाया सवरष तरष परौदयोिगक या एकीकरण
कतर यम
VIII परौढिशकषा (Adult Education)
अ या नीत ल यम अि त यत 2030वषरपयर त 100 यवान परौढा च कषमता अवा नय
IX भारतीयभाषाणा परो नयम (Promotion of Indian Languages)
नीित सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण िवकास सजीवन च िन च यित
X िशकषाया िव पोषणम (Financing Education)
सावरजिनकिशकषाया परसाराय पोषणाय च पयार त सावरजिनकिनवश िवधा यत
XI राि टरयिशकषा-आयोग (Rashtirya Shiksha Aayog)
सघटन परधानमि तरण अ यकषताया भिव यित इद भारत िशकषाया सरकषक भिव यित
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
10
नीितिववरणाना मखयिब दव
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
11
िवदयालयीयिशकषा
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
12
1 परारि भकबा याव थाया स पोष य िशकषाया च ढीकरण (Strengthening Early Childhood Care and Education)
___________________________________________________________________________
उ यम - 2025-वष यावत 3-6 वषीरया बालका पर यक िनश क सरिकषतम उ चगणव ापण िवकासा मक तरानगण िशकषािनभालन च परा नव त __________________________________________________________________________
नीित परारि भकबा याव थािशकषाया मह व पर यक यक त कत याव जीव लाभाय मह वम आदधाित
क परारि भ किशकषाया कत मह वपणर परसाद सौिव याना सबलीकरण थानीयाव यकताना
भौगोिलकवतरमानपरा पष च बहिवषयक ि मा यमन भिव यित
ख सामािजकािथरक पण वि च तष जनपदष िवशष पण यान दा यित गणव ाना परितफलाना च स यग-
िनरीकषणाय परिकरया परचालिय य त
ग परारि भकिशकषाया िशकषक य मातिपत य च अिभपरत एक पाठयचयार मक एवमव िशकषाशा तरीय परखा
िवकिसता भिव यित परखाया ज मत आर य ितरवषरपयर ताना बालकाना उपयक ता सजञानाि म का उ पररणा
ितरवषर य आर य अ टवषरपयर ताना बालकाना कत शिकषकिदशािनदरशाना परवश च भिव यित
घ िशकषािथरना अनकलवातावरणाना परखा चरणिविश ट परिशकषण परामशर िनर तर कौशलिवकास च
आजीिवकािनधाररणावसरमा यम भिव यित परारि भकिशकषाया कत उ चगणव ापणारना िशकषकाणा
यावसाियकीकरणकायरकरमाणा आर भ भिव यित
ङ परारि भकिशकषाया सवर आयामा िशकषाम तरालय य पिरधौ आगिम यि त (यथा वतरमानकाल
मानवससधानिवकासमतरालय य नामपिरवतरन िवधा यत) परारि भकिशकषा िवदयालयीयिशकषया सह परभािव पण
योजनम सयक त पण एका सकरमणयोजना िशकषामिहलाबालिवकासम तरालय वा यपिरवारमतरा याना मि तरिभ
2019-पयर त पणरता या यित
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
13
च अनपालन स पणरपवरिवदयालयीयिशकषा (नजसावरजिन क परोपकारक च) अ तभरत य एक य
परभािवगणव ािविनयमन य पर यायन यव थाया वा थापना भिव यित
छ िपतरौ दीघर तरष परामशरमा यम जञान य यापकपरसारमा यम च िहतधारक य अपकषाम उ पादिय यत
ज ितरत षटवषरपयर त आयजषाणा बालकाना कत िनश क अिनवाया तरीयिशकषा परापियत िशकषािधकारिनयम
2009 िव तारिय यत
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
14
2 सवरषा बालकाना म य आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च िन चयीकरणम (Ensuring foundational literacy and numeracy among all children)
___________________________________________________________________________ उ यम - 2025-पयर त प चमककषात आर य सवर िवदयािथ रन आधारभतसाकषरता सङख याजञान च परा नय इय नीित परारि भकभाषाणा गिणत य च सबध िशकषणाय गभीरा सम या वीकरोित तथा च एत य सव मा पराथिमकता ददाित ___________________________________________________________________________
क पोषण य िशकषण य च अिभ न स ब ध वतरत म या भोजनकायरकरमाणा िव तार भिव यित
पवरपराथिमकिवदयालयाना पराथिमकिवदयालयाना च छातर य पौि क अ पाहार म या भोजन च परदा यत एतषा
कायरकरमाणा यय पिरविशतभोजन य गणव ा िन चत खादयाथ ययीकरणीय धन मदरा फी या सह योजिय यत
ख परथमककषात आर य प चमककषापयर तम आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च अिधकन य नन सह
अनकिलतम याङकन य गणव ापणरसामगरीणा च उपल धताया कत एका परक टा यव था रचिय यत
भाषागिणतयो ससाधनाना एक राि टरयसङगरहालय राि टरयिशकषका तजारला तगरत समपल यत
ग िशकषकाणा साहा याथ परािविधकह तकषप य स चालन भिव यित सावरजिनकष िवदयालयीयप तकालयष
पठन य स चार य च स कित िनमारत िव तार किर यत
घ परथम तरीया सवरऽिप छातरा पर यक मासतरय य अवध िवदयालयीय-स नदधता-परितमानकन सह िनयोिजता
भिव यि त
ङ आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च नवीकताधारण परो साहनाथ िशकषकिशकषाया पनपरितमानिनधाररण
भिव यित
च राि टरयानिशकषककायरकरम (यतर िविश टा िशकषका सि मिलता सि त) समदायानगण सचना स परा य
अनदशीयसहायककायरकरम (िरमिडयल इ टरक शनल ऐडस परोगराम इित एक य उपचारा मक य कायरकरम)
आर यत
छ पर यक िवदयालयीय तर ितरश छातराणा कत एका यापकानपात (301) सिनि तो भिव यित
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
15
ज सामािजककायरकतारर परामशरदातार च सवरषा बालकाना ि थरता (पलायनावरोध) मानिसक वा य च िन चत
सहायता किर यि त मातािपतरो सहभािगताया थानीयसमदायाना वयसवकाना च एकतरीकरण ढीक य
आधारभतसाकषरताया सङख याजञान च स बदधाना नीितगताना ल याणा च पतर िन चय भिव यित
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
16
3 सवरष तरष िशकषाया सावरभौिमकािधगम य थयर य (पलायनावरोध य) च िन चयीकरणम (Ensuring universal access to and retention in education at all levels)
उ यम - 2030वषयावत 3-18 वषीरय य आयवरगर य सवर य बाल य िनश क अिनवायरगणव ापणर-
िवदयालयीय-िशकषाया परा त सहभािगताया च सिनि तीकरणम
नामाङकनवदधौ परगितम अवधायर इय नीित िवदयालय य बालाना पलायनावरोधम आल य अ माकम असमथरताया
िच ताया अिभ यिकत करोित
क 2030वष यावत पवरिवदयालयीय-(परी- कल)ndash तरात मा यिमक-िवदयालयीय- तर यावत 100
समगरनामाङकनानपात िविभ नोपायाना मा यम परा य
ख सवर य िवदयािथ र य िवशष पण बािलका य सरकषाया सिनि तीकरणपवरक वतरमानिवदयालयष
परवशविदधमा यमन अ पपरद थानष अपरद थानष वा नतनसिवधाना िवकासन पिरवहनन
छातरावाससिवधाना च मा यमन समिथरतिवदयालयाना यथासङगतपरकारण अ तरालाना पितर िवधा यत
ग सवरषा बालाना सहभािग वम अिधगम च नामािङकतबालानाम उपि थ या िशकषणपरितफलष समीकषया
िवदयालय य िशकषापित िवना िवदयालय यािगष (Drop outs ) बालष िवदयालय य बिह ि थतष च बालष
िशकषकाणा सामािजक-कायरकतरणा परामशरदायकाना च अवधानन िवदयालय य बिहि थतिकशोराणा कत
दीघरकािलक-कायरकरम य मा यमन िनि च तो भिव यित औपचािरकाणाम अनौपचािरकाणा चोपायाना
स मलनपवरक मक ताया दर थाया च िशकषाया परौदयोिगकी-म चाना च ढीकरणाय बहवो मागार उपल य त
घ वा य य सम याना कारणन िवदयालयष िवदयािथर नाम उपि थत असमथरतािवषय तषा िवदयालयष यथाशीघर
पर यागमन सिन चतम उपायषिवदयालयष वा यकायरकतरणा िनयिक त छातरष अिभभावकष यापक पण च
समदाया तगरत जाग कताजनन तषा च वा यसवािभ सह सयोजन कतर य भिव यित
ङ (शारीिरक या मनोवजञािनक या च) आव यकतामा सरकषाया परा तय समावशाय च िवदयालयाना लाभतरपरक या
िशकषणाय परितफल य यनतमानक तर-िनधाररण य सिनि तीकरणपवरक िशकषािधकारािधिनयम य
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
17
आव यकता पयार त पण यनतमपरितब धाि मका िवधा य त एतत खल सवरकारीयाणा सवरकारतराणा च
िवदयालयाना आर भ सरलीकवरता थानीयिविवधता वकि पकपरित पािण च अनजञा य त
च पवरिवदयालयीय-(परी- कल)- तराद दवादशककषा (12) यावत िनश कम अिनवाया च िशकषा सिन चत
िशकषािधकारािधिनयम िव तारिय यत
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
18
