แนวคดพนฐานเกยวกบพฤตกรรม และพฤตกรรมสขภาพ

ความคดรวบยอดพฤตกรรมเปนการแสดงออกของบคคลทงทสงเกตได และ

สงเกตไมได พฤตกรรมมการเปลยนแปลงอยเสมอตามระยะพฒนาการและสภาพสงคมสงแวดลอม ในปจจบนพฤตกรรมบางอยางกอใหเกดปญหาทางสขภาพซงลวนเปนพฤตกรรมทปองกนได การทำาความเขาใจแนวคด ทฤษฎเกยวกบพฤตกรรม และ พฤตกรรมสขภาพ จะเปนประโยชนในแงการวางแผนเพอปรบพฤตกรรมของบคคลใหเหมาะสมยงขน และหากพยาบาลเขาใจถงปจจยทมผลตอความเชอและการปฏบตพฤตกรรมสขภาพ จะทำาใหการสงเสรมสขภาพประสบผลสำาเรจ ไดรบความรวมมอจากกลมเปาหมายและนำาไปสสขภาวะทสมบรณตอไป

วตถประสงคเพอใหผเรยนสามารถ

1. บอกปจจยกำาหนดพฤตกรรมมนษยได2. อธบายทฤษฎทใชในการศกษาพฤตกรรมได3. อธบายพฤตกรรมทเกยวของกบสขภาพได4. อธบายแนวคดทฤษฎทใชในการปรบเปลยนพฤตกรรม

สขภาพได5. อธบายปจจยทมผลตอความเชอและการปฏบต

พฤตกรรมสขภาพได

หวขอเนอหา1. แนวคดพนฐานเกยวกบพฤตกรรมและพฤตกรรม

สขภาพ2. แนวคดทฤษฎท ใชในการปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพ

1

2.1 แบบจำาลองการสงเสรมสขภาพ 2.2 แบบจำาลองความเชอดานสขภาพ 2.3 ทฤษฎการจงใจเพอการปองกนโรค 2.4 ทฤษฎการกระทำาดวยเหตผล 2.5 ทฤษฎการรบรความสามารถของตนเอง

3. ปจจยทมผลตอความเชอและการปฏบตพฤตกรรมสขภาพ

รายละเอยดเนอหา1. แนวคดพนฐานเกยวกบพฤตกรรมและพฤตกรรมสขภาพ

1.1 ความหมายเกยวกบพฤตกรรมพฤตกรรม หมายถง ปฏกรยาหรอกจกรรมทกอยางของสงมชวต ดงนน พฤตกรรมของ

คนจงหมายถงปฏกรยาตาง ๆ ทบคคลแสดงออกทงภายในและภายนอกตวบคคล มทงทสงเกตไดและสงเกตไมได ทงสงทสมครใจจะกระทำาหรอละเวนการกระทำา ทงนพฤตกรรมของบคคลยอม แตกตางกนไปตามสภาพสงคม วฒนธรรม ซงมกไดรบอทธพลจากความคาดหวงของบคคลรอบขาง สถานการณขณะนน และประสบการณในอดต

1.2 ปจจยกำาหนดพฤตกรรมพฤตกรรมของบคคลจะมการเปลยนแปลงอยเสมอ ซงสาเหตการเปลยนแปลงอาจมความ

แตกตางกนไปในแตละบคคล เชน เปลยนแปลงเองจากการเรยนร ตามวฒภาวะหรอระยะพฒนาการ เปลยนแปลงเพราะถกบงคบหรออทธพลระหวางบคคล เปลยนแปลงเพราะการลอกเลยนแบบ และ

2

เปลยนแปลงเนองจากบคคลยอมรบวาเปนสงทดตอตนเอง มความเหมาะสมตรงกบคานยม และแนวคดของตนเอง ซงสาเหตของการเปลยนแปลงดงกลาวขางตน มหลายปจจยเขามาเกยวของ ดงตวอยางเชน วฒภาวะหรอพฒนาการ การเรยนร ยาและสงเสพตด พนธกรรม เปนตน

1.3 ทฤษฎทใชในการศกษาพฤตกรรม

เนองจากนกทฤษฎทางพฤตกรรม เชอวา วธการศกษาพฤตกรรมโดยตรงเปนวธทเปนวทยาศาสตร เปนปรนย (Objective) เปนนรนย (Deductive) ม า ก ก ว า ว ธ ก า ร ศ ก ษ า ท ฤ ษ ฎ ท า ง ส ข ภ า พ ซ ง เ ป น อ ต น ย (Subjective) และอปนย (Inductive) จงทำาใหไมสามารถตรวจสอบได ดงนนทฤษฎทใชศกษาทางพฤตกรรมจงไมใชทฤษฎเดยว หรอมาจากแนวคดอนเดยว ตองอาศยวธการศกษาหลายอยางรวมกน ในทนจงขอยกตวอยางทฤษฎ ดงน

