พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 1 พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลมท ๑ ภาคท ๒ ตอนท ๑

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

คาถาธรรมบท ยมกวรรคท ๑ วาดวยคแหงความดและความชว[๑๑๑] ๑. ธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา มใจเปน ใหญ สาเรจแลวดวยใจ ถาบคคลมใจรายแลว พด อยกด ทาอยกด ทกขยอมไปตามเขา เพราะเหต นน ดจลอหมนไปตามรอยเทาโค ผนาแอกไปอย ฉะนน. ๒. ธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา มใจเปน ใหญ สาเรจแลวดวยใจ ถาบคคลมใจผองใสแลว

๑. เลขในวงเลบเปนเลขขอในพระบาล เลขหลงวงเลบ เปนเลขลาดบคาถา ทจดไวตามลาดบเรองในอรรถกถา วรรคท ๑ มอรรถกถา ๑๔ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 2 พดอยกด ทาอยกด ความสขยอมไปตามเขา เพราะ เหตนน เหมอนเงาไปตามตว ฉะนน. ๓. กชนเหลาใดเขาไปผกความโกรธนนวา ผ โนนไดดาเรา ผโนนไดตเรา ผโนนไดชนะเรา ผ โนนไดลกสงของของเราแลว เวรของชนเหลานน ยอมไมระงบได สวนชนเหลาใดไมเขาไปผกความ โกรธนนไววา ผโนนไดดาเรา ผโนนไดตเรา ผโนน ไดชนะเรา ผโนนไดลกสงของของเราแลว เวรของ ชนเหลานนยอมระงบ ๔. ในกาลไหน ๆ เวรทงหลายในโลกน ยอม ไมระงบดวยเวรเลย กแตยอมระงบไดดวยความไมม เวร ธรรมนเปนของเกา. ๕. กชนเหลานนไมรตววา พวกเราพากน ยอยยบอยในทามกลางสงฆน ฝายชนเหลาใดใน หมนนยอมรชด ความหมายมนกนและกนยอมสงบ เพราะการปฏบตของตนพวกนน. ๖. ผตามเหนอารมณวางาม ไมสารวมใน อนทรยทงหลาย ไมรประมาณในโภชนะ เกยจคราน มความเพยรเลวทรามอย. ผนนแล มารยอมรงควาน ได เปรยบเหมอนตนไมทมกาลงไมแขงแรง ลม รงควานได ฉะนน (สวน) ผตามเหนอารมณวา ไมงาม สารวมดในอนทรยทงหลาย รประมาณใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 3 โภชนะ มศรทธาและปรารภความเพยรอย ผนนแล มารยอมรงควานไมได เปรยบเหมอนภเขาหน ม รความไมได ฉะนน. ๗. ผใดมกเลสดจนาฝาดยงไมออก ปราศ- จากทมะและสจจะ จะนงหมผากาสาวะ. ผนนยอม ไมควรนงหมผากาสาวะ สวนผใดพงเปนผมกเลส ดจนาฝาดอนคายแลว ตงมนดในศลทงหลายประกอบ ดวยทมะและสจจะ ผนนแล ยอมควรนงหมผา กาสาวะ ๘. ชนเหลาใด มปกตรในสงทไมเปนสาระ วาเปนสาระ และเหนในสงอนเปนสาระวา ไมเปน สาระ ชนเหลานน มความดารผเปนโคจร ยอม ไมประสบสงอนเปนสาระ ชนเหลาใดรสงอนเปน สาระ โดยความเปนสาระ และสงทไมเปนสาระ โดยความไมเหนสาระ ชนเหลานน ไมความดาร ชอบเปนโคจร ยอมประสบสงเปนสาระ. ๙. ฝนยอมรวรดเรอนทมงไมดไดฉนใด ราคะ ยอมเสยดแทงจตทไมไดอบรมแลวไดฉนนน. ฝน ยอมรวรดเรอนทมงดแลวไมไดฉนใด ราคะกยอม เสยดแทงจตทอบรมดแลวไมไดฉนนน. ๑๐. ผทาบาปเปนปกต ยอมเศราโศกในโลกน ละไปแลวยอมเศราโศก ยอมเศราโศกในโลกทงสอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 4 เขาเหนกรรมเศราหมองของตนแลว ยอมเศราโศก เขายอมเดอดรอน. ๑๑. ผทาบญไวแลว ยอมบนเทงในโลกน ละ ไปแลว กยอมบนเทง ยอมบนเทงในโลกทงสอง เขาเหนความหมดจดแหงธรรมของตน ยอมบนเทง เขายอมรนเรง. ๑๒. ผปกตทาบาป ยอมเดอดรอนในโลกน ละไปแลวยอมเดอดรอน เขายอมเดอดรอนในโลก ทงสอง เขายอมเดอดรอนวา กรรมชวเราทาแลว ไปสทคตยอมเดอดรอนยงขน. ๑๓. ผมบญอนตนทาไวแลว ยอมเพลดเพลน ในโลกน และไปแลวยอมเพลดเพลนในโลกทงสอง เขายอมเพลดเพลนวา เราทาบญไวแลว สสคต ยอมเพลดเพลนยงขน. ๑๔. หากวา นรชนกลาวพระพทธพจนอนม ประโยชนเกอกลแมมาก (แต) เปนผประมาทแลว ไมทา (ตาม) พระพทธพจนนนไซร เขายอมไม เปนผมสวนแหงสามญผล เหมอนคนเลยงโคนบโค ทงหลายของชนเหลาอน ยอมเปนผไมมสวนแหง ปญจโครสฉะนน หากวา นรชนกลาวพระพทธพจน อนมประโยชนเกอกลแมนอย (แต) เปนผมปกต ประพฤตธรรมสมควรแกธรรมไซร เขาละราคะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 5 โทสะและโมหะแลว รชอบ มจตหลดพนดแลว หมดความยดถอในโลกนหรอในโลกหนา เขายอม เปนผมสวนแหงสามญผล.

จบยมกวรรคท ๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 6 ธมมปทฏฐกถา อรรถกถาขททกนกาย คาถาธรรมบท

คานมสการ ขาพเจา๑ อนพระกมารกสสปเถระ๒ ผฝกตน เรยบรอยแลว ประพฤตสมาเสมอโดยปกต มจต มนคง ใครความดารงมนแหงพระสทธรรม หวงอยวา " พระอรรถกถา อนพรรณนาอรรถแหงพระธรรมบท อนงาม ทพระศาสดาผฉลาดในสภาพทเปนธรรม และมใชธรรม มบทคอพระสทธรรมถงพรอมแลว ม พระอธยาศยอนกาลงแหงพระกรณาใหอตสาหะดวย ไดแลว ทรงอาศยเหตนน ๆ แสดงแลว เปนเครอง เจรญปตปราโมทย ของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนคาทสขมละเอยด นาสบ ๆ กนมา ตงอยแลว ในตามพปณณทวป๓ โดยภาษาของชาวเกาะ ยงไม ทาความถงพรอมแหงประโยชน ใหสาเรจแกสตว ทงหลายทเหลอได. ไฉนพระอรรถกถาแหงพระ-

๑. พระพทธโฆษาจารย. ๒. เปนนามพระสงฆเถระองคหนง ในสมยพระพทธโฆษาจารยไมใชพระกมารกสสป ในสมยพทธกาล. ๓. เกาะเปนทอยของชาวชนทมฝามอแดง คอ เกาะลงกา [Ceylon].

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 7 ธรรมบทนน จะทาประโยชนใหสาเรจแกโลกทงปวง ได" ดงน อาราธนาโดยเคารพแลว จงขอนมสการ พระบาทแหงพระสมพทธเจาผทรงสร ทรงแลพง ทสดโลกได มพระฤทธรงโรจน ทรงยงประทป คอ พระสทธรรมใหรงโรจน ในเนอโลกอนมด คอโมหะ ใหญปกคลมแลว, บชาพระสทธรรมแหงพระสม- พทธเจาพระองคนนและทาอญชลแดพระสงฆแหง พระสมพทธเจาพระองคนนแลว จกกลาวอรรถกถา อนพรรณนาอรรถแหงพระธรรมบทนน ดวยภาษาอน โดยอรรถไมใหเหลอเลย ละภาษานนและลาดบคา อนถงพสดารเกนเสย ยกขนสภาษาอนเปนแบบท ไพเรา๑ อธบายบทพยญชนะแหงคาถาทงหลาย ททานยงมไดอธบายไวแลวในอรรถกถานนใหสนเชง นามาซงปตปราโมทยแหงใจ องอาศยอรรถและธรรม แกนกปราชญทงหลาย.

๑. มโนรม เปนทรนรมยแหงใจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 8 ๑. ยมกวรรควรรณนา

๑. เรองพระจกขปาลเถระ [๑] ขอความเบองตน มปจฉาวา " พระธรรมเทศนานวา 'ธรรมทงหลาย มใจเปนหวหนา มใจเปนใหญ สาเรจแลวดวยใจ ถาบคคลมใจรายแลว พดอยกด ทาอยกด ทกขยอมไปตามเขา เพระเหตนน ดจ ลออนหมนไปตามรอยเทาโค ผนาเอกไปอยฉะนน,'ดงน พระศาสดาตรสแลว ณ ทไหน ? " วสชนาวา "พระองคตรสแลว ณ กรงสาวตถ" มปจฉา (เปนลาดบไป) วา " พระองคทรงปรารภใคร ?" มวสชนาวา " พระองคทรงปรารภพระจกขปาลเถระ."

กฎมพทาพธขอบตร ดงไดสดบมา ในกรงสาวตถ มกฎมพผหนงชอมหาสวรรณ เปนคนมงม มทรพยมาก มสมบตมาก (แต) ไมมบตร. วนหนงเขาไปสทาอาบนา อาบเสรจแลวกลบมา เหนตนไมใหญทเปนเจาไพรตนหนง มกงสมบรณในระหวางทาง คดวา " ตนไมนจกมเทวดา ผม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 9ศกดใหญสงอย" ดงนแลว จงใหชาระสวนภายใตแหงตนไมนนใหสะอาดแลว ใหวงรว เกลยทราย ยกธงชยและธงปฏากขน แตงตนไมเจาไพรแลว ทาปรารถนา (คอบน) วา "ขาพเจาไดบตรหรอธดาแลว จกทาสกการะใหญถวายทาน " ดงนแลว หลกไป.

กฎมพไดบตรสองคน ในกาลเปนลาดบมา ภรรยาของทานเศรษฐกตงครรภ. ทานกใหพธครรภบรหาร๑ แกนาง. ครนลวง ๑๐ เดอน นางคลอดบตรคนหนงทานเศรษฐขนานนามแหงบตรนนวา "ปาละ" เพราะเหตทารกนนตนอาศยไมใหญทเปนเจาไพรอนตนอภบาลจงไดแลว. ในกาลเปนสวนอน ทานเศรษฐไดบตรอกคนหนง ขนานนามวา " จลปาละ " ขนานนามบตรคนแรกวา "มหาปาละ." ครน๒ กมารนนเจรญวย๒ มารดาบดากคดผกพนดวยเครองผกพนคอการครองเคหสถาน. ในกาลเปนสวนอน มารดาไดทากาลกรยาลวงไป. วงศญาตกเปดสมบตทงหมดมอบใหแก ๒ เศรษฐบตร๓.

พระศาสดาประทบอยในกรงสาวตถ ๒๕ พรรษา ในสมยนน พระศาสดา ทรงประกาศพระบวรธรรมจกรใหเปนไปแลว เสดจไปโดยลาดบ ประทบอย ณ พระเชตวนมหาวหาร ททาน

๑. เปนพธอยางหนงในศาสนาพราหมณทากน ๒ คราว คอทาเมอภรรยาตงครรภได ๕ เดอนครงหนงเรยก ป จามฤตม ทาเมอตงครรภได ๗ เดอนครงหนง เรยกสปตามฤตม.๒. มารดาบดา ผกบตรทงสองนนผเจรญวยแลว ดวยเครองผกคอเรอน.๓. พวกญาตกแบงโภคะทงหมดจาเพาะแกสองเศรษฐบตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 10อนาถบณฑกมหาเศรษฐ บรจาคทรพยนบได ๕๔ โกฏสรางถวาย, ทรงสงสอนมหาชนใหตงอยในทางสวรรคและในทางนพพาน. แทจรง พระตถาคตเสดจอยจาพรรษา ๆ เดยวเทานนในนโครธ-มหาวหารทพระญาตวงศฝายพระชนน ๘ หมนตระกล, ฝายพระชนก ๘หมนตระกล เขากนเปนแสนหกหมนตระกลสรางถวาย, เสดจอยจาพรรษา ณ เชตวนมหาวหาร ททานอนาถบณฑกเศรษฐสรางถวาย ๑๙พรรษา, เสดจจาพรรษา ณ บพพาราม ทนางวสาขามหาอบาสกาบรจาค ทรพยนบได ๒๗ โกฏสรางถวาย ๖ พรรษา. ทรงอาศยทตระกลทงสองเปนผใหญโดยคณธรรม เสดจอยจาพรรษาอาศยกรงสาวตถ (เปนโคจรคาม) ถง ๒๕ พรรษา ดวยประการฉะน.

ผบารงภกษสามเณร ทงทานอนาถบณฑกมหาเศรษฐ ทงวสาขามหาอบาสกา ยอมไปสทอปฏฐากพระตถาคตเจาวนละ ๒ ครงเปนประจา. และเมอไปไมเคยมมอเปลาไป ดวยคดเกรงวา " ภกษหนมและสามเณร จกแลดมอตน."เมอไปกอนเวลาฉนอาหาร ยอมใชใหคนถอของขบเคยวเปนตนไป; เมอไปภายหลงแตเวลาฉนอาหาร ใชใหคนถอปญจเภสช๒ และอฐบาน๓

ไป. และในเคหสถานแหงทานทงสองนน เขาแตงอาสนะไวเพอภกษ

๑. กล ตระกล สกล ครอบครว (Family) . ๒. เภสช ๕ คอ เนยใส ๑ เนยขน ๑ นามน ๑ นาผง ๑ นาออย ๑. ๓. ปานะ ๘ คอ นามะมวง ๑ นาชมพหรอนาหวา ๑นากลวยมเมลด ๑ นากลวยไมมเมลด ๑ นามะซาง ๑ นาลกจนทร หรอองน ๑ นาเหงาอบล ๑ นามะปรางหรอลนจ ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 11แหงละ ๒ พนรปเปนนตยกาล. พระภกษรปใด ปรารถนาของสงใดจะเปนขาวนาหรอเภสช ของนนกสาเรจแกพระภกษรปนนสมปรารถนา.

เศรษฐไมเคยทลถามปญหา ในทานทงสองนน ทานอนาถบณฑกเศรษฐ ไมเคยทลถามปญหาตอพระศาสดา จนวนเดยว. ไดยนวา ทานคดวา " พระ-ตถาคตเจา เปนพระพทธเจา ผละเอยดออน เปนกษตรยผละเอยดออนเมอทรงแสดงธรรมแกเรา ดวยทรงพระดารวา ' คฤหบดมอปการะแกเรามาก ดงน จะทรงลาบาก " แลวไมทลถามปญหาดวยความรกในพระศาสดาเปนอยางยง. ฝายพระศาสดา พอทานเศรษฐนงแลวทรงพระพทธดารวา " เศรษฐผน รกษาเราในทไมควรรกษา, เหตวาเราไดตดศรษะของเราอนประดบประดาแลว ควกดวงตาของเราออกแลวชาแหละเนอหวใจของเราแลว สละลกเมยผเปนทรกเสมอดวยชวตของเราแลว บาเพญบารมอย ๔ อสงไขยกบแสดงกลป กบาเพญแลวเพอแสดงธรรมแกผอนเทานน เศรษฐนรกษาเราในทไมควรรกษา," (ครนทรงพทธดาร) ฉะนแลว กตรสพระธรรมเทศนากณฑหนงเสมอ.

ชาวสาวตถไปฟงธรรม ครงนน ในกรงสาวตถ มคนอย ๗ โกฏ๑. ในคนหมนน คนไดฟงธรรมกถาของพระศาสดาแลว เกดเปนอรยสาวกประมาณ ๕ โกฏ

๑. ในกรงสาวตถไมปรากฏวาใหญโตถงกบจคนไดตง ๗๐ ลาน เพราะฉะนนนาจะเปนอเนก-สงขยากระมง ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 12ยงเปนปถชนอยประมาณ ๒ โกฏ. ในคนเหลานน กจของพระอรยสาวกมเพยง ๒ อยางเทานน คอในกาลกอนแตเวลาฉนอาหาร ทานถวายทานในกาลภายหลงแตฉนอาหารแลว ทานมมอถอเครองสกการบชามของหอมและระเบยบดอกไมเปนตน ใชคนใหถอไทยธรรมมผาเภสชและนาปานะเปนตน ไปเพอตองการฟงธรรม.

มหาปาละตามไปฟงธรรม ภายหลงวนหนง กฎมพมหาปาละเหนหมอรยสาวก มมอถอเครองสกการบชา มของหอมและระเบยบดอกไมเปนตน ไปสวหาร๑

จงถามวา "มหาชนหมนไปไหนกน ?" ครนไดยนวา " ไปฟงธรรม"กคดวา "เรากจกไปบาง" ครนไปถง ถวายบงคมพระศาสดาแลวนงอยขางทายประชมชน. ธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย เมอจะทรงแสดงธรรม ทอดพระเนตรอปนสยแหงคณ มสรณะ ศล และบรรพชาเปนตน (กอน)แลวจงทรงแสดงธรรมตามอานาจอธยาศย. อนปพพกถา ๕ เหตนน วนนน พระศาสดา ทอดพระเนตรอปนสยของกฎมพ-มหาปาละแลว เมอทรงแสดงธรรม ไดตรสอนปพพกถา คอทรงประกาศทานกถา (พรรณนาทาน) สลกถา (พรรณนาศล) สคคกถา(พรรณนาสวรรค ) โทษ ความเลวทรามและความเศราหมองแหงกาม ทงหลาย และอานสงสในเนกขมมะ (คอความออกไปจากกามทงหลาย).

๑. วหาร สานกสงฆ วด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 13 มหาปาละขอบวช กฎมพมหาปาละไดสดบธรรมนนแลว คดวา "บตรและธดากดโภคสมบตกด ยอมไปตามผไปสปรโลกหาไดไม แมสรระกไปกบตวไมได ประโยชนอะไรของเราดวยการอยครองเรอน เราจกบวช พอเทศนาจบ เขากเขาไปเฝาพระศาสดา ทลขอบวช. ขณะนน พระศาสดาตรสถาม เขาวา "ญาตไหน ๆ ของทานทควรจะตองอาลาไมมบางหรอ ?" เขาทลวา "พระเจาขา นองชายของขาพระพทธเจามอย." พระศาสดารบสงวา "ถาอยางนนทานจงอาลาเขาเสย [กอน]."

มหาปาละมอบสมบตใหนองชาย เขาทลรบวา "ดแลว" ถวายบงคมพระศาสดาแลว ไปถงเรอนแลว ใหเรยกนองชายมา มอบทรพยสมบตใหวา "แนะพอ สวญญาณก-ทรพยกด อวญญาณกทรพยกด อนใดอนหนง บรรดามในตระกลนทรพยนนจงตกเปนภาระของเจาทงหมด เจาจงดแลทรพยนนเถด." นองชายถามวา "นาย กทานเลา ?" พชายตอบวา "ขาจกบวชในสานกของพระศาสดา." น. พพดอะไร เมอมารดาของขาพเจาแลว ขาพเจาไดทานเปนเหมอนมารดา เมอบดาตายแลว ไดทานเปนเหมอนบดา. สมบตเปนอนมากมอยในเรอนของทาน, ทานอยครองเรอนเทานนอาจทาบญได, ขอทานอยาไดทาอยางนนเลย. พ. พอ ขาไดฟงธรรมเทศนาของพระศาสดา, เพราะ (เหตท)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 14พระศาสดาทรงแสดงธรรมมคณไพเราะ (ทง) ในเบองตน ทามกลางและทสด ยกขนสไตรลกษณะ๑ อนละเอยดสขม ธรรมนน อนใคร ๆไมสามารถจะบาเพญใหบรบรณในทามกลางเรอนได; ขาจกบวชละ พอ. น. พ เออ กทานยงหนมอยโดยแท, เอาไวบวชในเมอทานแกเถด. พ. พอ กแมมอและเทาของคนแก (แต) ของตว กยงวาไมฟงไมเปนไปในอานาจ, กจกกลาวไปทาไมถงญาตทงหลาย, ขานนจะไมทา(ตาม) ถอยคาของเจา. ขาจกบาเพญสมณปฏบตใหบรบรณ. มอและเทาของผใด ทรดโทรมไปเพราะชรา วาไมฟง ผนน มเรยวแรงอนชรากาจดเสยแลว จกประพฤตธรรมอยางไรได.ขาจกบวชแนละ พอ.

มหาปาละบรรพชาอปสมบท เมอนองชายกาลงรองไหอยเทยว, เขาไปสสานกพระศาสดาแลวทลขอบวช ไดบรรพชาอปสมบทแลว อยในสานกแหงพระอาจารยและอปชฌายครบ ๕ พรรษาแลว๒ ออกพรรษา ปวารณาแลวเขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลว ทลถามวา "พระเจาขา ในพระศาสนานมธระกอยาง ?"

๑. ไตรลกษณะ คอ อนจจลกษณะ ๑. ทกขลกษณะ ๑. อนตตลกษณะ ๑๒. ถาฟงตามน พระมหาปาละบรรพชาอปสมบทดวยญตตจตตถกรรมวาจา หาใชเอหภกขอปสมปทาไม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 15 ธระ ๒ อยางในพระศาสนา พระศาสดาตรสตอบวา "ภกษ ธระม ๒ อยาง คอ คนถธระ(กบ) วปสสนาธระ เทานน." พระมหาปาละทลถามวา "พระเจาขา กคนถธระเปนอยางไร ?วปสสนาธระเปนอยางไร ?" ศ ธระน คอ การเรยนนกายหนงกด สองนกายกด จบพทธ-วจนะคอพระไตรปฏกกด ตามสมควรแกปญญาของตนแลวทรงไว กลาวบอก พทธวจนะนน ชอวาคนถธระ. สวนการเรมตงความสนและความเสอมไวในอตภาพ ยงวปสสนาใหเจรญ ดวยอานาจแหงการตดตอแลว ถอเอาพระอรหตของภกษผมความประพฤตแคลวคลอง ยนดยงแลวในเสนาสนะอนสงด ชอวาวปสสนาธระ. ม. พระเจาขา ขาพระองคบวชแลวแตเมอแก ไมสามารถจะบาเพญคนถธระใหบรบรณได, แตจกบาเพญวปสสนาธระใหบรบรณ,ขอพระองคตรสบอกพระกรรมฐานแกขาพระองคเถด.

พระมหาปาละเดนทางไปบานปลายแดน ลาดบนน พระศาสดาไดตรสบอกพระกรรมฐานตลอดถงพระอรหตแกพระมหาปาละ. ทานถวายบงคมพระศาสดาแลว แสวงหาภกษผจะไปกบตน ไดภกษ ๖๐ รปแลว ออกพรอมกบเธอทงหลายไปตลอดทาง ๑๒๐ โยชน ถงบานปลายแดนหมใหญตาบลหนง จงพรอมดวยบรวาร เขาไปบณฑบาต ณ บานนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 16 ชาวบานเลอมใสอาราธนาใหอยจาพรรษา หมมนษย เหนภกษทงหลาย ผถงพรอมดวยวตร มจตเลอมใสแตงอาสนะแลวนมนตใหนง องคาสดวยอาหารอนประณตแลว ถามวา"ทานเจาขา พระผเปนเจาจะไปทไหน ?" เมอเธอทงหลายกลาวตอบวา "อบาสกและอบาสกาทงหลาย เราจะไปสทตามผาสก" ดงน แลว, มนษยผเปนบณฑตรวา "ทานผเจรญทงหลายแสวงหาเสนาสนะทจาพรรษา," จงกลาวอาราธนาวา " ทานผเจรญ ถาพระผเปนเจาทงหลาย พงอย ณ ทนตลอดไตรมาสน ขาพเจาทงหลาย จะพงตงอยในสรณะแลวถอศล." แมเธอทงหลายกคดเหนวา "เราไดอาศยตระกลเหลาน จกทาการออกไปจากภพได" ดงน จงรบนมนต. หมมนษยรบปฏญญาของเธอทงหลายแลว ได (ชวยกน) ปดกวาดวหาร จดทอยในกลางคน และทอยในกลางวนแลวมอบถวาย. เธอทงหลาย เขาไปบณฑบาตบานนนตาบลเดยวเปนประจา. ครงนน หมอผหนงเขาไปหาเธอทงหลาย ปวารณาวา "ทานผเจรญ ธรรมดาในทอยของคนมากยอมมความไมผาสกบาง. เมอความไมผาสกนนเกดขนแลว ทานทงหลาย พงบอกแกขาพเจา ขาพเจาจกทาเภสชถวาย."

พระมหาปาละถอเนสชชกธดงค ในวนจาพรรษา๑ พระเถระเรยกภกษเหลานนมา (พรอมกน )แลว ถามวา "ทานผมอายทงหลาย ทานทงหลายจกใหไตรมาสนนอม ลวงไปดวยอรยาบถเทาไร ?"

๑. วสสปนายกทวเส.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 17 ภกษทงหลายเรยนตอบวา "จกใหนอมลวงไปดวยอรยาบถครบทง๔ ขอรบ." ถ. ทานผมอายทงหลาย กขอนนสมควรละหรอ ? เราทงหลายควรเปนผไมประมาทไมใชหรอ ? เพราะเราทงหลายเรยนพระกรรมฐานมาจากสานกของพระพทธเจา ผยงทรงพระชนมอย. แลธรรมดาวาพระพทธเจาทงหลาย อนคนมกอวดไมสามารถจะใหทรงยนดได, ดวยวาพระพทธเจาทงหลายนน อนคนมอธยาศยงาม (จาพวกเดยว) พงใหทรงยนดได, และขนชอวาอบายทง ๔ เปนเหมอนเรอนของตวเอง แหงคนผประมาทแลว, ขอทานทงหลายจงเปนผไมประมาทเถด ทานผมอายทงหลาย. ภ. กทานเลา ขอรบ. ถ. ทานผมอายทงหลาย ขาพเจาจกให (ไตรมาสน) (นอม)ลวงไปดวยอรยาบถ ๓ , จกไมเหยยดหลง. ภ. สาธ ขอจงเปนผไมประมาทเถด ขอรบ.

จกษของพระมหาปาละพการ เมอพระเถระไมหยงลงสนทรา, เมอเดอนตนผานไปแลว, โรคในจกษกเกดขน. สายนาไหลออกจากตาทง ๒ ขาง เหมอนสายนาอน ไหลออกจากหมออนทะล. ทานบาเพญสมณธรรมตลอดราตรทงสนแลวในเวลาอรณขน เขาหองนงแลว. ในเวลาภกขาจาร ภกษทงหลายไปสสานกของพระเถระเรยนวา "เวลานเปนเวลาภกขาจาร ขอรบ." พระ-เถระตอบวา "ทานผมอายทงหลาย ถาอยางนน ทานทงหลายถอบาตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 18และจวรเถด" ดงนแลว ใหเธอทงหลายถอบาตรและจวรของตน ออกไปแลว. ภกษทงหลาย เหนตาทงสองของพระเถระนองอย จงเรยนถามวา" นนเปนอะไร ขอรบ." ถ. ทานผมอายทงหลาย ลมแทงตาของขาพเจา. ภ. ทานขอรบ หมอปวารณาเราไวไมใชหรอ ? เราควรบอก แกเขา.ถ. ดละ ทานผมอายทงหลาย.

หมอปรงยาใหหยอด เธอทงหลายจงไดบอกแกหมอ. เขาหงนามนสงไปถวายแลว. พระเถระเมอหยอดนามนในจมก นงหยอดเทยวแลวเขาไปภายในบาน. หมอเหนเรยนถามวา "ทานขอรบ ไดยนวา ลมแทงตาของพระผเปนเจาหรอ ?" ถ. เออ อบาสก. ม. ทานเจาขา ขาพเจาหงนามนแลวสงไป ( ถวาย) ทานหยอดทางจมกแลวหรอ ? ถ. เออ อบาสก. ม. เดยวน เปนอยางไร ขอรบ.ถ. ยงแทงอยทเดยว อบาสก.

พระมหาปาละนนหยอดยา หมอคดฉงนใจ "เราสงนามนเพอจะยงโรคใหระงบไดดวยการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 19หยอดเพยงครงเดยวเทานนไปถวายแลว. เหตไฉนหนอแล โรคจงยงไมสงบ ?" จงเรยนถามวา "ทานเจาขา นามนนนทานนงหยอดหรอนอนหยอด." พระเถระไดนงเสย, ทานแมหมอซกถามอยกไมพด. หมอนกวา "เราจกไปวหารดทอยเอง" ดงนแลว กลาววา"ถาอยางนน นมนตไปเถด ขอรบ" ผละพระเถระแลว ไปสวหารดทอยของพระเถระ เหนแตทจงกรมและทนง ไมเหนทนอน จงเรยนถามวา" ทานเจาขา นามนนน ทานนงหยอดหรอนอนหยอด" พระเถระไดนงเสย. หมอออนวอนซาวา "ทานผเจรญ ขอทานอยาไดทาอยางนน.ธรรมดาสมณธรรม เมอรางกายยงเปนไปอย กอาจทาได, ขอทานนอนหยอดเถด."

พระมหาปาละปรกษากรชกาย พระเถระตอบวา " ไปเถด ผมอาย ขาพเจาจกปรกษาดกอนแลวจงจกร. กในทนนไมมญาตสาโลหตของพระเถระเลย ทานจะพงปรกษากบใครเลา. ถงอยางนนทานปรกษากบกรชกายอย๑ ดารวา "แนะปาลตะผมอาย ทานจงวามากอน, ทานจกเหนแกจกษหรอจกเหนแกพระพทธ-ศาสนา. กในสงสารวฏอนมทสด อนใครตามคนไปกรไมได การคณนานบตวทานผบอดดวยจกษหามไม, และพระพทธเจาทงหลาย กลวงไปหลายรอยหลายพนพระองคแลว ในพระพทธเจาเหลานน พระพทธเจาแมแตพระองคเดยวกกาหนดไมได, ทานไดผกใจไวเดยวนเองวา "จกไม

๑. แปลวากายอนเกดแตธลมในสรระ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 20นอน จนตลอด ๓ เดอนภายในฤดฝนน; เหตฉะนน จกษของทานฉบหายเสยหรอแตกเสยกตามเถด ทานจงทรงแตพระพทธศาสนาไวเถดอยาเหนแกจกษเลย" เมอกลาวสอนภตกาย ไดภาษตคาถาเหลานวา:- " จกษททานถอวาของตว เสอมไปเสยเถด หก เสอมไปเสยเถด, กายกเปนเหมอนกนอยางนนเถด, แมสรรพสงอนอาศยกายน กเสอมไปเสยเถด, ปาลตะ เหตไฉน ทานจงประมาทอย. จกษททาน ถอวาของตว ทรดโทรมไปเสยเถด, หกทรดโทรมไป เสยเถด, กายกเปนเหมอนกนอยางนนเถด, แม สรรพสงอนอาศยกายนกทรดโทรมไปเสยเถด, ปาลตะ เหตไฉน ทานจงประมาทอย. จกษททานถอวาของตว แตกไปเสยเถด, หกแตกไปเสยเถด, รปกเปน เหมอนกนอยางนนเถด, แมสรรพสงอนอาศยกายน กแตกไปเสยเถด, ปาลตะ เหตไฉน ทานจง ประมาทอย ."

หมอเลกรกษาพระมหาปาละ ครนพระเถระใหโอวาทแกตนเองดวย ๓ คาถาอยางนแลว ไดนงทานตถกรรม๑ แลวจงเขาไปบานเพอบณฑบาต หมอเหนแลวเรยนถามวา"ทานเจาขา ทานทานตถกรรมแลวหรอ ?" ถ. เออ อบาสก.