4 िवदयालयीय-िशकषाय नतनपाठयचयारिवषियणी िशकषाशा तरीया च सरचना
(New curricular and pedagogical structure for school education)
उ यम िशकषण रटनापकषया एत थान च समगरिवकास 21तमाया शता दया कौशलम यथा-आलोचना मकिच तन
रचना मकता वजञािनक ि स चार सहयोग बहभािषता सम यासमाधान नितकता सामािजकदािय वअङकीय-
साकषरता च परो सा हियत पाठयचयारिशकषाशा तर च 2022यावत पिरवितर यत
िवदयालयीय-िशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीयसरचना च िशकषािथर ना कत िविभ नचरणष तषा िवकासा मका-
व यकताना िच य उ रदाियनी परासिङगकी च कत पन सङघटिय यत
क अतएव िवदयालयीयिशकषाया पाठयचयारि मका िशकषाशा तरीया च परखा 5+3+3+4 इित परित पण िनदरिशता
किर यत
आधारभत तर (आय 3-8 वषार मकम) ती बौिदधकिवकास करीडाया सिकरयाधािरतोपल ध आधार
िशकषणम
स नदधता तर (8-11 वषारिण) करीडाधारण उपल धराधारण िनमारणम यवि थतिशकषणाय पिरवतरन य
परार भ करणीय
म य तर (11-14 वषारिण) िवषयष सङक पनािशकषणम िकशोराव थाया मागरदशरन य परार भ
मा यिमक तर (14-18 वषारिण)- आजीिवकाय उ चतरिशकषाया आर भ कशोयारत यवाव थाया परवश
ख मा यिमक-चरण चतवरषीरयािण बहिवषयकािण अ ययनािन सि मिलतािन भिव यि त सममव एतद तगरत
िवषयगहनतायाम आलोचना मक-िच तन जीवनाकाङकषास यान बल भिव यित ततर च िवदयािथ र य यनसारम
(िवक पपरदान-पर सरम) निमरक व था यित
ग समगरिवकासो मखाना िवदयािथ रना िवकासाय िवदयालयीय-िशकषाया सामगरी परिकरया च पन परा पिय यत
मह वपणरसङक पनानाम आव यकिवचाराणाना च अन प पाठयचयारया अिधभार यनीकिर यत अनन गहनाय
समिधकाय च अनभवा मकािधगमाय स भावना सम प यत
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
19
घ भाषास परवीणताया वजञािनक- सौ दयरबोध य कलाभावनाया च स परषण य नितकतािकर कताया
अङकीयसाकषरताया भारतीयिवदयाना थानीयसमदायाना च दश य िव व य च परत आगताना जिटलसम याना
च जञानिवकासाय सवरषा िवदयािथरना परो साहन किर यत
ङ निमरका (flexible) पाठयचयार ndash पाठयचयारया कलाया िवजञान य च यावसाियकीना शिकषकीणा
िवचारधाराणा च प टतया पथक करणन िवना मा यिमक-िवदयालयीय- तर िवषयकषतराणा पिरवतरन य स भावनािभ
सह िवदयािथर ना चयनसाम य सबलीकिर यत
च यना यन प चमी ककषा यावत अिपत पराथिमक पण अ टमी ककषा यावदिप यतर कतरािप आव यक यात एकया
निमरकया (िदवभािष या) भाषा टया सह िशकषा थानीयभाषाया मातभाषाया भिव यित
छ उ चगणव ापणारिन पाठयप तकािन आव यकतानसार यवहायरतानसार च थानीयभाषास सलभािय य त
िद याङगिवदयािथर य च पाठयसामगरी िनमार यत
ज स पणरदश ितरभाषासतर सौहादर-पवरक परभावीकिर यत भाषािशकषकाणा िवकासाय िनयिकत य च िविश टोपाया
किर य त
झ यावसाियककौशल 6-8 ककषास िश पकौशल च एकवषीरयपाठयकरम-गहीत य सम तिवदयािथ र य सह
यावसािय कावसरा शीघर परार य त 9-12 ककषास बालकाना पा वर lsquoिम ीकरण दव दवयग मन रचनाrsquo चित
िवक पन सह समिधक-पार पिरक-शिकषकपाठयकरम सह यावसाियकपाठयकरमा सलभा भिव यि त
ञ राि टरयपाठयचयारया परखा 2020यावत समीिकषता सशोिधता च किर यत सवारस कषतरीयभाषास समपल धा च
िवधा यत नतननािन पाठयप तकािन िनमार य त उ चगणव ापणार अनवादा च किर य त
ट िवदयािथ रना िवकास य समथरनाय म याङकन परा पपिरवतरन िवधा यत सवारिभ परीकषािभ (बोडरपरीकषािभ सह)
उ च तरीयकषमतािभ सह मलकौशलाना सङक पनाना कौशलाना च परीकषण किर यत
अनकिलतसङगणकीकतपरीकषण य मा यमन 2025 वष याव म यिवदयालयीय तर तत चोपिर म याङकनम
भिवता 20202021-वषारन तर वाय राि टरय-परीकषणािभकरणन िविभ निवषयष अिभ िचपरीकषण य
(ऐ टी यड ट ट इ य य) परब ध किर यत एकवषारवधौ एकािधकावसरष भागगरहण श यत
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
20
ठ िवदयालयादार य जनपदीय यतर यावत आवासीय-गरी मकािलककायरकरमष ओलि पयाड चित परितयोिगतास
िवषयकि दरताना पिरयोजनाधािरताना च सिमतीना मा यमन िवलकषण-परितभास प नाना चीनाम अिभजञानपवरक
समायोजन किर यत
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
21
5 िशकषका - पिरवतरन य दीपवाहका (Teachers-Torchbearers of change)
___________________________________________________________________________ उ यम इद िन चत य यत सयोग या सो साहा यावसाियक पण परिशिकषता वकमरिण िनपणा च िशकषका एव िवदयालयीय-िशकषाया सवरष तरष सवरषा िवदयािथरना िशकषण किर यि त ___________________________________________________________________________
इय नीित त यिमद क पयित (अवधारयित) यत िशकषका समाज या य अिततरा मह वपणार (मह वभाज) सद या
सि त त एव क यािप पिरवतरन य भार व क धष धारयि त यिद िशकषकष गणव ा कशलता च िवदयत िशकषा अिप
गणव ायता (उ च तरीया) भिव यित
क यिद साधनिवहीना गरामीणा जनजातीया च उ क टा (मधािवन) िवदयािथरन चतवरषीरय एकीकत-
िशकषा नातककायरकरम परवश गही यि त त य योग यताधािरता छातरवि दा यत (तान कषमान क
योग यताधािरताया छातरव थापना भिव यित) िविश टाया ि थतौ त थानीयकषतरष एव वि परा नव त इित
सिन यत िवशषत छातरा (िवदयािथ र य) थानीयकषतरष वि परा नव त इित सिन यत
ख िवदयालयष िशकषकाणा िनयिकत यापक-िशकषकाव यकता-योजनाधािरता भिव यित य या थानीयिशकषका
थानीय-भाषा-भाषण कषमा च िशकषका परमख पण भिव यि त सममव विव य सिन च यत िनयिकत-करम परथम
तर नतन-परिविध-यता िशकषक-पातरता-परीकषा भिव यित तदन तर साकषा कार आदशरिशकषण-परदशरन च
भिव यित यथा अनकष रा यष पर परय परचलित तथव िशकषका वजनपद (िजला) कि मि त िवदयालय-िवशष
एव िनयक ता भिव यि त तषा (िशकषकाणा) थाना तरण क यािप िनि त य कायरकाल य अन तरम एव
भिव यित थाना तरण य यव थय पारदिशरनी परिविध-िनयमाधािरता च भिव यित िशकषका गरामीणकषतर
पाठनाथ परो साहिय य त
ग 2022 वषरपयर त सपणरदश अधरकशलाना (अयोग यानाम अनब धाधािरताना च) िशकषकाणा िनयिकत अवरो यत
घ सतत यावसाियक-कषमता-सवधरन-कायरकरमाणा चयन िशकषका व यनसार क शक नवि त (श यि त)
िशकषका िक कथ च जञातम इ छि त इित त एव िन चत यम परारि भकाणा िशकषकाणाम उपिर तषाम
अवगमनोपिर तषा कत आव यकपरामश पिर च िवशष पण अवधान दा यत रा यानाम इद क र य भवत यत
त याधािरत यावसाियकिवकास िन चत िशकषकाणा यावसाियकपरकषप-मागरम अवबोदध च परिविध-आधािरता
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
22
परिकरया पालय त पाठयचयारया क दरीकत िनधाररण न भिव यित न चािप आदशरसोपान-परिशकषण भिव यित उत
कठोरमानकोऽिप न था यित एता शाना कायरकरमाणा िकरया वयनाय िवशषजञाना (Resource Person) चयनम
अवधानपवरक भिव यित तषा परभािवपरिशकषण कारिय यत तषा भिमका च पयार त-अवधय भिव यित
ङ िशकषकाणा काय सौिव यपण कत पयार तndashआधारभत-सरचना िशकषण-ससाधनािन आदशर-िशकषक-छातर-
अनपात च भवय इित िन चत यम ldquoसवरषा िवदयािथरनाम अिधगम िन चत िशकषकाणा सहायताथ सवरष तरष
उपचारा मका कायरकरमा भिव यि त
च िवदयालयीय-अवधौ िशकषका अशकषिणककायर याजन िशकषण-क र यात परमाद मा कयर यथा-म या -भोजन-
पाचन िवदयालयव तना करयणम इ यादय यिद एव न भवित (िशकषका िशकषण-समय िशकषणतरकायरष यापता
भवि त) तिहर त कारण िवनव अवकाशि थतौ वतर त अथवा वीकित िवनव अवकाश ग ि त इित म वा
उ रदाियन भिव यि त
छ सबल-िवकास-परिकर यािनमारणाथ िवदयालय-समथरक-स कितरचनाथ च पर यक मख या यापक परधानाचायर वा
उ रदायी भिव यित सवदनशीलाया िवदयालय-परब धन-सिमत यव था भिव यित (िवदयालय-परब धन-सिमत
सद या सवदनशीला भिव यि त) िश कषािनदशालय य अिधकािरण चािप वक र य-स पादन-शलीिवषय
पनिवरचार किर यि त यया एता शी सवदनशीलता सवरषा यवहार पिरलिकष ता भवत
ज ldquoसवर िवदयािथ रन िवदयालय परा नव तrdquo इित ल यमिधक य सवरकारण िशकषक य िशकषक-परिशकषक य च
भारतीयभाषा-िनबदधा उ च तरीया सामगरी दा यत