1) ทฤษฎสขนยม (Hedonism Theory) เปนทฤษฎทางจตวทยาทเชอวา พฤตกรรม

มนษยเกดจากความตองการ 2 อยาง คอ ความตองการทางกาย เชน ความหว ความตองการทางเพศ และความตองการทางจต อารมณ และจตวญญาณ ไดแก ความกลว ความรก ความตองการประสบความสำาเรจ ความตองการมศกดศร ซงนกทฤษฎกลมนทชอ Sigmund Freud กลาววามนษยเกดมาพรอมกบสญชาตญาณในรปของพลงงานทผลกดนใหเกดพฤตกรรม พลงดงกลาวประกอบดวยจตไรส ำานก (Id) ทเราไมร สก จะผลกดนจตสวนทเราร (Ego) ใหทำาสงตาง ๆ ทประสงค และมจตส ำานกทควบคม คอ มโนธรรม (Super ego) หรอความรสกผดชอบชวด อนเปนผลจากการอบรมสงสอนของสงคม ซงโครงสรางทรวมทง 3 สงนนมความสมพนธซงกนและกน อาจกลาวไดวา Id เปนความพง

3

พอใจหรอความตองการสวนลกของบคคล สวน Ego เปนสงทเกดจากการพฒนา Id แลวจงแสดงออกมาเปนลกษณะของบคคลทแสดงออกตามความตองการของสงคมอยางมเหตผล และเพอความปลอดภยของตนเองในการทจะอยรวมกนกบผอนในสงคม สวน Super ego เปนตวประสานงานทควบคมไมให Id แสดงความตองการสวนลกออกมา และผลกดนให Ego ออกมาแทนท Super ego ไดแก คานยมของสงคม และวฒนธรรมประเพณ

2) ทฤษฎมนษยนยม (Humanism Theory) มความเชอตางจากทฤษฎสขนยม คอ มนษยไมใชทาสของแรงผลกดน แตมนษยเกดมาพรอมกบศกยภาพของความเปนมนษย เชน ความอยากร ความคดสรางสรรค ความตองการพฒนาตนเอง นกทฤษฎในเร องนไดแก Maslow ทอธบายวามนษยมความตองการ 5 ระดบ คอ

2.1) ความตองการทางสรระ (Physical Needs) หรอความตองการทางดาน รางกาย ไดแก ความตองการอาหาร การนอนหลบพกผอน ความตองการทางเพศ

2.2) ความตองการความปลอดภย (Safety Needs) ไดแก ความตองการความอบอนมนคง ความตองการหนหางจากอนตราย ความตองการหนจากความเจบปวด

2.3) ความตองการความรกและความเป นเจาของ (Love and Belonging needs) ไดแก ความตองการเพอนบาน ความตองการเพอนรวมงาน ความตองการมคนรก

2.4) ความตองการไดรบการยกยอง นบถอ (Self –Esteem needs) เปนความตองการใหคนอนชนชม ใหมคนเคารพนบถอชนชมในความสำาเรจ

2.5) ความตองการบรรลความสำาเรจแหงตน (Self -Actualization) คอ ความตองการเปนตวของตวเอง ตองการท

4

จะทำาอะไรไดตามทตนปรารถนา เปนความตองการทจะคดหรอกระทำาประโยชนแกสวนรวมอยางแทจรง

ประเดนสำาคญของความตองการคอ ความตองการขนสงจะเกดไดกตอเมอบคคลไดรบความตองการขนตำากวาในทกระดบ เพราะจะเปนแรงขบใหบคคลแสดงพฤตกรรมเพอตอบสนองความตองการนน

3) ทฤษฎการเปลยนแปลงทางสงคม (Social Exchange Theory) ทฤษฎนเนนทกระบวนการของการแลกเปลยนสมพนธ หรอการกระทำาระหวางบคคล โดยมขอสมมตของบคคล ดงน

3.1) การกระทำาทางสงคม เปนวธการทจะบรรลเปาหมายทตองการ

3.2) การกระทำาทางสงคมทกอยาง ผกระทำาตองลงทนเชน ลงแรง ลงเวลา และลงทรพยากร

3.3) การกระทำาทางสงคมทกอยาง ผกระทำาจะพยายามลดมลคาการลงทนเทาทจะกระทำาได ใหตำากวากำาไรมากทสด

3.4) การกระทำาทางสงคม ทมลคาลงทนตำากวากำาไรเทานน ทจะยาวนานหรอคงทน

ทฤษฎนกลาววา การกระทำาทางสงคมเรมเกดขนเมอผกระทำาทงในลกษณะบคคลและกลม พยายามจะเอาประโยชนบางอยางจากคกระทำาของตน ซงกอาจจะเปนบคคลหรอกลมเชนกน ดงนนการแลกเปลยนบางอยางซงกนและกน การดงดดซงกนและกน ในสถานการณเชนน ทำาใหฝายหนงหรอตางฝายตางพอใจทจะกระทำาต อก นหรอรวมจดหมายเด ยวก น ไมวากรณใดก ตามผลของปฏสมพนธ หรอผลของการกระทำาตอกน กคอกระบวนการแลกเปลยนซงกนและกน (Emerson, 1981 อางใน พนธทพย รามสต, 2540.)