๑. คอเปานามน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 21 ม. เปนอยางไรบาง ขอรบ. ถ. ยงแทงอยเทยว อบาสก. ม. ทานนงหยอดหรอนอนหยอด ขอรบ. พระเถระไดนงเสย, ทานแมอนหมอถามซา กไมพดอะไร. ขณะนน หมอกลาวกะทานวา "ทานผเจรญ ทานไมทาความสบายตงแตวนน ขอทานอยาไดกลาววา 'หมอผโนนหงนามนใหเรา' แมขาพเจากจกไมกลาววา ขาพเจาหงนามนถวายทาน."

พระเถระเสยจกษพรอมกบการบรรลพระอรหต พระเถระถกหมอบอกเลกแลว กลบไปสวหาร ดารวา "ทานแมหมอเขากบอกเลกแลว ทานอยาไดละอรยาบถเสยนะ สมณะ" แลวกลาวสอนตนดวยคาถานวา "ปาลตะ. ทานถกหมอเขาบอกเลกจากการรกษา ทงเสยแลว เทยงตอมจจราช ไฉนจงยงประมาท อยเลา ?"ดงนแลว บาเพญสมณธรรม. ลาดบนน พอมชฌมยามลวงแลว, ทงดวงตา ทงกเลส ของทานแตก (พรอมกน ) ไมกอนไมหลงกวากน. ทานเปนพระอรหนตสกขวปสสก๑ เขาไปสหองนงแลว. พวกภกษและชาวบานรบบารงพระเถระ ในเวลาภกขาจาร ภกษทงหลายไปเรยนวา "ทานผเจรญ เวลาน

๑. คอ เปนพระอรหนต ฝายวปสสนา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 22เปนเวลาภกขาจาร." ถ. กาลหรอ ? ทานผมอายทงหลาย. ภ. ขอรบ. ถ. ถาอยางนน ทานทงหลายไปเถด. ภ. กทานเลา ? ขอรบ. ถ. ตาของขาพเจา เสอมเสยแลว ทานผมอายทงหลาย. เธอทงหลายแลดตาของทานแลว มตาเตมดวยนาตา ปลอบพระเถระวา "ทานผเจรญ ทานอยาคดไปเลย, กระผมทงหลายจกปฏบตทาน"ดงนแลว ทาวตรปฏบตทควรจะทาเสรจแลวเขาไปสบาน. หมมนษยไมเหนพระเถระ ถามวา "ทานเจาขา พระผเปนเจาของขาพเจาทงหลายไปขางไหนเสย" ทราบขาวนนแลว สงขาวตมไปถวายกอนแลว ถอเอาบณฑบาตไปเอง ไหวพระเถระแลว รองไหกลงเกลอกอยแทบเทา(ของทาน) ปลอบวา "ทานเจาขา ขาพเจาทงหลายจกรบปฏบตทานอยาไดคดไปเลย" แลวลากลบ . ตงแตนนมาเขากสงขาวตมและขาวสวยไปถวายทวหารเปนนตย. ฝายพระเถระ กกลาวสอนภกษ ๖๐ รปนอกนเปนนรนดร. เธอทงหลายตงอยในโอวาทของทาน. ครนจวนวนปวารณา กบรรลพระ-อรหตพรอมดวยปฏสมภทาทกรป. พวกภกษไปเฝาพระศาสดา กแลเธอทงหลายออกพรรษาแลว อยากจะเฝาพระศาสดา จงเรยนพระเถระวา "กระผมทงหลายอยากจะเฝาพระศาสดา ขอรบ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 23 พระเถระไดฟงคาของเธอทงหลายแลว คดวา "เราเปนคนทพพลภาพ และในระหวางทาง ดงทอมนษยสงกมอย เมอเราไปกบเธอทงหลาย จกพากนลาบากทงหมด จกไมอาจเพออนไดแมภกษา เราจกสงภกษเหลานไปเสยกอน ลาดบนน ทานจงกลาวกะเธอทงหลายวา" ผมอายทงหลาย ทานทงหลายไปกอนเถด." ภ. กทานเลา ? ขอรบ. ถ. ขาพเจาเปนคนทพพลภาพ และในระหวางทาง ดงทอมนษยสงกมย เมอขาพเจาไปกบทานทงหลาย จกพากนลาบากทงหมด ทานทงหลายไปกอนเถด. ภ. อยาทาอยางนเลย ขอรบ กระผมทงหลายจกไปพรอมกนกบทานทเดยว. ถ. "ทานทงหลายอยาชอบอยางนนเลย, เมอเปนอยางนน ความไมผาสกจกมแกขาพเจา, นองชายของขาพเจา เหนทานทงหลายแลวคงจกถาม. เมอเชนนน ทานทงหลายพงบอกความทจกษของขาพเจาเสอมเสยแลวแกเขา เขาคงจกสงใคร ๆ มาสสานกของขาพเจา ขาพเจาจกไปกบเขา, ทานทงหลายจงไหวพระทศพลและพระอสตมหาเถระตามคาของขาพเจา ดงนแลว กสงภกษเหลานนไป.

พวกภกษแจงขาวแกนองชายพระเถระ เธอทงหลายขมาพระเถระแลว เขาไปสภายในบาน. หมมนษยนมนตใหนง ถวายภกษาแลว ถามวา "ทานเจาขา ดทาทพระผเปนเจาทงหลายจะไปกนละหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 24 เธอทงหลายตอบวา " เออ อบาสกและอบาสกาทงหลาย พวกขาพเจาอยากจะเฝาพระศาสดา." พวกเขาออนวอนเปนหลายครนแลวทราบความพลใจในการทเธอทงหลายจะไปใหได จงตามไปสงแลวบนราพนกลบมา. ฝายเธอทงหลายไปถงพระเชตวนโดยลาดบ ถวายบงคมพระศาสดาและไหวพระมหาเถระทงหลาย ตามคาของพระเถระแลว, ครนรงขนเขาไปสถนนทนองชายของพระเถระอย เพอบณฑบาต. กฏมพจาเธอทงหลายได นมนตใหนง ทาปฏสนถารแลว ถามวา "พระเถระพชายของขาพเจาอยไหน ?" ลาดบนน เธอทงหลาย แจงขาวนนแกเขาแลว. เขารองไหกลงเกลอกอยแทบบาทมลของเธอทงหลาย ถมวา "ทานเจาขา บดนควรทาอะไรด ?"

สงสามเณรหลานชายไปรบพระเถระ ภ. พระเถระตองการใหใคร ๆ ไปจากทน, ในกาลเมอไปถงแลวทานจกมากบเขา. ก. ทานเจาขา เจาคนน หลานของขาพเจาชอปาลตะ ขอทานทงหลายสงเจานไปเถด. ภ. สงไปอยางนไมได (เพราะ) อนตรายในทางมอย, ตองใหบวชเสยกอนแลวสงไป จงจะควร. ก. ขอทานทงหลายทาอยางนนแลวสงไปเถด ขอรบ. ครงนน เธอทงหลายใหเขาบวชแลว สงสอนใหศกษาขอวตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 25ปฏบตมรบจวรเปนตนสกกงเดอนแลว บอกทางใหแลวสงไป. สามเณรถงบานนนโดยลาดบ เหนชายผใหญคนหนงทประตบานจงถามวา "วหารปาไร ๆ อาศยบานนมบางหรอ ?" ช. ม เจาขา. ส. ใครอยทนน ? ช. พระเถระชอปาลตะ๑ เจาขา. ส. ขอทานบอกทางแกขาพเจาหนอย. ช. ทานเปนอะไรกน ? เจาขา.ส. รปเปนหลานของพระเถระ

สามเณรชวนพระมหาปาละกลบ ขณะนน เขาพาเธอนาไปสวหารแลว. เธอไหวพระเถระแลวทาวตรปฏบต บารงพระเถระดวยดสกกงเดอนแลว เรยนวา "ทานผเจรญกฎมพผลงของกระผม ตองการใหทานกลบไป ขอทานมาไปดวยกนเถด." พระเถระกลาววา "ถาอยางนน เธอจงจบปลายไมเทาของเราขา.สามเณรจบปลายไมเทา เขาไปภายในบานกบพระเถระ. หมมนษยนมนตใหนงแลว เรยนถามวา "ทานผเจรญ ดทาททานจะไปละกระมง ?" พระเถระตอบวา "เออ อบาสกและอบาสกาทงหลาย เราจะไปถวายบงคมพระศาสดา." หมมนษยเหลานน ออนวอนโดยประการตาง ๆเมอไมได (สมหวง) กไปสงพระเถระไดกงทางแลว พากนรองไหกลบมา.

๑. นาจะชอปาละ เพราะปาลตะ เปนชอของสามเณรหลานชาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 26 สามเณรถงศลวบตเพราะเสยงหญง สามเณรพาพระเถระดวยปลายไมเทาไปอย ถงบานทพระเถระเคยอาศยเมองชอสงกฏฐะ อยแลวในคงระหวางทาง. เธอไดยนเสยงขบของหญงคนหนง ผออกจากบานนนแลว ขบพลางเทยวเกบฟนพลางอยในปา ถอนมตในเสยงแลว. จรงอย ไมมเสยงอน ชอวาสามารถแผไปทวสรระของบรษทงหลายตงอย เหมอนเสยงหญง, เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา "ภกษทงหลาย เราไมเหนเสยงอนแมสกอยาง อนจะยดจตของบรษตงอยเหมอนเสยงหญง นะภกษทงหลาย." สามเณรถอนมตในเสยงนนแลว ปลอยปลายไมเทาเสยแลวกลาววา "ทานขอรบ ขอทานรออยกอน, กจของกระผมม" ดงนแลวไปสสานกของหญงนน. นางเหนเธอแลวไดหยดนง. เธอถงศลวบตกบนางแลว. พระเถระคดวา "เราไดยนเสยงขบอนหนงแลวเดยวนเอง,กแล เสยงนนคงเปนเสยงหญง ถงสามเณรกชกชาอย, เธอจกถงศลวบตเสยแนแลว." ฝายสามเณรนน ทากจของตนสาเรจแลวมาพดวา "เราทงหลายไปกนเถด ขอรบ. ขณะนน พระเถระถามเธอวา "สามเณร เธอกลายเปนคนชวเสยแลวหรอ ? เธอนงเสย แมพระเถระถามซากไมพดอะไร ๆ.

พระเถระไมยอมใหสามเณรคบ ลาดบนน พระเถระกลาวกะเธอวา " ธระดวยการทคนชวเชนเธอจบปลายไมเทาของเรา ไมตองม." เธอถงซงความสงเวชแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 27เปลองผากาสายะเสยแลว นงหมอยางคฤหสถพดวา "ทานผเจรญ เมอกอนกระผมเปนสามเณร แตเดยวนกระผมกลบเปนคฤหสถแลว. อนง กระผมเมอบวชกไมไดบวชดวยศรทธา บวชเพราะกลวแตอนตรายในหนทางขอทานมาไปดวยกนเถด." พระเถระพดวา " ผมอาย คฤหสถชวกด สมณะชวกด กชวทงนน; เธอแมตงอยในความเปนสมณะแลว ไมอาจเพอทาคณเพยงแตศลใหบรบรณ เปนคฤหสถ จกทาความดงามชออะไรได, ธระดวยการทคนชวเชนเธอจบปลายไมเทาของเรา ไมตองม." นายปาลตะตอบวา "ทานผเจรญ หนทางมอมนษยชมและทานกเสยจกษ จกอยในทนอยางไรได." ลาดบนน พระเถระ กลาวกะเขาวา "ผมอาย เธออยาไดคดอยางนนเลย, เราจะนอนตายอย ณ ทนกด จะนอนพลกกลบไปกลบมาณ ทนกด ขนชอวาการไปกบเธอยอมไมม" (ครนวาอยางนแลว) ไดกลาวคาถาเหลานวา "เอาเถด, เราเปนผมจกษอนเสยแลว มาสทาง ไกลอนกนดาร นอนอย (กชาง) จะไมไป, เพราะความเปนสหายในชนพาลยอมไมม. เอาเถด เราเปนผมจกษเสยแลว มาสทางไกลอนกนดาร จกตายเสย จกไมไป, เพราะความเปนสหายใน ชนพาลยอมไมม." นายปาลตะ ไดยนคานนแลว เกดความสงเวช นกวา "เราทากรรมหนก เปนไปโดยดวน ไมสมควรหนอ" ดงนแลว กอดแขน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 28คราครวญ แลนเขาราวปา ไดหลกไป ดวยประการนนแล.

อาสนะทาวสกกะรอน ดวยเดชแหงศลแมของพระเถระ (ในขณะนน) บณฑกมพล-สลาอาสน๑ ของทาวสกกเทวราช ยาว ๖๐ โยชน กวาง ๕๐ โยชนหนา ๑๕ โยชน มสดจดอกชยพฤกษ มปกตยบลงในเวลาประทบนงและฟขนในเวลาเสดจลกขน แสดงอาการรอนแลว. ทาวสกกเทวราช ทรงดารวา "ใครหนอแล ใครจะยงเราใหเคลอนจากสถาน" ดงนแลว ทรงเลงลงมา ไดทอดพระเนตรเหนพระเถระดวยทพยจกษ. เหตนน พระโบราณาจารยทงหลาย จงกลาววา "ทาวสหสเนตร ผเปนเจาแหงเทวดา สองทพย- จกษ (ทรงทราบวา) พระปาลเถระองคน ตเตยน คนบาป ชาระเครองเลยงชพใหบรสทธแลว, ทาว สหสเนตร ผเปนเจาแหงเทวดา สองทพยจกษ (ทรงทราบวา) พระปาลเถระ องคนหนกในธรรม ยนดในศาสนา นงอยแลว." ขณะนน ทาวเธอไดทรงพระดารวา "ถาเราจกไมไปสสานกของพระผเปนเจา ผตเตยนคนบาป หนกในธรรม เหนปานนน, ศรษะของเราพงแตก ๗ เสยง; เราจกไปสสานกของทาน," (ครนทรงพระดารฉะนแลว กเสดจไป).

๑. แผนศลาทประทบ มสดจผาขนสตวเหลอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 29 เหตนน (พระโบราณาจารยทงหลาย จงกลาววา) " ทาวสหสเนตร ผเปนเจาแหงเทวดา ทรงสร ของเทวราช เสดจมาโดยขณะนนแลว เขาไปใกล พระจกขปาลเถระแลว."กแลครนเสดจเขาไปใกลแลว ไดทรงทาเสยงฝพระบาทในทใกลพระเถระ. ขณะนน พระเถระถามทาวเธอวา "นนใคร ?" เทวราชตรสตอบวา "ขาพเจาคนเดนทาง เจาขา." ถ. ทานจะไปไหน อบาสก. ท. เมองสาวตถ เจาขา. ถ. ไปเถด ทานผมอาย. ท. กพระผเปนเจาเลา เจาขา จกไปไหน ? ถ. ถงเรากจกไปในทนนเหมอนกน. ท. ถาอยางนน เราทงหลายไปดวยกนเถด เจาขา. ถ. เราเปนคนทพพลภาพ, ความเนนชาจกมแกทานผไปอยกบเรา. ท. กจรบของขาพเจาไมม ถงขาพเจาไปอยกบพระผเปนเจาจกไดบญกรยาวตถ ๑๐ สกประการหนง เราทงหลายไปดวยกนเถอะเจาขา. พระเถระคดวา "นนจกเปนสตบรษ" จงกลาววา "ถาอยางนนจบปลายไมเทาเขาเถด อบาสก."

ทาวสกกเทวราช พาพระเถระไปถงพระเชตวน ทาวสกกเทวราช ทรงทาอยางนนแลว ยอพนปฐพใหถงพระ-เชตวนในเพลาเยน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 30 พระเถระไดฟงเสยงเครองประโคมมสงขและบณเฑาะวเปนตนแลวถามวา "นน เสยงทไหน ?" ท. ในเมองสาวตถ เจาขา. ถ. ในเวลาไป เราไปโดยกาลชานานแลว. ท. ขาพเจารทางตรง เจาขา. ในขณะนน พระเถระกาหนดไดวา "ผนมใชมนษย จกเปนเทวดา." (เหตนน พระโบราณาจารยทงหลาย จงกลาววา) " ทาวสหสเนตร ผเปนเจาแหงเทวดา ทรงสร ของเทวราช ยนทางนน พลนเสดจมาถงเมอง สาวตถแลว." ทาวเธอนาพระเถระไปสบรรณศาลา ทกฎมพผนองชายทาเพอประโยชนแกพระเถระนนเทยว นมนตใหนงเหนอแผนกระดานแลวจาแลงเปนสหายทรกไปสสานกของกฎมพจลปาละ ตรสรองเรยกวา "แนะปาละผสหาย." กฎมพจลปาละรองถามวา "อะไร ? สหาย." ท. ทานรความทพระเถระมาแลวหรอ ? จ. ขาพเจายงไมร, กพระเถระมาแลวหรอ ? เทวราช ตรสวา "เออ สหาย ขาพเจาไปวหาร เหนพระเถระนงในบรรณศาลาททานทา มาแลวเดยวนเอง" ดงนแลว เสดจหลกไป. ฝายกฎมพไปถงวหาร เหนพระเถระแลว รองไหกลงเกลอกอยท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 31บาทมล กลาววา "ทานผเจรญเจาขา ขาพเจาเหนเหตนแลวจงไมยอม ใหทานบวช" ดงนเปนตนแลว ทาเดกทาส ๒ คนใหเปนไทใหบวชในสานกของพระเถระแลว สงวา "ทานทงหลาย จงนาเอาของฉนมขาวตมและขาวสวยเปนตน มาจากภายในบานอปฏสากพระเถระ" ดงน แลว มอบใหแลว. สามเณรทงหลาย กทาวตรปฏบตอปฏฐากพระเถระแลว. ภายหลงวนหนง ภกษทงหลายผอยในทศ (ผอยทอน) มาสพระเชตวน ดวยหวงวา " จกเฝาพระศาสดา" ถวายบงคมพระศาสดาเยยมพระอสตมหาเถระแลว เทยวจารกอยในวหาร ถงทอยของพระจกข-ปาสเถระแลว มหนาตรงตอทนนในเวลาเยน ดวยหวงวา "จกดแมทน." ในขณะนน มหาเมฆตงขนแลว. พวกเธอคดวา "เดยวนเยนแลว, และเมฆกตงขนแลว, เราจกมาดแตเชาเทยว" ดงนแลวกลบไป.ฝนตกในปฐมยาม หยดในมชฌมยาม. พระเถระเปนผ (เคย) ปรารภความเพยร เดนจงกรมเปนอาจณ; เหตฉะนน จงลงสทจงกรมแลวในปจฉมยาม. แลในกาลนน ตวแมลงคอมทอง (หรอแมลงเมา) เปนอนมาก ตงขนแลว บนพนทฝนตกใหม. ตวเหลานน เมอพระเถระจงกรมอย ไดวบต (ตาย) โดยมาก. พวกอนเตวาสก ยงไมทนกวาดทจงกรมของพระเถระแตเชา. ฝายพวกภกษนอกน มาดวยหวงวา " จกดทอยของพระเถระ" เหนสตวทงหลายในทจงกรมแลว ถามวา "ใครจงกรมในทน." พวกอนเตวาสกของพระเถระตอบวา " อปชฌายของพวกกระผมขอรบ." เธอทงหลาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 32ตเตยนวา "ทานทงหลายดกรรมของสมณะเถด ในกาลมจกษทานนอนหลบเสย ไมทาอะไร, ในกาลมจกษวกลเดยวนไวตววา 'จงกรม' ทาสตวมประมาณถงเทานใหตายแลว ทานคดวา ' จกทาประโยชน' กลบทาการหาประโยชนมได." พวกเธอไปกราบทลพระตถาคตแลวในขณะนนวา "พระเจาขาพระจกขปาลเถระ ไวตววา 'จงกรม' ทาสตวมชวตเปนอนมากใหตายแลว." พระศาสดาตรสถามวา "ทานทงหลายเหนเธอกาลงทาสตวมชวต เปนอนมากใหตายแลวหรอ ?" ภกษเหลานน กราบทลวา "ไมไดเหน พระเจาขา." ศ. ทานทงหลายไมเหนเธอ (ทาดงนน) ฉนใดแล ถงเธอกไมเหนสตวมชวตเหลานน ฉนนน. ภกษทงหลาย ขนชอวาเจตนาเปนเหตใหตาย ของพระขณาสพทงหลาย (คอบคคลผมอาสวะสนแลว) มไดม. ภ. พระเจาขา เมออปนสยแหงพระอรหตมอย เหตไฉนทานจงกลายเปนคนมจกษมดแลว. ศ. ดวยอานาจกรรมอนตนทาไวแลว ภกษทงหลาย.ภ. กทานไดทากรรมอะไรไวแลว พระเจาขา.

บรพกรรมของพระจกขปาลเถระ พระศาสดาตรสวา "ภกษทงหลาย ถาอยางนน ทานทงหลายจงฟง" ดงนแลว (ตรสเลาเรองวา) ในอดตกาล ครงพระเจาพาราณส ดารงราชยอยในกรงพาราณสหมอผหนงเทยวทาเวชกรรมอยในบานและนคม เหนหญงทรพลดวยจกษ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 33คนหนง จงถามวา "ความไมผาสกของทานเปนอยางไร ? หญงนนตอบวา "ขาพเจาไมแลเหนดวยดวงตาก." หมอกลาววา "ขาพเจาจกทายาใหแกทาน" ญ. ทาเถด นาย. ม. ทานจกใหอะไรแกขาพเจา ? ญ. ถาทานอาจจะทาดวงตาของขาพเจาใหกลบเปนปกตได,ขาพเจากบบตรและธดา จกยอมเปนทาสของทาน. ม. รบวา "ดละ" ดงนแลว ประกอบยาใหแลว. ดวงตากลบเปนปกต ดวยยาขนานเดยวเทานน. หญงนนคดแลววา "เราไดปฏญญาแกหมอนนไววา 'จกพรอมดวยบตรธดา ยอมเปนทาสของเขา ' กแตเขาจกไมเรยกเราดวยวาจาอนออนหวาน เราจกลวงเขา." นางอนหมอมาแลว ถามวา " เปนอยางไร ? นางผเจรญ " ตอบวา "เมอกอน ดวงตาของขาพเจาปวดนอย เดยวนปวดมากเหลอเกน." หมอคดวา "หญงนประสงคลวงเราแลวไมใหอะไร ความตองการของเราดวยคาจางทหญงนใหแกเรามไดม, เราจกทาเขาใหจกษมดเสยเดยวน" แลวไปถงเรอนบอกความนนแกภรรยา. นางไดนงเสย. หมอนนประกอบยาขนานหนงแลวไปสสานกหญงนน บอกใหหยอดวา "นางผเจรญ ขอทานจงหยอดยาขนานน." ดวงตาทงสองขาง ไดดบวบแลวเหมอนเปลวไฟ. หมอนนได(มาเกด) เปนจกขปาลภกษแลว. พระศาสดาตรสวา "ภกษทงหลาย กรรมทบตรของเราทาแลวในกาลนน ตดตามเธอไปขางหลง ๆ. จรงอย ขนชอวา บาปกรรมน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 34ยอมตามผทาไป เหมอนลออนหมนตามรอยเทาโคพลพท (คอโคทเขาเทยมเกวยนบรรทกสนคา) ตวเขนธระไปอย" ครนตรสเรองนแลวพระองคผเปนพระธรรมราชา ไดตรสพระคาถานสบอนสนธ ดจประทบพระราชสาสน ซงมดนประจาไวแลว ดวยพระราชลญจกรวา ๑. มโนปพพงคมา ธมมา มโนเสฏา มโนมยา มนสา เจ ปทฏเน ภาสต วา กโรต วา ตโต น ทกขมเนวต จกก ว วหโต ปท . "ธรรมทงหลาย มใจเปนหวหนา มใจเปนใหญ สาเรจแลวดวยใจ, ถาบคคลมใจราย พดอยกด ทาอยกด, ทกขยอมไปตามเขา เพราะเหตนน ดจลอหมนไปตามรอยเทาโค ผนาแอกไปอยฉะนน."

แกอรรถ จตทเปนไปในภม ๔ แมทงหมด ตางโดยจตมกามาวจรกศลจตเปนตน ชอวา "มโน" ในพระคาถานน. ถงอยางนน ในบทน เมอนยม กะ กาหนดลง ดวยอานาจจตทเกดขนแกหมอนนในคราวนนยอมไดจาเพาะจต ทเปนไปกบดวยโทมนส ประกอบดวยปฏฆะ-(อยางเดยว). บทวา ปพพงคมา คอ ชอวา มาตามพรอมดวยจตนน อนเปนหวหนาไปกอน. บทวา ธมมา คอ ชอวา ธรรมเปน ๔ อยาง ดวยอานาจคณธรรม เทศนาธรรม ปรยตธรรม และนสสตตนชชวธรรม. ในธรรม๔ ประการนน ธรรมศพทนในคาวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 35 "ธรรมและอธรรม ๒ ประการ ใหผลเหมอนกน หามได อธรรมยอมนาไปสนรก ธรรมยอม ใหถงสคต." ดงน ชอวาคณธรรม (แปลวาธรรมคอคณ). ธรรมศพทน ในคาวา "ภกษทงหลาย เราจกแสดงธรรมงามในเบองตน แกทานทงหลาย" ดงนเปนตน ชอวาเทศนาธรรม (แปลวาธรรมคอเทศนา ). ธรรมศพทน ในคาวา "ภกษทงหลาย อนง กลบตรบางจาพวกในโลกน ยอมเรยนธรรม คอสตตะ เคยยะ" ดงนเปนตน ชอวา ปรยตธรรม(แปลวาธรรมคอปรยต). ธรรมศพทน ในคาวา "กสมยนนแลธรรมทงหลายยอมม ขนธทงหลายยอมม" ดงน เปนตน ชอวานสสตตธรรม (แปลวาธรรมคอสภาพทมใชสตว) นยแมในบทวา"นชชวธรรม" (ซงแปลวาธรรมคอสภาพมใชชวต) กดจเดยวกน.ในธรรม ๔ ประการนน นสสตตธรรมหรอนชชวธรรม พระศาสดาทรงประสงคแลวในทน. นสสตตธรรมหรอนชชวธรรมนน โดยความกอรปขนธ ๓ ประการ คอ "เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ." เหตวาอรปขนธ ๓ ประการนน ชอวามใจเปนหวหนาของอรปขนธ ๓ประการนน. มคาถามวา "กใจ มวตถเดยวกน มอารมณเดยวกน เกดในขณะเดยวกน พรอมกบธรรมเหลานน ไมกอนไมหลงกวากน ชอวาเปนหวหนาของธรรมเหลานนอยางไร ?" มคาแกวา " ใจ ไดชอวาเปนหวหนาของธรรมเหลานน ดวยอรรถวา เปนปจจยเครองยงธรรมใหเกดขน. เหมอนอยางวา เมอพวก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 36โจรเปนอนมาก ทาโจรกรรมมปลนบานเปนตนอยดวยกน เมอมใครถามวา "ใครเปนหวหนาของพวกมน ?" ผใดเปนปจจยของพวกมน คออาศยผใดจงทากรรมนนได ผนนชอทตตะกตาม ชอมตตะกตาม เขาเรยกวาหวหนาของมน ฉนใด; คาอปไมยซงเปนเครองใหอรรถถงพรอมน บณฑตพงรแจง ฉนนน. ใจชอวาเปนหวหนาของธรรมทงหลายนนดวยอรรถวา เปนปจจยเครองยงธรรมใหเกดขนฉะน เหตนน ธรรมทงหลายนน จงชอวามใจเปนหวหนา, เพราะเมอใจไมเกดขน ธรรมเหลานนยอมไมสามารถจะเกดขนได. ฝายใจ ถงเจตสกธรรมบางเหลาแมไมเกดขน กยอมเกดขนไดแท. อนง ใจชอวาเปนใหญของธรรมทงหลายนน ดวยอานาจเปนอธบด เหตนน ธรรมทงหลายนนจงชอวามใจเปนใหญ. เหมออยางวา ชนทงหลายมโจรผเปนหวโจกเปนตนผเปนอธบด ไดชอวาเปนใหญของชนทงหลายมโจรเปนตน ฉนใด,ใจผเปนอธบด ไดชอวาเปนใหญของธรรมเหลานน ฉนนน, เหตนนธรรมเหลานน จงชอวามใจเปนใหญ. อนง สงทงหลายนน ๆ เสรจแลวดวยวตถมไมเปนตน กชอวาของสาเรจแลวดวยไมเปนตน ฉนใด.แมธรรมทงหลายนน ไดชอวาสาเรจแลวดวยใจ เพราะเสรจมาแตใจฉนนน. บทวา ปทฏเน คอ อนโทษมอภชฌาเปนตนซงจรมาประทษ-รายแลว. จรงอย ใจปกตชอวาภวงคจต, ภวงคจตนนไมตองโทษประทษรายแลว. เหมอนอยางวา นาใสเศราหมองแลว เพราะสทงหลาย มสเขยวเปนตนซงจรมา (กลบ ) เปนนาตางโดยประเภทมนาเขยวเปนตน จะชอวานาใหมกมใช จะชอวานาใสตามเดมนนแลกมใช ฉนใด,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 37ภวงคจตแมนน อนโทษมอภชฌาเปนตน ทจรมาประทษรายแลว จะชอวาจตใหมกมใช จะชอวาภวงคจตตามเดมนนแลกมใช ฉนนน, เหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา "ภกษทงหลาย จตนผดผอง แตมนเศราหมองแลว เหตอปกเลสทงหลายซงจรมาแล" ดงน. ถาบคคลมใจรายแลวอยางน. บาทพระคาถาวา ภาสต วา กโรต วา คอ เมอเขาพด ยอมพดเฉพาะแตวจทจรต ๔ อยาง, เมอทา ยอมทา เฉพาะแตกายทจรต ๓อยาง, เมอไมพด เมอไมทา เพราะความทตวเปนผมใจอนโทษมอภชฌาเปนตนประทษรายแลวนน ยอมทามโนทจรต ๓ อยางใหเตม. อกศล-กรรมบถ ๑๐ อยางของเขา ยอมถงความเตมท ดวยประการอยางน. บาทพระคาถาวา ตโต น ทกขมเนวต ความวา ทกขยอมตามบคคลนนไป เพราะทจรต ๓ อยางนน คอวา ทกขทเปนผลทงเปนไปในกาย ทงเปนไปในจต โดยบรรยายนวา ทกขมกายเปนทตงบาง ทกขมจตนอกนเปนทตงบาง ยอมไปตามอตภาพนน ผไปอยในอบาย ๔กด ในหมมนษยกด เพราะอานภาพแหงทจรต. มคาถามวา "ทกขยอมตดตามบคคลนนเหมอนอะไร ?" มคาแกวา เหมอนลอหมนไปตามรอยเทาของโคพลพทตวเขนไปอย, อธบายวา "เหมอนลอหมนไปตามรอยเทาของโคพลพทอนเขาเทยมไวทแอก นาแอกไปอย. เหมอนอยางวา มนลากไปวนหนงกด สองวนกด สบวนกด กงเดอนกด ยอมไมอาจใหลอหมนกลบ คอ ไมอาจละลอไปได, โดยทแทเมอมนกาวไปขางหนา แอกกเบยดคอ (ของมน)เมอมนถอยหลงลอกขดเนอทขา, ลอเบยดเบยนดวยเหต ๒ ประการน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 38หมนตามรอยเทาของมนไป ฉนใด, ทกขทงทเปนไปทางกาย ทงทเปนไปทางจต อนมทจรตเปนมล ยอมตดตามบคคลผมใจรายแลว ทาทจรต ๓ ประการใหเตมทตงอย ในทเขาไปแลวนน ๆ มนรกเปนตน ฉนนนแล. ในกาลจบคาถา ภกษสามพนรป ไดบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย เทศนาไดเปนกถามประโยชนมผลแมแกบรษทผประชมกนแลว ดงนแลว เรองพระจกขปาลเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 39 ๒. เรองมฏฐกณฑล [๒] ขอความเบองตน ฝายพระคาถาทสองวา "มโนปพพงคมา" เปนตน พระผม-พระภาคเจาทรงปรารภมฏฐกณฑลมาณพ ภาษตแลว ในกรงสาวตถนนแล.