झ वतरमान यािन शिकषक-सहायता-स थानािन सि त तषा तरो नयनाथरम अवधानपवरक योजना-िनमारणाय
पराथिमकता परदा यत एतासा योजनाना सह यवहारभमौ आनयनाय यव था भवत इित परयित यत
ञ य िशकषका शिकषक-परशासन िशकषक-िशकषा-कषतर वा िच धारयि त तऽिप कितपयवषारिण िशकषण-कायर य
अनभव स परा य एव ततर परवश ल धम अहरि त य िशकषका िशकषण-परशासन काय कतरम इ छि त य च
पाठनसमय उ क ट परदशरन कतव त सि त त य दीघारवधौ परशासन-पदािन आरिकषतािन भिव यि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
23
6 स पणर दश पर यक छातराय साि यकी समाविशनी च िशकषा
(Equitable and inclusive education for every child in the country)
अ या नीत उ यम एक या िशकषा- यव थाया स जीकरणम (िनमारणम) अि त य या सवर बालका (िवदया िथ रन) लाभाि वता भवय य या च ज मन प ठभम पिरि थतीना कारणात कोऽिप िवदयाथीर िशकषण य(अिध गम य) उ क टता-परा त च कमिप अवसर मा म चत ___________________________________________________________________________
उ यम एक या समाविश या समिचताया च िशकषा- यव थाया थापनम य या सवर बाला अिधगम य सफलताया च समम अवसर परा नय यत 2030 पयर त सवरषा िलङगाना सामािजक-वगारणा च िशकषाया समा सहभािगता भवत तषाम िशकषण-परितफल चािप सम भवत ___________________________________________________________________________
क अ प-परितिनिध वndashभाजा समहाना िवदयािथ रना अिधगम-ल य-परा यथ परारि भकबा याव था-िशकषा आधारभता
साकषरता सख याजञानम िवदयालय-परवश नामाङकनम िनयिमता उपि थित च सिनि ता भव त इ यतद-नीित-
िनमारण कायार वयन च
ख अिखलऽिप दश सिवधावि च तष कषतरष िविश ट-िशकषा-कषतरािण थापिय य त एतािन कषतरािण प टndashसामािजक-
िवकासाना सामािजकािथ रकसकतकाना च आधारण घोिषतािन भव त इ यि य रा यसवरकारा परो सा ा
भिव यि त रा यसवरकार एतषा ल याणा परा तय याव त यय किर यित त य 21 अनपातन क दर-सवरकार
िव ीय-सहायता परदा यित अ या नीतौ सिवधािवहीनाना समहाना कत य ल य िनधारिरतमि त त य पराि
कथ भवत इित क दर-रा य-सवरकारयो सि वत परयासो भिव यित
ग एतदथ कितपय-िब दव सि त- िशकषका िनर तर सवदनशीलता वधरय त वकषमतासवधरन कवर त शकषिणक तर
अ प-परितिनिध व-भाग य समह य िशकषकाणा िनयक यथ वकि पक-मागर-िनमारण भवत शकषिणक तर अ प-
परितिनिध वभाग य समह य िशकषािथ रना सहभािगता अिधकािधका भवत छातर-िशकषकानपात च 251 पयर तम
एव भवत (प चिवशितछातराणा कत एक िशकषक भवत इित पदधित) समिचत-ततर- थापना-
मा यमनपाठयचयार-पिरवतरनमा यमन च िवदयालय समाविश-वातावरण य िनमारणम यि मन उ पीडनम शोषणम
िलङगाधािरता िहसा बिह कार-परथा च कतरािप न भवत
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
24
घ क दरीयशिकषकसाख यकीपरभागन यत परद - (डाटा) िव लषण कत तन सह पर यक िवदयािथरन अदयतनसचना
राि टरय-शिकषक-परद ा-(डटा) राि टरय-भा डार थापिय यत
ङ इय नीित अ पपरितिनिध वभाजा समहाना िवदयािथ रना कत छातरवि िवकासशील ससाधन अ य च सौिव य
परदात िनिमरतात राि टरय-कोषात िविश ट य िवदयािथ र य िव ीयसहायता ददाित सममव िव -परा त य ल य
िनधारिरतम त य पराि कथ भवत जनपदष स थानष च तद धन परा नोत इ य य यव था कथ भवत इि य प
िनि नोित शिकषक-समथरन य वकि पकसाधनष राि टरय-अनिशकषक-कायरकरम उपचारा मकष
सहशिकषकोपकरणकायरकरमष िनयिकत म या -भोजनम अितिर य अ पाहार य यव था िवशष-परिशकषण य
चािप अवसरा सि मिलता समाविशिशकषणोपिर अनसधानकायारय िव ीय-सहायताया अिप यव था
भिव यित
च अ या नीतौ िवदयालय-िशकषकाणा िवदयािथ रनीनाम (छातराणाम) लङिगकासतोलन दरीक रम तरीणा सहभािगता
बािलका-िशकषा च जनजातीना जाित-स परदायाधािरताना समहाना िवदयािथ रना िशकषा चािप िवधात या यया
एतषा समहाना बाला अिप एतषा कत िनधारिरताना सिवधाना लाभ परा नव त नगर चािप िनधरनकषतरष य िनधरना
छातरा सि त त अिप िशकषाया अवसर परा नव त िद याङगछातरा पिरवितरत-िलङग य (टरास-ज डर) छातरा
चािप वि मन पिरवश समाज य मख यधाराया छातर सह दवादशककषापयर त िशकषा परा नव त इ यादय अ या
िशकषानीत उ लखनीया पदकषपा सि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
25
7 िवदयालय- सङकल- मा यमन िवदयालयीयिशकषाया परशासनम (अनकषा िवदयालयाना एक पिरसर थापनीय) (Governance in school education through school complexes)
___________________________________________________________________________ उ यम- एकि मन पिरसर अनक िवदयालया थािपता भवय यन सवर िवदयालया एककश ससाधनानाम उपयोग कत कषमा भव त यन िवदयालयपरशासनकाय कशलतर थानीयतर सपिरणामपरद च भवत ___________________________________________________________________________
िवदयालय-पिर सराणा थापनया त िवदयालया लाभा ि वता भिव यि त य ससाधनाना आधारभतसरचनाना च
अभावम अनभवि त अनक सावरजिनकिवदयालया एकि मन सघटना मक परशासना मक च कषतर एकतरीकिर य त यन
िवदयालयाना भौितक थाना तरण िवनव ससाधनाना िविनमयन छातरा िनबारध परयोग कत श यि त
क 2023पयर त रा यसवरकारा जनसख या-िवतरण स पक अ य च थानीय-मह वम आधारीक य पिरसरष
िवदयालयाना सयोजन (समहीकरणम) किर यि त समहीकरण य अि मन परयास तषा िवदयालयाना समीकषा अिप
भिव यित यि मन अ य पा (20) िवदयािथरन पठि त समीकषान तर तषा सम वय (consolidation) अिप
सभा यत अ या समीकषाया रा यष वतरमानाना िवदयालयाना यथाथरि थत आकलनम अिप भिव यित दवयो
िवदयालययो एकीकरणन च पिरवहन- यव थािद-अ योपायानाम उपभोगऽिप कािठ य न भिव यित
ख िवदयालय-पिरसर य थापनन लघ-िवदयालयाना पाथरक य समाि म ए यित अनन पर पर सहयाग-भावनया
शिकषककषतर परशासिनककषतर च काय कवरताम िशकषकाणा परधाना यापकाना च एक य समह य िनमारण भिव यित
सावरजिनक िवदयालयीय-परिकरयाया पराथिमक-परशासिनक-क दर िवदयालयपिरसर भिव यित
ग य सावरजिनकिवदयालया (10-20) एकि मन सि निहत भौगोिलक-कषतर आरभत सि त (परथमककषात
दवादशककषापयर त िशकषा-परदान य यव था िनवरहि त तषाम िवदयालयाना सख या दशत िवशितपयर त भिवतम
अहरित) तषा समहीकरण भिव यित मा यिमकिवदयालय य परधानाचायर िवदयालय-पिरसर य परमख भिव यित
घ पर यक िवदयालय-पिरसर एकम अधर- वाय एकाश भिव यित यि मन यनतम एकि मन िवदयालय परथमत
दवादश-ककषापयर त िशकषा परदा यत एकि मन नवमत दवादशककषापयर तम अपरि मन च िवदयालय आधारभता
िशकषा परारिभकी िशकषा म य तरीया िशकषा च परितविशकषतर परदा यत
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
26
ङ िवदयालय-पिरसरष िवदयालयानाम एकीकरणन िवषय-िशकषकाणा करीड़ा-िशकषकाणा सगीत-िशकषकाणा कला-
िशकषकाणा मनोिव लषकाणा सामािजक-कायरकतरणा च सवा सवरष िवदयालयष स यक- पण परदात श यत
अनन परयोगशालाना प तकालयाना सगणकोपकरणाना सगीत-वादय-य तराणा करीड़ोपकरणाना
करीडाकषतराणा च स यवि थत सामिहकोपयोग भिव यित यन सावरजिनकससाधनाना सौिव याना अिधकतम
उपयोग भिव यित
च अ या िशकषानीतौ एकि मन भौगोिलक-कषतर सस बदधाना शिकषकसौिव याना सिनयोिजतपटक-(समह) ndash
िनमारण य मह वपण ल यमि त यि मन परारिभकी ितरवषीरया िशकषा यावसाियक-िशकषा-परदात-स था परौढ़-
िशकषा-परदात- स था िशकषक-सहयोिगनी स था िद याङगबालाना च कत िशकषा दा यि त जनपद ि थतम उ च-
िशकषण-स थानमिप िशकषकाणा यावसाियक-िवकासकायरकरम साहा य दा यित
छ पर यक पिररस य कत एका यापक-िशकषक-िवकास-योजना िनमार यत य या समककष-िशकषण-समदाय (Peer
Learning Communities) सा तािहक-गो ठी मा यमन िशकषक-िशकषण-क दर-मा यमन िवकिसत यात िनर तर
काय च कयारत इित सिन च यत एतदितिर य सतत-दकषता-सवधरनाथरम अ य अिप अवसरा परदा य त यथा-
कायरशालाककषा तगरत िनरीकषणम परदशरन-परीकषण-परिकरया इ यादय िवदयालयपिरसर- यव थान पम एव
शकषिणक- यव था िशकषक-सहायता- यव था च िनमार यत य याम जनपद-िशकषण-परिशकषणस थानम परख ड-