1.4 พฤตกรรมทเกยวของกบสขภาพ

5

มนษยแสดงพฤตกรรมแตกตางกนไป ขนกบปจจยดานสถานการณ สงแวดลอม และเงอนไข ซงสงทแสดงออก อาการ บทบาท ลลา ทาท ความประพฤตทมผลตอสขภาพทงทางทดและไมด ถอเปนพฤตกรรมทเกยวของกบสขภาพทงนน สำาหรบพฤตกรรมทควรทราบเพอประกอบการพจารณาสรางเสรมสขภาพม ดงน

1) พฤตกรรมสขภาพ (Health Behavior)พฤตกรรมสขภาพ คอ แนวคดเกยวกบทงพฤตกรรมภายนอก (Overt behavior) และ

พฤตกรรมภายใน (Covert behavior) ซงพฤตกรรมภายนอก ไดแก การปฏบตทสามารถสงเกตและมองเหนได สวนพฤตกรรมภายใน ได แก องค ปร ะกอบทางจตว ทยา (Psychological factors) ซงมความคดความเชอ การรบร แรงจงใจ คานยม ทศนคต และความคาดหวง โดยในทางพฤตกรรมศาสตรเชอวา องคประกอบเหลานมอทธพลตอพฤตกรรมสขภาพของบคคล ซงจากการทบทวนการใหความหมายพฤตกรรมสขภาพ พบวา สวนใหญมความหมายคลายคลงกน คอเปนการแสดงออกของบคคลทงภายในและภายนอก ทสงเกตไดและสงเกตไมไดในการกระทำาหรองดเวนการกระทำาสงทมผลตอสขภาพ โดยจะขอยกตวอยางพฤตกรรมสขภาพทควรร ดงน

1.1 พฤตกรรมสงเสรมสขภาพ (Health Promotion Behavior) เปนพฤตกรรมท

คนปฏบตเพอใหมสขภาพแขงแรงสมบรณยงขน ในทนคำาวาสขภาพรวมทงดานรางกาย จตใจ อารมณ สงคมและจตวญญาณ ซงตวอยางพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ ไดแก พฤตกรรมการออกกำาลงกาย พฤตกรรมการบรโภคอาหารใหถกหลกโภชนาการ พฤตกรรมการผอนคลาย หรอ พฤตกรรมการพกผอน เปนตน

6

1.2 พฤตกรรมการดแลตนเอง (Self Care Behavior) เปนกจกรรมการดแลตนเอง ซง

บคคล ครอบครว ชมชน ทำาหนาทดแลตนเองนบตงแตการปองกนโรคไมใหเจบปวย การสงเสรมสขภาพใหรางกายแขงแรง การบำาบดรกษา และการฟ นฟสภาพรางกายและจตใจภายหลงการเจบปวย

1.3 พฤตกรรมเสยง (Risk Behavior) เปนพฤตกรรมทเมอบคคลปฏบตไปแลว

อาจกอใหเกดผลเสยตอสขภาพ เชน เกดโรคหรอการบาดเจบ ตวอยางพฤตกรรมเสยง ไดแก พฤตกรรมการสบบหร พฤตกรรมการดมเคร องดมแอลกอฮอล พฤตกรรมการบรโภคอาหารไขมน พฤตกรรมการขบขยานพาหนะโดยไมเคารพกฎจราจร พฤตกรรมการเทยวหญงบรการ หรอพฤตกรรมการเสพสารเสพตด เปนตน

1.4 พฤตกรรมการปองกนโรค (Preventive Behavior) หมายถง การปฏบตของ

บคคลเพอปองกนไมใหเกดโรคขน ไดแก การไมสบบหร การสวมหมวกกนนอก การคาดเขมขดนรภยขณะขบขยวดยานพาหนะ การออกกำาลงกาย การรบประทานอาหารทมประโยชน เปนตน

1.5 พฤตกรรมการเจบปวย (Illness Behavior) หมายถง การทบคคลปฏบตเมอม

อาการผดปกตหรอเมอรสกวาตนเองเจบปวย ไดแก การถามบคคลอนหรอผใกลชดเกยวกบอาการของตน การเพกเฉยการแสวงหาการรกษา การหลบหลกจากสงคม เปนตน

1.6 พฤตกรรมบทบาทคนเจบ (Sick role Behavior) หมายถง การปฏบตพฤตกรรม

ของผททราบแลววาตนเองเจบปวย โดยอาจทราบจากความคดเหนของผอน หรอ เปนความ คดเหนของผปวยเอง

7

จะเหนวา พฤตกรรมสขภาพเกดข นไดเน องจาก การเปลยนแปลงพฤตกรรมของมนษยทเกดจาก การเรยนร การรบร ทศนคต คานยม การเลยนแบบ และ การถกบงคบ ตลอดจนสงแวดลอมอน ๆ การปฏ บต ซ ง เป นพฤตกรรมท งด านบวก (Positive behavior) และ ดานลบ (Negative behavior) ซงพฤตกรรมทางดานลบเปนสงทกอใหเกดปญหาทางสขภาพทยงใหญตองรบดำาเนนการแกไข

1.7 พฤตกรรมดานลบทกอใหเกดปญหาสขภาพปญหาสขภาพและการเจบปวยทพบเหบโดยทวไปในปจจบน สวนใหญมสาเหตจากการ