พราหมณทาตมหใหบตร ดงไดสดบมา ในกรงสาวตถ ไดมพราหมณคนหนง ชอ อทนน-ปพพกะ. เขาไมเคยใหสงของอะไร ๆ แกใคร ๆ. เพราะฉะนนประชมชนจงไดตงชอวา "อทนนปพพกะ๑." เขาไดมบตรคนเดยวเปนทรกใครพอใจ. ภายหลง เขาอยากจะทาเครองประดบใหบตร คดวา "ถาเราจกจางชางทอง กจะตองใหคาบาเหนจ " ดงนแลวจงแผทองคา ทาใหเปนตมหเกลยง ๆ เสรจแลว ไดให (แกบตรของตน). เพราะฉะนนบตรของเขาจงไดปรากฏโดยชอวา "มฏฐกณฑล."

รกษาบตรเองเพราะกลวเสยขวญขาว ในเวลาเมอบตรนนอายได ๑๖ ป เกดเปนโรคผอมเหลอง. มารดาแลดบตรแลว จงพดกะพราหมณ (ผสาม) วา " พราหมณ โรคเกดขนแลวแกบตรของทาน, ขอทานจงหาหมอมารกษาเขาเสยเถด." พราหมณตอบวา "นางผเจรญ ถาเราจะหาหมอมา, เราจะตอง

๑. ผไมเคยใหอะไรแกใคร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 40ใหขวญ๑ขาวเขา หลอนชางไมมองดความเปลองทรพยของเรา (บาง)." นางพราหมณถามวา "เมอเปนอยางน ทานจะทาอยางไรเลา ?พราหมณ. " พราหมณตอบวา "ทรพยของเราจะไมขาดไปไดอยางใด เราจะทาอยางนน." พราหมณนนไปยงสานกพวกหมอแลว ถามวา "พวกทานวางเอาขนานไหน ? แกคนทเปนโรคชนดโนน." ลาดบนน พวกหมอกบอกยาเกลดทเขาเปลอกไมเปนตนแกเขา.เขา (ไป) เอารากไมเปนตนทพวกหมอบบอกใหนนมาแลว ทาเอาใหแกบตร. เมอพราหมณทาอยเชนนนนนแล, โรคได (กาเรบ) กลาแลว(จน) เขาถงความไมมใครทจะเยยวยาได. พราหมณรวาบตรทพพลภาพแลว จงหาหมอมาคนหนง. หมอนน (มา) ตรวจดแลว จงพด(เลยง) วา "ขาพเจามกจอยอยางหนง ทานจงหาหมออนมาใหรกษาเถด" ดงนแลว บอกเลกกบพราหมณนนแลวกลาไป.

ใหบตรนอนทระเบยงเพราะกลวเหนสมบต พราหมณรเวลาวาบตรจวนจะตายแลวคดวา "เหลาชนทมาแลว ๆเพอประโยชนจะเยยมเยยนบตรน จกเหนทรพยสมบตภายในเรอน เราจะเอาเขาไวขางนอก" ดงนแลว จงนาเอาบตรออกมาใหนอนทระเบยงเรอนขางนอก.

พระพทธเจาเลงเหนอปนสยของมฏฐกณฑล ในเวลากาลงปจจสมย (คอเวลาจวนสวาง) วนนน พระผม-

๑. ภตตเวตน คาจางและรางวล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 41พระภาคเจา เสดจออกจากพระมหากรณาสมาบต ทรงเลงดโลกดวยพทธจกษ เพอทอดพระเนตรเหลาสตวผเปนเผาพนธอนพระองคพอแนะนาได ซงมกศลอนหนาแนนแลว มความปรารถนา๑ซงไดทาไวแลวในพระพทธเจาแตปางกอนทงหลาย ไดทรงแผตาขายคอพระญาณไปในหมนจกรวาล. มฏฐกณฑลมาณพปรากฏแลว ณ ภายในตาขายคอพระญาณนน โดยอาการอนนอนทระเบยงขางนอกอยางนน. พระศาสดาทอดพระเนตรเหนเขาแลว ทรงทราบวา พราหมณผบดานาเขาออกจากภายในเรอนแลว ใหนอนในทนน ทรงดารวา"จะมประโยชนบางหรอไมหนอ ดวยปจจยทเราไปในทนน" กาลงทรงราพง (อย) ไดทรงเหนเหตนวา "มาณพน จกทาจตใหเลอมใสในเรา ทากาละแลว จกเกดในวมานทองสง ๓๐ โยชนในดาวดงสเทวโลกมนางอปสรเปนบรวารพนหนง. ฝายพราหมณจกทาฌาปนกจสรระนนรองไหไปในปาชา. เทพบตรจกมองดอตภาพตนสงประมาณ ๓ คาวต(สามรอยเสน) ประดบดวยเครองอลงการ หนก ๖๐ เลมเกวยน มนางอปสรเปนบรวารพนหนง คดวา " สรสมบตน เราไดดวยกรรมอะไรหนอ ?" ดงนแลว เลงดอย, กทราบวาไดดวยจตเลอมใสในเราคดวา "บดาไมหาหมอมาใหประกอบยาใหแกเรา เพราะเกรงวาทรพยจะหมดไป เดยวนไปปาชารองไหอย, เราจกทาเขาใหถงประการอนแปลก" ดงน ดวยความขดเคองในบดา จกจาแลงตวเหมอนมฏฐกณฑลมาณพ มาทานองรองไหอยในทใกลปาชา. ทนน พราหมณ จกถามเขาวา "เจาเปนใคร ?" เขาจกตอบ ฉนเปนมฏฐกณฑลมาณพ บตรของ

๑. กตาธการาน มอธการอนทาไวแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 42ทาน." พราหมณ. ทานไปเกดในภพไหน ? เทพบตร. ในภพดาวดงส. เมอพราหมณถามวา "เพราะทากรรมอะไร ?" เขาจกบอกวา เขาเกดเพราะจตทเลอมใสในเรา. พราหมณจกถามเราวา "ขนชอวา ความทาจตใหเลอมใสในพระองค (เทานน) แลวไปเกดในสวรรค มหรอ ?"ทนน เราจกตอบวา "ไมมใครอาจจะกาหนดดวยการนบไดวา มประมาณเทานนรอย หรอเทานนพน หรอเทานนแสน" ดงนแลว จกภาษตคาถาในธรรมบท. ในกาลจบคาถา ความตรสรธรรม จกมแกสตวประมาณแปดหมนสพน. มฏฐกณฑลเทพบตร จกเปนพระโสดาบน;ถงอทนนปพพกพราหมณกเหมอนกน. อาศยกลบตรน ความบชาธรรมเปนอนมากจกม ดวยประการฉะน, ในวนรงขน ทรงทาความปฏบต(ชาระ) พระสรระเสรจแลว อนภกษสงฆหมใหญแวดลอมแลว เสดจเขาไปสกรงสาวตถ เพอบณฑบาต เสดจถงประตเรอนของพราหมณโดยลาดบ.

มฏฐกณฑลทาใจใหเลอมใสในพระพทธเจา ในขณะนน มฏฐกณฑลมาณพ กาลงนอนผนหนาไปขางในเรอนพระศาสดาทรงทราบวาไมเหนพระองค, จงไดเปลงพระรศมในวาบหนง.มาณพคดวา "นแสงสวางอะไร?" จงนอนพลกกลบมา เหนพระศาสดาแลว คดวา "เราอาศยบดาเปนอนธพาล จงไมไดเขาไปเฝาพระพทธเจาเหนปานนแลว ทาความขวนขวายดวยกาย หรอถวายทาน หรอฟง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 43ธรรม, เดยวนแมแตมอสองขางของเรากยกไมไหว. กจทควรทาอยางอนไมม" ดงนแลว ไดทาใจเทานนใหเลอม

เพราะใจเลอมใสทากาละไปเกดในเทวโลก พระศาสดาทรงพระดารวา "พอละ ดวยการทมาณพนทาใจใหเลอมใส ประมาณเทานน" กเสดจหลกไปแลว. เมอพระตถาคตพอกาลงเสดจลบตาไป, มาณพนนมใจเลอมใส ทากาละแลว เปนประดจดงวา หลบแลวกลบตนขน ไปเกดในวมานทองสงประมาณ ๓๐ โยชนในเทวโลก.

พราหมณคราครวญถงบตร ฝายพราหมณทาฌาปนกจสรระมาณพนนแลว ไดมแตการรองใหเปนเบองหนา, ไปทปาชา ทกวน ๆ รองใหพลางบนพลางวา "เจาลกคนเดยวของพออยทไหน ? เจาลกคนเดยวของพออยทไหน ?"

เทพบตรจาแลงกายไปหาพราหมณ (แม) เทพบตรแลดสมบตของตนแลว คดวา "สมบตนเราไดดวยกรรมอะไร ?" เมอพจารณาไปกรวา "ไดดวยใจทเลอมใสในพระศาสดา" ดงนแลว จงคดตอไปวา "พราหมณผน ในกาลเมอเรา ไมสบาย หาไดใหหมอประกอบยาไม เดยวนส ไปปาชารองใหอย,ควรทเราจะทาแกใหถงประการอนแปลก" ดงนแลวจงจาแลงตวเหมอนมฏฐกณฑลมาณพ มาแลว ไดกอดแขนยนรองไหอย ในทไมไกลปาชา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 44 เทพบตรกบพราหมณโตวาทะกน พราหมณเหนเขาแลว จงคดวา "เรารองไหเพราะโศกถงบตรกอน, กมาณพนน รองไหตองการอะไรเลา ? เราจะถามเขาด" ดงน แลว เมอจะถาม ไดกลาวคาถานวา "ทานตกแตงแลว เหมอนมฏฐกณฑล มภาระ คอระเบยบดอกไม มตวฟงดวยจนทนเหลอง, กอดแขนทงสองคราครวญอย ในกลางปาชา, ทานเปนทกขอะไรหรอ ?" มาณพกลาววา "เรอนรถ ทาดวยทองคา ผดผอง เกดขนแลว แกขาพเจา, ขาพเจาหาคลอของมนยงไมได ขาพเจาจกยอมเสยชวต เพราะความทกขนน." ทนน พราหมณไดพดกะเขาวา "พอมาณพผเจรญ คลอของมนนน จะทา ดวยทองคากตาม ทาดวยแกวกตาม ทาดวย โลหะกตาม ทาดวยเงนกตาม ทานจงบอ ขาพเจาเถด, ขาพเจาจะรบประกนใหทานได คลอ (ของมน)." มาณพไดฟงคานน คดวา " พราหมณผน ไมทายาใหแกบตรแลว ครนมาเหนเรารปรางคลายบตร รองไหอย ยงพดวา 'เราจะทาลอรถซงทาดวยทองคาเปนตนให, ชางเถด เราจกแกลงแกเลน"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 45ดงนแลว จงกลาววา "ทานจะทาคลอใหแกขาพเจาโตเทาไร ?" เมอพราหมณนนกลาววา "ทานจะตอการโตเทาไรเลา ? จงบอกวา "ขาพเจาตองการดวยพระจนทร และพระ- อาทตยทงสองดวง ทานอนขาพเจาขอแลว โปรดใหพระจนทรและพระอาทตยทงสองนน แกขาพเจาเถด." มาณพนนกลาวซาแกเขา "พระจนทรและพระอาทตย สองแสงเปน คกน ในวถทงสอง รถของขาพเจาทาดวย ทองคา ยอมงามสมกบคลออนนน." ลาดบนน พราหมณพดกบเขาวา "พอมาณพ ทานผปรารถนาของทไมควร ปรารถนา เปนคนเขลาแท ๆ, ขาพเจาเขาใจ วา ทานจกตายเสยเปลา จกไมไดพระจนทร และพระอาทตยทงสองเลย." ลาดบนน มาณพจงพดกะพราหมณนนวา "กบคคลผรองไหเพอตองการสงซงปรากฏอย เปนคนเขลา หรอวาบคคลผรองไหเพอตองการสงซงไมปรากฏอย เปนคนเขลาเลา ?" ดงนแลว จงกลาวเปนคาถา "แมความไปและความมา ของพระจนทร และพระอาทตยกปรากฏอย ธาตคอวรรณะแหง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 46 พระจนทรและพระอาทตย กปรากฏอยในวถ ทงสอง (สวน) ชนททากาละ ละไปแลว ใครกไมแลเหน, บรรดาเราทงสอง ผคราครวญ อยในทน ใครจะเปนคนเขลากวากน."

พราหมณยอมจานนแลวชมเชยเทพบตร พราหมณสดบคานนแลว กาหนดไดวา "มาณพนพดถก" จงกลาววา "พอมาณพ ทานพดจรงทเดยว, บรรดา เราทงสอง ผคราครวญอย (ในทน) ขาพเจา เองเปนคนเขลากวา, ขาพเจาอยากไดบตรททา กาละแลวคนมา เปนเหมอนทารกรองไหอยาก ไดพระจนทร" ดงนแลว เปนผหายโศก เพราะถอยคาของมาณพนน, เมอจะทาความชมเชยมาณพ ไดกลาวคาถาเหลานวา "ทานมาดาขาพเจาซงเปน๑ผรอนหนกหนา เหมอนบคคลดบไฟทตดนามนดวยนา, ขาพเจา ยอมยงความกระวนกระวายทงปวง ใหดบได

๑. สนต ในคาถาเทากบสมาน .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 47 ทานผบรรเทาความโศกถงบตรของขาพเจา อน ความโศกครอบงาแลว ไดถอนลกศรคอความโศก อนเสยดหฤทยขาพเจาออกไดหนอ ขาพเจานน เปนผมลกศรอนทานถอนเสยแลว เปนผเยนสงบ แลว, พอมาณพ ขาพเจาหายเศราโศก หาย รองไห เพราะไดฟงถอยคาของทาน."

พราหมณซกถามเทพบตร ขณะนน พราหมณ เมอจะถามเขาวา "ทานชออะไร ?" จงกลาววา "ทานเปนเทวดาหรอคนธรรพ หรอวาเปน ทาวปรนททสกกเทวราช, ทานชอไร ? หรอ เปนบตรของใคร ? อยางไร ขาพเจาจะรจก ทานได ?" ลาดบนน มาณพบอกแกเขาวา "ทานเผาบตรคนใด ในปาชาเองแลว ยอม คราครวญและรองไหถงบตรคนใด บตรคนนน คอขาพเจา ทากศลธรรมแลว ถงความเปนเพอน ของเหลาไตรทศ (เทพดา)." พราหมณไดกลาววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 48 "เมอทานใหทานนอยหรอมาก ในเรอนของ ตน หรอรกษาอโบสถกรรมเชนนนอย ขาพเจา ไมเหน, ทานไปเทวโลกไดเพราะกรรมอะไร ?" มาณพไดกลาววา "ขาพเจามโรค เจบลาบาก มการระสา ระสายอยในเรอนของตน, ไดเหนพระพทธเจา ผปราศจากกเลสธล ขามความสงสยเสยได เสดจไปด มพระปญญาไมทราม, ขาพเจานน มใจเบกบานแลว มจตเลอมใสแลว ไดถวาย อญชลแดพระตถาคตเจา. ขาพเจาไดทากศล- กรรมนนแลว จงไดถงความเปนเพอนของเหลา ไตรทศ (เทพดา)."

พราหมณถงพระพทธเจาเปนสรณะ เมอมาณพนน กาลงพดพราอยนนเทยว, สรระทงสนของพราหมณกเตมแลวดวยปต. เขาเมอจะประกาศปตนน จงกลาววา "นาอศจรรยหนอ นาประหลาดหนอ วบาก ของการทาอญชลน เปนไปไดเชนน แม ขาพเจา มใจเบกบานแลว มจตเลอมใสแลว ถงพระพทธเจาวา เปนสรณะในวนนแล."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 49 เทพบตรโอวาทพราหมณแลวกหายตวไป ลาดบนน มาณพไดกลาวตอบวา "ทานจงเปนผมจตเลอมใสแลว ถงพระ- พทธเจา ทงพระธรรม ทงพระสงฆ วาเปน สรณะในวนนแล ทานจงเปนผมจตเลอมใส อยางนนนนแล สมาทานสกขาบท ๕ อยา ใหขาดทาลาย, จงรบเวนจากปาณาตบาต (การ ฆาสตว) จงเวนของทเจาของยงไมใหในโลก, จงอยาดมนาเมา, จงอยาพดปด, และจงเปน ผเตมใจดวยภรรยาของตน." เขารบวา "ดแลว" ไดภาษตคาถาเหลานวา "ดกอนยกษ๑ ทานเปนผใครประโยชน แกขาพเจา, ดกอนเทพดา ทานเปนผใครสงท เกอกลแกขาพเจา, ขาพเจาจะทา (ตาม) ถอยคาของทาน, ทานเปนอาจารยของขาพเจา, ขาพเจาเขาถงพระพทธเจา วาเปนสรณะดวย, ขาพเจาเขาถงแมพระธรรม ซงไมมสงอนยงกวา วาเปนสรณะดวย, ขาพเจาเขาถงพระสงฆของ พระพทธเจาผเปนมนษย (พเศษ) ดจเทพดา วาเปนสรณะดวย, ขาพเจาจะรบเวนจาก

๑. คานในทอนหมายถงผดราย แตในทนหมายถงผอนบคคลควรบชา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 50 ปาณาตบาต, เวนของทเจาของยงไมใหในโลก, ไมดมนาเมา, ไมพดปด, และเปนผเตมใจ ดวยภรรยาของตน." ลาดบนน เทพบตรกลาวกะเขาวา "พราหมณ ทรพยในเรอนของทานมมาก, ทานจงเขาไปเฝาพระศาสดาแลวถวายทาน, จงฟงธรรม,จงถามปญหา " ดงนแลว กอนตรธานไป ณ ทนนนนแล.

พราหมณถวายทานแดพระพทธเจา ฝายพราหมณ ไปเรอนแลวเรยกนางพราหมณมา พดวา "นางผเจรญ ฉนจกนมนตพระสมณโคดมแลวทลถามปญหา, หลอนจงทาสกการะ" ดงนแลว ไปสวหาร ไมถวายบงคมพระศาสดาเลย ไมทาปฏสนถาร ยน ณ ทควรขางหนงแลว กราบทลวา " พระโคดมผเจรญของพระองคกบทงพระภกษสงฆ จงทรงรบภตตาหารแหงขาพระองคเพอเสวยในวนน ." พระศาสดาทรงรบแลว. เขาไดทราบวา พระศาสดาทรงรบแลวจงมาโดยเรว ใชคนใหตกแตงขาทนยโภชนยาหารไวในเรอนของตน.พระศาสดาอนหมภกษสงฆแวดลอมแลว เสดจไปสเรอนแหงพราหมณนนประทบนงบนอาสนะทเขาแตงไว. พราหมณองคาสแลว (เลยงแลว)โดยเคารพ. มหาชนประชมกน. ไดยนวา เมอพระตถาคตอนพราหมณผมจฉาทฏฐนมนตแลว, หมชน ๒ พวกมาประชมกน คอพวกชนผเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 51มจฉาทฏฐประชมกน ดวยตงใจวา "วนน พวกเราจกคอยดพระ-สมณโคดมทถกพราหมณเบยดเบยนอย ดวยการถามปญหา," พวกชนผเปนสมมาทฏฐกประชมกน ดวยตงใจวา "วนน พวกเราจกคอยดพทธวสย พทธลลา." ลาดบนน พราหมณเขาไปเฝาพระตถาคตผทรงทาภตกจเสรจแลวนงบนอาสนะตา ไดทลถามปญหาวา " พระโคดมผเจรญ มหรอขนชอวา เหลาชนทไมไดถวายทานแกพระองค ไมไดบชาพระองค ไมไดฟงธรรม ไมไดรกษาอโบสถเลย ไดไปเกดในสวรรค ดวยมาตรวาใจเลอมใสอยางเดยวเทานน ?" ศ. พราหมณ เหตใดทานมาถามเรา, ความทตนทาใจใหเลอมใสในเราแลวเกดในสวรรค อนมฏฐกณฑลผบตรของทานบอกแกทานมใชหรอ ? พ. เมอไร ? พระโคดมผเจรญ. ศ. วนนทานไปปาชาคราครวญอย. เหนมาณพคนหนง กอดแขนคราครวญอยในทไมไกลแลว ถามวา "ทานตกแตงแลวเหมอนมฏฐกณฑล มภาระ คอระเบยบดอกไม มตวฟงดวยจนทนเหลอง"ดงนเปนตน มใชหรอ ? เมอจะทรงประกาศถอยคาทชนทงสองกลาวกนแลวไดตรสเรองมฏฐกณฑลทงหมด. เพราะฉะนนแลเรองมฏฐกณฑลนนจงไดชอวาเปนพทธภาษต. กแล ครนพระศาสดาตรสเลาเรองมฏฐกณฑลนนแลว จงตรสวา "พราหมณ ใชวาจะมแตรอยเดยวและสองรอย,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 52โดยทแท การทจะนบเหลาสตวซงทาใจใหเลอมใสในเราแลวเกดในสวรรคยอมไมม." มหาชนไดเปนผเกดความสงสยแลว. ลาดบนน พระศาสดาทรงทราบความทมหาชนนนไมสนความสงสย ไดทรงอธษฐานวา " ขอมฏฐกณฑลเทวบตร จงมาพรอมดวยวมานทเดยว." เธอมอตภาพอนประดบแลวดวยเครองอาภรณทพย สงประมาณ ๓ คาวตมาแลว ลงมาจากวมาน ถวายบงคมพระศาสดาแลวไดยน ณ ทควรขางหนง. ลาดบนน พระศาสดาเมอจะตรสถามเธอวา "ทานทากรรมสงไรจงไดสมบตน" ไดตรสพระคาถาวา "เทพดา ทานมกายงามยงนก ยนทาทศ ทงสนใหสวาง เหมอนดาวประจารง, เทพ ผมอานภาพมาก เราขอถามทาน (เมอ) ทาน เปนมนษยไดทาบญอะไรไว." เทพบตรกราบทลวา "พระองคผเจรญ สมบตนขาพระองคไดแลว เพราะทาใหใหเลอมใสในพระองค." ศ. สมบตน ทานไดแลว เพราะทาใจใหเลอมใสในเราหรอ ? ท. พระเจาขา. มหาชนแลดเทพบตรแลว ไดประกาศความยนดวา "แนะพอ !พทธคณนาอศจรรยจรงหนอ บตรของพราหมณ ชอวา อทนนปพพกะไมไดทาบญอะไร ๆ อยางอน ยงใจใหเลอมใสพระศาสดาแลว ไดสมบตเหนปานน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 53 ใจเปนใหญในกรรมทกอยาง ลาดบนน พระศาสดาตรสแกพวกชนเหลานนวา "ในการทากรรมทเปนกศลและอกศล ใจเปนหวหนา ใจเปนใหญ, เพราะวากรรมททาดวยใจอนผองใสแลว ยอมไมละบคคลผไปสเทวโลกมนษยโลกดจเงาฉะนน" ครนตรสเรองนแลว พระองคผเปนธรรมราชา ไดตรสพระคาถานสบอนสนธ ดจประทบพระราชสาสนซงมดนประจาไวแลวดวยพระราชลญจกรวา:- ๒. มโนปพพงคมา ธมมา มโนเสฏา มโนมยา มนสา เจ ปสนเนส ภาสต วา กโรต วา ตโต น สขมเนวต ฉายาว อนปายน. " ธรรมทงหลาย มใจเปนหวหนา มใจเปน ใหญ สาเรจแลวดวยใจ ถาบคคลมใจผองใส แลว พดอยกด ทาอยกด ความสขยอมไป ตามเขา เพราะเหตนน เหมอนเงาไปตามตว ฉะนน.

แกอรรถ จตทเปนไปใน ๔๑ ภม แมทงหมด เรยกวาใจ ในพระคาถานนกจรง โดยไมแปลกกน, ถงอยางนน เมอนยม กะ กาหนดลง ในบทนยอมไดแกจตเปนกามาพจรกศล ๘ ดวง; กเมอกลาวดวยสามารถวตถ

๑. ภม ๔ คอ กามาวจรภม ๑ รปาวจรภม ๑ อรปาวจรภม ๑ โลกตรภม ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 54ยอมไดแกจตประกอบดวยญาณ เปนไปกบดวยโสมนสแมจากกามาพจรกศลจต ๔ ดวงเทานน. บทวา ปพพงคมา ความวา ประกอบกบใจซงเปนผไปกอนนน.ขนธ ๓ มเวทนาเปนตน ชอวาธรรม. แทจรง ใจเปนหวหนาของอรปขนธทง ๓ มเวทนาขนธเปนตนนน โดยอรรถคอเปนปจจยเครองใหเกดขน เหตนนขนธทง ๓ ประการนน จงชอวามใจเปนหวหนา.เหมอนอยางวา เมอทายกเปนอนมาก กาลงทาบญ มถวายบาตรและจวรเปนตน แกภกษสงฆหมใหญกด มบชาอนยง และฟงธรรม และตามประทป และทาสกการะดวยระเบยบดอกไมเปนตนกด ดวยกนเมอมผกลาววา "ใครเปนหวหนาของทายกเหลานน," ทายกผใดเปนปจจยของพวกเขา, คอพวกเขาอาศยทายกผใดจงทาบญเหลานนได,ทายกผนน ชอตสสะกตาม ชอปสสะกตาม ประชมชนยอมเรยกวา"เปนหวหนาของพวกเขา" ฉนใด, คาอปไมยซงเปนเครองใหเกดเนอความถงพรอมน บณฑตพงทราบฉนนน. ใจชอวาเปนหวหนาของธรรมเหลาน ดวยอรรถวาเปนปจจยเครองใหเกดขนดวยประการฉะน เหตนน ธรรมเหลาน จงชอวามใจเปนหวหนา. แทจรง ธรรมเหลานนเมอใจไมเกดขน ยอมไมสามารถจะเกดขนได, สวนใจ เมอเจตสกบางเหลาถงยงไมเกดขน กเกดขนไดแท. และใจชอวาเปนใหญกวาธรรมเหลาน ดวยอานาจเปนอธบด เพราะฉะนน ธรรมเหลาน จงชอวามใจเปนใหญ. อนง สงของทงหลายนน ๆ เสรจแลวดวยวตถมทองคาเปนตน กชอวาสาเรจแลวดวยทองคาเปนตน ฉนใด, ถงธรรมทงหลาย นนกไดชอวา สาเรจแลวดวยใจ เพราะเปนของเสรจมาแตใจ ฉนนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 55 บทวา ปสนเนน ความวา ผองใสแลว ดวยคณทงหลาย มความไมเพงเลงเปนตน. สองบทวา ภาสต วา กโรต วา ความวา บคคลมใจเหนปานน เมอจะพด ยอมพดแตวจสจรต ๔ อยาง เมอจะทา ยอมทาแตกายสจรต ๓ อยาง เมอไมพด เมอไมทา ยอมทาแตมโนสจรต ๓อยางใหเตมท เพราะความทตวเปนผมใจผองใสแลว ดวยคณทงหลายมความไมเพงเลงเปนตนนน. กศลกรรมบถ ๑๐ ของเขายอมถงความเตมท ดวยประการอยางน. บาทพระคาถาวา ตโต น สขมเนวต ความวา ความสขยอมตามบคคลนนไป เพราะสจรต ๓ อยางนน. กศลทง ๓ ภม๑ พระผมพระภาคเจาทรงประสงคแลวในทน, เพราะฉะนน บณฑตพงทราบอธบายวา "ความสขทเปนผล ซงเปนไปในกายและเปนไปในจต(โดยบรรยายน) วา ' ความสขมกายเปนทตงบาง ความสขมจตนอกน เปนทตงบาง' ยอมตามไป คอวา ยอมไมละบคคลนน ผเกดแลวในสคตภพกด ตงอยแลวในทเสวยสขในสคตกด เพราะอานภาพแหงสจรตทเปนไปในภม ๓. มคาถามสอดเขามาวา "เหมอนอะไร" แกวา" เหมอนเงามปกตไปตามตว" อธบายวา เหมอนอยางวา ธรรมดาเงาเปนของเนองกบสรระ เมอสรระเดนไป มนกเดนไป, เมอสรระหยดอยมนกหยด, เมอสรระนง มนกนง, ไมมใครสามารถทจะวากลาวกะมนดวยถอยคาอนละเอยดกด ดวยถอยคาอนหยาบกดวา "เจาจงกลบไปเสย

๑. ภม ๓ คอ กามาวจรภม ๑ รปาวจรภม ๑ อรปาวจรภม ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 56หรอเฆยนตแลวจงใหกลบได." ถามวา "เพราะเหตไร ?" ตอบวา"เพราะมนเปนของเนองกบสรระ ฉนใด. ความสขทเปนไปในกายและ"เพราะมนเปนของเนองกบสรระ ฉนใด. ความสขทเปนไปในกายและเปนไปในจต ตางโดยสขมกามาพจรสขเปนตน มกศลแหงกศลกรรมบถ๑๐ เหลาน ทบคคลประพฤตมากแลว และประพฤตดแลว เปนรากเหงายอมไมละ (บคคลนน) ในทแหงเขาไปแลวและไปแลว เหมอนเงาไปตามตว ฉนนนแล." ในกาลจบคาถา ความตรสรธรรม ไดมแลวแกเหลาสตวแปดหมนสพน, มฏฐกณฑลเทพบตร ตงอยแลวในพระโสดาปตตผล,อทนนปพพกพราหมณ กเหมอนกน. เขาไดหวานสมบตใหญถงเทานนลงไวในพระพทธศาสนาแลว ดงนแล. เรองมฏฐกณฑล จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 57 ๓. เรองพระตสสเถระ [๓] ขอความเบองตน พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระตสสเถระไดตรสพระธรรมเทศนานวา "อกโกจฉ ม อวธ ม " เปนตน.

พระตสสเถระเปนผวายากและถอตว ดงไดสดบมา ทานตสสเถระนน เปนโอรสพระปตจฉาของพระผมพระภาคเจา บวชในกาลเปนคนแก บรโภคลาภสกการะอนเกดขนแลว ในพระพทธศาสนา มรางกายอวนพ มจวรรดเรยบรอยแลว๑

โดยมากนงอยทโรงฉนกลางวหาร. ภกษอาคนตกะทงหลาย มาแลวเพอประโยชนจะเฝาพระตถาคต ไปสสานกแหงเธอ ดวยสาคญวา" น จกเปนพระเถระผใหญ" ดงนแลว ถามถงวตร ถามถงกจควรทามนวดเทาเปนตน. เธอนงเสย. ลาดบนน ภกษหนมองคหนงถามเธอวา "ทานมพรรษาเทาไร ?" เมอเธอตอบวา " ยงไมมพรรษา ขาพเจาบวชแลว ในกาลเปนคนแก" จงกลาววา "ทานขรวตาผมอาย ฝกไดยาก๒ ทานไมรจกประมาณตน, ทานเหนพระเถระผใหญมประมาณเทานแลว ไมทาวตรแมมาตรวาสามจกรรม เมอวตรอนพระเถระเหลานถามโดยเออเฟออย ทานนงเสย, แมมาตรวาความรงเกยจ กไมมแกทาน"

๑. อาโกฏตปปจจาโกฏเตห แปลวา ทบแลวและทบเฉพาะแลว. ๒. แนะนายาก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 58ดงน จงโบกมอ (เปนทรกราน). เธอยงขตตยมานะใหเกดขนแลวถามวา "พวกทานมาสสานกใคร ?" เมออาคนตกภกษเหลานนตอบวา"มาสสานกของพระศาสดา" จงกลาววา " กพวกทานคาดขาพเจาวา" นใคร ? ' ขาพเจาจกตดมล๑ของพวกทานเสยใหได" ดงนแลว รองไหเปนทกข เสยใจ ไดไปสสานกของพระศาสดาแลว.