ससाधन-क दरम समह- ससाधन-क दर च (Cluster-resource-centre) सि मिलता िन भिव यि त
ज पर यक िवदयालय-पिरसर एका िवदयालय-परबधन-सिमित भिव यित य या सद या पिरसर ि थताना सवरषा
िवदयालयाना परितिनधय भिव यि त एतदितिर य पिरसर-स बदधा परौढ़-िशकषा-क दर य-समह-ससाधन-क दर य
परितिनधय अिप सिमित-सद या भिव यि त िवदयालय-पकषत रा यसवरकार-समकष त य अङगभतस था-समकष
वपकषोप थापन य रा यसवरकारण गहीत िनणरय िवचार च ह तकषप य अिधकार सिमत सकाश भिव यित इय
सिमित िशकषकाणा परदशरन-परब धन क दरीयभिमकािनवरहण चािप किर यित
झ िवदयालय-पिरसर य योजना-िनमारणाथ पर यक िवदयालय वयोजना िवकासिय यित ( वयोजना-िनमारण
किर यित) अत पर योजनय िशकषा-िवभागन स मिथ रता भिव यित पर यक जनपद िवदयालय- यव थाया
िनरीकषणाय त या कायारणा सबलीकरणाय च एका जनपद-िशकषा-पिरषद अिप भिव यित
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
27
8 िवदयालयीयिशकषाया िविनयमनम (Regulation of school education)
___________________________________________________________________________ उ यम भारत य िवदयालय-िशकषा-परणाली परभािव -िविनयमन-मा यमन पर यायनndashमा यमन च सबला भवित या च
स यिन ठा पारदिशरता च सिनि ता करोित शिकषक-पिरणाम य िनर तरम उ नयनाथ गणव ा नवाचार च वधरयित
___________________________________________________________________________
शकषिणक- तरवधरनाथ िविनयमनम आव यक मह वपण च इित अवधायर िवदयालय-िशकषा- यव था ऊजारि वता
क र या
क िविभ न य िनकाय य िवदयालय-सवा-परावधान य िविनयमन स चालन च भिव यित यन पार पिर क िहतष
(लाभष) सघषर न भवत नीित-िनधाररणम िविनयमनम स चालनम श कषिणक-िकरयाकलापा च िविभ नािभ
यव थािभ स पादिय य त
ख पर यक रा याय एक वततर अधर याियक- तरीय रा य- यािप-िनकाय िनमार यत य रा य-िवदयालय-िनयामक-
परािधकरणम इित ना ना अिभधा यत िवदयालय-िशकषा-िनदशालय च स पणररा य य सावरजिनक-िवदयालयीय-
यव थाया स चालन किर यित
ग िविनयमन य आधार िवदयालयगणव ा-म याङकनन पर यायन- परखया च सिचता पर यायन- यव था
भिव यित परखय आधारभतमानद डाधािरता भिव यित इय भिव य िवदयालय- थापनाथ अनजञापतरमिप
दा यित िवदयालया वपर यायन परा य लखा-परीकषाथ त तरमक थापिय यि त परिकरयय सावरजिनक-िवदयालयष
नज-िवदयालयष च उभयतर सम प चिल यित
घ िविनयमन य परवतरन वतरमान-िनरीकषक- या न भिव यित अिपत माता-िपतरौ अिभभावका वा वयमव लोक-
पिरधौ िवदयालय-स बदधा सवा सचना परा य िनयामका भिव यि त
ङ रा य मानक- थापन पाठयकरमण सह सवरषा शकषिणक तराणा नत व च रा य-शिकषक-अनसधान-पिरषदा
स न यत पाठयचयार-िनधाररण पाठयप तक-िनधाररण च रा य परमाणीकरण य परीकषापिरषद काऽिप भिमका न
भिव यित पर यदा छातरा िवदयालय पिर यजि त तदा तषा दकषता-परमाणीकरण रा य-परीकषा-पिरषद किर यित
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
28
च लोकोपकािरण नज-िवदयालया परो साहनीया त च िनयामक-भारण मक ता भिवत यम सममव वािणि यक-
लाभाथ थािपता नज-िवदयालया अवरोदध या
छ सावरजिनकिवदयालयाना नजिवदयालयाना च िविनयमनाय एक एव मानद ड एक एव िनकष एका एव परिकरया
भिव यित य नजिवदयालया सावरजिनक-िहत-भावनया परचलि तत परो साहनीया
ज रा य-शिकषक-अनसधान-परिशकषण-पिरषदा पर यक रा याय िवदयालय-गणव ा-म याङकनाय पर यायनाय च एका
सरचना िनमार यत अ या सरचनाया उपयोग रा य-िवदयालय-िनयामक-परािधकरणन पर यायन- यव थाया
आधारोपिर िवदयालयाना िनयमनाय भिव यित
झ िवदयालयष िवदयालय यव थािदष च पाठयचयार-चयनाय सार य भिव यित इय च रा य-पाठयचयार-परा पण सह
सयो या भिव यित
ञ सवर िनकाया सवार च स था वािषरकयोजना-िनमारणन सह म याविध-योजना-िनमारण (ितरवषीरया प चवषीरय वा)
चािप किर यि त शीषर-परशासन-िनकाय चािप एका यवि थता समीकषा-परिकरया थापिय यित (स जीकिर यित)
ट राि टरय-शिकषकअनसधान-परिशकषण-पिरषद िवदयािथ रना अिधगम- तराणा परीकषणाय िनदशरनाधािरत राि टरय-
उपलि ध-सवरकषण कारिय यित रा यानाम अयमिप अिधकार भिव यित यत तािन जनगणना-आधािरत रा य-
म याङकन-सवरकषण कयर
ठ िवदयालयाना िविनयमनाय परशासनाय च सिवधानन परद य ldquoिशकषाया अिधकार यrdquo अिप समीकषा भिव यित
समीकषान तरम आव यक सशोधन चािप िवधा यत यन अ या िशकषानीतौ अिधिनयिमतान तरम
अिध गमाधािरत-िवकासाय यव था भवत
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
29
उ चतरिशकषा
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
30
1 स थागता नतनसरचना (New institutional architecture)
____________________________________________________________उ यम- उ चतरिशकषा यव थाया पिर करणम अशष िह दश िव व तरीयाना स थाना िवरचनम 2035 यावत सकलनामाङकनानपात य परितशत प चाशि मत िववधरनम च ___________________________________________________________________
उ चतरिशकषाथ नतनाया िशकषाया सरचनाया च पिरक पनम उ च तरीय शोभनससाधन च समि वतािभ
बहिवषयसमि वत- पि दतस थािभ सम सकि पतमि त परवतरमाना 800 िव विवदयालया 40000 महािवदयालया
च पराय 15000 सव क टस थास समि वता िवधा य त
क नतनयम उ चतरिशकषासरचना िशकषणाय अनस धानाय च उ च तरीय शभनससाधन च यता पि दता
वाय ा च बहिवषयकस था िवरचिय यित या स ढशिकषकसमवायान िवरचय ती ल य धारणशिकत
(साम य) च सवधरिय यित सवार उ चतरिशकषणस था िवषयान िवषयकषतरािण च सम लघ य
बहिवषयकस था वन था यि त
ख सक दरीकरण वष य टया ितरिवधा स था भिव यि त एता सवार िविश टगणाधािरता भिव यि त तिद थम-
परथमा- या सवरष िवषयष िव व तरीयानस धान िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
िदवतीया- या अनसधान महनीययोगन साक िवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दरता भवत
ततीया - या नातक िशकषाऽऽधािरतिवषयष िविश टगणाधािरतिशकषण सकि दर ता भवत
ग पन सरचनय वतरमानस था स ढीक य पनिवरर य अिप च नतनािन भवनािन िनमारय स यव थया सिवचारण
च किर यत नतनािममा स थागतसरचनाम उ पररियत lsquoिमशननाल दा िमशन-तकषिशला चित परक प
समार यत भारतीय- िलबरलआटरस-स थानम बहिवषयकिशकषा शोधो मिखिव विवदयालय चित का चन
गितवधरकस था - उपिरिनिदर टपरक प य अश वन थापियत शक य त
घ सवार स था िव विवदयालया भिव यि त उपािधपरदातार खाय महािवदयालया वा भिव यि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
31
ङ िन पकषपारदिशर यव थया च सावरजिनको चतरिशकषा िव तारियत एता च षोषणाधाियनी कत पयार तndash
सावरजिनक-िविनवशो भिव यित
च सिवधािवरिहतभौगोिलककषतरष िविश टगणाधािरताना स थाना िवकसन पराथिमकता भिव यित
छ नतनय स थागतसरचना दकषतापणरकषतर सिहतािन सवारिण कषतरािण आ मसा किर यित
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
32
2 उ चगणव ापणारयाम उदारिशकषायाम अवधानम (Focus on high quality liberal education)
__________________________________________________
उ यम िचतष िवषयष कषतरष च दधरषर-विश टयन साक सवरषा िशकषािथरना समगरिवकासाधाियनी बहक पनाशीला यापकोदारिशकषा परित अगरसरणम
___________________________________________________________________
नातक तरीया सवार कायरयोजना उदारिशकषा यव थया अिभजञा य त यव थय क पनाशील-नमरक-(flexible)
पाठयचयार मकसरचनािभ समगरिवकासाय आधार पण अ ययन य िवषयाणा रचना मकसयोजन वन
एकीकतकायरयोजनानाम तगरत बहदवारीय-परवश-िनगरमनिब द वन िचतष िवषयष कषतरष च दधरषरविश टयपरदान वन च
भवत
क साि बधािनकम याना िवकास यो याय यापक-बहिवषियपरकाशनन साकम उदारिशकषा उ चतरिशकषाया
उदार वन भवत इय िह आव यकजीवनसाम यरम पिरशदधिवषयावबोधम सामािजकनितकानब धम च
परवधरिय यित दकषतापणर- यावसाियककषतरसिहतष सवरष िवषयष कायरकरमष कषतरष च नातकोपािध यावत इयमव
ि भिव यित