ปฏบตพฤตกรรมสขภาพทไมเหมาะสม ซงเปนพฤตกรรมดานลบ ในทนจะกลาวถงลกษณะพฤตกรรมทางดานลบ ทมผลตอสขภาพทสำาคญ ๆ ดงน ไดแก 1) พฤตกรรมทางลบทมผลตอการเกดโรคตดตอ เชน พฤตกรรมการมเพศสมพนธทไมปลอดภยกอใหเกดโรคตดตอทางเพศสมพนธ 2) พฤตกรรมทางลบทมผลตอการเกดโรคไมตดตอ เชน พฤตกรรมการบรโภคอาหารผดหลกโภชนาการ และมสารปนเป อน พฤตกรรมการดมสราและสบบหร พฤตกรรมการไมออกกำาลงกาย และพฤตกรรม การขบขรถโดยไมเคารพกฎจราจร เปนตน 3) พฤตกรรมดานลบทเกดจาการเปลยนแปลงสงคมและสงแวดลอม เปนผลมาจากการเปลยนแปลงทางดานเศรษฐกจสงคม และกระแสการพฒนาทางดานอตสาหกรรม ทำาใหประเทศไทยมการนำาเอาเทคโนโลยมาใชในภาคอตสาหกรรมมากขน สงทตามมาคอ มการทำาลายสงแวดลอมและทรพยากรธรรมชาต เกดมลพษ มลภาวะทงในดน นำา และอากาศ 4) พฤตกรรมดานลบทกอใหเกดความเสยงจากการทำางาน เชน พฤตกรรมเสยงจากการทำางานภาคเกษตรกรรม พฤตกรรมเสยงจากการทำางานภาคอตสาหกรรม และ พฤตกรรมเสยงจากการทำางานภาคบรการ

8

สรปแลวจะเหนวา พฤตกรรมทเกยวของกบสขภาพมทงพฤตกรรมทเกดขนกอนและหลง

การเกดปญหาสขภาพ แตพฤตกรรมทส ำาคญและจ ำาเป นตองทำาความเขาใจใหมาก คอ พฤตกรรมสขภาพทปฏบตขณะยงมสขภาพด ในขณะเดยวกนพฤตกรรมเสยงตาง ๆ ทถอเปนพฤตกรรมทางดานลบทกอใหเกดปญหาสขภาพ จำาเปนตองรบดำาเนนการปรบเปลยนใหมความเหมาะสมซงเปนการแกไขปญหาสขภาพทตนเหต และเปนการจดการกบปญหาสขภาพแนวใหมตามแผนพฒนาสขภาพแหงชาต ฉบบท 9

2.แนวคดทฤษฎทใชในการปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพ2.1 แบบจำาลองการสงเสรมสขภาพ (Health

Promotion Model) Pender (1987) ไดพฒนารปแบบการสงเสรมสขภาพ

จากทฤษฎการเรยนรทางสงคม ซงเนนความสำาคญของสตปญญาในการทจะชวยควบคมพฤตกรรม แนวคดนเชอวาบคคลจะลงมอกระทำากจกรรมเพอสงเสรมสขภาพ ตลอดจนปฏบตกจกรรมอยางตอเนองจนกลายเปน แบบแผนในการดำาเนนชวตนน เปนผลจากการไดรบอทธพลของปจจย 3 ดานดวยกน คอ ปจจยดานความร-การรบร (Cognitive perceptual factors) ของบคคล ปจจยสงเสรม (Modifying factors) และ สงชกนำาในการปฏบต (Cues to action) ซงมรายละเอยด ดงตอไปน

1) ปจจยดานความร-การรบร (Cognitive Perceptual Factors) ปจจยนนบเปนกระบวนการขนแรกของการสรางแรงจงใจในการปฏบต และคงไวซงพฤตกรรมสงเสรมสขภาพของบคคล และทสำาคญปจจยดานนมอทธพลโดยตรงตอการปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ ปจจยดานนประกอบดวย

ความสำาคญของสขภาพ (The importance of health)

9

การรบรการควบคมสขภาพ (Perceived control of health

การรบรความสามารถของตนเอง (Perceived self efficacy)

คำาจำากดความของสขภาพ (Definition of health)

การรบรตอภาวะสขภาพ (Perceived health status)

การรบรประโยชนของพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ การรบรอปสรรคของพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ

(Perceived barriers of health promoting behaviors)

2) ปจจยสงเสรม (Modifying Factors)จะสงผลตอการปฏบตพฤตกรรมสขภาพทางออม โดยผานปจจยดานความร และการรบร ปจจยดานนประกอบดวย

ปจจยทางประชากร (Demographic factors) ลกษณะทางชววทยา (Biological

characteristics) อทธพลระหวางบคคล (Interpersonal

influences) ปจจยสถานการณ (Situational factors) ปจจยพฤตกรรม (Behavior factors)

3) สงชกนำาในการปฏบต (Cues to Action) ม 2 ลกษณะคอ สงชกนำาภายใน เชน การรบรถงศกยภาพของตนเอง สงชกนำาภายนอก เชน การพดคยสนทนากบบคคลอน ลวนมสวนผลกดนหรอสนบสนนใหบคคลมพฤตกรรมสงเสรม

จากปจจยทง 3 ดาน คอปจจยดานความร การรบร –ปจจยสงเสรม และสงชกนำาในการปฏบต Pender (1969) ไดมการปรบปรงแบบจำาลองการสงเสรมสขภาพขนใหม ดงในแผนภาพท 1

10

แผนภาพท 1 แสดงแบบจำาลองการสงเสรมสขภาพทปรบปรงใหม

11

ลกษณะสวนบคคลและประสบการณ

พฤตกรรมทเกยวของกบความรและทศนคต

การแสดงพฤตกรรม

สงเสรมสขภาพ

การรบรประโยชนของการปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสข

ภาพ

การรบรอปสรรคของการปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสข

ภาพ

การรบรความสามารถของตนเอง

ทศนคตในการปฏบตพฤตกรรม

สงเสรมสขภาพ

ความตงใจทจะวางแผน

ในการปฏบต

พฤตกรรมสงเสรมสขภาพ

พฤตกรรม

สงเสรม

สขภาพ

ปจจยสวนบคคล;ลกษณะทาง

ชววทยาลกษณะทาง

จตวทยาลษณะทางสงคม

วฒนธรรม

พฤตกรรมในอดตความชอบและความตองการ

ทจะปฏบตพฤตกรรม

สงเสรมสขภาพในทนท

อทธพลระหวางบคคล(ครอบครว, เพอน, ผดแล)