พระตสสะทลเรองแดพระศาสดา ลาดบนน พระศาสดาตรสถามเธอวา "ตสสะ เปนอะไรหนอ ?เธอจงเปนทกข เสยใจ มนาตาอาบหนา รองไห มาแลว." ฝายภกษเหลานน (คอพวกภกษอาคนตกะ) คดวา "ภกษนน คงไปทากรรมขนมวอะไร ๆ " ดงน จงไปกบพระตสสะนนทเดยว ถวายบงคมพระ-ศาสดาแลว ไดนง ณ ทควรขางหนง. พระตสสะนน อนพระศาสดาตรสถามแลว ไดกราบทลวา " พระองคผเจรญ ภกษเหลานดาขาพระองค." ศ. กเธอนงแลวทไหน ? ต. ทโรงฉนกลางวหาร พระเจาขา. ศ. ภกษเหลานมา เธอไดเหนหรอ ? ต. เหน พระเจาขา. ศ. เธอไดลกขนทาการตอนรบหรอ ?ต. ไมไดทา พระเจาขา.

๑. ตดความเปนสมณะ คอ ใหขาดจากสมณภาพ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 59 ศ. เธอไดถามโดยเออเฟอถงการรบบรขาร ของภกษเหลานนหรอ ? ต. ขาพระองคไมไดถามโดยเออเฟอ พระเจาขา. ศ. เธอไดถามโดยเออเฟอถงธรรมเนยม หรอนาดมหรอ ? ต. ขาพระองคไมไดถามโดยเออเฟอ พระเจาขา. ศ. เธอนาอาสนะมาแลว ทาการนวดเทาใหหรอ ?ต. ไมไดทา พระเจาขา.

พระตสสะไมยอมขมาภกษสงฆ ศ. ตสสะ วตรทงปวงนน เธอควรทาแกภกษผแก. การทเธอไมทาวตรทงปวงนน นงอยในทามกลางวหาร ไมสมควร, โทษของเธอเองม, เธอจงขอโทษภกษทงหลายนนเสย. ต. พระองคผเจรญ พวกภกษนไดดาขาพระองค, ขาพระองคไมยอมขอโทษเธอ. ศ. ตสสะ เธออยาไดทาอยางน. โทษของเธอเองม เธอจงขอโทษภกษเหลานนเสย. ต. พระองคผเจรญ ขาพระองคไมยอมขอโทษภกษเหลาน . ลาดบนน พระศาสดา เมอภกษทงหลายยกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระตสสะนเปนคนวายาก" ดงนแลว ตรสวา"ภกษทงหลาย ตสสะน มใชเปนผวายากแตในบดนเทานน, ถงในกาลกอน ตสสะนกเปนคนวายากเหมอนกน," เมอภกษเหลานนกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทงหลาย ทราบความท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 60เธอเปนผวายากแตในบดนเทานน, เธอไดทาอะไรไวในอดตกาล"ดงนแลว จงตรสวา "ภกษทงหลาย ถาอยางนน ทานทงหลายจงฟง"ดงนแลว ไดทรงนาเรองอดตมา. บรพกรรมของพระตสสะ ในอดตกาล เมอพระเจาพาราณส เสวยราชสมบตอยในเมองพาราณส, ดาบสชอเทวละ อยในหมวนตประเทศ ๘ เดอน ใครจะเขาไปอาศยพระนครอย ๔ เดอน เพอตองการจะเสพรสเคมและรสเปรยวจงมาจากหมวนตประเทศ พบพวกคนเฝาประตพระนคร จงถามวา"พวกบรรพชตผมาถงพระนครนแลว ยอมพกอยทไหนกน ?" เขาทงหลายบอกวา "ทโรงนายชางหมอ ขอรบ." เธอไปสโรงนายชางหมอแลว ยนทประตกลาววา "ถาทานไมมความหนกใจ, ขาพเจาขอพกอยในโรงสกราตรหนง." ชางหมอกลาววา "กลางคน กจของขาพเจาทโรงไมม. โรงใหญ, นมนตทานอยตามสบายเถด ขอรบ "ดงนแลว มอบโรงถวาย. เมอเธอเขาไปนงแลว. ดาบสแมอกองคหนง ชอนารทะมาจากหนวนตประเทศ ไดขอพกอยราตรหนงกะนายชางหมอ. นายชางหมอคดวา "ดาบสองคมากอน พงเปนผอยากจะอยดวยกนกบดาบสองคน หรอไม (กไมทราบ), เราจะปลกตวเสย" ดงนแลว จงกลาววา" ถาทานองคเขาไปกอน จกพอใจไซร, ทานจงพกอยตามความพอใจของดาบสองคกอนเถด ขอรบ." นารทดาบสนน เขาไปหาเธอแลวกลาววา "ทานอาจารย ถาทานไมมความหนกใจ, ผมขอพกอยใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 61โรงนราตรหนงเถด" เมอเธอกลาววา "โรงใหญ, ทานจงเขาไปอย ทสวนขางหนงเถด" ดงนแลว จงเขาไปนง ณ ทอกสวนหนงแหงเธอผเขาไปกอน.

โทษของการนอนไมเปนท ดาบสแมทงสองรป พดปราศรยชวนใหระลกถงกนแลว, ในเวลาจะนอน. นารทดาบสกาหนดทนอนแหงดาบสและประตแลวจงนอน.สวนเทวลดาบสนน เมอจะนอน หาไดนอนในทของตนไม. (ไพล)นอนขวางทกลางประต. นารทดาบส เมอออกไปในราตร ไดเหยยบทชฎาของเธอ. เมอเธอกลาววา "ใครเหยยบเรา ?" นารทดาบสกลาววา" ทานอาจารย ผมเอง." ท. ชฎลโกง ทานมาจากปาแลว เหยยบทชฎาของเรา. น. ทานอาจารย ผมไมทราบวาทานนอนทน ขอทานจงอดโทษแกผมเถด. เมอเธอกาลงบนอยนนแล, ออกไปขางนอกแลว. เทวลดาบสนอกนคดวา "ดาบสรปน แมเขามาจะพงเหยยบเรา" ดงนแลวจงไดกลบนอนหนศรษะไปทางเทา. ฝายนารทดาบส เมอจะเขาไปคดวา "แมทแรก เราไดผดแลวในทานอาจารย, บดน เราจะเขาไปโดยทางเทาของทาน" ดงนแลว เมอมา ไดเหยยบทคอแหงเธอ, เมอเธอกลาววา "นใคร ?" จงกลาววา" ทานอาจารย ผมเอง" เมอเธอกลาววา "ชฏลโกง ทแรกทานเหยยบทชฎาของเราแลว เดยวนเหยยบทคอเราอก เราจกสาปทาน"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 62จงกลาววา "ทานอาจารย โทษของผมไมม, ผมไมทราบวาทานนอนแลวอยางนน. ผมเขามาดวยคดวา ' แมทแรกความผดของเรามอย, เดยวน เราจกเขาไปโดยทางเทาทาน' ดงน ขอทานจงอดโทษแกผมเถด."

ดาบสทงสองตางสาปกน ท. ชฎลโกง เราจะสาปทาน. น. ทานอาจารย ทานอยาทาอยางนเลย. เธอมเออเฟอถอยคาของนารทดาบสนน ยงขนสาปนารทดาบสนน( ดวยคาถา ) วา "พระอาทตย มรศมตง ๑,๐๐๐ มเดชตง ๑๐๐ มปกตกาจดความมด, พอพระอาทตยขนมาใน เวลาเชา ขอศรษะของทานจงแตกออก ๗ เสยง." นารทดาบส กลาววา " ทานอาจารย โทษของผมไมม เมอกาลงพดอยทเดยว ทานไดสาปแลว. โทษของผใดมอย ขอศรษะของผนนจงแตก, ของผไมมโทษ จงอยาแตก" ดงนแลว ไดสาป (ดวยคาถา) วา " พระอาทตย มรศมตง ๑,๐๐๐ มเดชตง ๑๐๐ มปกตกาจดความมด, พอพระอาทตยขนมาใน เวลาเชา ขอศรษะของทานจงแตกออก ๗ เสยง."และนารทดาบสนน มอานภาพใหญ ตามระลกชาตได ๘๐ กลป คอในอดตกาล ๔๐ กลป ในอนาคตกาล ๔๐ กลป. เพราะเหตนนทานคดวา "ความสาปจกตกในเบองบนแหงใครหนอแล ?" ดงน เมอใครครวญไป กทราบวา "จกตกในเบองบนแหงอาจารย" อาศยความกรณาใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 63เธอ จงไดหามอรณขนดวยกาลงฤทธ."

ประชาชนเดอดรอนตลอดถงพระราชา ชาวพระนคร เมออรณไมขนอย กพากนไปสประตพระราชวงแลวกราบทลพไรวา "ขาแตสมมตเทพ เมอพระองคทรงครองราชสมบต อย. อรณไมขน, ขอพระองคจงทรงพระกรณาโปรดใหอรณขน เพอขาพระองคทงหลายเถด." พระราชา ทรงพจารณาจรยาอนวตร มกายกรรมเปนตน ของพระองค มไดทรงเหนการอนไมสมควรอะไร ๆ จงทรงพระดารวา "เหตอะไรหนอแล ?" ดงน ทรงระแวงวา "ชะรอยจะเปนความววาทของพวกบรรพชต" ดงนแลว จงตรสถามวา "พวกบรรพชตในพระนครนมอยบางหรอ ?" เมอมผกราบทลวา "เมอเวลาเยนวานน มพวกบรรพชตมาสโรงนายชางหมอ พระเจาขา " พระราชามราชบรษถอคบนาเสดจไปทนน ในทนใดนนเอง ทรงอภวาทพระนารทดาบสแลว ประทบ ณทควรขางหนงตรสถามวา "ผเปนเจานารทะ การงานทงหลายของพวก ชมพทวป ยอมเปนไปไมได, โลกเกดมดแลว เพราะเหตอะไร ทานอนขาพเจาถามแลว ได โปรดบอกเหตนนแกขาพเจา." นารทดาบส เลาเรองทงปวงถวายเสรจแลว ถวายพระพรวา" อาตมภาพ อนดาบสรปนสาปแลวเพราะเหตน, เมอเปนอยางนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 64อาตมาภาพจงไดกลาวสาปบางวา "โทษของขาพเจาไมม. โทษของผใดม; ความสาปจงตกลงในเบองบนแหงผนนแล" กครนสาปแลวจงคดวา "ความสาปจกตกในเบองบนแหงใดหนอแล ?" เมอใครครวญไปกเหนวา "ในเวลาพระอาทตยขน ศรษะของอาจารยจกแตกออก๗ เสยง" ดงนแลว อาศยความกรณาในทาน จงมใหอรณขนไป. ร. กอยางไร อนตรายจะไมพงมแกทานเลา ขอรบ ? น. ถาทานขอโทษอาตมภาพเสย อนตรายกจกไมพงม. ร. ถาอยางนน ทานจงขอโทษเสยเถด. ท. ชฎลนนเหยยบอาตมภาพ ทชฎาและทคอ อาตมภาพไมยอมขอโทษชฎลโกงนน. ร. ขอทานจงขอโทษเสยเถด ขอรบ ทานอยาทาอยางน. เทวลดาบสทลวา "อาตมภาพ ไมยอมขอโทษ" แมเมอพระราชาตรสวา "ศรษะของทานจกแตกออก ๗ เสยง" ดงน กยงไมยอมขอโทษอยนนเอง. ลาดบนน พระราชาตรสกบเธอวา "ทานจกไมยอมขอโทษตามชอบใจของตนหรอ ?" ดงนแลว จงรบสงใหราชบรษจบเทวลดาบสนนทมอ ทเทา ททอง ทคอ ใหกมลงทบาทมลแหงนารทดาบส. นารทดาบสกลาววา "อาจารย เชญทานลกขนเถด, ขาพเจายอม ยกโทษใหแกทาน ดงนแลว ถวายพระพรวา "มหาบพตร ดาบสรปนหาไดขอโทษอาตมภาพตามใจสมครไม, มสระอยในทไมไกลสระหนงขอพระองครบสงใหเธอยนทนกอนดนเหนยวบนศรษะ แชนาอยในสระนนแคคอ. พระราชารบสงใหทาอยางนนแลว. นารทดาบสเรยกเทวลดาบส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 65มาวา "ทานอาจารย ครนฤทธอนผมคลายแลว. เมอแสงพระอาทตยตงขนอย, ทานพงดาลงเสยในนาแลว โผลขนไปเสยโดยทางอน."กอนดนเหนยวบนศรษะของเทวลดาบสนน พอรศมแหงพระอาทตยถกเขาเทานน กแตกออก ๗ เสยง, เทวลดาบสนน ดาลงหนไปทอนแลว.

เวรไมระงบดวยผกเวร พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา"ภกษทงหลาย พระราชาในกาลนน ไดเปนอานนทแลว . เทวลดาบสไดเปนตสสะแลว, นารทดาบส ไดเปนเราเอง, ถงในครงนน ตสสะนกเปนผวายากอยางนเหมอนกน" ดงนแลว รบสงเรยกตสสเถระมาแลวตรสวา "ตสสะ กเมอภกษคดอยวา 'เราถกผโนนดาแลว ถกผโนนประหารแลว ถกผโนนชนะแลว ผโนนไดลกสงของของเราไปแลว'ดงน ชอวาเวรยอมไมระงบได; แตเมอภกษไมเขาไปผกอยอยางนนนนแลเวรยอมระงบได,' ดงนแลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา:- ๓. อกโกจฉ ม อวธ ม อชน ม อหาส เม เย จ ต อปนยยนต เวร เตส น สมมต. อกโกจฉ ม อวธ ม อชน ม อหาส เม เย จ ต นปนยหนต เวร เตสปสมมต. "กชนเหลาใด เขาไปผกความโกรธนนไววา 'ผโนน ไดดาเรา ผโนนไดตเรา ผโนนไดชนะเรา ผโนน ไดลกสงของของเราแลว' เวรของชนเหลานน ยอมไม ระงบได, สวนชนเหลาใดไมเขาไปผกความโกรธนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 66 ไววา 'ผโนนไดดาเรา ผโนนไดตเรา ผโนนไดชนะเราผโนนไดลกสงของของเราแลว' เวรของชนเหลานนยอมระงบได."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อกโกจฉ คอ ดาแลว. บทวาอวธ คอ ประหารแลว . บทวา อชน คอ ไดชนะเราดวยการอางพยานโกงบาง ดวยการกลาวโตตอบถอยคาบาง ดวยการทาใหยงกวาการทาบาง. บทวา อหาส คอ ผโนนไดลกของคอบรรดาวตถทงหลายมผาเปนตน สงใดสงหนงของเรา. สองบทวา เย จ ต เปนตน ความวา ชนเหลาใดเหลาหนงคอ เทพดาหรอมนษย คฤหสถหรอบรรพชต เขาไปผกความโกรธนนคอมวตถเปนตนวา "คนโนนไดดาเรา" ดจพวกคนขบเกวยน ขนทบเกวยนดวยชะเนาะ และดจพวกประมง พนสงของมปลาเนา เปนตนดวยวตถมหญาคาเปนตน บอยๆ, เวรของพวกเขาเกดขนแลว คราวเดยวยอมไมระงบ คอวายอมไมสงบลงได. บาทพระคาถาวา เย จ ต นปนยหต ความวา ชนเหลาใดไมเขาไปผกความโกรธนน คอมคาดาเปนตนเปนทตง ดวยอานาจการไมระลกถงและการไมทาไวในใจบาง ดวยอานาจการพจารณาเหนกรรมอยางนวา "ใคร ๆ ผหาโทษมได แมทานคงจกดาแลวในภพกอนคงจกประหารแลว (ในภพกอน ) คงจกเบกพยานโกงชนะแลว (ในภพกอน) สงของอะไรๆ ของใครๆ ทานคงจกขมแหงชงเอาแลว (ใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 67ภพกอน). เพราะฉะนน ทานแมเปนผไมมโทษ จงไดผลทไมนาปรารถนา มคาดาเปนตน" ดงนบาง, เวรของชนเหลานน แมเกดแลวเพราะความประมาท ยอมสงบไดดวยการไมผก (โกรธ ) น ดจไฟไมมเธอเกดขนแลวดบไปฉะนนแล. ในกาลจบเทศนา ภกษแสนหนง ไดบรรลอรยผลทงหลายมโสดาปตตผลเปนตน. พระธรรมเทศนาไดเปนกถามประโยชนแกมหาชนแลว. พระตสสเถระ ถงเปนคนวายาก กกลายเปนคนวางายแลวดงนแล. เรองพระตสสเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 68 ๔. เรองความเกดขนของนางกาลยกษณ [๔] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภหญงหมนคนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "น ห เวเรน เวราน"เปนตน.

มารดาหาภรรยาใหบตร ดงไดสดบมา บตรกฎมพคนหนง เมอบดาทากาละแลว ทาการงานทงปวง ทงทนา ทงทบาน ดวยตนเอง ปฏบตมารดาอย. ตอมามารดาไดบอกแกเขาวา "พอ แมจกนานางกมารกามาใหเจา." บ. แม อยาพดอยางนเลย, ฉนจกปฏบตแมไปจนตลอดชวต. ม. พอ เจาคนเดยวทาการงานอย ทงทนาและทบาน, เพราะเหตนน แมจงไมมความสบายใจเลย, แมจกนานางกมารกามาใหเจา. เขาแมหาม (มารดา) หลายครงแลวไดนงเสย. มารดานนออกจากเรอน เพอจะไปสตระกลแหงหนง. ลาดบนน บตรถามมารดาวา "แมจะไปตระกลไหน?" เมอมารดาบอกวา "จะไปตระกลชอโนน " ดงนแลว หามการทจะไปตระกลนนเสยแลว บอกตระกลทตนชอบใจให. มารดาไดไปตระกลนนหมนนางกหารกาไวแลว กาหนดวน (แตงงาน) นานางกมารกาคนนนมา ไดทาไวในเรอนของบตร. นางกมารกานน ไดเปนหญงหมน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 69ทนน มารดาจงพดกะบตรวา "พอ เจาใหแมนานางกมารกามาตาม ชอบใจของเจาแลว บดน นางกมารกานนเปนหมน, กธรรมดาตระกลทไมมบตรยอมฉบทาย. ประเพณยอมไมสบเนองไป, เพราะฉะนนแมจกนานางกมารกาคนอนมา (ใหเจา)" แมบตรนนกลาวหามอยวา"อยาเลย แม" ดงน กยงไดกลาว (อยางนน) บอยๆ. หญงหมนไดยนคาน จงคดวา "ธรรมดาบตร ยอมไมอาจฝนคามารดาบดาไปได, บดน แมผวคดจะนาหญงอน ผไมเปนหมนมาแลว กจกใชเราอยางทาส, ถาอยางไรเราพงนานางกมารกาคนหนงมาเสยเอง" ดงนแลวจงไปยงตระกลแหงหนง ขอนางกมารกา เพอประโยชนแกสาม, ถกพวกชนในตระกลนนหามวา "หลอนพดอะไรเชนนน" ดงนแลว จงออนวอนวา "ฉนเปนหมน ตระกลทไมมบตร ยอมฉบทาย บตรของทานไดบตรแลว จกไดเปนเจาของสมบต, ขอทานโปรดยกบตรนนใหแกสามของฉนเถด" ดงนแลว ยงตระกลนนใหยอมรบแลว จงนามาไวในเรอนของสาม. ตอมา หญงหมนนน ไดมความปรวตกวา "ถานางคนนจกไดบตรหรอบตรไซร จกเปนเจาของสมบตแตผเดยว, ควรเราจะทานางอยาใหไดทารกเลย."

เมยหลวงปรงยาทาลายครรภเมยนอย ลาดบนน หญงหมนจงพดกะนางนนวา "ครรภตงขนในทองหลอนเมอใด ขอใหหลอนบอกแกฉนเมอนน." นางนนรบวา "จะ"เมอครรภตงแลว ไดบอกแกหญงหมนนน. สวนหญงหมนนนแลให

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 70ขาวตมและขาวสวยแกนางนนเปนนตย. ภายหลง นางไดใหยาสาหรบทาครรภใหตก ปนกบอาหารแกนางนน. ครรภกตก [แทง]. เมอครรภตงแลวเปนครงท ๒ นางกไดบอกแกหญงหมนนน. แมหญงหมนกไดทาครรภใหตก ดวยอบายอยางนนนนแล เปนครงท ๒. ลาดบนน พวกหญงทคนเคยกน ไดถามนางนนวา "หญงรวมสามทาอนตรายหลอนบางหรอไม ? นางแจงความนนแลว ถกหญงเหลานนกลาววา "หญงอนธพาล เหตไร หลอนจงไดทาอยางนนเลา ?หญงหมนน ไดประกอบยาสาหรบทาครรภใหตกใหแกหลอน เพราะกลวหลอนจะเปนใหญ, เพราะฉะนน ครรภของหลอนจงตก, หลอนอยาไดทาอยางนอก." ในครงท ๓ นางจงมไดบอก. ตอมา [ฝาย] หญงหมนเหนทองของนางนนแลวจงกลาววา "เหตไร ? หลอนจงไมบอกความทครรภตงแกฉน " เมอนางนนกลาววา "หลอนนาฉนมาแลวทาครรภใหตกไปเสยถง ๒ ครงแลว, ฉนจะบอกแกหลอนทาไม ?" จงคดวา "บดน เราฉบหายแลว คอยแลดความประมาทของนางกมารกานนอย. เมอครรภแกเตมทแลว, จงไดชอง ไดประกอบยาใหแลวครรภไมอาจตก เพราะครรภแก จงนอนขวาง [ทวาร]. เวทนากลาแขงขน. นางถงความสนชวต.๑

นางตงความปรารถนาวา "เราถกมนใหฉบหายแลว, มนเองนาเรามา ทาทารกใหฉบหายถง ๓ คนแลว, บดน เราเองกจะฉบหาย,บดน เราจตจากอตภาพน พงเกดเปนนางยกษณ อาจเคยวกนทารกของมนเถด" ดงนแลว ตายไปเกดเปนแมแมวในเรอนนนเอง. ฝายสาม จบหญงหมนแลว กลาววา "เจาไดทาการตดตระกลของเราให

๑.ชวตกขย .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 71ขาดสญ" ดงนแลว ทบดวยอวยวะทงหลายมศอกและเขาเปนตนใหบอบซาแลว. หญงหมนนนตายเพราะความเจบนนแล แลวไดเกดเปนแมไกในเรอนนนเหมอนกน.

ผลดกนสงหารคนละชาตดวยอานาจผกเวร จาเนยรกาลไมนาน แมไกไดตกฟองหลายฟอง. แมแมวมากนฟองไกเหลานนเสย. ถงครงท ๒ ครงท ๓ มนกไดกนเสยเหมอนกน.แมไกทาความปรารถนาวา "มนกนฟองของเราถง ๓ ครงแลว เดยวน มนกอยากกนตวเราดวย. เดยวน เราจตจากอตภาพนแลว พงไดกนมนกบลกของมน" ดงนแลว จตจากอตภาพนน ไดเกดเปนแมเสอเหลอง.ฝายแมแมว ไดเกดเปนแมเนอ. ในเวลาแตเนอนนคลอดลกแลว ๆแมเสอเหลอง กไดมากนลกทงหลายเสยถง ๓ ครง. เมอเวลาจะตาย แมเนอทาความปรารถนาวา "พวกลกของเรา แมเสอเหลองตวนกนเสยถง ๓ ครงแลว เดยวนมนจกกนตวเราดวย. เดยวนเราจตจากอตภาพน แลว พงไดกนมนกบลกของมนเถด" ดงนแลว ไดตายไปเกดเปน นางยกษณ. ฝายแมเสอเหลอง จตจากอตภาพนนแลวไดเกดเปนกลธดา* ในเมองสาวตถ. นางถงความเจรญแลว ไดไปสตระกลสามในบานรมประต [เมอง]. ในกาลตอมา นางไดคลอดบตรคนหนง. นางยกษณจาแลงตวเปนหญงสหายทรกของเขามาแลว ถามวา "หญงสหายของฉนอยทไหน ?" พวกชาวบานไดบอกวา "เขาคลอดบตรอยภายในหอง."นางยกษณฟงคานน แสรงพดวา "หญงสหายของฉนคลอดลกเปนชายหรอหญงหนอ. ฉนจกดเดกนน" ดงนแลวเขาไปทาเปนแลดอย จบ

๑. หญงสาวของตระกล หญงสาวในตระกล หรอหญงสาวมตระกล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 72ทารกกนแลวกไป ถงในหนท๒ กไดกนเสยเหมอนกน. ในหนท ๓นางกลธดามครรภแก เรยกสามมาแลว นอกวา "นาย นางยกษณคนหนงกนบตรของฉนเสยในทน ๒ คนแลวไป, เดยวน ฉนจกไปสเรอนแหงตระกลของฉนคลอดบตร" ดงนแลว ไปสเรอนแหงตระกลคลอด[บตรทนน]. ในกาลนน นางยกษณนนถงคราวสงนา. ดวยวา นางยกษณทงหลายตองตกนา จากสระอโนดาตทนบนศรษะมา เพอทาวเวสสวณ ตามวาระ ตอลวง ๔ เดอนบาง ๕ เดอนบางจงพน (จากเวร) ได. นางยกษณเหลาอนมกายบอบชา ถงความสนชวตบางกม.สวนนางยกษณนน พอพนจากเวรสงนาแลวเทานน กรบไปสเรอนนนถามวา "หญงสหายของฉนอยทไหน?" พวกชาวบานบอกวา "ทานจกพบเขาทไหน ? นางยกษณคนหนงกนทารกของเขาทคลอดในทน,เพราะฉะนน เขาจงไปสเรอนแหงตระกล." นางยกษณนนคดวา "เขาไปในทไหน ๆ กตามเถด จกไมพนเราได" ดงนแลว อนกาลงเวรใหอตสาหะแลว วงบายหนาไปสเมอง. ฝายนางกลธดา ในวนเปนทรบชอใหทารกนนอาบนา ตงชอแลว กลาวกะสามวา "นาย เดยวน เราพากนไปสเรอนของเราเถด" อมบตรไปกบสาม ตามทางอนตดไปในทามกลางวหาร มอบบตรใหสามแลว ลงอาบนาในสระโบกขรณขางวหารแลว ขนมารบเอาบตร. เมอสามกาลงอาบนาอย, ยนใหบตรดมนมแลเหนนางยกษณมาอย จาไดแลว รองดวยเสยงอนดงวา "นาย มาเรวๆเถด นนางยกษณตนนน" ดงนแลว ไมอาจยนรออยจนสามนนมาไดวงกลบบายหนาไปสภายในวหารแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 73 เวรไมระงบดวยเวร แตระงบไดดวยไมผกเวร ในสมยนน พระศาสดา ทรงแสดงธรรมอยในทามกลางบรษท.นางกลธดานน ใหบตรนอนลงเคยงหลงพระบาทแหงพระตถาคตเจาแลวกราบทลวา "บตรคนน ขาพระองคถวายแดพระองคแลว ขอพระองคประทานชวตแกบตรขาพระองคเถด." สมนเทพ ผสงอยทซมประต ไมยอมใหนางยกษณเขาไปขางใน. พระศาสดารบสงเรยกพระอานนทเถระมาแลว ตรสวา "อานนท เธอจงไปเรยกนางยกษณนนมา." พระเถระเรยกนางยกษณนนมาแลว. นางกลธดา กราบทลวา"ขาแตพระองคผเจรญ นางยกษณนมา." พระศาสดาตรสวา "นางยกษณจงมาเถด, เจาอยาไดรองไปเลย" ดงนแลว ไดตรสกะนางยกษณผมายนอยแลววา "เหตไร? เจาจงทาอยางนน กถาพวกเจาไมมาสเฉพาะหนาพระพทธเจา ผเชนเราแลว เวรของพวกเจา จกไดเปนกรรมตงอยชวกลป เหมอนเวรของงกบพงพอน, ของหมกบไมสะครอ และของกากบนกเคา, เหตไฉน พวกเจาจงทาเวรและเวรตอบแกกน? เพราะเวรยอมระงบไดดวยความไมมเวร หาระงบไดดวยเวรไม"ดงนแลว ไดตรสพระคาถานวา ๔. น ห เวเรน เวราน สมมนตธ กทาจน อเวเรน จ สมมนต เอส ธมโม สนนตโน. "ในกาลไหน ๆ เวรทงหลายในโลกน ยอม ไมระงบดวยเวรเลย กแตยอมระงบไดดวยความ ไมมเวร, ธรรมนเปนของเกา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 74 แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา น ห เวเรน เปนตน ความวาเหมอนอยางวา บคคล แมเมอลางทซงเปอนแลวดวยของไมสะอาดมนาลายและนามกเปนตน ดวยของไมสะอาดเหลานนแล ยอมไมอาจทาใหเปนทหมดจด หายกลนเหมนได, โดยทแท ทนนกลบเปนทไมหมดจดและมกลนเหมนยงกวาเกาอก ฉนใด. บคคลเมอดาตอบชนผดาอยประหารตอบชนผประหารอย ยอมไมอาจยงเวรใหระงบดวยเวรได, โดยทแท เขาชอวาทาเวรนนเองใหยงขน ฉนนนนนเทยว. แมในกาลไหน ๆขนชอวาเวรทงหลาย ยอมไมระงบไดดวยเวร, โดยทแท ชอวายอมเจรญอยางเดยว ดวยประการฉะน. สองบทวา อเวเรน จ สมมนต ความวา เหมอนอยางวาของไมสะอาด มนาลายเปนตนเหลานน อนบคคลลางดวยนาทใสยอมหายหมดได, ทนนยอมเปนทหมดจด ไมมกลนเหมน ฉนใด, เวรทงหลาย ยอมระงบ คอยอมสงบ ไดแก ยอมถงความไมมดวยความไมมเวรคอดวยนาคอขนตและเมตตา ดวยการทาไวในใจโดยแยบคาย [และ]ดวยการพจารณา ฉนนนนนเทยว. บาทพระคาถาวา เอส ธมโม สนนตโน ความวา ธรรมนคอทนบวา ความสงบเวร ดวยความไมมเวร เปนของเกา คอเปนมรรคาแหงพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระขณาสพทงหลายทก ๆ พระองค ดาเนนไปแลว. ในกาลจบพระคาถา นางยกษณนน ตงอยในพระโสดาปตตผลแลว. เทศนาไดเปนกถามประโยชน แมแกบรษทผประชมกนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 75 นางยกษณรฝนมากฝนนอย พระศาสดา ไดตรสกะหญงนนวา "เจาจงใหบตรของเจาแกนางยกษณเถด." ญ. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคกลว. ศ. เจาอยากลวเลย, อนตรายยอมไมมแกเจา เพราะอาศยนางยกษณน. นางไดใหบตรแกนางยกษณนนแลว. นางยกษณนนอมทารกนนจบกอดแลว คนใหแกมารดาอก กเรมรองไห. ลาดบนน พระศาสดา ตรสถามนางยกษณนนวา "อะไรนน ?" นางยกษณนนกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ เมอกอนขาพระองค แมสาเรจการเลยงชพดวยไมเลอกทาง ยงไมไดอาหารพอเตมทอง, บดน ขาพระองคจะเลยงชพไดอยางไร." ลาดบนน พระศาสดา ตรสปลอบนางยกษณนนวา "เจาอยาวตกเลย" ดงนแลว ตรสกะหญงนนวา "เจาจงนานางยกษณไปใหอยในเรอนของตนแลว จงปฏบตดวยขาวตมและขาวสวยอยางด." หญงนนนานางยกษณไปแลว ใหพกอยในโรงกระเดอง ไดปฏบตดวยขาวตมและขาวสวยอยางดแลว. ในเวลาซอมขาวเปลอก สากปรากฏแกนางยกษณนนดจตอยศรษะ. เขาจงเรยกนางกลธดาผสหายมาแลว พดวา" ฉนจกไมอาจอยในทนได ขอทานจงใหฉนพกอยในทอนเถด" แมอนหญงสหายนนใหพกอยในทเหลาน คอในโรงสาก ขางตมนา รมเตาไฟ รมชายคา รมกลงหยากเยอ รมประตบาน, (นาง) กกลาววา" ในโรงสากน สากยอมปรากฏดจตอยศรษะฉนอย, ทขางตมนาน พวก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 76เดกยอมราดนาเปนเดนลงไป, ทรมเตาไฟน ฝงสนขยอมมานอน, ทรมชายคาน พวกเดกยอมทาสกปรก, ทรมกองหยากเยอน ชนทงหลายยอมเทหยากเยอ, ทรมประตบานน เดกพวกชาวบาน ยอมเลนการพนนกนดวยคะแนน" ดงนแลว ไดหามททงปวงนนเสย. ครงนน หญงสหาย จงใหนางยกษณนนพกอยในทอนสงดภายนอกบานแลว นาโภชนะมขาวตมและขาวสวยเปนตนอยางดไปเพอนางยกษณนน แลวปฏบตในทนน. นางยกษณนน คดอยางนวา "เดยวน หญงสหายของเราน มอปการะแกเรามาก, เอาเถอะเราจกทาความแทนคณสกอยางหนง" ดงนแลว ไดบอกแกหญงสหายวา "ในปน จกมฝนด, ทานจงทาขาวกลาในทดอนเถด, ในปนฝนจกแลง ทานจงทาขาวกลาในทลมเถด. ขาวกลาอนพวกชนทเหลอทาแลว ยอมเสยหายดวยนามากเกนไปบาง ดวยนานอยบาง. สวนขาวกลาของนางกลธดานนยอมสมบรณเหลอเกน.