ख क दर िह भारतीयपरौदयोिगकस थानानाम अन प तर च दशसख याकािन भारतीय-िलबरल-
आटर स थानािनबहिवषयिशकषाऽनस धानिव विवदयालयान थापिय यित
ग क पनाशीला उदारा च पाठयकरमसरचना अ ययिवषयाणा रचना मकसयोजनािन समथारिन किर यि त
िशकषािथर य च कािनचन परवशिनगरमनदवारािण परदा यि त इ थ परवतरमानपरचिलत ढसीमान व तीक य इम
जीवनपयर त िशकषणस भावना उ पादिय यि त नातकशोध तरीया िशकषा (masters and doctoral)
सघनानस धानाधािरतविश टय परदा यित
घ नातकोपाध अविध ितरवषीरय चतवरषीयो वा भिवतमहरित स थानािन एति मन अवधौ समिचतपरमाणीकरणन
साक बहिनगरमन य िवक प परदातमहरि त एकि मन िवषय कषतर वा िदववष यावत अ ययनान तर परो नतिड लोमा-
( यावसाियक दकषतायत च) इित उपािधपतर अथवा एकवष यावत अ ययनान तर परमाणपतरमक परदात यम
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
33
ङ चतवरषीरय पाठयकरम िशकषािथ र य उदारिशकषाया पणरशखलाया अनभवावा रवसर परदा यित िचतष बहिदवषयष
लघिवषयष च अयम उदारकला नातक इ यपािध कथिय यत ितरवषीरय कायरकरम नातक योपािधसम
भिव यित एतौ दवौ एव पाठयकरमौ नातक-िविश टोपािधना सम वीकिर यत िशकषािथ रन चत शोधकाय कवरि त
च कषिचत यावसाियकपाठयकरमष (िशकषकिशकषणम आिभयाि तरकी िचिक सा िविध इ यािदष) नातकोपािध
चतवरषीरयो भवत
छ स थानानाम अिधकार नातको रोपाध िविवधपिरक पना िनमारत आन यता भिव यित म य पिरक पनय िदव-
वषारि मका भवत यि मन िदवतीय वष सवरथा अनसधानाय समिपरत भवत य ितरवषार मक नातककायरकरम
स पािदतोऽि त त य प चवषार मक एकीकत नातको रकायरकरम भिवतमहरित नातकिवजञोपािधना सम
च वािर वषारिण यावत नातकोपािधगरहीत य छातर य एकवषीरय नातको रपाठयकरम भिवतमहरित
ज शोधोपािध (PhD) गहीत नातको रोपाध अथ वा िविश टोपािधना सिहत चतवरषीरय य नातकिवजञोपाध
आव यकता भवत एम िफल कायरकरमस य समाि भरिव यित
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
34
3 िशकषणाय अनकलपिरवश-िनमारणम (Creating a conductive learning environment)
____________________________________________________________ उ यम ndash आन दावह-गहन-परितिकरयाशीलपाठयचयारया सिन चतीकरण परभािव- िचपणरिशकषापरिवधीनाम छातराणा च समगरिवकास अनकल-अिधगम च साहा य य सिनि तीकरणम ____________________________________________________________
लोकत तर य सिकरयनागिरक वन कि मि दिप च कषतर साफ यसमि वत-दकष वन यवजनान सकषमान कत
उ चतरिशकषाया पाठयचयरया िशकषाशा तरण च त याना रट तपरणािल य िवदरीकत परयित यत
क पि दत य गहन य च पाठयकरम य िवकास राि टरय-उ चतरिशकषा-अहरता- परखया िनदर यत या िविवधष कषतरष
िवषयष च िडगरीिड लोम यपािधपरमाणनिमित पर तािवतोपािधना साक िशकषणपरितफल परमाणिय यित
अकादिमकष दकषतापणरष यावसाियकष च कषतरष त य व गितशील व च सिन चत परखय राि टरय-
कौशलाहरताया परखया सम सयोजिय यत
ख नमरक नवाचार च अङगीकत CBCS इित िवक पाधािरत-परितफल- यव था पिर किर यत
ग परभावशािलिशकषणपदध या पररकिशकषणानभवा पर तो य त सामािजकसलग नताय सवर य िवदयािथ र य
साथरकावसरा अिप परदा य त न कवल शकषिणकपकष पर यत यापकास कषमतास मनोवि ष चािप िवदयािथ रना
म याङकन किर यत
घ शोभनतरपरितफल अवा त िवदयािथ र य शकषिणक-िव ीय-भावना मकसाहा य भवत
ङ मक त-दर थािधगम िव तारिय यत य सकलनामाकनानपात य परितशत प चाशदङकपयर त वधरियत
मह वाधाियभिमका परदशरिय यित ऑनलाइन-िडिजटल-कोष अनस धानाय िनिध शोभनतरछातरसवा
Moocs इ य य अकाधािरतमा यतास शा उपाया इित एतािन सिन च य यत अय अिधगम
उ चतमगणव ापणरककषाकायरकरमाणा त य भवत इित सिन चत यम
च स थागतसयक तोपकरम िवदयािथ रना सकाय य च गितशील वन च िशकषाया आ ताराि टरयीकरणाय सौिव य
परदा यत आ ताराि टरयिशकषाय िचतभारतीयिव विवदयालयष एकम अ तिवर विवदयालय-क दर थापिय यत
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
35
4 ऊजरि वत समिपरत सकषम च सकाय (Energized engaged and capable faculty)
____________________________________________________________
उ यम - कषम परितबदध उ क टानस धानाय ऊजरि वत च अिधकारपरद सकाय (अिधकत सकाय) ____________________________________________________________
उ चतरिशकषास थानाना साफ याय तषा सद याना गणा समपरणािन च अ याव यकािन कारकािण भवि त नीितिरय
सकायसद य उ चतरिशकषाक दर परित ठापयित
क पर यक स थाया पयार त सकासद या भिव यि त य सन च यि त यत सवर कायरकरमा िवषया
उपादयाव यकता च पणरता ग छय वा छनीया िवदयािथ र-िशकषकसमानपाता (301 त नािधकम) सरिकषत
विव य च सधािरत यात
ख तदथरिनयक तय सिवदािनयक तय चित परचिलतोपागम यथाशीघर िन सारणीयअपसारणीय
ग सकायसद याना िनयिकत शकषिणकिवशषजञताया िशकषणदकषाया सावरजिनकसवामनोवतौ चाधािरता भिव यित
घ सकायसद य य यथोिचत पिरकि पता थाियवि -कायारनसरण यव था परार यत- इय िह 2030यावत
नजस थासिहतास सवारस स थास सवरथा िकरयाि वता किर यत
ङ सकायसद या पाठयकरमिनमारणाय पाठयचयार मकिवक प-िनमारणाय च सबलीकिर य त त च
शकषिणक वात यण साकमव अनसधानकायारिण अगर सारिय यि त
च सवारिण स थानािन सकायसद य य सततदकषतासवधरन-पिरयोजना एका िवकासिय यि त त या कायार वयनाय
परिकरया िनधाररिय यि त पिरयोजनायाम या स बदधकषतरिवषय कषमतासवधरनम िशकषणबोधसाम यरम अ यास
अनसधान योगदान च समािव टा भिव यि त
छ स थागतिवकासपिरयोजनाया सकायसद याना िनयिक त िवकास च कायरव ावधौ परो नित कषितपरणपरब धन च
पर यक स थानाना अग वन भिव यि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
36
5 अिधकतशासनस चालन वाय ता च
(Empowered governance and autonomy)
____________________________________________________________
उ यम - समथरन नितकन च नत वन साध वत तरािण वशािसतो चिशकषणस थानािन ____________________________________________________________
उ चगणव ापणरिशकषानस धानाय पोषणस कतौ बौिदधक-ऊजरस आव यकता भवित- उ चतरिशकषास थानाना
शासन स कितिममा सिनि चनोित
क उ चतरिशकषास थानािन पणरशकषिणकपरशासिनक वाय तया साक वत तरपिरषदा सचालिय य त पिरषद
सघटन िनयिक त च अ यकष कलपितिनदशक च सन च यित यतो िह सवरकारसिहत बा ह तकषप िवन यत
स था च परित परितबदधतया साक उ चसाम यरयताना जनाना िनयक तय स भवय
ख सवार उ चिशकषास था वाय वशािसस था वन सम भवत स बदधतापरथा च अवरोदध या
ग नजस थानािन सावरजिनकस था च िनयामकशासनदवारा समाना वीकिर य त िशकषाया यवसायीकरण
समाि ग छत लोकोपकािरपरयासा च परो साहिय य त
घ वाय ता यव था तगरता कायरश या सरचनाया त तर च समािहता भिव यित सकायसाि न य
शकषिणक वत तरता पाठयचयारशक तीकरण च भिव यित ययो िशकषाशा तरीयोपगम िवदयािथरना म याकन
शोधकाय च सि मिलतािन भिव यि त स थाया अधीन परशासिनक-शकषिणक वाय ता भिवष यि त अ या
कायरकरमाणामार भण कायरकरमसचालन य वात यम पाठयचयारिनधाररणम िवदयािथरकषमतािनधाररण
ससाधनानाम आव यकतािनधाररणम आ तिरक यव थाया िवकसन च सि मिलतािन सि त अ यामव
कायरशासनस चालन जनपरब धनम च िनिहत वतरत उ चतरिशकषास थानािन व तत वाय - वत तर
वशािसिनकाय वन िवकासिय य त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
37
6 िनयामक यव थाया पा तरणम
(Transformation of the Regulatory System)
____________________________________________________________
उ यम- उ चतरिशकषाया उ क टता सावरजिनकसवाभाव च परो साहियत परभािव-सिकरय-उ रदाियिविनयमनम सशासनन साक सवाभाव सम व उ क टता िव ीयि थरताम स यिन ठता च सिन चत िविनयमन उ रदािय अ पतमा मक च भवत ____________________________________________________________
क मानकिनधाररण य िव पोषण य पर यायन य िविनयमन य च कायारिण पथक भिव यित शक त च क दरीकरण
िहताना च पार पिरकसघषरम अपसारयता वत तरिनकायन सचालिय यत