อทธพลจากสถานการณ

2.2 แบบจำาลองความเชอดานสขภาพ (Health Belief Model)แบบจำาลองความเชอดานสขภาพ ไดรบการพฒนาโดย Rosenstock เพอทจะใชอธบาย

พฤตกรรมการปองกนโรคของบคคล (Rosenstock ,1966 อางใน Kemm and Close, 1995 )

องคประกอบของแบบจำาลอง แบบจำาลองนประกอบดวยมโนทศนทเกยวกบการรบรของ

บคคล (Individual perception) ปจจยรวม (Modifying factors) และปจจยทมอทธพลตอความเปนไปไดของการปฏบตพฤตกรรม รายละเอยดเปนดงน

1) การรบรของบคคล (Individual Perception) ประกอบดวยตวแปรยอย 3 ตว ไดแก 1) การรบรโอกาสเสยง 2) การรบรความรนแรง 3) การรบรภาวะคกคาม

2) ปจจยรวม (Modifying Factors) เปนปจจยทกระทบตอความโนมเอยงทจะปฏบตพฤตกรรม โดยมอทธพลทงตอการรบรของบคคลและการรบร ประโยชนของการปฏบต ประกอบดวยปจจยยอย 4 ปจจย ไดแก 1) ปจจยดานประชากร 2) ปจจยดานจตสงคม 3) ปจจยดานโครงสราง และ 4) ปจจยกระตนการปฏบต

3) ปจจยทมอทธพลตอความเปนไปไดของการปฏบตพฤตกรรม (Likelihood

of Action) ประกอบดวย 2 ปจจยยอย ทมผลตอโอกาสทจะปฏบตพฤตกรรมของบคคล ไดแก 1) การรบรประโยชน (Perceive benefits) และ 2) การรบรอปสรรค (Perceive barriers)

อาจกลาวไดวา การรบรหรอความเชอดานสขภาพของบคคล เปนปจจยสำาคญในการกระตนหรอจงใจใหบคคลปฏบตพฤตกรรมสง

12

เสรมสขภาพ ทงนความเปนไปไดในการปฏบตจะมากหรอนอยขนอยกบ การรบรโอกาสเสยง ความรนแรง อปสรรค และการรบร ประโยชนของการกระทำา ในขณะทปจจยกระตนการปฏบต เชน การกระตนเตอน การใหขอมลทชดเจน การสรางความตระหนกจะเปนสงเนนยำาใหบคคลปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสขภาพไดดยงขน

2.3 ทฤษฎการจงใจเพอการปองกนโรคRogers (1986) ไดพฒนาทฤษฎนขนครงแรก ในป ค.ศ.1975 เพอชวยสรางความเขาใจ

เกยวกบความกลวของบคคล ตอมาไดมการปรบปรงพฒนาทฤษฎและนำามาใชในป ค.ศ.1983 โดยไดนำาหลกการสำาคญจาก 2 ทฤษฎ ไดแก แบบแผนความเชอดานสขภาพ (Health Belief Model) และ ทฤษฎการรบร ความสามารถของตนเอง (Self Efficacy Theory) มารวมปจจยททำาใหเกดการรบรในภาพรวมของบคคล ซงการรบรนเปนตวเชอมโยงทจะนำาไปสการเปลยนแปลงทศนคตและพฤตกรรม ทฤษฎแรงจงใจเพอการปองกนโรคนไดเนนเกยวกบการตอบสนองเบองตนทางดานพทธปญญา (Cognitive) ของบคคล 2 ประการ ไดแก 1) การใหคณคาเกยวกบขอมลขาวสารทเปนความรหรอขอมลทางสขภาพ 2) การใหความสำาคญกบสงทมาคกคามและการคดแกปญหาสงทคกคามนน

กลาวโดยสรป ทฤษฎแรงจงใจเพอการปองกนโรคมความเชอวา แรงจงใจเพอการปองกนโรคจะทำาไดดทสดเมอ

บคคลเหนวาอนตรายตอสขภาพนนรนแรง บคคลมความรสกไมมนคงหรอเสยงตออนตรายนน เชอวาการตอบสนองโดยการปรบตวเปนวธการทดทสดทจะ

กำาจดอนตรายนน บคคลมความเชอมนในตนเองวาจะสามารถปรบตวตอบ

สนอง หรอปรบเปลยน พฤตกรรมนนไดอยางสมบรณ ผลจากการปรบตวทไมพงประสงคนนมนอย

13

อปสรรคเกยวกบการปรบตวหรอปรบเปลยนพฤตกรรมนนตำา

ไดมการนำาทฤษฎนไปประยกตใชเพอการปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพในกลมเปาหมาย

ตาง ๆ บนพนฐานความเช อทวาหากบคคลมความเช อในความรนแรงของโรคและปญหาสขภาพ เชอในโอกาสเสยงตอการเกดโรคและปญหาสขภาพ เชอในผลลพธของพฤตกรรมและความสามารถของตนเองทจะทำาพฤตกรรมนน จะมผลตอความตงใจและมอทธพลทจะทำาใหบคคลเกดการเปลยนแปลงพฤตกรรมสขภาพทเหมาะสมในทสด