นางยกษณเรมตงสลากภต ครงนน พวกชนทเหลอเหลานน พากนถามนางวา "แม ขาวกลาทหลอนทาแลว ยอมไมเสยหายดวยนามากเกนไป ยอมไมเสยหายดวยนานอยไป, หลอนรความทฝนดและฝนแลงแลวจงทาการงานหรอ ? ขอน เปนอยางไรหนอแล ?" นางบอกวา "นางยกษณ ผเปนหญงสหายของฉนบอกความทฝนดและฝนแลงแกฉน, ฉนทาขาวกลาทงหลายในทดอนและทลม ตามคาของยกษณนน, เหตนน ขาวกลาของฉนจงสมบรณด,พวกทานไมเหนโภชนะมขาวตมและขาวสวยเปนตน ทฉนนาไปจากเรอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 77เนองนตยหรอ ? สงของเหลานน ฉนนาไปใหนางยกษณนน. แมพวกทานกจงนาโภชนะมขาวตมและขาวสวยเปนตนอยางด ไปใหนางยกษณบางซ, นางยกษณกจกแลดการงานของพวกทานบาง." ครงนน พวกชนชาวเมองทงสน พากนทาสกการะแกนางยกษณนนแลว. จาเดมแตนนมา นางยกษณแมนน แลดการงานทงหลายของชนทงปวงอย ไดเปนผถงลาภอนเลศ [และ] มบรวารมากแลว. ในกาลตอมา นางยกษณนนเรมตงสลากภต ๘ ทแลว. สลากภต นน ชนทงหลายยงถวายอยจนกาลทกวนนแล. เรองความเกดขนของนางกาลยกษณ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 78 ๕. เรองภกษชาวเมองโกสมพ [๕] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพวกภกษชาวเมองโกสมพ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปเร จ น วชานนต"เปนตน. พระวนยธรกบพระธรรมกถกเถยงกนเรองวนย ความพสดารวา ภกษ ๒ รป คอ พระวนยธรรป ๑ พระธรรม-กถกรป ๑ มบรวารรปละ ๕๐๐ ไดอยทโฆสตาราม ใกลเมองโกสมพ.วนหนง ในภกษ ๒ รปนน พระธรรมกถก ไปถามแลว เวนนาชาระทเหลอไวในภาชนะ ทซมนาแลว กออกมา. ภายหลง พระวนยธรเขาไปทซมนานน เหนนานน ออกมาถามพระธรรมกถกนอกนวา"ผมอาย ทานเหลอนาไวหรอ ?" ธ. ขอรบ ผมอาย. ว. ทานกไมรวาอาบต ในเพราะการเหลอนาไวนหรอ ? ธ. ขอรบ ผมไมทราบ ว. ไมรกชางเถด ผมอาย เปนอาบตในขอน. ธ. ถาอยางนน ผมจกทาคนอาบตนนเสย. ว. ผมอาย กถาวาขอนนทานไมแกลงทา เพราะความไมมสต,อาบตไมม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 79 พระธรรมกถกนน ไดเปนผมความเหนอาบตนนวามใชอาบต. ฝายพระวนยธร ไดบอกแกพวกนสตของตนวา "พระธรรมกถกรปน แตตองอาบตกไมร." พวกนสตพระวนยธรนน เหนพวกนสต ของพระธรรมกถกนนแลว ไดกลาววา "พระอปชฌายของพวกทานแมตองอาบตแลว กไมรวาเปนอาบต." พวกนสตของพระธรรมกถกนนไปแจงแกพระอปชฌายของตนแลว. พระธรรมกถกนน พดอยางนวา"พระวนยธรรปน เมอกอนพดวา 'ไมเปนอาบต,' เดยวนพดวา' เปนอาบต,' พระวนยธรนน พดมสา;" พวกนสตของพระธรรมกถกนนไปกลาววา "พระอปชฌายของพวกทาน พดมสา." พวกนสตของพระวนยธรและพระธรรมกถกนน ทาความทะเลาะกนและกนใหเจรญแลว ดวยประการอยางน. ภายหลง พระวนยธรไดโอกาสแลว จงไดทาอกเขปนยกรรมแก๑

พระธรรมกถก เพราะโทษทไมเหนอาบต. จาเดมแตกาลนน แมพวกอปฏฐากผถวายปจจยของภกษ ๒ รปนน กไดเปน ๒ ฝาย. พวกภกษณผรบโอวาทกด พวกอารกขเทวดากด๒ ของภกษ ๒ รปนน พวกอากาสฏฐเทวดา๓ ผเพอนเหน เพอนคบ ของพวกอารกขเทวดาเหลานนกด พวกปถชนทงปวงกด ไดเปน ๒ ฝาย ตลอดจนพรหมโลกกโกลาหลกกกองเปนเสยงเดยว ไดขนไปจนถงอกนฏฐภพ.

พระศาสดาตรสสอนใหสามคคกน ครงนน ภกษรปหนง เขาไปเฝาพระตถาคตเจา กราบทลการ๑. กรรมทสงฆจะพงทาแกภกษทสงฆสมควรจะยกเสย. ๒. เทวดาผคมครองรกษา ๓. เทวดาผสถตอยในอากาศ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 80ทพวกภกษผยกวตรถอวา๑ "พระธรรมถกรปน สงฆยกเสยแลวดวยกรรมทประกอบดวยธรรมแท," และการทพวกภกษผประพฤตตามพระธรรม-กถกผทสงฆยกเสยแลวถอวา "พระอปชฌายของพวกเรา สงฆยกเสยแลวดวยกรรมซงมไดประกอบดวยธรรม," และการทพวกภกษผประพฤตตามพระธรรมกถก ผทสงฆยกวตรเหลานน แมอนพวกภกษผยกวตรหามอยกยงขนเทยวตามหอมลอมพระธรรมกถกนน. พระผมพระภาคเจา ทรงสงโอวาทไปวา "นยวา ภกษทงหลายจงพรอมเพรยงกน" ถง ๒ ครงทรงสดบวา "ขาแตพระองคผเจรญ ภกษทงหลายไมปรารถนาจะเปนผพรอมเพรยงกน," ครนหนท ๓ ทรงสดบวา "ภกษสงฆแตกกนแลวภกษสงฆแตกกนแลว" ดงน จงเสดจไปสสานกของเธอทงหลายแลวตรสโทษในการยกวตรของพวกภกษผยกวตร และโทษในการไมเหนอาบตของพวกภกษนอกนแลว ทรงอนญาตสงฆกรรมทงหลายมอโบสถเปนตน ในสมาเดยวกนทโฆสตารามนนเอง แกเธอทงหลายอกแลวทรงบญญตวตรในโรงฉนวา "ภกษทงหลาย พงนงในแถวมอาสนะหนง ๆในระหวาง๒ ๆ" ดงนเปนตน แกเธอทงหลาย ผเกดการแตกราวในสถานททงหลาย มโรงฉนเปนตน แลวทรงสดบวา "ถงเดยว น ภกษทงหลาย กยงเกดการแตกราวกนอย" จงเสดจไปทโฆสตารามนนแลวตรสหามวา "อยาเลย ภกษทงหลาย พวกทานอยาไดทาการแตกราวกน"ดงนเปนตนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ขนชอวาการแตกราว การทะเลาะ การแกงแยงและการววาทนน ทาความฉบทายให. แทจรง

๑. ลทธ. ๒. ไดแกนงเปนแถว เวนชองวางไวใหภกษอนเขาแทรกนงไดรปหนง ๆในระหวาง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 81แมนางนกลฏกกา๑ อาศยการทะเลาะกน ยงอาจทาพระยาชางใหถงความสนชวต" ดงนแลว ตรสลฏกกชาดก๒แลว ตรสวา ภกษทงหลายขอพวกทานจงพรอมเพรยงกนเถด อยาววาทกนเลย, เพราะวา แมนกกระจาบดงหลายพน อาศยความววาทกน ไดถงความสนชวต" ดงนแลวตรสวฏฏกชาดก.๓

ตรสสอนเทาไรกไมเชอ แมอยางน พวกภกษนนกไมเธอถอถอยคา, เมอภกษผเปนธรรมวาทรปใดรปหนง ไมพอใจใหพระตถาคตเจาทรงลาบาก กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจา ผเจาของแหงธรรมทรงรอกอน, ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาทรงมความขวนขวายนอย หมนประกอบธรรมเครองอยเปนสขในทฏฐธรรมอยเถด;พวกขาพระองคจกปรากฏ เพราะการแตกราว การทะเลาะ การแกงแยงและการววาทนนเอง; พระผมพระภาคเจาตรสเลาถงความทพระเจาทฆต-โกศลราช ถกพระเจาพรหมทต ชงเอาราชสมบต ปลอมเพศไมใหใครรจก เสดจอย (ในเมองพาราณส) ถกจบปลงพระชนมเสย และความทพระเจาพรหมทต และทฆาวกมารเหลานนพรอมเพรยงกน จาเดมแตเมอทฆาวกมารยกพระชนมของพระองคถวายวา "ภกษทงหลาย เรองนไดเคยมแลว ในเมองพาราณส ไดมพระเจากรงกาส (พระองคหนง)ทรงพระนามวาพระเจาพรหมทต" ดงนเปนตน แมตรสสอนวา "ภกษ

๑. นกไส. ๒. ข. ชา. ปญจก. ๒๗/๑๗๐. อรรถกถา. ๔/๔๔๖. ๓. ข ชา. เอก. ๒๗/๓๘.อรรถกถา. ๒/๒๙๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 82ทงหลาย ความอดกลนและความสงบเสงยม. เหนปานนน๑ ยงไดมแลวแกพระราชาเหลานน ผมไมอนถอไวแลว ผมศสตราอนถอไวแลว; ขอททานทงหลายผบวชแลวในธรรมวนยทกลาวชอบแลวอยางน ควรเปนผอดกลนเปนผสงบเสงยม, จะพงงามในธรรมวนยนแล ภกษทงหลาย"ดงนแลว กไมสามารถจะทาเธอทงหลาย ใหพรอมเพรยงกนไดเลย.

พระศาสดาทรงระอาจงเสดจหนไปจาพรรษาอยปารกขตวน พระองคทรงระอาพระทย เพราะความอยอาเกยรณนน ทรงพระ-ดารวา "เดยวนเราอยอาเกยรณเปนทกข. และภกษเหลานนไมทา (ตาม) คาของเรา ถาอยางไร เราพงหลกออกจากหมอยผเดยว" ดงน เสดจเทยวบณฑบาตในเมองโกสมพ ไมตรสบอกพระภกษสงฆ ทรงถอบาตรจวรของพระองค เสดจไปพาลกโลณการาม แตพระองคเดยวตรสเอกจารกวตร๒ แกพระภคเถระทพาลกโลณการามนนแลว ตรสอานสงสแหงสามคครสเกกลบตร ๓ คน ในมคทายวน๓ ชอปาจนวงสะแลว เสดจไปทางบานปารเลยยกะ. ดงไดสดบมา ครงนน พระผมพระ-ภาคเจา ทรงอาศยบานปารเลยยกะ เสดจจาพรรษาอยทควงไมสาละใหญในราวปารกขตวน อนชางปารเลยยกะอปฏฐากอยเปนผาสก.

พวกอบาสกทรมานพระภกษ ฝายพวกอบาสก ผอยในเมองโกสมพแล ไปสวหาร ไมเหนพระศาสดา จงถามวา "พระศาสดาเสดจอยทไหน ? ขอรบ." ภกษ

๑. ภวสสต เปนกรยาอาขยาต บอกอนาคตกาล แตในประโยคนม ห นาม จงแปลภวสสต เปนอดตกาล. ๒. ไดแกขอปฏบตของภกษผอยแตผอยแตผเดยว. ๓. ปาซงประทานใหหมเนออาศย ปาชนดนใครจะทาอนตรายแกหมสตวไมได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 83เหลานนกลาววา. "พระองคเสดจไปสราวปาปารเลยยกะเสยแลว." อ. เพราะเหตอะไร ? ขอรบ. ภ. พระองคทรงพยายามจะทาพวกเราใหพรอมเพรยงกน . แตพวกเราหาไดเปนผพรอมเพรยงกนไม. อ. ขาแตทานผเจรญ ทานทงหลายบวชในสานกของพระศาสดาแลว, ถงเมอพระองคทรงทาสามคค, ไมไดเปนผสามคคกนแลวหรอ ? ภ. อยางนนแล ผมอาย. พวกมนษยคดกนวา "ภกษพวกน บวชในสานกของพระศาสดาแลว, ถงเมอพระองคทรงทาสามคคอย, กไมสามคคกนแลว; พวกเราไมไดเหนพระศาสดา เพราะอาศยภกษพวกน; พวกเราจกไมถวาย อาสนะ จกไมทาสามจกรรมมการไหวเปนตนแกภกษพวกน:" จาเดมแตนนมา กไมทาสามจกรรมแกภกษพวกนน. เธอทงหลายซบซดเพราะมอาหารนอย, โดยสองสามวนเทานนกเปนคนตรง แสดงโทษทลวงเกนแกกนและกน ตางรปตางขอขมากนแลว กลาววา"อบาสกทงหลาย พวกเราพรอมเพรยงกนแลว . ฝายพวกทาน ขอใหเปนพวกเราเหมอนอยางกอน." อ. พวกทานทลขอขมาพระศาสดาแลวหรอ ? ขอรบ. ภ. ยงไมไดทลขอขมา ผมอาย. อ. ถาอยางนน ขอพวกทานทลขอขมาพระศาสดาเสย, ฝายพวกขาพเจาจกเปนพวกทานเหมอนอยางกอน ในกาลเมอพวกทานทลขอขมาพระศาสดาแลว. เธอทงหลายไมสามารถจะไปสสานกของพระศาสดา เพราะเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 84ภายในพรรษา ยงภายในพรรษานน ใหลวงไปดวยความลาบาก.

ชางปารเลยยกะอปฏฐากพระศาสดา ฝายพระศาสดา อนชางนนอปฏฐากอย ประทบอยสาราญแลว.ฝายชางนน ละฝงเขาไปสราวปานน เพอตองการความอยผาสก.พระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไวอยางไร ? พระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไววา (ครงนน ความตรไดมแกพระยาชางนนวา) " เราอยอาเกยรณดวยพวกชางพลาย ชางพง ชางสะเทนและลกชาง เคยวกนหญาทเขาเดดปลายเสยแลว, และเขาคอยเคยวกนกงไมทเราหกลง ๆ และเราดมนาทขน, เมอเราลงและขนสทาแลว พวกชางพงกเดนเสยดสกายไป; ถาอยางไร เราจะหลกออกจากหมอยตวเดยว." ครงนนแลพระยาชางนน หลกออกจากโขลง เขาไป ณ บานปารเลยยกะ ราวปารกขตวน ควงไมสาละใหญ (และ) ทพระผมพระภาคเจาเสดจอยแลว;กแลครนเขาไปแลว ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลดอยไมเหนวตถอะไร ๆ อน จงกระทบควงไมสาละใหญดวยเทา ถาก (ใหเรยบ)ถอกงไมดวยงวงกวาด. ตงแตนนมา พระยาชางนนจบหมอดวยงวงตกนาฉนนาใชมาตงไว, เมอทรงพระประสงคดวยนารอน, กจดนารอนถวาย. พระยาชางนนจดนารอนไดอยางไร ? พระยาชางนนสไมแหงดวยงวงใหไฟเกด, ใสฟนใหไฟลกขน เผาศลาในกองไฟนนแลวกลงกอนศลาเหลานนไปดวยทอนไม ทงลงในสะพงนอยทตวกาหนดหมายไว, ลาดบนน หยอนงวงลงไป รวานารอนแลว, จงไปถวายบงคมพระศาสดา. พระศาสดาตรสวา "ปารเลยยกะ นาเจาตมแลวหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 85ดงนแลว เสดจไปสรงในทนน. ในกาลนน พระยาชางนนนาผลไมตางอยางมาถวายแดพระศาสดา. กเมอพระศาสดาจะเสดจเขาบานเพอบณฑบาต พระยาชางนนถอบาตรจวรวางไวบนตระพอง ตามเสดจพระ-ศาสดาไป. พระศาสดาเสดจถงแดนบานแลวรบสงวา "ปารเลยยกะ ตงแตทน เจาไมอาจไปได. เจาจงเอาบาตรจวรของเรามา" ดงนแลว ใหพระยาชางนนเอาบาตรจวรมาถวายแลว เสดจเขาบานเพอบณฑบาต.สวนพระยาชางนนยนอยทนนเอง จนกวาพระศาสดาจะเสดจออกมา ในเวลาพระศาสดาเสดจมา ทาการตอนรบแลว ถอบาตรจวรโดยนยกอน(นาไป) ปลงลง ณ ทประทบอยแลว ถวายงานพดดวยกงไม แสดงวตรอย. ในราตร พระยาชางนนถอทอนไมใหญดวยงวง เทยวไปในระหวาง ๆ แหงราวปากวาอรณจะขน เพอกนอนตรายอนจะมแตเนอรายดวยตงใจวา "จกรกษาพระศาสดา" ไดยนวา ราวปานนชอวารกขต-วนสณฑะ จาเดมแตกาลนนมา. ครนอรณขนแลว, พระยาชางนนทาวตรทงปวง โดยอบายนนนนแล ตงตนแตการถวายนาสรงพระพกตร.

วานรถวายรวงนาผง ในกาลนน วานรตวหนง เหนชางนนลกขนแลว ๆ ทาอภสมา-จารกวตร ( คอการปฏบต ) แดพระตถาคตเจาแลว คดวา "เรากจกทาอะไร ๆ ถวายบาง" เทยวไปอย, วนหนง เหนรวงผงทกงไมหาตวมได หกกงไมแลว นารวงผงพรอมทงกงไมไปสสานกพระศาสดาไดเดดใบตองรองถวาย.๑ พระศาสดาทรงรบแลว. วานรแลดอย ดวย

๑. ตตถ เปวา อทาส วางถวายไว ณ ทนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 86คดวา "พระศาสดาจกทรงทาบรโภคหรอไม ?" เหนพระศาสดาทรงรบแลวนงเฉยอย คดวา "อะไรหนอแล" จงจบปลายกงไมพลกพจารณาด เหนตวออนแลว จงคอย ๆ นาตวออนเหลานนออกเสยแลวจงไดถวายใหม. พระศาสดาทรงบรโภคแลว. วานรนนมใจยนด ไดจบกงไมนน ๆ ยนฟอนอย. ในกาลนน กงไมทวานรนนจบแลวกด กงไมทวานรนนเหยยบแลวกด หกแลว. วานรนนตกลงทปลายตออนหนงมตวอนปลายตอแทงแลว มจตเลอมใส ทากาลกรยาแลว เกดในวมานทองสง ๓๐ โยชน ในภพดาวดงส มนางอปสรพนหนงเปนบรวาร.

พระยาชางสงเกตดวตรพระอานนท การทพระตถาคตเจา อนพระยาชางอปฏฐาก ประทบอยในราวปารกขตวนนน ไดปรากฏในชมพทวปทงสน. ตระกลใหญ ๆ คอทานเศรษฐอนาถบณฑกะ และนางวสาขามหาอบาสกา อยางนเปนตน ไดสงสาสนจากนครสาวตถ ไปถงพระอานนทเถระวา "ขาแตทานผเจรญ ขอทานจงแสดงพระศาสดาแกพวกขาพเจา." ฝายภกษ๕๐๐ รปผอยในทศ จาพรรษาแลว เขาไปหาพระอานนทเถระ วอนขอวา "อานนทผมอาย ธรรมกถาในทเฉพาะพระพกตรแหงพระผ-มพระภาคเจา ขาพเจาทงหลายไดฟงนานมาแลว; อานนทผมอาย ดละ ขาพเจาทงหลาย พงไดฟงธรรมกถาในทเฉพาะพระพกตรพระผมพระ-ภาคเจาเถด." พระเถระพาภกษเหลานนไป ณ ทนนแลว คดวา "การเขาไปสสานกพระตถาคตเจา ผเสดจอยพระองคเดยว ตลอดไตรมาส พรอมกบภกษมประมาณถงเทาน หาควรไม" ดงนแลว จงพกภกษเหลานน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 87ไวขางนอกแลว เขาไปเฝาพระศาสดาแตรปเดยวเทานน. พระยาชางปารเลยยกะ เหนพระอานนทเถระนนแลว ถอทอนไมวงไป. พระศาสดาทอดพระเนตรเหนแลว ตรสวา "หลกไปเสยปารเลยยกะ อยาหามเลย,ภกษนน เปนพทธอปฏฐาก." พระยาชางปารเลยยกะนน ทงทอนไมเสยในทนนเองแลว ไดเออเฟอถงการรบบาตรจวร, พระเถระมไดใหแลว.พระยาชางไดคดวา "ถาภกษรปนจกมวตรอนไดเรยนแลว. ทานคงจกไมวางบรขารของคนไวบนแผนศลาทประทบของพระศาสดา." พระเถระไดวางบาตรจวรไวทพนแลว.

ไมไดสหายทมปญญาเทยวไปผเดยวประเสรฐวา จรงอย ชนผถงพรอมแลวดวยวตร ยอมไมวางบรขารของตนไวบนทนงหรอบนทนอนของคร. พระยาชางนน เหนอาการนน ไดเปนผมจตเลอมใสแลว . พระเถระอภวาทพระศาสดาแลว นง ณ ทสวนขางหนง. พระศาสดาตรสถามวา "อานนท เธอมาผเดยวเทานนหรอ ?" ทรงสดบความทพระเถระเปนผมาพรอมกบภกษ ๕๐๐ แลวตรสวา กภกษเหลานน อยทไหน ?" เมอพระเถระทลวา "ขาพระ-องคไมทราบนาพระทยของพระองค จงพกเธอทงหลายไวขางนอกมาแลว(แตรปเดยว) " ตรสวา "เรยกเธอทงหลายมาเถด" พระเถระไดทาตามรบสงแลว. ภกษเหลานน มาถวายบงคมพระศาสดาแลวนง ณ ทสวนขางหนง. พระศาสดาทรงทาปฏสนถารกบเธอทงหลายแลว. เมอภกษเหลานนทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจา เปนพระพทธเจาอนสขม และเปนกษตรยอนสขม พระองคเสดจยนและ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 88ประทบนงพระองคเดยวตลอดไตรมาส ทากจททาไดดวยยาก, ผทาวตรและปฏวตรกด ผถวายนาสรงพระพกตรกด ชะรอยจะมไดมแลว." ตรสวา"ภกษทงหลาย กจทงปวงของเรา อนพระยาชางปารเลยยกะทาแลวกอนบคคลผไดสหายเหนปานน อยดวยกนควรแลว, เมอไมไดสหาย(เหนปานน) ความเปนผเทยวไปผเดยวเทานนประเสรฐกวา" ดงนแลวไดภาษต ๓ คาถาในนาควรรคเหลานวา:- ถาบคคลไดสหายผมปญญารกษาตน มปญญา ทรงจา มคณธรรมเปนเครองอยยงประโยชนให สาเรจ ไวเปนผเทยวไปดวยกนไซร, (บคคลผได สหายเหนปานนน ) ควรมใจยนด มสต ครอบงา อนตราย ซงคอยเบยดเบยนรอบขาง ทงปวงเสย แลว เทยวไปกบสหายนน, ถาบคคลไมไดสหาย ผมปญญารกษาตน มปญญาทรงจา มคณธรรม เปนเครองอยยงประโยชนใหสาเรจไว เปนผเทยว ไปดวยกนไซร, บคคลนนควรเทยวไปคนเดยว เหมอนพระราชาผละแวนแควนทพระองคทรงชานะ แลว เสดจอยแตองคเดยว, (และ) เหมอนพระ- ยาชางอนชอวามาตงคะเทยวอยในปาแตเชอกเดยว, การเทยวไปผเดยวประเสรฐกวา ความเปนสหาย ไมมในเพราะชนพาล, บคคลผไมไดสหายเหน ปานนน ควรมความขวนขวายนอย เทยวไปผ เดยว และไมควรทาบาปทงหลาย, เหมอนพระยา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 89 ชางชอมาตงคะผมความขวนขวายนอย เทยวไปใน ปาแตเชอกเดยว และหาไดทาบาปไม." ในกาลจบคาถา ภกษเหลานนทง ๕๐๐ รป ตงอยในพระอรหต แลว. พระอานนทเถระกราบทลสาสนทตระกลใหญ ๆ มทานเศรษฐอนาถบณฑกะเปนตนสงมาแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ อรยสาวก ๕ โกฏ มทานเศรษฐอนาถบณฑกะเปนหวหนา หวงความเสดจมาของพระองคอย." พระศาสดาตรสวา "ถาอยางนนเธอจงรบ บาตรจวร" ดงนแลว ใหพระเถระรบบาตรจวรแลว เสดจออกไป.พระยาชางไดไปยนขวางทางไว. ภกษทงหลายเหนดงนน ทลถาม พระผมพระภาคเจาวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระยาชางทาอะไร ?"พระศาสดาตรสวา "ภกษทงหลาย ชางหวงจะถวายภกขาแกเธอทงหลาย,กแลชางนไดทาอปการะแกเราตลอดราตรนาน, การยงจตของชางนใหขดเคองไมควร. ภกษทงหลาย ขอเธอทงหลายกลบเถด." พระศาสดาทรงพาภกษทงหลายเสดจกลบแลว. ฝายชางเขาไปสราวปาแลว รวบรวมผลไมตาง ๆ มผลขนนและกลวยเปนตนมาทาใหเปนกองไว, ในวนรงขน ไดถวายแกภกษทงหลาย.ภกษ ๕๐๐ รปไมอาจฉนผลไมทงหลายใหหมดสน. ในกาลเสรจภตกจพระศาสดาทรงถอบาตรจวรเสดจออกไปแลว. พระยาชางไปตามระหวาง ๆแหงภกษทงหลาย ยนขวางพระพกตรพระศาสดาไว. ภกษทงหลายเหนดงนน ทลถามพระผมพระภาคเจาวา "ขาแตพระองคผเจรญ ชางนทาอะไร ?" ศ. ภกษทงหลาย ชางนจะสงพวกเธอไปแลว ชวนใหเรากลบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 90 ภ. อยางนนหรอ ? พระองคผเจรญ.ศ. อยางนน ภกษทงหลาย.

ชางทากาละไปเกดเปนเทพบตร ลาดบนน พระศาสดาตรสกะชางนนวา "ปารเลยยกะ นความไปไมกลบของเรา, ฌานกด วปสสนากด มรรคและผลกด ยอมไมมแกเจาดวยอตภาพน, เจาหยดอยเถด" พระยาชางไดฟงรบสงดงนนแลวไดสอดงวงเขาปากรองไห เดนตามไปขางหลง ๆ. กพระยาชางนนเมอเชญพระศาสดาใหกลบได พงปฏบตโดยอาการนนแลจนตลอดชวต.ฝายพระศาสดาเสดจถงแดนบานนนแลว ตรสวา "ปารเลยยกะ จาเดมแตนไป มใชทของเจา, เปนทอยของหมมนษย. มอนตรายเบยดเบยนอยรอบขาง, เจาจงหยดอยเถด" ชางนนยนรองไหอยในทนน, ครนเมอพระศาสดาทรงละคลองจกษไป, มหวใจแตก. ทากาละแลว เกดในทามกลางนางเทพอปสรพนหนง ในวมานทองสง ๓๐ โยชน ในภพดาวดงส เพราะความเสอมใสในพระศาสดา ชอของเทพบตรนนวา"ปารเลยยกเทพบตร." ฝายพระศาสดาไดเสดจถงพระเชตวนแลวโดยลาดบ.

ภกษชาวเมองโกสมพทลขอขมาพระศาสดา ภกษชาวเมองโกสมพ สดบวา "ไดยนวา พระศาสดาเสดจถงกรงสาวตถแลว." ไดไป ณ ทนนเพอจะกราบทลขอขมาพระศาสดา. พระเจา-โกศลทรงสดบวา "ไดยนวา พวกภกษชาวเมองโกสมพ ผกอการแตกราวเหลานนมาอย" จงเขาไปเฝาพระศาสดา ทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 91หมอมฉนจกไมยอมใหภกษเหลานนเขามาสแวนแควนของหมอมฉน."พระศาสดา ตรสตอบวา " ดกอนมหาราช ภกษเหลานนเปนผมศล,แตไมถอเอาคาของอาตมภาพ เพราะววาทกนและกนเทานน, บดน เธอทงหลายมาเพอขอขมาอาตมภาพ, ดกอนมหาราช ขอภกษเหลานนจงมาเถด." ฝายทานเศรษฐอนาถบณฑกะ ทลวา "ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคจกไมยอมใหภกษเหลานนเขามาสวหาร" ดงนแลว ถกพระ-ศาสดาทรงหามเสยเหมอนอยางนน ไดนงแลว. กเมอภกษเหลานนถงกรงสาวตถโดยลาดบแลว, พระผมพระภาคเจา รบสงใหประทานเสนาสนะ ณ สวนขางหนง ทาใหเปนทสงดแตเธอทงหลาย. ภกษเหลาอนไมนง ไมยน รวมกบภกษพวกนน. พวกชนผมาแลว ๆ ทลถามพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญพวกไหน ภกษชาวเมองโกสมพ ผกอการแตกราวเหลานน ?" พระศาสดาทรงแสดงวา "พวกนน." ภกษชาวเมองโกสมพเหลานน ถกพวกชนผมาแลว ๆ ชนววา "ไดยนวา นนพวกภกษชาวเมองโกสมพ ผกอการแตกราวเหลานน, ไดยนวา นนพวกภกษชาวเมองโกสมพ ผกอการแตกราวเหลานน" ดงน ไมอาจยกศรษะขน เพราะความอาย ฟบลงแทบบาทมลแหงพระผมพระภาคเจา ทลขอขมาพระผมพระภาคเจาแลว. พระศาสดา ตรสวา "ภกษทงหลาย เธอทงหลายทากรรมหนก แลว. ชอวาเธอทงหลายแมบวชแลวในสานกของพระพทธเจาผเชนเรา,เมอเราทาความสามคคอย ไมทา (ตาม) คาของเรา, ฝายบณฑต อนมในปางกอน สดบโอวาทของมารดาและบดาผตองประหารชวต,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 92เมอบดามารดานนแมถกปลงชวคอย, กไมลวงโอวาทนน ภายหลงไดครองราชสมบตใน ๒ แวนแควน" ดงนแลว ตรสทฆาวกมารชาดก๑ อกเหมอนกนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ทฆาวกมาร ถงเมอพระชนนและพระชนกถกปลงชวตอยอยางนน, กไมกาวลวงโอวาทของพระชนนและพระชนกเหลานนแลว ภายหลงไดธดาของพระเจาพรหมทตครองราช-สมบตในแวนแควนกาสและแวนแควนโกศลทงสองแลว, สวนพวกเธอทงหลายไมทา (ตาม ) คาของเรา ทากรรมหนก" ดงน แลวตรสพระคาถานวา ๕. ปเร จ น วชานนต มยเมตถ ยมามหเส เย จ ตตถ วชานนต ตโต สมมนต เมธคา. "กชนเหลาอนไมรตววา 'พวกเราพากนยอยยบ อยในทามกลางสงฆน' ฝายชนเหลาใดในหมนน ยอมรชด, ความหมายมนกนและกน ยอมสงบ เพราะการปฏบตของชนพวกนน ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ปเร เปนตน ความวา เหลาชนผทาความแตกราว ยกบณฑตทงหลายเสย คอพวกอนจากบณฑตนน ชอวาชนพวกอน, ชนพวกอนนน ทาความวนวายอยในทามกลางสงฆนนยอมไมรสกตววา "เราทงหลาย ยอมยอยบ คอบนป ฉบหาย ไดแกไปสทใกล คอสานกมฤตยเปนนตย."