ख राि टरयो चिशकषािनयामकपरािधकरणमव यावसाियकिशकषासिहताय स पण चिशकषाय एकमातर िनयामक
भिव यित सवर परवतरमानिनयामकिनकाया यावसाियकमानकिनधाररकिनकायष पा तिरता भिव यि त
ग परवतरमान िव विवदयालयानदानायोग उ चतरिशकषानदानपिरषिद पिरवितरतो भिव यित
घ सामा यिशकषापिरषद थापिय यत lsquoगरजएट एटरी यटसrsquo इ यक त उ चिशकषाय lsquoअपिकषतिशकषणपरितफलमrsquo
पिरभाषियत राि टरयो चतरिशकषाऽहरताया परखाया िवकास किर यत
ङ आधारभतमानकष पर यायनिविनयमन य आधार िनधाररिय यत रा टरीयम याकनपर यायनपिरषद
पर यायनस थानाना परिकयाणा िनभालनाय पािरि थितकीत तर िवकासिय यित
च सावरजिनक-नज-उ चतरिशकषास था य एक सामा यिनयामकत तर भिव यित नजलोकोपकािरपरयास
परो साहियष यत
छ उ चतरिशकषाया रा यिवभागा एकया नी या समाव य त रा यो चिशकषापिरषद सहकिमरसाहा य
सव मपदधित च सिवभाजियत सौिव य परदा यि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
38
िशकषक-िशकषा
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
39
1 स ढ िशकषक-स नदधीकरणम
(Rigorous teacher preparation)
____________________________________________________________
उ यम - िशकषका िवषय-िशकषणशा तर यवहारष गणव ापण परिशकषण परा नय इित सिन चत िशकषकाणा िशकषा यव था बहिवषयक महािवदयालय िव विवदयालय च सयो य चतवरषीरय एकीकत नातकोपािध िवदयालयीयिशकषकाणा कत यनतमयोग यता पण थापनीय ____________________________________________________________
िशकषण नाम नीितपरण बौिदध क पण च अपकषाि वता वि अि त नतना िशकषका गहन पवार यास अपकष त य
िशकषका पवरमव िशकषाया वि परा तऽिप दकषतािवकासम शकषिणक यवसाया मक च साहा यम अपकष त
क िशकषकाणा स जीकरणाथ बहिवषियकास स थास चतवरषीरय एकीकत िशकषा- नातक-कायरकरम
नातका ययन-कायरकरम पण िवषय-कषतरष िशकषण-स नदधीकरण-पाठयकरमष चित उभयथा पर तो यत
तरिविश ट िवषयिविश ट चाय कायरकरम िशकषकान कला-करीडा- यावसाियकिशकषा आहोि वत िवशषिशकषा
परित कि दर तान क वा परािगवदयालयत मा यिमक तर (दवादशककषा) यावत सवरिवषयष स नदधीकिर यित
ख चतवरषीरय िशकषा- नातकोपािध अ य नातकोपािधिभ त यो भिवता चतवरषीरय िशकषा नातकोपािध धारय त
िवदयािथरन च नातको रोपािधपाठयकरम परव टम अहार भिवतार
ग परवतरमान िदववषार मक िशकषा नातक-कायरकरम 2030-वषर-पयर त परवितरता 2030-वषारत परम कवल ता एव
स था या चतवरषीरय िशकषक-िशकषा-कायरकरम चालयि त ता एव िदववषार मक कायरकरम परवतरियत श यि त य
जना नातकोपािध धारयि त तषा कत एव एत कायरकरमा परवतरिय य त
घ 2030-वषर य अन तर क यचन अ यपरकारक य पराकसवा-िशकषक-स नदधता-कायरकरम य परवतरन नव िवधा यत
ङ िशकषक-िशकषा कवल बहिवषियका स था एव परदा यि त समिचत पराकसवा-िशकषक-स जीकरण गहन-
सदधाि तकावबोधाथ शिकषक-पिरपर य य िवषयाणा िशकषाशा तर य च परबोधन साक ढतरयो िसदधा त-
यवहारयो ग भीरष सदधाि तक-िवषयष िवशषजञ वम आव यक वतरत-एतत िशकषाया मह वाधािय-कषतरष
िवशषजञाना िवदयालयाना च िमथ यापक-सम वयन साधरम इतरष सवरष िवदयालयीय-िवषयष शङखलोपलि धम
अपकषत
च िन न तरीयािण िनि करयािण च िशकषक-िशकषण-स थानािन िपधा य त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
40
यावसाियकी िशकषा
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
41
1 उ चिशकषाया यावसाियक-िशकषाया पन एकीकरणम यावसाियक-िशकषाया पन पोषणम
(Reintegrating professional education into higher education Revitalizing professional education)
____________________________________________________________
उ यम- यावसाियक-िशकषाया उ य समगरतावािदन उपागम य िवरचन यिदध यापकाधारवतीना दकषतानाम
एकिवश-शता दीय- तरानसारण आव यक-कौशलाना सामािजक-मानवीय-स दभारणा च अवबोधन ढ-नितकादशरन च साकमव उ क ट यावसाियक-कषमताया िवकास य सिन चयीकरणम ____________________________________________________________
यावसाियकाना स नदधीकरणाथ िशकषाया नितकता-लोकपरयोजन य मह वम िवषय- कषतरऽि मन िशकषा- यवहारयो
कत िशकषा समािव टा यात एतदथ यावसाियकी िशकषा िवशषजञताया िवलग ना नव यात
क यावसाियकी िशकषा समगराया उ च-िशकषा- यव थाया अिभ नाङग वन वितरता कवल
परािविधकिव विवदयालयाना वा य-िवजञान-िव विवदयालयाना िविधिव विवदयालयाना किषिव विवदयालयाना
च आहोि वत एतष वा अ यष कषतरष स थाना स थापन िपधा यत सवार स था या यावसाियकी सामा या वा
िशकषा परददित 2030-वष यावत उभयथा िशकषा यवि थत- पण स थास िवकासनीया भिव यित
ख किषिशकषा स बदधिवषय साकमव पनजीरिवता िवधा यत यदयिप दश य सवर विप िवश विवदयालयष परायण
परितशत नविमता किषिव विवदयालया समािव टा सि त कषौ स बदधिवजञानष च नामाङकन िह उ च-िशकषाया
नामाङकन य परितशतम एकिमताद यन वतरत क य पादकताया कषमता गणव ा च िववधरियत समिधकदकषाणा
च नातकाना परिविधजञाना च कषमता गणव ा च पिर कत याताम एव िह नतनानस धानन िवप याधत-िव तरण
च स बदधाना परािविधकी-परथाना मा यमन क य पादकताया सवधरनाथ पिर कारहतो कष स बदधिवषयाणा च
कषमता गणव ा च पिर कत भवताम सामा यिशकषया साकमव एकीकत-कायरकरमाणा मा यमन किषकषतर
पशिचिक साकषतर च यावसाियकाना सवधरन जवीय या ग या परवितरता थानीय-जञान पार पिरक-जञान चावग त
उपयोग-कषमतावता यावसाियकाना िवकास समघमानाना परिवधीना जिटल-िवषयाणा सजञानाधान यथा
भ य पादकताया ास जलवायपिरवतरनम अ माक समधमानाय जनसख याय खादयपयार ततादीन िन याय
किषिशकषाया पणरमिप परा प पिरवतरिय यत किष-िशकषा-परदािय-स था साकषात थानीय-समदायान लाभाि वतान
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
42
िवद य परािविधक जञानविदध परसार च िववधरियत किष-परािविधक-उदयानाना स थापन िह अ यतमोपाय वन
भिवता
ग िविध-िशकषा-कायरकरमा पन सरचिय य त उ मो मान अ यासान अङगीक य नतनान परिवधीन च समाव य
याय परित यापकािभगम यात सममव काल एव यायोपल धय िविधष यावसाियकी िशकषा िव व तर
परित पिधरनी भवत यगपदव इद ससचनीय प टीकतर य च यत याय य साि वधािनक-म यािन आलोिकतािन
य आिथरक-सामािजक-राजनीितक-लोकत तरीय-साधनाना मा यमन विधका मानवीया च अिधकारा राि टरय-
पनिनरमारण परित िनिद र टा य िव य ययनाथ पाठयचयार सा याधत समपाय िविध-िच तन य इितहास
यायिसदधा तान यायशा तरीय-परिकरयाम अ या स बदधा सामगरी च सामािजक सा कितक च स दभर सह
समिचतरी या पयार त पण च परितिबि बता कयारत
िविध-िशकषा-परदािय य रा यस था भािवना अिधवक तणा यायाधीशाना च कत िदवभािष-िशकषा परवतरियत
िवचारयत या च आङग लभाषाया रा यीयभाषाया च यात ययो िव य ययन-कायरकरम सि थत वतरत एत च
अनवादाव यकताकारणात विधकपिरणामावा तौ स जायमान िवल बम अपाकत वतरत
घ वा य-रकषा-(ह थकयर)-िशकषा तथा पनिवरचारिय यत यथा कषतरऽि मन याव य भिमका जना िनवरहि त
तासाम आव यकता िन याय शिकषक-कायरकरमाणाम अ विध सरचना अिभक पन च िनधारिरतािन भवय
उदाहरणाथ पर यकमिप वा य-सवा-परिकरयाय म य थताय (उदाहरणाथरम ईसीजी-इ यादात पिठत च) नतद
आव यक यत अहर िचिक सक एव अपिकषत भवत सवरषाम अिप एमबीबीएस- नातकाना पा वर
(i) िचिक साndashकौशलम (ii) नदािनक-कौशलम (iii) श यिचिक सीयकौशलम (iv) आपातकालीन कौशल च
य पराथिमकोपचारष मा यिमक-िचिक सालयष च कायारन ठानाथरम अपिकषत-कौशल य कत मख य पण
पिरभािषतिनधाररणानसारण िवदयािथरन िनयिमता तरालन स यक तया म या िङकता भिवतार
एमबीबीएस-पाठयकरम य परथमवष वा िदवतीयवष सामा याविध पण सवरषामिप िवजञान नातकाना कत
अिभक पिय यत तत पर त एमबीबीएस-बीडीएस-पिरचयार (निसग) वा इतरिवशषजञता परा त अिहरतार
पिरचयार-(निसग) द यिचिक सा (ड टल)-आदय अिप एमबीबीएस-पाठयकरम अ तभारवियत पाि वरकी
परिवि अनम यत - िचिक साndashिशकषाहरताया परखा एत सौिव य परावधा यित निसग (पिरचयार)-िशकषाया