2.4 ทฤษฎการกระทำาดวยเหตผล (Theory of Reasoned Action)

ทฤษฎนพฒนาโดย Fishbein and Ajzen (1975) บนพนฐานความเชอทวา

การทบคคลจะลงมอปฏบตอะไรกตาม จะตองมความตงใจใฝพฤตกรรมนำามากอน ความตงใจมอทธพลมาจากเจตคตทมตอพฤตกรรมนน และการรบรบรรทดฐานทางสงคมทบคคลนนใหการเชอถอ ในขณะเดยวกนความตงใจกระทำาพฤตกรรมยงขนกบความเชอในความสามารถของตนเองวาจะสามารถทำาพฤตกรรมนนไดสำาเรจหรอไม และรวมถงการคาดหวงในผลลพธทจะเกดขนจากการกระทำาพฤตกรรมนน ๆ

ทฤษฎนถกนำาไปประยกตใชในโครงการทางสขภาพตาง ๆ เชน โครงการทนตสขภาพ โครงการทเกยวของกบการสบบหร การใชยาและสารเสพตด การใชเขมขดนรภย การคมกำาเนด เปนตน อยางไรกตามไดมนกวชาการตงขอสงเกตวา แนวคดทฤษฎนเนนปจจยหรอตวแปรท สงผลตอพฤตกรรมเฉพาะ ปจจยภายในตวบคคล ไดแก เจตคต แตในความเปนจรงการปฏบตพฤตกรรมยง

14

ขนกบปจจยภายนอกอน ๆ และหากพฤตกรรมสขภาพทตงใจปฏบตเปนพฤตกรรมงาย ๆ เชน ตงใจวาจะแปรงฟนหลงรบประทานอาหารทกคร ง หากอยทบานหรอททำางานกสามารถทำาไดทนท แตหากเปนการรบประทานขณะเดนทาง เชน โดยสารรถไฟ หรอรถยนตกคงไมสามารถทำาไดตามทตงใจไว ดงนนจงกลาวไดวาพฤตกรรมสขภาพบางอยางอาจไมไดขนอยกบเจตคตแตเพยงอยางเดยว และบรบทหรอความเหมาะสมของสถานการณตาง ๆ ก เป นส งท เกยวของ ลกษณะการควบคมพฤตกรรมสขภาพของบคคลเพอใหเปนไปตามทตองการ จงมทงทควบคมไดบางสวน ควบคมไดทงหมด และควบคมไมได

2.5 ทฤษฎความสามารถของตนเอง (Self-efficacy Theory)

ทฤษฎความสามารถของตนเอง เดมเปนแนวคดหนงในทฤษฎการเรยนรทางสงคม (Social learning theory) ซงทฤษฎนเชอวา การรบรความสามารถของตนเอง มอทธพลตอพฤตกรรมของมนษยอยางยง เพราะหากบคคลไมเชอมนในตนเอง แมจะมความรความสามารถกไมอาจทำากจกรรมใหประสบผลสำาเรจได Bandura (1997) อธบายวา การทมนษยจะรบเอาพฤตกรรมใดไว ขนอยกบปจจย 2 ประการ ไดแก

1) ค ว า ม ค า ด ห ว ง ใ น ผ ล ล พ ธ (Outcome Expectancies) หมายถง ความคาดหวงของ

บคคลเกยวกบผลลพธทจะเกดขนถาหากรบเอาพฤตกรรมนน ๆ มาปฏบต ซ งผลลพธท คาดหวงอาจมหลายร ปแบบ เชน ความปลอดภยจากการเปนโรคตาง ๆ หรอการไมประสบอบตเหต เมอปฏบตพฤตกรรมสขภาพทเหมาะสม ซ งถอเปนผลลพธทางดานรางกาย (Physical effects) สวนผลลพธทางสงคม (Social effects) เชน การไดรบการยอมรบ การมชอเสยง และผลลพธท

15

เก ดจากกา รป ระ เม นตน เอ งต อ พฤ ต กรรม ท ป ฏ บ ต (Self-evaluative reaction to one’ s own behavior) เ ช น ความรสกพงพอใจในตนเอง ความมคณคาในตนเอง เปนตน

2) ความเชอในความสามารถ (Efficacy Beliefs) หมายถง ความเชอวา ตนเองสามารถทจะมพฤตกรรมหรอประกอบกจกรรมทกำาหนดไว ซงสงนนมความสำาคญมากทจะนำาไปสการปฏบตจรงเพอใหเกดผลลพธทคาดหวงไว เชน บคคลเชอวาจะสามารถเลกบหรไดภายหลงจากไดเขารวมโปรแกรมอดบหร ความเชอสำาคญมากและจะนำาไปสการปฏบตอยางจรงจงและทำาใหเกดผลลพธทคาดหวงในทสด

การสรางการรบรความสามารถของตนเอง สามารถสรางไดหลายทาง เชน การสรางจากประสบการณความสำาเรจของตนเอง จากการสงเกตประสบการณของผอน จากการพดชกจง และจากสภาวะทางสรระและอารมณ อยางไรกตามการรบรความสามารถของตนเองเปนสงสำาคญตอการปรบพฤตกรรมสขภาพ โดยเฉพาะในปจจบนปญหาสขภาพและการเกดโรคสวนใหญเกดจากพฤตกรรมทไมเหมาะสม การจดการดานสขภาพแนวใหมจงเนนทการปรบพฤตกรรม โดยเฉพาะพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ ทงนเพอปองกนและลดความเสยงทางสขภาพ การสรางการรบรความสามารถของตนเองใหกบผรบบรการกเปนแนวทางหนงทจะชวยใหเกดการเปลยนแปลงพฤตกรรมสขภาพทเหมาะสม และถาวรเชนกน