๑. ข. ปญจก. ๒๗/๑๘๒. อรรถกถา. ๔/๔๙๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 93 บาทพระคาถาวา เย จ ตตถ วชานนต ความวา ชนเหลาใดผเปนบณฑตในหมนน ยอมรสกตววา "เราทงหลายไปสทใกลมฤตย." บาทพระคาถาวา ตโต สมมนต เมธคา ความวา ชนเหลานนรอยอยางนแล ยงการทาความในใจโดยอบายทชอบใหเกดขนแลว ยอม ปฏบตเพอสงบความหมายมน คอความทะเลาะกน, เมอเปนเชนนนความหมายมนเหลานนยอมสงบ เพราะความปฏบตนนของบณฑตเหลานน. อกอยางหนง พงทราบอธบายในพระคาถาน อยางนวา "คาวาปเร จ เปนตน ความวา ชนทงหลาย แมอนเรา (ตถาคต) กลาวสอนอยวา 'ภกษทงหลาย เธอทงหลาย อยาไดทาความแตกราวกน'ดงนเปนตน ในกาลกอน กไมนบถอ เพราะไมรบโอวาทของเรา ชอวาชนพวกอน. ชนพวกอนนน ยอมไมรสกตววา 'เราทงหลายถอผดดวยอานาจอคตมฉนทะเปนตน ยอมยอยยบ ไดแกพยายามเพอความเจรญแหงเหตอนทาความพนาศ มแตกราวกนเปนตน ในทามกลางสงฆน.'แตบดน บรษผเปนบณฑตเหลาใด ในระหวางแหงเธอทงหลายนนพจารณาอยรชดวา ' เมอกอนเราทงหลายพยายามอย ดวยอานาจอคตมฉนทะเปนตน ปฏบตโดยไมชอบแลว' ความหมายมน ทนบวาความทะเลาะกนในบดนเหลาน ยอมสงบจากสานกบณฑตทงหลายเหลานน ๆคอเพราะอาศยบรษผเปนบณฑตทงหลายเหลานน ดวยประการฉะน." ในกาลจบคาถา ภกษผประชมกน ไดดารงอยในอรยผลทงหลายมโสดาปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษชาวเมองโกสมพ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 94 ๖. เรองจลกาลและมหากาล [๖] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอเสดจเขาไปอาศยเสตพยนคร ประทบอยในปาไมประดลาย ทรงปรารภจลกาลและมหากาล ตรสพระธรรมเทศนานวา"สภานปสส วหรนต " เปนตน.

พนอง ๓ คนทาการคาขาย ความพสดารวา กฎม๑ พชาวเสตพยนคร ๓ พนอง คอ จลกาล ๑มชฌมกาล ๑ มหากาล ๑. บรรดาพนอง ๓ คนนนพชายใหญและนองชายนอยเทยวไปในทศทงหลาย นาสงของมาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม. มชฌมกาล ขายสงของทพและนองทงสองนามา. ตอมาสมยหนง พนองทงสองนน บรรทกสงของตาง ๆ ดวยเกวยน ๕๐๐ เลมไปสกรงสาวตถ ปลดเกวยนทงหลายในระหวางกรงสาวตถและพระเชตวน (ตอกน).

มหากาลฟงธรรมแลวลานองชายไปบวช ในพนอง ๒ คนนน มหากาลเหนอรยสาวกทงหลายชาวกรงสาวตถ มมอถอระเบยบดอกไมและของหอมเปนตน ไปเพอฟงธรรมในเวลาเยน จงถามวา "ชนเหลานไปไหนกน ?" ไดฟงความนนแลวคดวา "แมเรากจกไป" เรยกนองชายมาแลวบอกวา " พอ ! เจาจง

๑. กฏมพ คอ คนมงม คนมทรพยสมบตมาก, ผครองเรอน, พอเรอน, ผดแลการงาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 95เปนผไมประมาทในเกวยนทงหลาย, ฝายเราจกไปฟงธรรม" ดงนแลวไปถวายบงคมพระตถาคต นงทสดบรษทแลว. วนนน พระศาสดา เมอจะตรสอนปพพกถา ตามอธยาศยของมหากาลนน จงตรสโทษความเลวทรามและความเศราหมองแหงกามทงหลาย โดยปรยายเปนอนมาก ดวยสามารถแหงสตรมทกขกขนธสตรเปนอาท. มหากาลไดสดบพระธรรมเทศนานนแลว จงคดวา "นยวาคนเราจาตองละสงทงปวงไป, โภคะ (และ ) ญาตทงหลาย ยอมไมตดตามบคคลผไปปรโลกเลย, เราจะตองการอะไรดวยการครองเรอนเราจกบวชละ, " เมอมหาชนถวายบงคมแลวหลกไป, ทลขอบรรพชากะพระศาสดา, เมอพระศาสดารบสงวา "ผททานควรลาไร ๆ ไมมหรอ ? ทลวา "นองชายของขาพระองคม พระเจาขา" เมอพระองคตรสวา "ถากระนน เธอจงลาเขาเสย," ทลรบวา "ดละ พระเจาขา" กลบมาบอกนองชาย ดงนวา "พอ เจาจงปกครองสมบตทงหมดนเถด ." จ. กพเลา ? ขอรบ. ม. พจกบวชในสานกของพระศาสดา. เขาออนวอนพชายนนดวยประการตาง ๆ กไมอาจใหกลบได, จงกลาววา "ดละพ ขอพจงทาตามอธยาศยเถด." มหากาลไปบวชในสานกของพระศาสดาแลว. ฝายจลกาลก (ไป) บวช ดวยตงใจวา "เราจกชวนพชายสก."

พระมหากาลบาเพญโสสานกธดงค ในกาลตอมา มหากาลไดอปสมบทแลว เขาไปเฝาพระศาสดาทลถามถงธระในพระศาสนา, เมอพระศาสดาตรสบอกธระ ๒ อยาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 96แลว, ทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกไมสามารถบาเพญ คนถธระได เพราะขาพระองคบวชในกาลเปนคนแก, แตจกบาเพญวปสสนาธระใหบรบรณ" ทลใหพระองคตรสบอกโสสานกธดงคจนถงพระอรหต, ครนลวงปฐมยาม เมอชนนอนหลบหมดทกคนแลว, ไปสปาชา เวลาจวนรง เมอชนทงหมด ยงไมทนลกขน (ตน) เลย กลบมายงวหาร.

ระเบยบของผอยในปาชา ครงนน หญงสปเหรอคนหนงชอกาล ผเฝาปาชา เหนทยนทนงและทจงกรมของพระเถระเขา คดวา " ใครหนอมาในทน ? เราจกคอยจบตว" เมอไมอาจจบได, วนหนง จงตามประทปไวทกระทอมใกลปาชา พาบตรธดาไปแอบอยในทสวนขางหนง เหนพระเถระเดนมาในมชฌนยาม จงไปไหวแลวพดวา "ทานผเจรญ พระผเปนเจาพานกอยในทของพวกดฉนนหรอ ?" ถ. จะ อบาสกา. ญ. ทานผเจรญ ธรรมดาผอยในปาชาทงหลาย เรยนระเบยบ( กอน ) จงจะควร. พระเถระไมกลาววา "กขาพเจาจกประพฤตในระเบยบทเจาบอกแลวอยางไรเลา ? " กลบกลาววา "ทาอยางไรเลาจงจะควร ? อบาสกา." ญ. ทานผเจรญ ธรรมดาผอยในปาชาทงหลาย ควรแจงความทคนอยในปาชา แกผเฝาปาชา พระมหาเถระในวหาร และนายบาน. ถ. เพราะเหตไร ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 97 ญ. เพราะพวกโจรทากรรมแลว ถกพวกเจาของ (ทรพย) สะกดตามรอยเทาไป จงทงหอภณฑะไวในปาชาแลวหลบหนไป; เมอเปนเชนนน พวกมนษยก (รมกน ) ทาอนตรายแกคนทอยในปาชา แตเมอไดแจงความแกเจาหนาทเหลานนแลว, เจาหนาทเหลานนยอมชวยกนปองกนอนตรายได ดวยกลาวรบรองวา 'พวกขาพเจาทราบความททานผเจรญนอยในทนสนกาลประมาณเทาน, ทานผเจรญรปนมใชโจร' เพราะฉะนน ควรบอกแกเจาหนาทเหลานน. ถ. กจอนอะไรเลา ? ทขาพเจาควรทา. ญ. ทานผเจรญ ธรรมดาพระผเปนเจา ผอยในปาชา จาตองเวนวตถทงหลายม ปลา เนอ แปง งา และนาออยเปนตนเสย, ไมควรจาวดกลางวน ไมควรเปนผเกยจคราน ควรปรารภความเพยร,ควรเปนผไมโออวด ไมใชเจาเลห เปนผมอธยาศยงาม, เวลาเยนเมอชนหลบหมดแลว พงมาจากวหาร, เวลาจวนรง เมอหมชนทกคนยงไมลกขน (ตนนอน) เลย พงไปวหาร, ทานผเจรญ ถาพระผเปนเจาอยในทนดวยอาการอยางน ไซร จกอาจยงกจแหงบรรพชตใหถงทสดได,ถาหมชนนาศพมาทง, ดฉนจะยกขนสเรอนยอดอนดาดดวยผากมพล๑

ทาสกการะดวยวตถทงหลาย มของหอมและระเบยบดอกไมเปนตนแลวจกทาการปลงศพ, ผวา พระผเปนเจาจกยงไมอาจเพอยงกจแหงบรรพชต ใหถงทสดไดไซร, ดฉนจะยกขนสเชงตะกอนแลวตดไฟเผา เอาขอเกยวลาก (ศพ) ออกมาวางไวภายนอก ทอนดวยขวาน เฉอนใหเปนชน

๑. ผาทาดวยขนสตว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 98นอยชนใหญแลวใสในไฟ แสดงแกทาน ( พระผเปนเจา ) แลวจงคอยเผา. ทนน พระเถระสงนางกาลนนวา "ดละ นางผเจรญ กนางเหนรปารมณอยางหนงแลว จงบอกแกขาพเจานะ." นางกาลรบวา " จะ."พระเถระทาสมณธรรมอยในปาชาตามอธยาศย (ของตน).

พระจลกาลกลมใจ สวนพระจลกาลเถระ ผดลงผดนง รญจวนถงฆราวาส คดถงบตรและภรรยา คดวา "พชายของเราน ทากรรมหนกยง."

พระมหากาลพจารณาศพกลธดา ลาดบนน กลธดาคนหนง ไดทากาละในเวลาเยน ซงยงมทนเหยวแหง ซบซด เพราะพยาธกาเรบขนในครเดยวนน. พวกญาตหามศพกลธดานนไปสปาชาในเวลาเยน พรอมดวยเครองเผาตาง ๆ มฟนและนามนเปนตน ใหคาจางแกหญงเฝาปาชา ดวยคาวา " นางจงจดการเผาศพน" ดงนแลว มอบ (ศพ) ใหแลวหลกไป. นางเปลองผาหมของกลธดานนออกแลว เหนสรระซงตายเพยงครเดยวนน แสนประณต มสดงทองคา จงคดวา "อารมณนควรจะแสดงแกพระผเปนเจา" แลวไปไหวพระเถระกลาววา ทานเจาขา อารมณชอเหนปานน มอย, ขอพระคณเจาพง (ไป) พจารณาเถด." พระเถระรบวา "จะ" ดงนแลวไป ใหเลกผาหมออกแลวพจารณาตงแตฝาเทาถงปลายผมแลว พดวา "รปนประณตยงนก ม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 99สดจทองคา, นางพงใสรปนนในไฟ ในกาลทรปนนถกเปลวไฟใหญลวกแลว จงบอกแกขาพเจา" ดงนแลว ไปยงทอยของคนนนแล นงแลว. นางทาอยางนนแลว จงแจงแกพระเถระ พระเถระไปพจารณา.ในทถกเปลวไฟกระทบแลว ๆ สแหงสรระไดเปนดงแมโคดาง. เทาทงสองงอหงกหอยลง มอทงสองกาเขา หนาผากไดมหนงปอกแลว.

พระมหากาลบรรลพระอรหต พระเถระพจารณาวา "สรระนเปนธรรมชาตทาใหไมวายกระสนแกบคคลผแลดอยในบดเดยวนเอง, แตบดน (กลบ) ถงความสนถงความเสอมไปแลว." กลบไปทพกกลางคน นงพจารณาถงความสนและความเสอมอย กลาวคาถาวา "สงขารทงหลายไมเทยงหนอ มอนเกดขนและ เสอมไปเปนธรรมดา, เกดขนแลวยอมดบไป ความ สงบแหงสงขารนนเปนสข"เจรญวปสสนาไดบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย. เมอทานบรรลพระอรหตแลว, พระศาสดามภกษสงฆแวดลอมเสดจจารกไปยงเสตพยนครแลว เสดจเขาสปาไมประดลาย. พวกภรรยาของพระจลกาล ไดยนวา "ขาววา พระศาสดาเสดจมาถงแลว." คดวา "พวกเราจก ( ชวยกน) จบสามของพวกเรา "ดงนแลว สง (คน) ไปใหทลอาราธนาพระศาสดา.

ระเบยบปอาสนะสมยพทธกาล กในสถานทพระพทธเจาทงหลายไมทรงคนเคย ควรทภกษรป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 100หนงผบอกการปอาสนะจะตองลวงหนาไปกอน. กอาสนะสาหรบพระพทธเจาทงหลาย พงใหปในททามกลาง, อาสนะสาหรบพระสารบตรเถระพอใหปขางขวา, อาสนะสาหรบพระมหาโมคคลลานเถระ พงใหปขางซายแหงอาสนะของพระพทธเจานน, อาสนะสาหรบภกษสงฆพงใหปในขางทงสองถดจากทนนไป. เพราะฉะนน พระมหากาลเถระพกอยในท หมจวร สงพระจลกาลไปวา "เธอจงลวงหนาไปบอกการปอาสนะ."

พระจลกาลถกหญงจกสก พวกชนในเรอน ทาการเสสรวลกบทาน จาเดมแตกาลทพวกเขาเหนทาน (แกลง) ปอาสนะตาในทสดพระสงฆเถระ ปอาสนะสงในทสดของสงฆนวกะ๑. พระจลกาลนอกน ชเเจงวา "พวกเจาจงอยาทาอยางนน, จงปอาสนะสงในทสง ปอาสนะตาในทตา." พวกหญง ทาทเหมอนไมไดยนถอยคาของทาน รมกนวา "ทานเทยวทาอะไรอย ? หนาทใหปอาสนะไมสมควรแกทานหรอ ? ทานลาใครบวช ? ทานใครเปนผยอมใหบวช ? มาในทนทาไม .?" ดงนแลวชวยกนฉดสบงและจวรออกแลว ใหนงผาขาว สวมเทรดมาลาบนศรษะแลวสงไปดวยคาวา "เธอจงไปนาเสดจพระศาสดามา, พวกขาพเจาจะปอาสนะ." จลกาลดารงอยในภาวะแหงภกษ สนกาลไมนาน ยงไมทนไดพรรษา กสก จงไมรสกอาย, เพราะฉะนน เขาจงหมดความรงเกยจ

๑. ผใหมในสงฆ หมายความวา ผมพรรษานอยกวาทกรปในหมนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 101ดวยกรยาอาการนนเสยทเดยว ไปถวายบงคมพระศาสดาแลว พาภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขมา. กในกาลเสรจภตกจของภกษสงฆ พวกภรรยาของพระมหากาลคดกนวา "หญงพวกน รมจบสามของตนได พวกเรากจกจบสามของพวกเราบาง" จงใหนมนตพระศาสดา เพอประโยชนแกการเสวยภตตาหารในวนรงขน.

พระมหากาลกถกภรรยาจบสก กในกาลนน ภกษรปอนไดไป (ชแจง) ใหปอาสนะ. หญงเหลานนไมไดโอกาสในขณะนน อาราธนาภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขใหนงแลว ไดถวายภกษา, กจลกาลมภรรยา ๒ คน มชฌมกาลม ๔ คน, มหากาลม ๘ คน, ฝายภกษทงหลายใครทาภตกจ ไดนงทาภตกจแลว, พวกทใครไปภายนอก กไดลกไปแลว; สวนพระศาสดาประทบนงทรงทาภตกจ. ในกาลเสรจภตกจของพระองค หญงเหลานนทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระมหากาลทาอนโมทนาแกพวกขาพระองคแลว จงจกไป, ขอพระองคเสดจไปกอนเถด." พระศาสดา ตรสวา " ดละ" ไดเสดจลวงหนาไปแลว. ครนถงประตบาน ภกษสงฆกยกโทษวา "ทาไม พระศาสดา จงทรงทาเชนนน ? พระองคทรงทราบแลว จงทรงทา หรอไมทรงทราบแลวทรงทาหนอ ? วานน อนตรายแหงบรรพชาเกดขนแกจลกาล เพราะการลวงหนาไปกอน, วนน อนตรายมไดม เพราะภกษอนลวงหนาไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 102กอน, บดน พระศาสดา รบสงใหพระมหากาลยบ๑ยงอย แลวเสดจมา.กภกษผมศล ถงพรอมแลวดวยอาจาระ หญงเหลานนจกทาอนตรายแหงบรรพชาแกพระมหากาลนนไดละหรอ ?" พระศาสดาทรงสดบคาของภกษเหลานนแลว เสดจกลบมาประทบยนอย ตรสถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอกลาวอะไรกน ?" ภกษเหลานน ทลความนนแลว. ศ. ภกษทงหลาย กพวกเธอสาคญมหากาลเหมอนจลกาลหรอ ? ภ. อยางนน พระเจาขา เพราะจลกาลนน มภรรยา ๒ คน( สวน) พระมหากาลน มถง ๘ คน, เธอถกภรรยาทง ๘ รมจบไวแลว จกทาอะไรได พระเจาขา ?

พระมหากาลเปนผไมหวนไหว พระศาสดาตรสวา "ภกษทงหลาย พวกเธออยาไดกลาวอยางนน,จลกาล ลกขน ลกขนพรอมแลว มากไปดวยอารมณวางามอย เปนเชนกบตนไมทมกาลงไมแขงแรง ตงอยรมเหวและเขาขาด, สวนมหากาลบตรของเรา ตามเหนอารมณวาไมงามอย เปนผไมหวนไหวเลย เหมอนภเขาหนแตงทบ" ดงนแลว ไดภาษตพระคาถาเหลานวา ๗. สภานปสส วหรนต อนทรเยส อส วต โภชนมห อมตต กสต หนวรย ต เว ปสหต มาโร วาโต รกข ว ทพพล . อสภานปสส วหรนต อนทรเยส สส วต

๑. นวตตตวา ตามศพทวา ใหกลบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 103 โภชนมห จ มตต สทธ อารทธวรย ต เว นปปสหต มาโร วาโต เสล ว ปพพต . "ผตามเหนอารมณวางาม ไมสารวมในอนทรย ทงหลาย ไมรประมาณในโภชนะ เกยจคราน มความเพยรเลวทรามอย ผนนแล มารยอมรงควาน ได, เปรยบเหมอนตนไมทมกาลงไมแขงแรง ลม รงควานไดฉะนน. (สวน) ผตามเหนอารมณวา ไมงาม สารวมดในอนทรยทงหลาย รประมาณใน โภชนะ มศรทธาและปรารภความเพยรอย ผนนแล มารยอมรงควานไมได, เปรยบเหมอนภเขาหน ลม รงควานไมได ฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สภานปสส ไดแก ผตามเหนอารมณวางาม. อธบายวา ผปลอยใจไปในอารมณทนาปรารถนาอย. กบคคลใด เมอถอโดยนมต๑ โดย๒อนพยญชนะ ยอมถอวา "เลบทงหลายงาม."ถอวา "นวทงหลายงาม." ถอวา "มอทงสอง เทาทงสอง แขงทงสองขาทงสอง สะเอว ทอง ถนทงสอง คอ รมฝปาก ฟนทงหลาย ปาก จมกตาทงสอง หทงสอง ควทงสอง หนาผาก ผมทงหลาย งาม." ถอวา "ผมขน เลบ ฟน หนง งาม." (หรอ) ถอวา "สงาม ทรวดทรง

๑. ไดแกรวบถอทงหมด. ๒. ไดแกแยกถอเปนสวน ๆ เชน ผมงาม เลบงาม เปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 104งาม." บคคลนชอวาตามเหนอารมณวางาม. ผนนคอผตามเหนอารมณวางามอยางนนอย. บทวา อนทรเยส ไดแก ในอนทรย๑ ๖ มจกษเปนตน. บทวา อส วต ไดแก ผไมรกษาทวารทงหลาย มจกษทวารเปนตน. บทวา อมตต ความวา ชอวาผไมรจกประมาณในโภชนะเพราะไมรประมาณน คอประมาณในการแสวงหา ประมาณในการรบประมาณในการบรโภค. อกอยางหนง ชอวาผไมรจกประมาณเพราะไมร ประมาณแมน คอ ประมาณในการพจารณา ประมาณในการสละ คอไมทราบแมวา "โภชนะนประกอบดวยธรรม นไมประกอบดวยธรรม." บทวา กสต ความวา ชอวาผเกยจคราน เพราะความเปนผเปนไปในอานาจของกามวตก พยาบาทวตก และวหงสาวตก. บทวา หนวรย ความวา ผไมมความเพยร คอผเวนจากการทาความเพยรในอรยาบถทงส. บทวา ปสหต แปลวา ยอมครอบงา คอ ยาย. บาทพระคาถาวา วาโต รกข ว ทพพล ความวา เหมอนลมมกาลงแรง รงควานตนไมทมกาลงไมแขงแรง ซงเกดรมเขาขาด.อธบายวา เหมอนอยางวา ลมนน ยงสวนตาง ๆ ม ดอก ผล ใบออนเปนตน แหงตนไมนนใหรวงลงบาง หกกงนอยบาง หกกงใหญบางพดถอนตนไมนนพรอมทงราก ทาใหรากขนเบองบน กงลงเบองลางฉนใด; มารคอกเลส อนเกดในภายใน ยอมรงควานบคคลผเหนปาน

๑. อนทรย ๖ คอ จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย มนนทรย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 105นนไดฉนนนเหมอนกน; คอกเลสมารทาใหตองอาบตเลก ๆ นอย ๆเหมอนลมมกาลงแรง พดสวนตาง ๆ ม ดอก ผล ใบออนเปนตนแหงตนไมทไมแขงแรงใหรวงลงบาง, ทาใหตองอาบตมนสสคคยะเปนตนเหมอนลมมกาลงแรง ทาการหกกงไมเลก ๆ บาง, ทาใหตองอาบตสงฆาทเสส ๑๓ เหมอนลมมกาลงแรง ทาการหกกงไมใหญบาง, ทาใหตองอาบตปาราชก นาออกจากศาสนา อนพระผมพระภาคตรสดแลวใหถงความเปนคฤหสถโดย ๒-๓ วนเทานน เหมอนลมมกาลงแรงถอน(ตนไม) ทาใหโคนลง มรากขนเบองบน มกงลงเบองลางบาง. กเลส-มารยอมยงบคคลเหนปานนนใหเปนไปในอานาจของตน. บทวา อสภานปสส ความวา ผเหนอารมณไมงาม๑๑๐ อยาง อยางใดอยางหนงวาไมงาม. คอประกอบในมนสการ โดยความเปนของปฏกลไดแกเหนผมทงหลาย โดยความไมงาม เหนขน เลบ ฟน หนงส ทรวดทรง โดยความไมงาม. บทวา อนทรเยส ไดแก ในอนทรย ๖. บทวา สส วต ไดแกผเวนจากการถอ มถอโดยนมตเปนตน คอผมทวารอนปดแลว. บทวา มตต ความวา ผรจกประมาณในโภชนะ โดยตรงกนขามกบความเปนผไมรจกประมาณ.๑. อสภ อารมณอนไมงาม ม ๑๐ คอ ๑. อทธมาตกอสก อสภทขนพอง ๒. วนลกอสภอสภทมสเขยว ๓. วปพพกอสภ อสภทมหนองไหลออก ๔. วจฉททกอสภ อสภทเขาสบฟนเปนทอน ๆ ๕. วกขายตกอสภ อสภทสตวยอแยงกน ๖. วกขตตกอสภ อสภขาดกลาง๗. หตวกขตตกอสภ อสภทขาดกระจกกระจาย ๘. โลหตกอสภ อสภทเปอนเลอด๙. ปฬวกกสภ อสภทมหมหนอน ๑๐. อฏ กอสภ อสภทมแตรางกระดก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 106 บทวา สทธ ความวา ผประกอบดวยโลกยสทธา มอนเชอกรรมและผลเปนลกษณะอยางหนง และประกอบดวยโลกตรสทธา กลาวคอความเลอมใสอนไมหวนไหวในวตถ๑ ๓ อยางหนง. บทวา อารทธวรย ไดแก ผประคองความเพยร คอผมความเพยรเตมท. บทวา ต เว ไดแก บคคลนน คอเหนปานนน. อธบายวา ลมมกาลงออน พดเบา ๆ ยอมไมอาจใหศลาแตงทบหวนไหวได ฉนใด; กเลสมารทมกาลงทราม แมเกดขนในภายในยอมรงควาน (บคคลนน) ไมได คอไมอาจใหหวนไหว สะเทอนคลอนแคลนได ฉนนน. พระมหากาลเหาะหนภรรยา พวกหญงแมเหลานนแล ทเปนภรรยาเกาของพระมหากาลนนลอมพระเถระเเลว กลาวคาเปนตนวา "ทานลาใครบวช บดนทานจกเปนคฤหสถหรอจกไมเปนเลา ?" ดงนแลว ไดเปนผใครเพอจะเปลองผกาสายะทงหลาย (ของพระเถระ) ออก. พระเถระกาหนดลาการของหญงเหลานนไดแลว ลกจากอาสนะทนงแลวเหาะไปดวยฤทธ ทาลายชอฟาเรอนยอด ไปทางอากาศ. เมอพระศาสดา พอตรสพระคาถาจบลง, ชมเชยพระสรระของพระศาสดาซงมวรรณะดงทองคา ลงมาถวายบงคมพระบาทยคลของพระตถาคตแลว๑. วตถ ๓ คอ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 107 ในกาลจบคาถา ภกษผประชมกน ดารงอยในอรยผลทงหลายมโสดาปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองจลกาลและมหากาล จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 108 ๗. เรองพระเทวทต [๗] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภการไดผากาสาวะอนบคคลนามาแตแควนคนธาระของพระเทวทต ในกรงราชคฤหตรสพระธรรมเทศนานวา "อนกกสาโว" เปนตน. พระสารบตรแสดงธรรมแกชาวกรงราชคฤห ความพสดารวา สมยหนง พระอครสาวกทงสองพาบรวารของตน องคละ ๕๐๐ รป ไปทลลาพระศาสดาแลว ไดไปจากพระเชตวนสกรงราชคฤห. ชาวกรงราชคฤห รวมเปนพวกเดยวกน ๒ คนบาง ๓ คนบางหลายคนบาง ไดถวายอาคนตกทาน.๑ อยมาวนหนง ทานพระสารบตรเมอจะทาอนโมทนา แสดงธรรมอยางนวา "อบาสกอบาสกาทงหลายทายกคนหนงถวายทานดวยตนเอง (แต) ไมชกชวนคนอน, ทายกนน ยอมไดโภคสมบตในทแหงตนเกดแลว ๆ ( แต ) ไมไดบรวาร-สมบต, คนหนงชกชวนคนอน สวนตนเองไมถวาย, ผนน ยอมไดบรวารสมบตในทแหงตนเกดแลว ๆ (แต ) ไมไดโภคสมบต, คนหนงแมตนเองกไมไดถวาย แมคนอนกไมชกชวน, ผนน ยอมไมไดแมวตถมาตรวาขาวปลายเกรยนพออมทอง ยอมเปนคนอนาถา หาปจจยมได ในทแหงคนเกดแลว ๆ คนหนงทงตนเองกถวาย ทงชก๑. ถวายแกภกษผมาใหม คอผเปนแขก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 109ชวนคนอน ผนน ยอมไดทงโภคสมบต ทงบรวารสมบต ในทแหงตนเกดแลว ๆ สนรอยอตภาพบาง พนอตภาพบาง แสนอตภาพบาง."

นมนตภกษพนรปรบภตตาหาร บรษผบณฑตคนหนง ฟงพระธรรมเทศนานนแลว คดวา "ทานผเจรญ พระธรรมเทศนานาอศจรรยนก. พระผเปนเจาสารบตรกลาวเหตแหงความสข, เราทากรรมอนยงสมบตทงสองเหลานใหสาเรจ ยอมสมควร" ดงนแลว จงนมนตพระเถระวา "ทานขอรบ พรงน ขอนมนตทานทงหลายรบภกษาของผมเถด." พระเถระ ถามวา "ทานตองการภกษเทาไร ? อบาสก." อบาสก ยอนถามวา "ภกษทเปนบรวารของใตเทามเทาไร ?ขอรบ." ถ. มประมาณพนรป อบาสก. อ. ขาแตทานผเจรญ ขอใตเทาพรอมดวยภกษทงหมดทเดยวโปรดรบภกษา (ของผม). พระเถระรบแลว.

อบาสกชวนชาวบานถวายภตตาหาร อบาสกเทยวไปในถนนพระนคร ชกชวนดวยคาวา "ขาแตแมและพอทงหลาย ฉนนมนตภกษไวพนรป, ทานทงหลายจกอาจถวายภกษามจานวนเทาไร ? ทานทงหลายจกอาจถวายภกษาแกภกษมจานวนเทาไร ?" พวกมนษยกลาวโดยพอเหมาะพอควร (แกกาลง) ของตน ๆ วา"พวกฉนจกถวายแกภกษ ๑๐ รป, พวกฉน ๒๐ รป, พวกฉน ๑๐๐ รป."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 110 อบาสกกลาววา "ถากระนน เราทงหลาย จกประชมหงตมรวมกนในทแหงเดยว, ขอทานทก ๆ คน จงรวบรวมวตถตาง ๆ มนามน งา ขาวสาร เนยใส นาออยเปนตน" ดงนแลว ใหรวมไวในทแหงหนง. ทนน กฏมพผหนงใหผากาสาวะอนนามาจากแควนคนธาระซงมคาแสนหนง แกอบาสกนนแลว สงวา "ถาทาน๑วฏฏของทานยงไมเพยงพอไซร. ทานพงจายผาผนนใหครบสวนทบกพรอง, ถาทานวฏฏของทานเพยงพอไซร ทานพงถวาย (ผาผนน ) แกภกษรปททานปรารถนา." ในกาลนน ทานวฏฏทก ๆ อยางของอบาสกนนเพยงพอแลว. อะไร ๆ ชอวาบกพรองมไดม, อบาสกนนจงถามมนษยทงหลายวา "ผากาสาวะอนหาคามไดผนน อนกฏมพผหนงกลาวอยางนแลวมอบใหไว. ทานวฏฏ (ของพวกเรา ) กมเหลอเพอแลว, เราทงหลายจะถวายผากาสาวะผนนแกทานรปไหนเลา ?"

ถวายผาราคาตงแสนแกพระเทวทต บางพวกกลาววา "ถวายแกพระสารบตรเถระ." บางพวกกลาววา"พระเถระมกมาในเวลาขาวกลาแก แลวกไป, พระเทวทตเปนสหายในการมงคลและอวมงคลทงหลายของพวกเรา ดารงอยเปนนตย เหมอนหมอนา, พวกเราจะถวายผาผนนนแกทาน," แมเมอถอยคาเปนไปหลายทาง (อยางนน), พวกทกลาวา "ควรถวายแกพระเทวทต" ไดมจานวนมากกวา. เมอเปนอยางนน พวกเขาจงไดถวายผากาสาวะนนแกพระเทวทต.