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
43
गणव ा पिर किर यत पिरचयार (निसग)-इ य या अपरासाम उपिवषयधाराणा च कत राि टरयमा यतािनकाय
िविनमार यत अ माकीना जना वा यसवास बहलवािद-िवक पानाम उपयोग कवर तीित क वा िच यत यत
अ मदीया वा य-िशकषा-परणाली एकीकता भवत अ य ता पयरिमदमव यत एलोपिथक-िचिक सा-िशकषाया
सवरऽिप िवदयािथरन योगायवरद-पराकितक-िचिक सायनानी-िसदध-हो योपथीित- िचिक सापदधतीना मौिलकपिरजञान
(आयष) धारयय तथा चा य िवलोमत अिप ि थित यात सवार विप वा य-सवा-िशकषास िनवारक-
वा य-सवाया सामदाियकौपधीना च कत अिततराम अवधान परदा यत
ङ परिविध-(तकनीकी)-िशकषा िविश टािन समा नािन स मखीकरोित यतो िह िवषयोऽय न च पणरतया
जञानाधतोऽि त न वा पणर पण कौशलाधत सवरऽिप मानवीया परयासा परािविधक-िवकासन परभािवता भवि त
परािविधकिशकषाया अ यषा च िवषयाणा म यगत स ब ध िवनङ यतीित स भा यत इत परमिप नक-
दशा द य न कवल योग यजनानाम अपकषा एतष कषतरष सतत परवतरत पर च नवाचारानसधाना याम उदयोग य
स थानाना च म य घिन ठ-सहयोग अितराम अप यत त यवसाियन य िह वतरमान-भिव ययो कत यवहाराथ
स यक तया स नदधा सि त त आिथरक-सामािजक-पयारवरणीयाना सदभारणा कत उ रदाियपणर य समधमान य
िवजञान य परिवध च लाभान अवा त कषम त तषा कत आिभयाि तरकी-पर ािविधका कायरकरमा सशोिध य य त
िवदयािथरन वीय जञान िविभ न-परकारक च कौशलम अनपरयोक त कषमरन अथ च अपिरिचतान अनब धान
यावसाियक-पर तावान नितकता च िवकासियत पाठयचयारया नवीनीकरण भिवता आिटरिफिशयल-इ टिलज स
(कितरममि त क)-बहत-डटा-िव लषणािद-नतनािन समधमानािन िवषयकषतरािण आध य कायरनीितक बल
परदा यत
स थानाना पर यायन-(रि कग)-उदयोगन साकमव सहयोगोऽिप परो सा हिय यत उदयोगानभवन साध
सकायपरिशिशकष वयो (इ टनरिशप) अवसरादय वधरिय य त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
44
राि टरयानस धान-स थानम
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
45
1 गणव ापणर य शिकषकानस धान य पररणम (Catalyzing Quality Academic Research)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम - अशष-दश य सवरष शिकषकिवषयष अनस धान य नवाचाराणा च पररण परो साहन च यगपदव
िव विवदयालयष महािवदयालयष च अनस धानार भ य त य िवकास य च कत िवशषावधानपरदानम अिप चतदथ िव पोषणहतो उ च तरीय-सहकिमर-समीकषणन अनपररणन (म टिरग) सहयोगन च पररक य पािरि थितकीत तर य िनमारणम _____________________________________________________________________________________________________________
अनस धान नवाचार च बहती जीव ती चाथर- यव था िवकासियत स धारियत च समाज य उ थानाय
समिधकोि छरतता-परापणाय च रा टर पररियत क दरिब द वन वतरत अदय व जगित ती तया स जायमान पिरवतरन
जलवाय परिविध जनसख याया गितशीलता च आध य पवारपकषया ढानस धान- यव था अिततरा मह वपणार
अन ठयाि त
क ससद अिधिनयम-मा यमन भारतसवरकार य वाय -िनकाय वन राि टरयानस धान-परित ठान थापिय यत अ म
िवशित-सह तर-कोिट- यका मक (समगरदशा य तरीणो पादन य (जीडीपी) परितशत श यदशमलवकिमत)
वािषरकम अनदान परदा यत एत च दश य गणव ापणारनस धान य कषमता पण आगािमदशा द यावत उ रो र
िववधरिय यत
ख परित ठान य कायर य पराथिमकपिरधौ समाव य त- परित पधार- lsquoपीयरrsquo-समीकषणाधत-परिकरया-मा यमन शकषिणक-पिर य सवर विप िवषयष अनस धानाथ
िव पोषण िवधा यत
स पणरऽिप दश शकषिणक-स थास अनस धानकषमता िनमार यत
शोधकतरणा सवरकार य उदयोगाना च म य लाभपरदा स ब धा िविनमरया यन िह अ याव यकान
राि टरयिवषयान आध य अनस धान यात तथा च जनिहताथ नवीनतमानस धान सफलतया परवतरत चित
सिनि चत यात
िविश टपर कार-सगो ठी-मा यमन उ क टानस धान य अिभजञानम
ग परित ठानिमदम आर भ परमख-परभाग-चत टय धारिय यित-िवजञानम परिविध सामािजकिवजञानम कला मा निवकी
च
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
46
अितिरक तािन परमख ययकषतरािण
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
47
1 शिकषकपरिविध
(Education Technology) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- िशकषकाणा स नदधीकरण य िवकास य च समथरनम िशकषणािधगम य म याङकन-परिकरयाया च पिर कार व ि च तसमहान परित िशकषापरा त सलभता शिकषकयोजनाया परब धन य च परिकरयाया सरलीकरणन परभावीकरणन च सह िशकषाया सवरष कषतरष परिवध समिचतम एकीकरण च _____________________________________________________________________________________________________________
अ या नी या ल यम एतद दर ट यम अि त यद िन निलिखत य कायर य परिविध- िशकषाया सवरष कषतरष
एकीकरणाथरम इय नीित (i) िशकषण अिधगम म याङकनपरिकरयास च पिर कारान करोित (ii) िशकषकाणा
स नदधीकरण य तषा िनर तरिवकास य च समथरन करोित (iii) वि च तसमहान परित िशकषाया परापण वधरयित (iv)
िशकषायोजना परशासन परब धन च सम वयित
क परिवध परयोगण पररण पिरिनयोजन उपयोग च िनणरयगरहण य सिवधाया परदानाथ राि टरयशिकषकपरिविधम च
(फोरम) इित एक य वाय -िनकाय य पण थापिय यत (िनकायोऽयम) िशकषणस थानाना रा याना क दर य
च परशासनाना नत व य स नदधीकरणम अ यषा िहतधारक य नवीनतमजञानन अनसधानन च सह अ यो य परित
सव म-पदधतीना परामशारना सहभािग व य च अवसरान उपल धान कारिय यित
ख शिकषकपरिकरयास परिवध एकीकरणम (यथा अनवाद सहायता शकषिणकसहायताया प कायारणाम अन ठान
सतत- यावसाियक-िवकास अ तजारल फर पाठयकरमादीना (online) सौिव यम) अङकीयिनधानम
िशकषकस नदधीकरणाय परिवध उपयोगकरण योग यसमथरन य अनस धान य च मा यमन अनकिलत िवधा यत
अनस धान य परिवध च समथरनाय श िकषकपरिवधौ उ क टताक दरािण थापिय य त
ग शिकषकपरद ाना (Data) राि टरयभ डारस थान िशकषकाणा िवदयािथरना च सवारन परलखान अङकीय पण
थापिय यित
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
48
2 वि परक-िशकषा (Vocational Education)
______________________________________________________________________________________
उ यम- िवदयालयाना महािवदयालयाना िव विवदयालयाना चित सवारिभ शिकषकस थािभ सह यावसाियकिशकषाया एकीकरणम 2025-तम वष यावत यनतमा परितशत प चाशत (50) िवदयािथरन यावसाियकिशकषा परा नय
_____________________________________________________________________________________________________________
भारत य जनसाङख यकीयलाभ य पणरकषमताम अवा तम इय नीित यना यन परितशत 50 िवदयािथर य
िशकषा यव थाया मा यमन कौशलिवकास य परापण य ल य िनधाररयित
क आगािमदशक यावद यावसाियक या िशकषाया एकीकरण सवारस िशकषास थास सोपानबदधिविधना किर यत
कौशला तरालिव लषणाना थानीयावसराणा च िच ीकरण य आधारण ययकषतराणा चयन किर यत
यावसाियक या परािविधक या च िशकषाया एकीकरणाय राि टरयसिमित अ य परयास य िनरीकषण िवधा यित
ख शिकषकस थानाना परािविधकस थानानाम उदयोगाना च म य सहयोग य मा यमन एकीकरणाय पथक
कोषस थापन-पवरकम एति मन (एकीकरण) पिरवतरन किर यत
ग पर यक िवषयकषतराणा यवसायानाव ीना कत राि टरयकौशलाहरताया परखा अगर िव तता भिव यित
एतदितिर य आ ताराि टरय- िमकसङघटनन िनिमरताना यवसायानाम आ ताराि टरयमानकाना वगीरकरणन सह
भारतीयमानकाना साम ज य किर यत परा पमतत पवारिधगम य मा यताय आधार परदा यित अ य मा यमन
औपचािरक यव थातो बिह यताना परा प स बदध तरण सह तषा यावहािरकम अनभव सरिखत कवरता तषा
पन थापन किर यत परा पऽि मन सामा याया यावसाियक या च िशकषाया गितशीलताया सौिव यम अिप
परदा यत
घ 2030-35 वष यावद यावसाियक या िशकषाया नातक तर नामाङकन य परितशत प चाशत (50) पयर त
विधर यत उ चतरिशकषास था वयम अथवा उदयोग सह सहभािग वपवरक िशकषापरदान कतरमहरि त
ङ उ चतरिशकषा-स थािभ यावसाियक-िशकषाया परिशिशकषताया च परदानाय परित पाणा परयोगिवधानम अिप कत