3.ปจจยทมผลตอความเชอและการปฏบตพฤตกรรมสขภาพ

ในการทจะใหการพยาบาลผรบบรการ พยาบาลจำาเปนตองมความเขาใจถงปจจยตางๆทมอทธพลตอความเชอ และพฤตกรรม

16

สขภาพของผรบบรการ ทงปจจยภายในและภายนอกทมอทธพลตอการคด การกระทำาของบคคลในอกรปแบบหนง (Potter and Perry,1989) ความเขาใจดงกลาวจะชวยใหพยาบาลสามารถวางแผนการสงเสรมไดอยางมประสทธภาพ ซงปจจยทมผลตอความเชอและการปฏบตพฤตกรรมสขภาพ มดงน

1) ปจจยภายใน ไดแก ระยะพฒนาการของบคคล พนฐานดานสตปญญา การรบรการทำาหนาทของรางกาย ปจจยดานอารมณและจตวญญาณ ซงมรายละเอยด ดงน

ระยะพฒนาการของบคคลความคดเหนและแบบแผนพฤตกรรมของบคคลจะมการ

เปลยนแปลงไดตลอดเวลาในแตละชวงของชวตมนษย เนองจากบคคลมพฒนาการมากขนตามวย หากพยาบาลจะใชแนวคดในเรองของความเชอ และการปฏบตงานดานสขภาพเปนพนฐานในการวางแผนการใหการพยาบาล และการสงเสรมสขภาพ พยาบาลจะตองเขาใจถงระดบการเจรญเตบโตและการพฒนาการของผรบบรการแตละคน

พนฐานดานสตปญญาความเชอทางดานสขภาพของบคคลจะถกกลอมเกลา

ดวยสตปญญา และการตดสนใจปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ และการจดการดานสขภาพอน ๆ กเกยวของสมพนธกบระดบสตปญญา และการเรยนรของบคคล

การรบรการทำาหนาทของรางกายการทบคคลรบรการทำาหนาทของรางกาย เชน รบรวา

ตนเองมสขภาพแขงแรงสมบรณ หรออกคนหนงรบรวาตนเองมปญหาสขภาพเนองจากปวยดวยโรคเรอรงหลายชนด จะทำาใหบคคลทงสองปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสขภาพแตกตางกน คอ ผทรบรวาตนเองมปญหา สขภาพหรอมขอจำากดในการทำาหนาทของรางกาย

17

จะพยายามดแลรกษาสขภาพและทำา พฤตกรรมสงเสรมสขภาพอยางสมำาเสมอมากกวา

ปจจยดานอารมณและจตวญญาณปจจยดานอารมณและจตวญญาณ มอทธพลตอความ

เชอ และการปฏบต พฤตกรรมสงเสรมสขภาพ กลาวคอ ผรบบรการทมประสบการณการตอบสนองตอความเครยดทเกดขนในอดตอยางไร กมกจะมแนวโนมทจะตอบสนองตอความเครยดในปจจบนเชนนน ดง ตวอยาง บคคลทมความวตกกงวลวาความเจบปวยกำาลงคกคามชวต หากเปนผสงบเยอกเยน กจะมการตอบสนองทางอารมณเพยงเลกนอย ยอมรบและใหความสนใจในอาการแสดงและเสาะหาการดแลทเหมาะสม ตรงกนขามกบบคคลทไมสามารถควบคมอารมณตนเองได กจะปฏเสธอาการแสดงทปรากฏ และไมยอมรบการรกษา สำาหรบความเชอทางศาสนาหรอจตวญญาณจะสะทอนใหเหนไดจากการปฏบตของบคคล เชน ถาความเชอทางศาสนาใหละเวนจากการรกษาทางการแพทยทกชนด ในการเจบปวยบางอยาง บคคลกอาจจะหลกเลยงในการไปรบการดแลรกษาจากสถานบรการสขภาพแผนปจจบน

2) ปจจยภายนอก ปจจยภายนอกทมอทธพลตอความเชอ และการปฏบตดาน สขภาพ ไดแก การปฏบตของครอบครว ปจจยทางดานเศรษฐกจและสงคม และพนฐานทางวฒนธรรม

การปฏบตของครอบครวแนวทางการปฏบตกจกรรมการดแลรกษาสขภาพของ

สมาชกครอบครว จะไดรบอทธพลจากการปฏบตของบคคลในครอบครวเดยวกน เชน กรณเดกหรอวยรนทมพนฐานทางครอบครวทมการปฏบตกจกรรมสงเสรมสขภาพดวยการออกกำาลงกาย การรบประทานอาหาร ชวจต และพชผกสมนไพร มการดแลเอาใจใสเรองสขภาพ เสาะแสวงหาขอมลทเปนประโยชนมาปฏบตอยางสมำาเสมอ เมอโตขนกมแนวโนมทจะปฏบตเชนนน