๑. ทานวฏฏ ไดแกของทาบญ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 111 พระเทวทตนงหมผาไมสมควรแกตน พระเทวทต ตดผานนแลว เยบ ยอม นงหมเทยวไป. พวกมนษยเหนทานแลว จงพดกนวา "ผาผนนหาสมควรแกพระเทวทตไมควรแกพระสารบตรเถระ, พระเทวทตนงหมผาอนไมสมควรแกตนเทยวไป." ขณะนน ภกษผอยตางทศรปหนง ( ออก ) จากกรงราชคฤหไปสกรงสาวตถ ถวายบงคมพระศาสดา เปนผอนพระศาสดาทรงทาปฏสนถาร ตรสถามถงการอยผาสกของพระอครสาวกทงสองแลว จงกราบทลเรองนนทงหมดจาเดมแตตน. พระศาสดา ตรสวา "ภกษ เทวทตนนทรงผาทไมสมควรแกตนในบดนเทานนกหามได, แมในกาลกอน เธอกทรงแลวเหมอนกน"ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา (ตรสวา)

ครงกอนพระเทวทตเปนนายพรานชาง ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบต ในพระนครพาราณส, นายพรานชาง ชาวพระนครพาราณสผหนง ลมชางแลวนางา หนง ไสใหญและเนอลามาแลวขายเลยงชวต. ครงนนชางหลายพนเชอกเดนหากนอยในปาแหงหนง พบพระปจเจกพทธะหลายองคจาเดมแตกาลนน เมอไป หมอบลงดวยเขาทงสองแลวจบ๑ในกาลทไปและมา ( ทกครง) แลวจงผานไป. วนหนง นายพรานชางเหนกรยานนแลว คดวา "เราลมชางเหลานไดโดยยาก, กในกาลไปและมา

๑. กรยาของชางททาความเคารพ ตรงกบคาวา ไหว..

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 112ชางเหลานยอมจบพระปจเจกพทธะทงหลาย, มนเหนอะไรหนอ ? จงจบ," กาหนดไดวา "เหนผากาสาวะ" ดงนแลว ดารวา "บดน แมเราไดผากาสาวะยอมควร," เมอพระปจเจกพทธะรปหนงลงไปสชาต-สระสรงนาอย๑ วางผากาสาวะทงหลายไวทรมฝง, จงลกจวรไป จบหอกนงคลมโปง๒อยรมหนทางทชางเหลานนไปมา. หมชางเหนเขาแลวจงจบ ดวยสาคญวา "พระปจเจกพทธะ"แลวกผานไป. นายพรานชางนนเอาหอกพงถกชางตวไปขางหลงชางเหลานนทงหมดใหตายแลว ถอเอาสวนตาง ๆ มงาเปนตน ฝงสวนทเหลอในแผนดนแลวไป. ในกาลตอมา พระโพธสตวถอปฏสนธในกาเนดชาง ไดเปนหวหนาชาง เปนนายโขลง. ถงในกาลนน นายพรานชางนน กคงทาอยอยางนน. พระมหาบรษทราบความหมดสนไปแหงบรษทของตนจงถามวา "ชางเหลานไปไหน ? จงเบาบางไป," เมอเหลาชางนนตอบวา "ไมทราบ นาย" คดวา "ชางทงหลายจะไปไหนไมบอกเรา( กอน ) จกไมไป, อนตรายพงม" นกสงสยวา "อนตรายพงมแตสานกแหงบรษผนงคลมผากาสาวะในทแหงหนง," เพอจะจบบรษนนจงสงชางทงหมดลวงหนาไปกอน สวนคนมาลาหลง, นายพรานชางนนเมอชางทเหลอจบแลวเดนไป, เหนพระมหาบรษกาลงเดนมาจงมวนจวรพงหอกไป. พระมหาบรษคมสตเดนมา ถอยกลบไปขางหลงห ลบหอกแลว.ทนน จงวงแปรเขาไป เพอจะจบนายพรานชางนน ดวยสาคญวา

๑. ชาตสระ สระทเปนของไมมใครขดทา. ๒. สสส ปารปตวา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 113"เจาคนน ใหชางของเราฉบหายแลว." นายพรานขางนอกน แอบบงตนไมตนหนง. ทนน พระมหาบรษ เอางวงรวบเขาพรอมกบตนไมหมายใจวา "จกจบฟาดลงทแผนดน. " ( ครน ) เหนผากาสาวะทเขานาออกแสดง จงยบยงไว ดวยคดเหนวา " ถาเราจกประทษรายในบรษนไซร. ชอวาความละอายในพระพทธเจา พระปจเจกพทธะและพระขณาสพหลายพนองค จกเปนอนเราทาลายแลว." ซกถามวา"ญาตของเราประมาณเทาน เจาใหฉบหายแลวหรอ ?" นายพรานชางรบสารภาพวา "จะ นาย." พระมหาบรษกลาววา "เพราะอะไร เจาจงไดทากรรมอนหยาบชาอยางน ? เจาหมผาไมสมควรแกตน สมควรแกทานผปราศจากราคะทงหลาย เมอทากรรมอนลามกเหนปานน ชอวาทากรรมอนหนก."กแล ครนกลาวอยางนนแลว เมอจะขมขใหยงขน จงกลาวคาถาวา " ผใด มกเลสดจนาฝาดยงไมออก ปราศจาก ทมะและสจจะ จกนงหมผากาสาวะ, ผนนยอมไม ควรนงหมผากาสาวะ, สวนผใด พงเปนผมกเลส ดจนาฝาดอนคายแลว ตงมนดในศลทงหลาย ประ- กอบดวยทมะและสจจะ, ผนนแล ยอมควรนงหม ผากาสาวะ.ดงนแลว กลาววา เจาทากรรมอนไมสมควร" แลวกปลอยเขาไป.

ของดยอมควรแกคนดหาควรกบคนชวไม พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมา (แสดง) แลวทรงยอชาดกวา "นายพรานชางในกาลนน ไดเปนเทวทต (ในบดน)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 114ชางตวประเสรฐผขมขนายพรานชางนน คอเราเอง " ดงน ตรสวา"ภกษ ไมใชแตในกาลนเทานน. แมในกาลกอน เทวทตกทรงผาไมสมควรแกตนเหมอนกน" ดงนแลว ไดภาษตพระคาถาเหลานวา ๗. อนกกสาโว กาสาว โย วตถ ปรทเหสสต อเปโต ทมสจเจน น โส กาสาวมรหต. โย จ วนตกสาวสส สเลส สสมาหโต อเปโต ทมสจเจน ส เว กาสาวมรหต. "ผใด มกเลสดจนาฝาดยงไมออก ปราศจากทมะ และสจจะ จกนงหมผากาสาวะ, ผนนยอมไมควร นงหมผากาสาวะ, สวนผใด พงเปนผมกเลสดจ นาฝาดอนคายแลว ตงมนดในศลทงหลาย ประกอบ ดวยทมะและสจจะ, ผนนแล ยอมควรนงหมผา กาสาวะ." เนอความน บณฑตพงแสดงแมดวยฉททนตชาดก๑ ดงนแล.

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อนกกสาโว ความวา ผชอวามกเลสดจนาฝาด เพราะกเลสดจนาฝาดทงหลาย มกามราคะเปนตน. บทวา ปรทเหสสต ความวา จกใชสอยดวยสามารถแหงการนงการหม และการลาด. พระบาลวา "ปรทหสสต" กม. บาทพระคาถาวา อเปโต ทมสจเจน ความวา ปราศจาก.

๑. ข. ตรสต. ๒๗/ ๔๙๐. อรรถกถา. ๗/๒๒๖.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 115อธบายวา "พราก" จากการฝกอนทรย และวจสจจะอนเปนฝายปรมตถสจจะ. บทวา น โส เปนตน ความวา บคคลนน คอผเหนปานนนยอมไมควรนงหมผากาสาวะ. บทวา วนตกสาวสส ความวา พงเปนผมกเลสดจนาฝาดอนคายแลว คอมกเลสดจนาฝาดอนทงแลว ไดแก มกเลสดจนาฟาดอนละแลว ดวยมรรค ๔. บทวา สเลส ไดแก ในปารสทธศล ๔. บทวา สสมาหโต ไดแก ผตงมนด คอดารงอยดวยด. บทวา อเปโต ความวา ประกอบดวยการฝกอนทรยและวจสจจะมประการดงกลาวแลว. บทวา ส เว เปนตน ความวา บคคลนน คอเหนปานนนยอมควร [นงหม] ผากาสาวะนน. ในกาลจบคาถา ภกษผอยในตางทศนน ไดเปนพระโสดาบน.ชนแมเหลาอนมจานวนมาก บรรลอรยผลทงหลายมโสดาปตตผลเปนตน.เทศนาไดสาเรจประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระเทวทต จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 116 ๘. เรองสญชย [๘] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภความไมมาของสญชย (ปรพาชก ) ซงสองพระอครสาวกกราบทลแลว ตรสพระธรรมเทศนานวา "อสาเร สารมตโน" เปนตน. อนปพพกถาในเรองสญชยนน ดงตอไปน:- พระศาสดาไดรบพยากรณจากพระพทธเจา ๒๓ พระองค ความพสดารวา ในทสด ๔ อสงไขย ยงดวยแสนกลปแตกลปนไป พระศาสดาของเราทงหลาย เปนกมารของพราหมณนามวาสเมธะในอมรวดนคร ถงความสาเรจศลปะทกอยางแลว โดยกาลลวงไปแหงมารดาและบดา ทรงบรจาคทรพยนบไดหลายโกฏ บวชเปนฤษอยในหมวนตประเทศ ทาฌานและอภญญาใหเกดแลว ไปโดยอากาศเหนคนถางทางอยเพอประโยชนเสดจ (ออก) จากสทศนวหาร เขาไปสอมร-วดนคร แหงพระทศพลทรงพระนามวาทปงกร แมตนเองกถอเอาประเทศแหงหนง, เมอประเทศนน ยงไมทนเสรจ, นอนทอดตนใหเปนสะพาน ลาดหนงเสอเหลองบนเปอกตม เพอพระศาสดาผเสดจมาแลวดวยประสงควา "ขอพระศาสดาพรอมดวยพระสงฆสาวก ไมตองทรงเหยยบเปอกตม จงทรงเหยยบเราเสดจไปเถด" แตพอพระศาสดาทอดพระเนตรเหน กทรงพยากรณวา "ผนเปนพทธงกร๑ จกเปนพระพทธ-

๑. หนอเนอ, เชอสาย แหงพระพทธเจา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 117เจาทรงพระนามวาโคดม ในทสด ๔ อสงไขย ยงดวยแสนกลปในอนาคต," ในสมยตอมาแหงพระศาสดาพระองคนน กไดรบพยากรณในสานกพระพทธเจา ๒๓ พระองค ซงเสดจอบตขนสองโลกใหสวางเหลาน คอ พระโกณฑญญะ ๑ พระสมงคละ ๑ พระสมนะ ๑ พระ-เรวตะ ๑ พระโสภตะ ๑ พระอโนมทสส ๑ พระปทมะ ๑ พระ-นารทะ ๑ พระปทมตตระ ๑ พระสเมธะ ๑ พระสชาตะ ๑ พระปย-ทสส ๑ พระอตถทสส ๑ พระธรรมทสส ๑ พระสทธตถะ ๑ พระ-ตสสะ ๑ พระปสสะ ๑ พระวปสส ๑ พระสข ๑ พระเวสสภะ ๑พระกกสนธะ ๑ พระโกนาคมนะ ๑ พระกสสปะ ๑," ทรงบาเพญบารมครบ ๓๐ คอบารม ๑๐ อปบารม ๑๐ ปรมตถบารม ๑๐ (ครง)ดารงอยในอตภาพเปนพระเวสสนดร ใหมหาทาน อนทาแผนดนใหไหว๗ ครง ทรงบรจาคพระโอรสและพระชายา. ในทสดพระชนมาย, กทรงอบตในดสตบร ดารงอยในดสตบรนน ตลอดพระชนมาย, เมอเทวดาในหมนจกรวาลประชมกนอาราธนาวา "ขาแตพระมหาวระ กาลน เปนกาลของพระ- องค, ขอพระองค จงเสดจอบตในพระครรภพระ- มารดา ตรสรอมตบท ยงโลกนกบทงเทวโลกให ขามอย."ทรงเลอกฐานะใหญ ๆ ทควรเลอก๑ ๕ เสดจจตจากดสตบรนนแลวทรงถอปฏสนธในศากยราชสกล อนพระประยรญาตบาเรออยดวยมหา-สมบตในศากยสกลนน ทรงถงความเจรญวยโดยลาดบ เสวยสรราช-

๑. ฐานใหญทควรเลอก ๕ คอ ๑. กาล ๒. ประเทศ ๓. ทวป ๔. ตระกล ๕. มารดา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 118สมบตในปราสาททงสามอนสมควรแกฤดทงสามดจสรสมบตในเทวโลก.

ทรงเหนเทวทตแลวเสดจบรรพชา ในสมยทเสดจไปเพอประพาสพระอทยาน ทรงเหนเทวทต ๓กลาวคอคนแก คนเจบ และคนตาย โดยลาดบ ทรงเกดความสงเวชเสดจกลบแลว. ในวนท ๔ ทรงเหนบรรพชต ยงความพอพระทยในการบรรพชาใหเกดขนวา "การบรรพชาด, เสดจไปสอทยาน ยงวนใหสนไปในพระอทยานนน ประทบนงรมขอบสระโบกขรณอนเปนมงคลอนวสสกรรมเทพบตรผจาแลงเพศเปนชางกลบกมาตบแตงถวาย ทรงสดบขาวประสตของราหลกมาร ทรงทราบถงความสเนหาในพระโอรสมกาลงทรงพระดารวา "เราจกตดเครองผกน จนผกมด (เรา ) ไมไดทเดยว," เวลาเยนเสดจเขาไปยงพระนคร ทรงสดบคาถาน ทพระธดาของพระเจาอา พระนามวา กสาโคตม ภาษตวา "พระราชกมารผเชนน เปนพระราชโอรสแหง พระชนนพระชนก และเปนพระสวามของพระนาง ใด ๆ พระชนนพระชนกและพระนางนน ๆ ดบ ( เยนใจ ) แนแลว" ทรงพระดารวา "เราอนพระนางกสาโคตมน (สวด ) ใหไดยนนพพตบทแลว," จงเปลองแกวมกดาหารจากพระศอ สงไปประทานแกพระนางแลว เสดจเขาไปสทอยของพระองค ประทบนงบนพระแทนบรรทมอนมสร ทอดพระเนตรเหนประการอนแปลกของหมหญงฟอนทเขาถงความหลบแลว มพระทยเบอหนาย จงปลกนายฉนนะใหลกขน ให

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 119นามากณฐกะมา เสดจขนมากณฐกะ มนายฉนทะเปนสหาย อนเทวดาในหมนจกรวาลหอมลอมแลว เสดจออกมหาภเนษกรมณ ทรงบรรพชาทรมฝงแมนาอโนมานท, เสดจถงกรงราชคฤหโดยลาดบ เสดจเทยวบณฑบาตในกรงราชคฤหนน ประทบนงทเงอมเขาปณฑวะ อนพระเจาแผนดนมคธทรงเชอเชญดวยราชสมบต ทรงปฏเสธคาเชอเชญนน ทรงรบปฏญญาจากทาวเธอเพอประโยชนแกการไดบรรลพระสพพญตญาณแลว จะเสดจมาสแควนของพระองคเสดจเขาไปหาอาฬารดาบสเเละอทก-ดาบส ไมทรงพอพระทยคณวเศษททรงไดบรรลในสานกของสองดาบสนน ทรงตงความเพยรใหญถง ๖ ป.

ทรงบรรลสพพญตญาณแลวทรงแสดงธรรม ในวนวสาขบรณม เชาตรเสวยขาวปายาสซงนางสชาดาถวายแลวทรงลอยถาดทองคาในแมนาเนรญชรา ใหสวนกลางวนลวงไปดวยสมาบตตาง ๆ ในราวปามหาวนรมฝงแมนาเนรญชรา, เวลาเยนทรงรบหญาทนายโสตถยะถวาย มพระคณอนพระยากาฬนาคราชชมเชยแลว เสดจสควงไมโพธ ทาปฏญญาวา "เราจกไมทาลายบลลงกน ตลอดเวลาทจตของเราจกยงไมหลดพนจากอาสวะทงหลาย ดวยการไมเขาไปถอมน,"ประทบนงผนพระพกตรไปทางทศบรพา, เมอพระอาทตยยงไมทนอสดงคต,ทรงกาจดมารและพลมารได, ทรงบรรลปพเพนวาสญาณ๑ในปฐมยามบรรลจตปปาตญาณ๒ ในมชฌมยาม หยงพระญาณลงในปจจยาการ ในท สดปจฉมยาม, ในเวลาอรณขนทรงแทงตลอดสพพญตญาณ ซงประดบ

๑. รจกระลกชาตได. ๒. รจกกาหนดจตและเกด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 120ดวยคณทกอยาง มทสพลญาณและจตเวสารชชญาณเปนอาท ทรงยงกามใหผานไปทควงไมโพธถง ๗ สปดาห, ในสปดาหท ๘ ประทบนงทโคนไมอชปาลนโครธ ทรงถงความเปนผขวนขวายนอย ดวยพจารณาเหนวาธรรมเปนสภาพลกซง อนทาวสหมบดพรหม ผมมหาพรหมหมนหนงเปนบรวารเชอเชญใหทรงแสดงธรรม ทรงพจารณาดสตวโลกดวยพทธจกษแลว ทรงรบคาเชญของพรหม ทรงใครครวญวา " เราพงแสดงธรรมแกใครหนอแล เปนคนแรก," ทรงทราบวา อาฬารดาบสและอทกดาบสทากาละแลว ทรงหวนระลกถงอปการะมากของภกษปญจ-วคคย เสดจลกจากอาสนะไปยงกาสบร ในระหวางบรรดา ไดสนทนากบอปกาชวก ในวนอาสาฬหบรณมเสดจถงทอยของภกษปญจวคคย ในปาอสปตนมฤคทายวน ทรงยงภกษปญจวคคยเหลานน ซงเรยกรอง(พระองค) ดวยถอยคาอนไมสมควรใหสานกตวแลว เมอจะยงพรหม๑๘ โกฏ มพระอญญาโกณฑญญะเปนประมข ใหดมนาอมตะ จงทรงแสดงพระธรรมจกร ทรงมธรรมจกรบวรอนใหเปนไปแลว, ในดถท ๕แหงปกษ ทรงยงภกษเหลานนทงหมด ใหตงอยในพระอรหต, วนเดยวกนนน ทรงเหนอปนสยสมบตของสกลบตรแลว ตรสเรยกเขาซงเบอหนาย ละเรอนออกมาในตอนกลางคนวา " มานเถด ยสะ " ทาเขาใหบรรลโสดาปตตผลในตอนกลางคนนนเอง ในวนรงขนใหไดบรรลพระ-อรหต ทรงยงสหายของยสะนน แมพวกอนอก ๕๔ คน ใหบรรพชาดวยเอหภกขอปสมปทาแลว ใหไดบรรลพระอรหต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 121 พระศาสดาทรงสงสาวกไปประกาศพระศาสนา เมอพระอรหนตเกดขนในโลก ๖๑ พระองค ดวยประการอยางน แลว, พระศาสดาเสดจอยจาพรรษาปวารณาแลว ทรงสงภกษ ๖๐ รปไปในทศทงหลายดวยพระพทธดารสวา "ภกษทงหลาย พวกเธอจงเทยวจารกไปเถด" ดงนเปนตน. สวนพระองคเสดจไปอรเวลาประเทศ ในระหวางทาง ไดทรงแนะนาภททวคคยกมาร ๓๐ คน ณ ราวปากปปาสก-วน๑, บรรดาภททวคคยกมาร ๓๐ คนนน อยางตากวาเขาทงหมด ไดเปนโสดาบน, สงกวาเขาทงหมด ไดเปนพระอนาคาม. พระองคทรงใหภททวคคยทงหมดแมนน บรรพชาดวยเอหภกขภาวะอยางเดยวกนแลวทรงสงไปในทศทงหลาย, สวนพระองคเสดจไปอรเวลาประเทศ ทรงแสดงปาฏหารยสามพนหารอยอยางแนะนาชฎล ๓ พนอง ซงมชฎลพนคนเปนบรวาร มอรเวลกสสปะเปนตน ใหบรรพชาดวยเอหภกขภาวะเชนเดยวกนแลว ใหประชมกนทคยาสสประเทศ ใหตงอยในพระอรหตดวยอาทตตปรยายเทศนา แวดลอมดวยพระอรหนตพนองคนนเสดจไปสอทยานลฏฐวน ใกลแดนพระนครราชคฤห ดวยทรงพระดารวา "จกเปลองปฏญญา ทถวายไวแกพระเจาพมพสาร" ตรสพระธรรมกถาอนไพเราะแดพระราชา ผทรงสดบขาววา "ทราบวา พระศาสดาเสดจมาแลว" เสดจมาเฝา พรอมดวยพราหมณและคฤหบด ๑๒ นหต๒ ยงพระราชากบพราหมณและคฤหบด ๑๑ นหต ใหตงอยในพระโสดา-ปตตผล อกนหตหนงใหตงอยในสรณะ ๓, วนรงขน มพระคณอนทาว

๑. ไรฝาย. ๒. ๑ นหต = ๑๐,๐๐๐ คน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 122สกกเทวราชทรงแปลงเพศเปนมาณพชมเชยแลว เสดจเขาไปสพระนครราชคฤห ทรงทาภตกจในพระราชนเวศน ทรงรบเวฬวนาราม๑ ประ-ทบอยในเวฬวนารามนนนนแล. พระสารบตรและพระโมคคลลานะ เขาไปเฝาพระองคในเวฬวนารามนน. อนปพพกถาในเรองพระสารบตรและพระโมคคลลานะนน ดงตอไปน :-

ประวตพระสารบตรและโมคคลลานะ ความพสดารวา เมอพระพทธเจายงไมทรงอบตแลวนนแล. ไดมบานพราหมณ ๒ ตาบล คอ อปตสสคาม ๑ โกลตคาม ๑ ในทไมไกลแตกรงราชคฤห. ในสองบานนน ในวนทนางพราหมณชอสารในอปลสสคามตงครรภนนแล. แมนางพราหมณชอโมคคลลในโกสตคามกตงครรภ. ไดยนวา ตระกลทงสองนน ไดเปนสหายเกยวพนสบเนองกนมาถง ๗ ชวตระกลทเดยว. พราหมณผสามไดใหพธบรหารครรภแกพราหมณทงสองนน ในวนเดยวกนเหมอนกน. โดย กาลลวงไป ๑๐ เดอน นางพราหมณทงสองนนกคลอดบตร. ในวนขนานชอ พวกญาตตงชอบตรของสารพราหมณวา "อปตสสะ"เพราะเปนบตรของตระกลนายบาน ในตาบลอปตสสคาม, ตงชอบตรของโมคคลลพราหมณวา "โกลตะ" เพราะเปนบตรของตระกลนายบานในตาบลโกลตคามนอกน. เดกทงสองนนถงความเจรญแลวไดถงความสาเรจแหงศลปะทกอยาง. ในเวลาไปสแมนาหรอสวนเพอประโยชนจะเลน อปตสสมาณพมเสลยงทองคา ๕๐๐ เปนเครองแห

๑. เปนมลเหตแหงการถวายวดในพระพทธศาสนา ในการตอ ๆ มา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 123แหน, ไกลตมาณพมรถเทยมดวยมาอาชาไนย ๕๐๐ เปนเครองแหแหน,ชนทงสองมมาณพเปนบรวารคนละ ๕๐๐. กในกรงราชคฤหมมหรสพบนยอดเขาทก ๆ ป. หมญาตไดยกเตยงซอนกนเพอกมารทงสองนนในทเดยวกนนนเอง. แมกมารทงสองกนงดมหรสพรวมกน ยอมหวเราะในฐานะควรหวเราะ ยอมถงความสงเวชในฐานะทควรสงเวชยอมตกรางวลในฐานะทควรตกรางวล. วนหนง เมอกมารทงสองเหลานนดมหรสพโดยทานองน ความหวเราะในฐานะทควรหวเราะ หรอความสงเวชในฐานะทควรสงเวช หรอตกรางวลในฐานะทควรตกรางวล มไดมแลวเหมอนในวนกอน ๆ เพราะญาณถงความแกรอบแลว. กชนทงสองคดกนอยางนวา "จะมอะไรเลา ? ทนาดในการน, ชนทงหมดแมน เมอยงไมถง ๑๐ ป, กจกถงความเปนสภาพหาบญญตมได, กเราทงสองควรแสวงหาธรรมเครองพนอยางเอก" ดงนแลว ถอเอาเปนอารมณนงอยแลว. ลาดบนน โกลตะพดกะอปตสสะวา "อปตสสะผสหายไฉน ? ทานจงไมหวเราะรนเรงเหมอนในวนอน ๆ, วนน ทานมใจไมเบกบาน ทานกาหนดอะไรไดหรอ ?" อปตสสะนนกลาววา "โกลตะผสหาย เรานงคดถงเหตนวา 'ในการดคนเหลาน หาสาระมได, การดนไมมประโยชน, เราควรแสวงหาโมกขธรรมเพอตน,' กทานเลา เพราะเหตไร ? จงไมเบกบาน." แมโกลตะนน กบอกอยางนนเหมอนกน.ลาดบนน อปตสสะ ทราบความทโกลตะนนมอธยาศยเชนเดยวกนกบตนจงกลาววา "สหายเอย เราทงสองคดกนดแลว, กเราควรแสวงหาโมกขธรรม, ธรรมดาผแสวงหา ตองไดบรรพชาชนดหนงจงควร, เราทงสองจะบรรพชาในสานกใครเลา ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 124 สองสหายทากตกากน กโดยสมยนนแล สญชยปรพาชก อาศยอยในกรงราชคฤห กบปรพาชกบรษทหมใหญ. สารบตรและโมคคลลานะทงสองนน ตกลงกนวา "เราจกบวชในสานกทานสญชยนน," ตางสงมาณพ ๕๐๐ ไปดวยคาวา "ทานทงหลายจงเอาเสลยงและรถไปเถด ." พรอมดวยมาณพ ๕๐๐ บวชแลวในสานกของสญชย. จาเดมแตเขาทงสองบวชแลวสญชยกไดถงความเลศดวยลาภและยศอยางเหลอเฟอ. ทงสองเรยนจบลทธสมยของสญชยโดยสองสามวนเทานน จงถามวา "ทานอาจารยลทธททานร มเพยงเทาน หรอมแมยงกวาน ?" เมอสญชยตอบวา"มเพยงเทานแหละ, เธอทงสองรจบหมดแลว." เขาทงสองจงคดกนวา"เมอเปนอยางน การอยประพฤตพรหมจรรย ในสานกของทานผนกไมมประโยชน เราทงสองออกมาเพอแสวงหาโมกขธรรม, โมกขธรรมนนเราไมสามารถใหเกดขนไดในสานกของทานผน, อนชมพทวปใหญนก, เราเทยวไปยงคามนคม ชนบท และราชธาน คงจกไดอาจารยผแสดงโมกขธรรมสกคนเปนแน ." ตงแตนน ใครพดในทใด ๆ วา "สมณ-พราหมณผบณฑต มอย" เขาทงสองยอมไปทาสากจฉาในทนน ๆปญหาทเขาทงสองถามไป อาจารยเหลาอนหาอาจตอบไดไม, แตเขาทงสองยอมแกปญหาของอาจารยเหลานนได. เขาสอบสวนทวชมพทวปอยางนนแลว กลบมายงทอยของตน จงทากตกากนวา "โกลตะผสหายในเราสองคน ผใดไดบรรลอมตธรรมกอน ผนนจงบอก (แกกน)." เมอเขาทงสองทากตกากนอยางนนอย พระศาสดาเสดจถงกรงราช-คฤห โดยลาดบดงทกลาวแลว ทรงรบเวฬวนแลว ประทบอยใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 125เวฬวน. ในกาลนน พระอสสชเถระ ในจานวนพระปญจวคคยระหวางพระอรหนต ๖๑ องค ทพระศาสดาทรงสงไปเพอประกาศคณพระ-รตนตรย ดวยพระดารสวา "ภกษทงหลาย พวกเธอจงจารกไปเพอประโยชนเกอกลแกชนเปนอนมากเถด," กลบมายงกรงราชคฤหแลว ในวนรงขน ทานถอบาตรและจวรไปสกรงราชคฤหเพอบณฑบาตแตเชาตร. สมยนน อปตสสปรพาชก ทาภตกจแตเชาตรแลว ไปยงอารามของปรพาชก พบพระเถระ จงคดวา "อนนกบวชเหนปานนเรายงไมเคยพบเลย, ภกษรปน (คง) จะเปนผหนงบรรดาผทเปนพระอรหนตหรอผบรรลพระอรหตมรรคในโลก. ไฉนหนอเราพงเขาไปหาภกษนแลวถามวา "ทานผมอาย ทานบวชอทศเฉพาะใคร ? ใครเปนศาสดาของทาน ? หรอวาทานชอบใจธรรมของใคร ?" ทนน ความปรวตกนไดมแกเขาวา "กาลนมใชกาลควรถามปญหากะภกษนแล, ภกษนกาลงเขาไปสละแวกบานเทยวบณฑบาต, ถากระไร เราเมอแสวงหาโมกขธรรมทคนผตองการรแลว ควรตดตามภกษรปนไปขางหลง ๆ." เขาเหนพระเถระไดบณฑบาตแลว ไปสโอกาสแหงใดแหงหนง และทราบความทพระเถระนนประสงคจะนง จงไดจดตงของปรพาชกสาหรบตนถวาย. แมในเวลาททานฉนเสรจแลวกไดถวายถวายนาในกณโฑของตนแดพระ.เถระ. ครนทาอาจารยวตรอยางนนแลว จงทาปฏสนถารอยางจบใจกบพระเถระซงฉนเสรจแลว เรยนถาม อยางนวา "ทานผมอาย อนทรยของทานผองใสนก, ผวพรรณบรสทธ ผดผอง, ทานผมอาย ทานบวชอทศเฉพาะใคร ? ใครเปนศาสดาของทาน ? หรอทานชอบใจธรรมของใคร ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 126 พระอสสชแสดงหวใจพระศาสนา พระเถระคดวา "ธรรมดาปรพาชกเหลาน ยอมเปนปฏปกษตอพระศาสนา, เราจกแสดงความลกซงในพระศาสนาแกปรพาชกน," เมอจะแสดงความทตนบวชใหม จงกลาววา "ผมอาย เราแลเปนผใหมบวชแลวไมนาน เพงมาสธรรมวนยน, เราจกไมสามารถแสดงธรรมโดยพสดารกอน." ปรพาชกเรยนวา "ขาพเจาชออปตสสะ, ขอพระผเปนเจากลาวตามสามารถเถด จะนอยหรอมากกตาม ขอนนเปนภาระของขาพเจา เพอแทงตลอดดวย ๑๐๐ นย ๑,๐๐๐ นย" ดงนแลวเรยนวา " จะมากหรอนอยกตาม ขอพระผเปนเจา จง กลาวเถด, จงบอกแกขาพเจาแตใจความเทานน, ขาพเจาตองการใจความ จะตองทาพยญชนะ ใหมากไปทาไม."เมอเขาเรยนอยางนนแลว, พระเถระจงกลาวคาถาวา "ธรรมเหลาใด มเหตเปนแดนเกด พระ- ตถาคตตรสเหตแหงธรรมเหลานน และเหต แหงความดบแหงธรรมเหลานน พระมหาสมณะ มปกตตรสอยางน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 127 สองสหายสาเรจพระโสดาบน ปรพาชก ฟงเพยง ๒ บทตนเทานน กดารงอยในโสดาปตตผลอนถงพรอมดวยนยพนหนง, พระเถระยง ๒ บทนอกนใหจบลง ในเวลาเขาเปนพระโสดาบน. เขาเปนพระโสดาบนแลว เมอคณวเศษชนสงยงไมเปนไปอย. กคาดวา "เหตในสงนจกม" จงเรยนกะพระ-เถระวา "ทานขอรบ ทานไมตองขยายธรรมเทศนายงขนไป เพยงเทานกพอ พระศาสดาของพวกเราประทบอยทไหน ?" พระเถระตอบวา" ประทบอยในพระเวฬวน ผมอาย." เขาเรยนวา "ขาแตทานผเจรญถากระนน ขอทานโปรดลวงหนาไปกอนเถด ขาพเจา มเพอนอกคนหนง และขาพเจาทงสองไดทากตกากะกนและกนไววา 'ผใดบรรลอมตะกอน ผนนจงบอกกน' ขาพเจาเปลองปฏญญานนแลว จกพาสหายไปสานกพระศาสดา ตามททานไปแลวนนแล" ดงนแลว หมอบลงแทบเทาทงสองของพระเถระดวยเบญจางค๑ประดษฐ ทาประทกษณ ๓ รอบสงพระเถระไปแลว ไดบายหนาไปสอารามของปรพาชกแลว. โกลต-ปรพาชกเหนเขามาแตไกล คดวา "วนนสหนาสหายของเราไมเหมอนในวนอน ๆ เขาคงไดบรรลอมตะ โดยแนแท" จงถามถงการบรรลอมตะ. แมอปตสสปรพาชกนนกรบวา "เออ ผมอาย อมตะเราไดบรรลแลว" ไดภาษตคาถานนนนแลแกโกลตปรพาชกนน. ในกาลจบคาถา โกลตะดารงอยในโสดาปตตผลแลว จงกลาววา "สหาย ขาววา พระศาสดาของพวกเราประทบอยทไหน ?"