श यत उदयोग सह सहभािग व उ चतर-िशकषास थानष तजसवधरन-क दरािण थापिय य त
1 भारत िवकिसत जञान lsquoलोकिवदयाrsquo िवदयािथर य यावसाियक-िशकषापाठयकरमष एकीकरण य मा यमन
सलभािय यत
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
49
3 परौढ-िशकषा (Adult Education)
_____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- 2030-वष यावद यवसाकषरताया मातराया परौढ-साकषरताया च मातराया परितशत शत (100) यावद उ नयन
सततपरौढिशकषाया कायरकरम य च पयार तिव तार _____________________________________________________________________________________________________________
साकषरता मलभतिशकषा च वयिक तक नागिरक आिथरक जीवनपयर त च िवदयापरा त अवसराणा सहभािग व कषम क त-
अय च पर यक नागिरक य अिधकारोऽि त तथािप अ माक यवजनसङख याया परौढजनसङख याया च एक
अ वीकायर अश अधना अिप िनरकषर अि त
क परौढिशकषाय राि टरयपाठयचयारया परा प प च यावसाियककषतरािण समाव ट िवकिस यत-मलभत- साकषरता
सङख याजञान च मह वपणरजीवनकौशलम यावसाियककौशलम आधारभतिशकषा सततिशकषा च अ या
सरचनाया पाठयप तक िशकषणसामगरया च सह म याङकनाय परमाणीकरणाय च मानद ड य िवकास
सयोजिय यत
ख राि टरयपरौढिशकषानिशकषककायरकरमा तगरत परौढिशकषाया परदानाथ राि टरयिशकषापरिशकषणकायरकरम य मा यमन
परौढिशकषा-क दर य परब धकाना परिशकषकाणा च एक सवगर रचिय यत सममव एक म िशकषािथरन एक परिशकषक
इित नीितपदध या एक बह ल रचिय यत
ग परितभािगनाम अिभजञानाय िवदयमानोपाम य कायरकरमाणा च अ तगरत सामदाियक वयसवका परो साहिय य त-
समदाय य पर यक साकषरसद य यना यनम एक जन पाठयत-इित एका मह वपणार नीित भिव यित बह तर
जन-जाग कता उ पादिय यत मिहलाना साकषरताय िवशष परयास किर यत
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
50
4 भारतीयभाषापरो नयनम
(Promotion of Indian Languages) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- सवारसा भारतीयभाषाणा सरकषण य िवकास य स जीवन य च सिनि तीकरणम _____________________________________________________________________________________________________________
पर यक कषतर य स कत पर पराणा च उिचतसमावश य िवदयालयष च सवरषा िवदयािथरना स यग बोध य पराि तदव
सभवा यदा िह जनजातीयभाषािभ सह सवार य भारतीयभाषा य उपयक तस मानपरदान भवत एवम भारत य
समदधभाषाणा सािह य य च सरकषणाय अय पदकषप अतीव मह वपणर अि त
क अशषदश स ढभारतीयभाषाणा सािह यकायरकरमाणा च मा यमन अनस धानकि दरतशा तरीयभाषाणा सवधरन
िशकषकाणा सङकायसद याना च िनयोजन किर यत भारतीयभाषास भाषा-सािह यndashवजञािनक-श दाव या च
अवधान परदा यत
ख शा तरीयभाषाणा सािह य य च परो साहनाय िवदयमान-राि टरय-स थानािन ढीकिर य त पाली-फ़ारसी-पराकत-
भाषाणा एक राि टरयस थानम अिप थापिय यत
ग वजञािनक-परािविधक-श दाव यायोग य अयम अिधदश अि त यत स पणरदश एक पश दाव या िवकास
क वा अ या नवीनीकरण िवधात यम न च कवल भौितकिवजञानािन अिपत सवारिण िवषय-कषतरािण
िविवधकषतरािण च समाव य एत या (एक पश दाव या) अिधक-िव तार किर यत
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
51
राि टर य-िशकषा-आयोग
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
52
1 पा तरका िरणी िशकषा- राि टरयिशकषा-आयोग
(Transforming EducationRashtriya Shiksha Aayog) _____________________________________________________________________________________________________________
उ यम- नतन य राि टर य-िशकषा-आयोग य नत व भारतीयिशकषा यव थाया दर टया िकरया वयनम सवरष तरष
समानतापरदानम उ क टतापरदानम तारत यतापवरक च कायारणाम अन ठानिदिश वधरनम
भारतीय-िशकषा- यव थाय एक य पररकनत व य आव यकता अि त यन िह िन पादन य उ क टता अिप सिन च यत _____________________________________________________________________________________________________________
क राि टर य-िशकषा-आयोग (द नशनल एजकशन कमीशन इित) परधानमि तरण आ य य शीषरिनकाय पण
सङघटिय यत
ख क दरीय-िशकषा-म तरी दनि दन-िवषय सह स बदध-पर यकष-दािय व सह उपा यकष भिवता
ग आयोग परख यात-िशकषा-व ार शोधकतारर क दरीयमि तरण िविभ न-रा याना मख यमि तरणा परितिनधय िविभ नndash
कषतराणा च यवसाियन सि मिलता भिव यि त आयोग य सवर सद या उ चिवशषजञा वकषतरष च सावरजिनक-
योगदानष परमाणीभता िनद षा स यिन ठा वत तरा च जना भिव यि त
घ आयोग भारत िशकषाया सरकषक भिव यित आयोग खल अ माक समाज य िविवधताया पोषण कवरन
िशकषाया एकीकत-राि टर य-दर ट परोधा भिव यित असौ राि टर य तरष रा य तरष स थागत तरष च सम त
स बदधकायरकतरिभ नत वकतरिभ च सह परभािव या साम ज यपणारया च समि वत ट िकरया वयन य सिवधा
परदा यित
ङ सम वय साम ज य च सिन चतम आयोग पर यक रा यन सह िमिल वा कायारिण िवधा यित िशकषाय
शीषर तरीय-रा यिनकायाना सङघटन रा यािन कत शक नवि त य खल रा य-िशकषा-आयोगा ( टटएजकशन-
कमीशन इित) अिभधात श य त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
53
िशकषाया िव पोषणम
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
54
1 िशकषाया िव पोषणम
(Financing Education)
क इय नीित शिकषकिनवश य वद य परितबदधा अि त यतो िह िशकषाया लाभ पण समाज य भिव य य कत
एत माद भदरतर निह कोऽिप िनवश अि त यत िशकषाया लाभा स पणरसमाजन परा य त
ख अत इय िशकषानीित क दरपरशासनन सम तरा यपरशासन च िशकषाया सावरजिनकिनवश दशवषारवधौ परितशत
20- िमताया वदधौ िवचार करोित
ग मह वपणरघटक य यथा िशकषणससाधन य िवदयािथरसरकषा-क याणिवषय य पोषणस बदधसहायताया
सिनि चतीकरणाय सवरपरयास य पयार तमानवससाधन य िशकषक-िवकासाय वि च तसमह य
परितिनिध विवहीनसमह य च समानाया उ चगणव ापणर-िशकषाया सिनि चतीकरणाय िव ीयसहायतािवषय
िकमिप शिथ य नव वीकिर यत
घ इय िशकषानीित िशकषाकषतर नजपरोपकािरण िकरयाकलापाय नवीकरण सिकरयम उ नयन सहायता च करोित
शिकषकपरयास य लाभतरस पणरसवाभाव-िव पोषण िवदयमानस थानाना जिटला आव यकता परित
उ मखीकिर यत
ङ पराथिमक ययम अितिर य मख य पण मलभतसरचनया ससाधनन च स बदधा इय नीित िन निलिखताना
मह वपणरकषतराणाम अिभजञान करोित- (i) परारि भक-बा याव था-िशकषाया परसार पिर कार च
(ii) आधारभतसाकषरताया सङख याजञान य च सिनि चतीकरणम (iii) िवदयालयपिरसर य पयार तािन समिचतािन
च ससाधनािन (iv) भोजन पोषण च (अ पाहार म या भोजन च) (v) िशकषक-िशकषा-िशकषकाणा च िनर तर
कौशलिवकास (vi) महािवदयालयाना िव विवदयालयाना च पन दधार (vii) अनस धान च
च शासन परब धन च िनधीनाम उपयोग सचा पण यथासमयम उिचतपरवाहपवरक स यिन ठया अवधान दा यत
भिमकाया प ट वन पथक करणन सबलीकरणन स था य वाय तापरदानन नत व य भिमकाया जनाना
िनयक या परबदधिनरीकषणन च एतत स भाविय यत
छ िशकषाया यवसायीकरण य िवषय बहपरासिङगक यहष lsquoलघ िक त स ढमrsquo इित टया सावरजिनक तर
पारदिशरना उ मिनयामकत तरण िनिमरतनी या सावरजिनकिशकषाया पयार तिनवश
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
55
2 आगािम-पदकषप
(Way Forward)
इय नीित समय-सीमाया िविभ निनकायाना नत वाि वताना परमख-कायारन ठानाना परा प िनमारित िशकषाया
सि मिलतष सवरष िनकायष योजनाया साम ज य च ससङगताया मा यमन एतत सिन च यत यत नीितिरय त या
मलभावनया तिद छया च िकरयाि वता यात
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त
56
मानवमातर य पर यकि मन यग जञान खल पवरवशाना सजन य दयोतकम अि त ति मन वतरमानवशन वीययोगदान
िकरयत
मोिबयस ि टरप इित यािमतीयधरातल य मलभाव खल जञान य िनर तर िवकाशील-चतना च ता शी परकितरि त
य य नवाि त आिद न चा त
नीितिरय सात य य अङग पण जञान य सजन य स चरण य उपयोग य परसार य च पिरक पना करोित या िह
सात य य अङगभता अि त