18

ปจจยทางดานเศรษฐกจและสงคมปจจยทางดานเศรษฐกจและสงคม มผลตอการตดสน

ใจของบคคลทจะปฏบตหรอ หลกเลยงการปฏบตพฤตกรรมทางสขภาพ เชน สตรวยเจรญพนธเหนความสำาคญของการตรวจสขภาพประจำาปทกป แตมปญหาดานการเงน กอาจไมไปตรวจสขภาพไดตามทคาดหวง

พนฐานทางวฒนธรรมวฒนธรรมมอทธพลตอความเชอ การใหคณคา และ

การปฏบตทเปนธรรมเนยมสบทอดกนมา ซงจะมผลตอการเขาหาระบบการดแลสขภาพ และการทำากจกรรมเพอสขภาพด ในบางกลมชนอาจจะไมยอมรบ และไมใชระบบการใหการดแลสขภาพ แตจะปฏบตตามวถทสบทอดกนมา เชน พยาบาลแนะนำาใหกลมสตรวยหมดระดดมนมเสรมแคลเซยมเพอปองกนภาวะกระดกพรน แตผรบบรการเลอกทจะรบประทานผกพนบานทมคณคาทางโภชนาการแทน เพราะนอกจากจะหาไดงายในทองถน ยงประหยดคาใชจายและทำาใหรสกมคณคาทางดานจตใจอกดวยบรรณานกรมกตตนนท สทธชย. 2540. การรบรภาวะสขภาพ การสนบสนนจากคสมรสและพฤตกรรม

สงเสรมสขภาพของมารดาทตดเช อ HIV. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต.

มหาวทยาลยมหดล.จรยาวตร คมพยคฆ และคณะ. 2536. พฤตกรรมสขภาพของเดกวยเรยนและวยรนในเขตบาง

กอกนอย. วารสารพยาบาล. 42(3) : 3 .จระภา ศรวฒนเมธานนท และคณะ. 2543. พฤตกรรมสขภาพและการสงเสรมสขภาพ. กลม

19

วชาการพยาบาลชมชนและสขภาพจต คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม.เฉลมพล ตนสกล. 2543. พฤตกรรมศาสตรสาธารณสข. พมพครงท 3. กรงเทพ : หางหนสวน

สามญนตบคคล สหประชาพาณชย.ทศน ประสบกตตคณ. 2544. การรบรสมรรถนะของตนเองกบพฤตกรรมสขภาพ. วารสารสภา

การพยาบาล. 16(3) : 1 – 12. ประภาเพญ สวรรณ . 2537. การวดสถานะทางสขภาพ : การสรางมาตราสวนประมาณคา

และแบบสอบถาม. ภาควชาสขศกษาและพฤตกรรมศาสตร มหาวทยาลยมหดล.

กรงเทพ : สำานกพมพภาพประภาเพญ สวรรณ และคณะ. 2538. การศกษาสถานการณการสงเสรมสขภาพในประเทศ

ไทย และตางประเทศ. ภาควชาสขศกษาและพฤตกรรมศาสตร. มหาวทยาลยมหดล.พนธทพย รามสตร. 2540. ระบาดวทยาสงคม. กรงเทพ : บ เอ ลฟวง จำากด.มาล ทววฒอมร. 2543. ความร เจตคต และพฤตกรรมของประชาชนในภาคกลางเกยวกบ

สมนไพร และการแพทยแผนไทย. กรงเทพ : บรษท พ เพรส จำากด.เยาวลกษณ อนรกษ และคณะ. 2542. กระบวนการสขศกษากบการพฒนาพฤตกรรมสข

ภาพ กาวสยค “ 2000” กรงเทพ : บรษท ซกมา ดไซด กราฟฟก จำากด.

20

วลลา ต นตโยท ย . 2543. ทฤษฎ ท ใช ในการปรบเปล ยนพฤตกรรมสขภาพ ใน การสงเสรม

สขภาพ แนวคด ทฤษฎและการปฏบตการพยาบาล สมจต หน เจรญกล ว ลลา ต นตโยท ย รวมพร คงก ำา เน ด บรรณาธการ. นครศรธรรมราช : มหาวทยาลยวลยลกษณ.

เออมพร ทองกระจาย. 2540. พฤตกรรมอนามยกบโรคอจจาระรวง. กรงเทพ :

คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยมหดล.Bandura, A. 1997. Self-Efficacy : The Exercise of Control. New York : W.H.Freeman and

ompany.Fishbein and Ajzen. 1975. Belief Attitude Intention and Behavior : An Introduction to

theory and Research. Mass : Addison-Wesley.Gochman, D.S. 1988. Health behavior : Emerging research perspectives. New York :

Plenum Press.Green and Kreuter. 1991. Health Promotion Planning : An Education and Environment

Approach . 2 nd ed. Toronto : May Field Publishing Company.Kemm and Close. 1995. Health Promotion Theory and Practice. London : Mac Millian

Press Ltd.Mackay, B.C. 1992. AIDS and Protection Motivation Theory : Effects of Imagined

Scenarious on Intent to use Condoms. Michigan : A Bell and Howel Information

Company.Pender, N.J. 1987. Health Promotion in Nursing Practice. 2 nd ed. Norwalk : Appleton &

Lange.---------------. 1996. Health Promotion in Nursing Practice. Connecticut : Appleton &

21

Lange.Roger, R.W. 1986. Protection Motivation Theory. Health Education Research Theory

and Practice . 1(1986) : 153 – 161.Twaddle, A.C. 1981. Sickness behavior and the Sick-role. Massachusetts : Schenkman

Publishing Company.

22