๑. เบญจางคประดษฐ ไดแก การตงไวเฉพาะซงอวยวะ ๕ คอ หนาผาก ๑ ฝามอทงสองและเขาทงสองจดลงทพน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 128 อ. ขาววา ประทบอยในพระเวฬวน สหาย ขาวน ทานอสสชเถระ พระอาจารยของเราบอกไวแลว. ก. สหาย ถากระนน เราไปเฝาพระศาสดาเถด.

สองสหายชวนสญชยไปเฝาพระศาสดา กธรรมดาพระสารบตรเถระน ยอมเปนผบชาอาจารยแมในกาลทกเมอเทยว เพราะฉะนน จงกลาวกะสหายอยางนวา "สหาย เราจกบอกอมตะทเราทงสองบรรล แกสญชยปรพาชกผอาจารยของเราบาง. ทานรอยกจกแทงตลอด, เมอไมแทงตลอด, เชอพวกเราแลวจกไปยงสานกพระศาสดา, สดบเทศนาของพทธบคคลทงหลายแลว จกทาการแทงตลอดซงมรรคและผล." ลาดบนน ทงสองคนกไดไปสสานกของทานสญชย. สญชยพอเหนเขาจงถามวา "พอทงสอง พวกพอไดใครทแสดงทางอมตะแลวหรอ ?"สหายทงสองจงเรยนวา "ไดแลวขอรบ ทานอาจารย พระพทธเจาเสดจอบตขนแลวในโลก, พระธรรมกอบตขนแลว, พระสงฆกอบตขนแลว,ทานอาจารยประพฤตธรรมเปลา ไรสาระ เชญทานมาเถด เราทงหลาย จกไปยงสานกพระศาสดา." ส. ทานทงสองไปเถด, ขาพเจาไมสามารถ. สห. เพราะเหตไร ? ส. เราเทยวเปนอาจารยของมหาชนแลว. การอยเปนอนเตวาสกของเรานน เชนกบเกดความไหวแหงนาในตม, เราไมสามารถอยเปนอนเตวาสกได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 129 สห. อยาทาอยางนนเลย ทานอาจารย. ส. ชางเถอะ พอ พอพากนไปเถอะ, เราจกไมสามารถ. สห. ทานอาจารย จาเดมแตกาลแหงพระพทธเจาเสดจอบตขนในโลก มหาชนมของหอมระเบยบดอกไมเปนตนในมอไปบชาพระองคเทานน, แมกระผมทงสองกจกไปในทนนเหมอนกน, ทานอาจารยจะทาอยางไร ? ส. พอทงสอง ในโลกน มคนเขลาหากหรอมคนฉลาดมาเลา ? สห. คนเขลามากขอรบ ทานอาจารย อนคนฉลาดมเพยงเลกนอย. ส. พอทงสอง ถากระนน พวกคนฉลาด ๆ จกไปสสานกพระสมณโคดม, พวกคนเขลา ๆ จกมาสสานกเรา พอไปกนเถด เราจกไมไป. สหายทงสองนนจงกลาววา "ทานอาจารย ทานจกปรากฏเอง"ดงนแลว หลกไป. เมอสหายทงสองนนไปอย. บรษทของสญชยแตกกนแลว. ขณะนนอารามไดวางลง. สญชยนนเหนอารามวางแลว กอาเจยนออกเปนเปนโลหตอน. ในปรพาชก ๕๐๐ คน ซงไปกบสหายทงสองนน บรษทของสญชย ๒๕๐ คนกลบแลว. สหายทงสองไดไปสพระเวฬวน พรอมดวยปรพาชก ๒๕๐ คน ผเปนอนเตวาสกของตน.

ศษยสาเรจอรหตผลกอนอาจารย พระศาสดา ประทบนงแสดงธรรมในทามกลางบรษท ๔ ทอดพระเนตรเหนปรพาชกเหลานนแตไกลทเดยว ตรสเรยกภกษทงหลาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 130ดวยพระดารสวา " ภกษทงหลาย สองสหายนนกาลงมา คอโกลตะและอปตสสะ ทงสองนนจกเปนคสาวกทดเลศของเรา." สองสหายนนถวายบงคมพระศาสดาแลว นง ณ สวนขางหนง. เขาทงสองไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา "ขาพระองคพงไดบรรพชา พงไดอปสมบทในสานกของพระผมพระภาคเจาเถดพระเจาขา." พระผมพระภาคเจาตรสวา "ทานทงหลายจงเปนภกษมาเถด, ธรรมเรากลาวดแลว จงประพฤตพรหมจรรย เพอทาทสดแหงทกขโดยชอบเถด." คนทงหมดไดเปนผทรงบาตรจวรอนสาเรจดวยฤทธ ราวกะวาพระเถระ ๑๐๐ พรรษา. ครงนน พระศาสดา ทรงขยายพระธรรมเทศนาดวยอานาจจรยาแกบรษทของทงสองสหายนน เวนพระอครสาวกทงสองเสย, ชนทเหลอ บรรลพระอรหตแลว. กกจดวยมรรคเบองสงของพระอครสาวกทงสองมไดสาเรจแลว. ถามวา "เพราะเหตไร." แกวา "เพราะสาวกบารมญาณเปนของใหญ." ตอมาในวนท ๒ แตวนบวชแลว ทานพระมหาโมคคลลานะเขาไปอาศยหมบานกลลวาละ๑ ในแควนมคธอย, เมอถนมทธะครอบงา,อนพระศาสดาทรงใหสงเวชแลว บรรเทาถนมทธะได กาลงฟงพระธาต-กรรมฐาน ทพระตถาคตประทานแลว ไดยงกจในมรรค ๓ เบองบนใหสาเรจ บรรลทสดสาวกบารมญาณแลว. ฝายพระสารบตร ลวงไดกงเดอนแตวนบวช เขาไปอาศยกรงราชคฤหนนแหละ อยในถาสกรขาตา กบดวยพระศาสดา, เมอพระ-

๑. มหาโมคคลลานสตร. อง. สตตกะ. ๒๓/๗๗ วา กลลวาลมตตคามก .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 131ศาสดาทรงแสดงเวทนาปรคคหสตร๑ แกทฆนขปรพาชกผหลานของตน,สงญาณไปตามกระแสแหงพระสตร กไดบรรลทสดสาวกบารมญาณเหมอนผทบรโภคภตทเขาคดใหผอน. มคาถามวา "กทานพระสารบตร เปนผมปญญามาก มใชหรอ ?เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร จงบรรลสาวกบารมญาณชากวาพระมหา-โมคคลลานะ." แกวา "เพราะมบรกรรมมาก." เหมอนอยางวา พวกคนเขญใจประสงคจะไปในทไหน ๆ กออกไปไดรวดเรว, สวนพระราชาตองไดตระเตรยมมาก มการตระเตรยมชางพระราชพาหนะเปนตน จงสมควรฉนใด, อปไมยน พงทราบฉนนน.

พวกภกษตเตยนพระศาสดา กในเวลาบายวนนนเอง พระศาสดา ทรงประชมพระสาวกทพระเวฬวน ประทานตาแหนงพระอครสาวกแกพระเถระทงสองแลวทรงแสดงพระปาตโมกข. พวกภกษ ตเตยนกลาววา "พระศาสดา ประทาน [ตาแหนง]แกภกษทงหลาย โดยเหนแกหนา, อนพระองคเมอจะประทานตาแหนงอครสาวก ควรประทานแกพระปญจวคคยผบวชกอน. เมอไมเหลยวแลถงพระปญจวคคยเหลานน กควรประทานแกภกษ ๕๕ รป มพระยส-เถระเปนประมข, เมอไมเหลยวแลถงภกษเหลานน กควรประทานแกพระพวกภทรวคคย. เมอไมเหลยวแลถงพระพวกภทรวคคยเหลานน ก

๑. ม. ม. ๑๓/๒๖๒ เปน ทฆนขสตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 132ควรประทานแกภกษ ๓ พนอง มพระอรเวลกสสปะเปนตน, แตพระ-ศาสดา ทรงละเลยภกษเหลานนมประมาณถงเพยงน เมอจะประทานตาแหนงอครสาวก กทรงเลอกหนาประทานแกผบวชภายหลงเขาทงหมด."

บรพกรรมของพระอญญาโกณฑญญะ พระศาสดา ตรสถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอพดอะไรกน ?" เมอภกษทงหลายทลวา "เรองชอน" จงตรสวา "ภกษทงหลาย เราหาเลอกหนาให (ตาแหนง) แกพวกภกษไม, แตเราใหตาแหนงทแตละคน ๆ ปรารถนาแลว ๆ นนแล แกภกษเหลาน, กอญญาโกณฑญญะ เมอถวายทานเนองดวยขาวกลาอนเลศ ๙ ครง ในคราวขาวกลาคราวหนง กหาไดปรารถนาตาแหนงอครสาวกถวายไม แตไดปรารถนาเพอแทงตลอดพระอรหต อนเปนธรรมเลศกอนสาวกทงหมดแลวถวาย." ภกษทงหลาย ทลถามวา "เมอไร ? พระเจาขา."พระศาสดาทรงยอนถามวา "พวกเธอจกฟงหรอ ? ภกษทงหลาย."ภกษเหลานนทลรบวา "ฟง พระเจาขา." พระศาสดา ตรสวา "ภกษทงหลาย แตกลปนไปอก ๙๑ กลปพระผมพระภาคเจาพระนามวาวปสส๑ เสดจอบตขนแลวในโลก. ในกาลนน กฎมพ ๒ พนอง คอมหากาล จลกาล ใหหวานนาขาวสาลไวมาก.ตอมาวนหนง จลกาลไปนาขาวสาล ฉกขาวสาลกาลงทองตนหนงแลวชมด. ไดมรสอรอยมาก. เขาปรารถนาจะถวายสาลคพภทานแดพระสงฆ

๑. ข. พ. ๓๓/ ๕๑๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 133มพระพทธเจาเปนประมข จงเขาไปหาพชายแลวพดวา "พ ฉนจะฉก ขาวกาลงทอง ตมใหเปนของควรแกพระพทธเจาทงหลายแลว ถวายทาน." พชายกลาววา "เจาพดอะไร ? อนการฉกขาวสาลกาลงทองทาทานไมเคยมแลวในอดต จกไมมในอนาคต, เจาอยาทาขาวกลาใหเสยหายเลย." เขาออนวอนแลว ๆ เลา ๆ. ครงนนพชายจงพดกะเขาวา"ถากระนน เจาตองปนนาเปน ๒ สวน อยาแตะตองสวนของเรา จง ทาสวนทเจาปรารถนาในนาอนเปนสวนของตน." เขารบวา "ดแลว"แบงนากนแลว ไดขอแรงมอกะมนษยเปนอนมากฉกขาวสาลทอง ให เคยวเปนนานมจนขนปรงดวยเนยใส นาผง และนาตาลกรวด ถวายทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ในกาลเสรจภตกจกราบทลวา"ขาแตพระองคผเจรญ ทานอนเลศของขาพระองคน จงเปนไปเพอความแทงตลอดธรรมอนเลศกอนกวาสาวกทงปวง. พระศาสดาตรสวา"จงเปนอยางนนเถด" แลวไดทรงทาอนโมทนา. เขาไปนาตรวจดอยเหนนาแนนหนาดวยรวงขาวสาล เหมอนเขามดไวเปนชอ ๆ ในนาทงสนไดปต๑ ๕ อยางแลว คดวา "เปนลาภของเราหนอ" ถงหนาขาวเมาไดถวายทานเลศดวยขาวเมา, ไดถวายทานอนเนองดวยขาวกลาอยางเลศพรอมกบชาวบานทงหลาย, หนาเกยวไดถวายทานอนเลศในการเกยว,คราวทาขะเนด ไดถวายทานอนเลศในการขะเนด ในคราวมดฟอนเปนตน กไดถวายทานอนเลศในการมดฟอน อนเลศในลอม...อนเลศในฉาง . . . ไดถวายทานอนเลศรวม ๙ ครง ในหนาขาวคราวหนง

๑. ปต ๕ คอ ขททกาปต ปตอยางนอย, ขณกาปต ปตชวขณะ, โอกกนตกาปต ปตเปนพก ๆ. อพเพงคาปต ปตอยางโลดโผน, ผรณาปต ปตอยางซาบซาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 134ดวยประการอยางน. ทแหงขาวอนเขาถอเอาแลว ๆ ไดเตมดงเดมทก ๆ ครงไป. ขาวกลาไดงอกงามสมบรณขนเปนอยางยง, ชอวาธรรมน ยอมรกษาซงผรกษาตน. (สมดงทพระผมพระภาคตรสไววา) " ธรรมแล ยอมรกษาผมปกตประพฤตธรรม๑

ธรรมทประพฤตดแลว ยอมนาสขมาให นเปน อานสงสในธรรมทเขาประพฤตด ผประพฤต ธรรมเปนปกต ยอมไมไปสทคต. อญญาโกณฑญญะ ปรารถนาเพอแทงตลอดธรรมอนเลศกอน[ เขา] จงไดถวายทานอนเลศ ๙ ครง ในกาลแหงพระสมมาสมพทธเจาพระนามวาวปสส ดวยประการอยางนแล. อนง แมในกาลแหงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ๒ ในหง- สาวดนคร ในทสดแสนกลปแตนไป เขาถวายมหาทานตลอด ๗ วนแลวหมอบลงแทบบาทมลของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ตงปรารถนาเพอแทงตลอดธรรมอนเลศกอน [ เขา ] เหมอนกน. เราไดใหผลทอญญาโกณฑญญะนปรารถนาแลวทเดยว ดวยประการฉะน. เราหาไดเลอกหนาใหไม."

บรพกรรมของชน ๕๕ คนมยสกลบตรเปนตน ภกษทงหลายทลถามวา "ชน ๕๕ คน มยสกลบตรเปนประมขทากรรมอะไรไว พระเจาขา."

๑. ข. ชา. ๗๒/๒๙๐ ข. เถร. ๒๑/๓๑๔. ๒.ข. พ. ๓๓/๔๖๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 135 พระศาสดา ตรสวา "แมชน ๕๕ นน ปรารถนาพระอรหตในสานกพระพทธเจาพระองคหนง ทากรรมทเปนบญไวมากแลวภายหลงเมอพระพทธเจายงไมอบตขน, เปนสหายกน ทาบญรวมเปนพวกกนเทยวจดแจงศพคนไรทพง๑. วนหนง พวกเขาพบหญงตายทงกลม๒

ตกลงวา "จกเผา" จงนาไปปาชา ในชนเหลานนพกไวในปาชา ๕ คนดวยสงวา "พวกทานจงเผา" ทเหลอเขาไปบาน. นายยส๓เอาหลาวแทงศพนน พลกกลบไปกลบมาเผาอย ไดอสภสญญาแลว. เขาแสดงแกสหาย ๓ คนแมนอกนวา "ทานผเจรญ พวกทานจงดศพน มหนงลอกแลวในทนน ๆ ดจรปใดดาง ไมสะอาด เหมน นาเกลยด." ทง ๔ คนนนกไดอสภสญญาในศพนน. เขา ๕ คนไปบานบอกแกสหายทเหลอ.สวนนายยสไปเรอนแลวไดบอกแกมารดาบดาและภรรยา. คนทงหมดนนกเจรญอสภสญญาแลว นเปนบรพกรรมของคน ๕๕ คน มยสกลบตรเปนประมขนน. เพราะฉะนนแล ความสาคญในเรอนอนเกลอนดวยสตรเปนดจปาชาจงเกดแกนายยส. แลดวยอปนสยสมบตนน การบรรลคณ วเศษจงเกดขนแกพวกเขาทงหมด. คนเหลานนไดรบผลทตนปรารถนาแลวเหมอนกน ดวยประการอยางน. หาใชเราเลอกหนาใหไม."

บรพกรรมของภทรวคคย ๓๐ คน ภกษทงหลายทลถามวา "กพระภทรวคคยผเพอนกนไดทากรรมอะไรไวเลา ? พระเจาขา."

๑. อนาถสรราน ปฏชคคนตร. ๒. สคพภ อตถ กตกาล . ๓. ยสทารโก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 136 พระองคตรสวา "ภกษทงหลาย แมพวกภทรวคคยนนกปรารถนาพระอรหต ในสานกพระพทธเจาในปางกอนแลวทาบญ. ภายหลงเมอพระพทธเจายงไมเสดจอบตขน, เปนนกเลง ๓๐ คน ฟงตณฑโลวาทแลว ไดรกษาศล ๕ ตลอดหกหมนป. แมภทรวคคยเหลาน กไดผลทตนปรารถนาแลว ๆ เหมอนกน ดวยประการอยางน. หาใชเราเลอกหนาใหภกษทงหลายไม."

บรพกรรมของชฎล ๓ พนอง ภกษทงหลายทลถามวา "ขาแตพระองคผเจรญ กกสสปะ ๓พนอง มอรเวลกสสปะเปนตน ทากรรมอะไรไวเลา ?" พระองคตรสวา "เขาปรารถนาพระอรหตเหมอนกน ทาบญแลว. กใน ๙๒ กลปแตนไป พระพทธเจา ๒ พระองคคอ พระตสสะ๑ พระผสสะ๒ เสดจอบตแลว พระราชาพระนามวามหนทไดเปนพระบดาของพระพทธเจา ทรงพระนามวาผสสะ กเมอพระองคทรงบรรลพระสมโพธแลว. พระโอรสองคเลกของพระราชาไดเปนพระอครสาวกบตรปโรหตไดเปนพระสาวกท ๒. พระราชาไดเสดจไปยงสานกพระ-ศาสดา ทรงตรวจดชนเหลานนวา "ราชโอรสองคใหญของเราเปนพระพทธเจา. ราชโอรสองคเลกเปนอครสาวก, บตรปโรหตเปนพระ-สาวกท ๒" ทรงเปลงพระอทาน ๓ ครงวา "พระพทธเจาของขาพเจา,พระธรรมของขาพเจา. พระสงฆของขาพเจา, ขาพเจาขอนอบนอมแด

๑. ข. พ. ๓๓/๕๐๗. ๒. ข. พ. ๓๓/๕๑๑ กในทนนปรากฏวา ปสสะ. และพระบดา ของพระองค พระนามวา ชยเสนะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 137พระผมพระภาคเจา ผพระอรหนตตรสรชอบเองพระองคนน" ดงนแลว หมอบลงแทบบาทมลของพระศาสดา ทรงรบปฏญญาวา "ขาแตพระองคผเจรญ บดนเปนดจเวลาทหมอมฉนนงหลบ ในทสดอายประมาณเกาหมนป, ขอพระองคอยาเสดจไปสประตเรอนของชนเหลาอนจงทรงรบปจจย ๔ ของหมอมฉน ตลอดเวลา ทหมอมฉนยงมชวตอย"ดงนแลว ทรงทาพทธอปฏฐากเปนประจา, อนง พระราชาทรงมพระ-ราชโอรสอนอก ๓ พระองค. บรรดาพระราชโอรส ๓ พระองคเหลานนพระองคใหญมนกรบเปนบรวาร ๕๐๐ พระองคกลางม ๓๐๐, พระองคเลกม ๒๐๐. พระราชโอรส ๓ พระองคเหลานน ทลขอโอกาสกะพระบดาวา "แมหมอมฉนทงหลายจกนมนตพระเจาพเสวย," แมทลออนวอนอยบอย ๆ กไมได, เมอปจจนตชนบทกาเรบแลว, ถกสงไปเพอประโยชนระงบปจจนตชนบทนน ปราบปจจนตชนบทใหราบคาบแลว มาสสานกพระราชบดา. ครงนน พระบดาทรงสวมกอดพระโอรสทงสามเหลานนแลว จมพตทศรษะ ตรสวา "พอทงหลาย บดาใหพรแกพวกเจา." พระโอรสทงสามนนทลวา "ดละ พระเจาขา," ทาพระพรใหเปนอนถอเอาแลว, โดยกาลลวงไปสองสามวน พระบดาตรสอกวา"พอทงหลาย พวกเจาจงรบพรเสยเถด," กราบทลวา "พระเจาขาความประสงคดวยสงไร ๆ อนของหมอมฉนไมม. ตงแตบดน หมอมฉนจกนมนตพระเจาพเสวย, ขอพระราชทานพรนแกหมอมฉนเถด." ร. ใหไมได พอ. อ. เมอไมพระราชทานเสมอไป กพระราชทานเพยง ๗ ป. ร. ใหไมได พอ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 138 อ. ถากระนน กพระราชทานเพยง ๖ ป ๕ ป ๔ ป ๓ ป ๒ ป๑ ป ๗ เดอน ๖ เดอน ๕ เดอน ๔ เดอน ๓ เดอน. ร. ใหไมได พอ. อ. ชางเถด พระเจาขา. ขอทรงพระราชทานสก ๓ เดอน แกขาพระองคทงหลาย คนละเดอน ๆ. ร. ดละ พอ, ถากระนน เจาจงนมนตใหเสวยได ๓ เดอน กขนคลงของพระราชบตรทงสามนนคนเดยวกน, สมหบญชกคนเดยวกน, ทานทงสามพระองคนน มบรษ ๑๒ นหตเปนบรวาร.พระราชโอรสทงสามรบสงใหเรยกบรวารเหลานนมาแลว ตรสวา "เราทงสามจกรบศล ๑๐ นงหมผากาสายะ ๒ ผน อยรวมดวยพระศาสดาตลอดไตรมาสน, พวกทานพงรบคาใชจายมประมาณเทาน ยงของเคยวของบรโภคทกอยางใหเปนไปทวถงแกภกษเกาหมนรป และนกรบของเราพนหนง, เพราะแตนไป พวกเราจกไมพดอะไร ๆ." พระราชโอรสทงสามนน พาบรษบรวารพนหนงสมาทานศล ๑๐นงหมผากาสายะ อยแตในวหาร. ขนคลงและสมหบญช ไดรวมกนเบกเสบยงตามวาระ ๆ จากเรอนคลงทงหลาย ของพระพนองทงสามถวายทานอย.

กนอาหารทเขาอทศภกษสงฆตายไปเปนเปรต กบตรของพวกกรรมกร รองไหตองการขาวยาคและภตเปนตน.กรรมกรเหลานน เมอภกษสงฆยงไมทนมา กใหวตถมขาวยาคและกดเปนตนแกบตรเหลานน. ในเวลาทภกษสงฆฉนเสรจแลวไมเคยมของอะไรเหลอเลย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 139 ในกาลตอมา พวกกรรมกรเหลานน พดอางวา "เราจะใหแกพวกเดก" ดงนแลว รบไปกนเสยเอง, เหนอาหารแมทชอบใจกไมสามารถจะอดกลนได. กพวกเขาไคมประมาณแปดหมนสพนคน. พวกเขากนอาหารทถวายสงฆแลว เพราะกายแตกไดเกดในเปรตวสยแลว. ฝายพระราชโอรส ๓ พนอง พรอมดวยบรษพนหนง ทากาละแลวเกดในเทวโลก ทองเทยวจากเทวโลกสเทวโลก ยงกาลใหสนไป๙๒ กลป. พระราชโอรส ๓ พนองนน ปรารถนาพระอรหต ทากลยากรรมในกาลนน ดวยประการอยางน. ชฎล ๓ พนองนน ไดรบผลทตนปรารถนาแลวเหมอนกน เราจะไดเลอกหนาใหหามได. สวนสมหบญชของพระราชโอรส ๓ พระองคนน ในกาลนนไดเปนพระเจาพมพสาร. ขนคลงไดเปนวสาขอบาสก. กรรมกรของทานทง ๓ นน เกดแลวในพวกเปรต ในกาลนน ทองเทยวอยดวยสามารถแหงสคตและทคต ในกลปน เกดในเปตโลกนนแล สน ๔ พทธนดร.

พวกเปรตถามเวลาไดอาหารกะพระพทธเจา ๓ พระองค เปรตเหลานน เขาเฝาพระผมพระภาคเจาพระนามวากกสนธะผทรงพระชนมายไดสหมนป เสดจอบตขนกอนพระพทธเจาทกพระองคในกลปน ทลวา "ขอพระองคโปรดบอกกาลเปนทไดอาหารแกขาพระองคทงหลาย." พระผมพระภาคเจา ตรสวา "พวกทานจกยงไมไดในกาลของเรากอน, แตภายหลงแหงเรา เมอมหาปฐพงอกสงขนประมาณได ๑ โยชนพระพทธเจาพระนามวาโกนาคมนะ จกอบตขน. พวกเจาพงทลถามพระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 140องคเถด." เปรตเหลานน ยงกาลมประมาณเทานนใหสนไปแลว เมอพระ-พทธเจาทรงพระนามวาโกนาคมนะนนเสดจอบตขนแลว จงไดทลถามพระองค แมพระพทธเจาพระองคนน กตรสวา "พวกทานจกยงไมไดในกายของเรา แตภายหลงแหงเรา เมอมหาปฐพงอกสงขนประมาณได๑ โยชน พระพทธเจาพระนามวากสสปะจกอบตขน พวกเจาพงทลถามพระองคเถด." เปรตเหลานน ยงกาลมประมาณเทานนใหสนไปแลว, เมอพระ-พทธเจาพระนามวากสสปะนนเสดจอบตขนแลว, จงทลถามพระองค. แมพระพทธเจาพระองคนน กตรสวา "พวกเจาจกยงไมไดในกาลของเราแตภายหลงแหงเรา เมอมหาปฐพงอกสงขนประมาณได ๑ โยชน พระ-พทธเจาพระนามวา โคดม จกเสดจอบตขน, ในกาลนน ญาตของพวกเจาจกเปนพระราชาพระนามวาพมพสาร พระเจาพมพสารนน ถวายทานแดพระศาสดาแลว จกใหสวนกศลทานถงแกพวกเจา พวกเจาจกได(อาหาร) ในคราวนน." พทธนดรหนง ไดปรากฏแกเปรตเหลานนเหมอนวนพรงน.

พวกเปรตพนทกขเพราะผลทาน เปรตเหลานน เมอพระตถาคตเสดจอบตแลว, เมอพระเจาพมพ-สารถวายทานในวนตน. เปลงเสยงรองนากลว แสดงตนแกพระราชา ในสวนราตรแลว, รงขน ทาวเธอเสดจมาสเวฬวน กราบทลเรองนนแดพระตถาคต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 141 พระศาสดา ตรสวา "มหาบพตร ในทสด ๙๒ กลป แตกลปนไป ในกาลแหงพระพทธเจาพระนามวาผสสะ พวกเปรตนนเปนพระ-ญาตของพระองค กนอาหารทเขาถวายภกษสงฆ เกดในเปตโลกแลวทองเทยวอย ไดทลถามพระพทธเจาหลายพระองคทเสดจอบตขน มพระ-กกสนธะเปนอาท อนพระพทธเจาเหลานนตรสบอกคาน ๆ แลว หวงเฉพาะทานของพระองคตลอดกาลเทาน. วานนเมอพระองคทรงถวายทานแลว ไมไดรบสวนบญ จงไดทาอยางน." พระราชาทลถามวา "ขาแตพระองคผเจรญ กเมอหมอมฉนถวายทานแมในบดน เปรตเหลานนจกไดรบหรอ ?" พระศาสดา ตรสวา ได มหาบพตร." พระราชา ทรงนมนตภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข ถวายมหาทานในวนรงขนแลวไดพระราชทานสวนบญวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอขาวนาอนเปนทพย จงสาเรจแกพวกเปรตเหลานน แตมหาทานน." ขาวนาอนเปนทพยเกดแลวแกเปรตเหลานน เชนนนเทยว. รงขน เปรตเหลานนเปลอยกายแสดงตนแลว. พระราชาทลวา "วนน พวกเปรตเปลอยกายแสดงตนพระเจาขา." พระศาสดาตรสวา "มหาบพตร พระองคมไดถวายผา." รงขน พระราชาถวายผาจวรทงหลาย แกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขแลว ทรงใหสวนบญวา "ขอผาอนเปนทพยทงหลายจงสาเรจแกเปรตเหลานน แตจวรทานนเถด." ในขณะนนเอง ผาทพยเกดขนแกเปรตเหลานนแลว. เปรตเหลานนละอตภาพของเปรต ดารงอยโดยอตภาพอนเปนทพยแลว. พระศาสดา เมอจะทรงทาอนโมทนา ไดทรงทาอนโมทนาดวยตโรกฑฑสตร๑วา "ตโรกฑเฑส ตฏนต" เปนอาท.

๑. ข. ข. ๒๕/๙.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 142ในทสดอนโมทนา ธรรมาภสมย๑ ไดมแกสตวแปดหมนสพนแลว. พระ-ศาสดา ครนตรสเรองแหงชฎล ๓ พนองแลว ทรงนาพระธรรมเทศนาแมนมาแลว ดวยประการฉะน.

บรพกรรมของพระอครสาวกทงสอง ภกษทงหลายทลถามวา "กพระอครสาวกทงสอง ไดทากรรมอะไรไว ? พระเจาขา." พระศาสดา ตรสวา "อครสาวกทงสอง ทาความปรารถนาเพอเปนอครสาวก. จรงอย ในทสดอสงไขยยงดวยแสนกลปแตกลปนไป สารบตรเกดในสกลพราหมณมหาศาล ไดมนามวาสรทมาณพ. โมคคลลานะ เกดในสกลคฤหบดมหาศาล ไดมนามวา สรวฑฒกฎมพ. มาณพทงสองนนไดเปนสหายเลนฝนรวมกน. สรทมาณพโดยลวงไปแหงบดา ไดครอบครองทรพยเปนอนมาก อนเปนมรดกของสกล. ในวนหนง อยในทลบ คดวา "เรายอมรอตภาพในโลกนเทานน, หารอตภาพในโลกหนาไมอนธรรมดาความตายของสตวเกดแลวทงหลาย เปนของเทยง. ควรทเราบวชเปนบรรพชตอยางหนง ทาการแสวงหาโมกขธรรม." สรทมาณพนน เขาไปหาสหายแลวพดวา "สรวฑฒะผสหายขาพเจาจกบวชแสวงหาโมกขธรรม. ทานจกอาจบวชกบเราหรอไมอาจ."สรวฑฒะตอบวา "ขาพเจาจกไมอาจ สหาย ทานบวชคนเดยวเถด."สรทมาณพนน คดวา "ธรรมดาผไปสปรโลก พาสหายหรอญาตมตรไปดวยไมม, กรรมทคนทาแลวยอมเปนของตนเอง." แตนน สรทมาณพจงใหเปดเรอนคลงแกวออก ใหมหาทานแกคนกาพรา คนเดนทาง วณพก

๑. การบรรลธรรม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 143และยาจกทงหลาย เขาไปสเชงเขา บวชเปนฤษแลว. ชนทงหลายบวชตามสรทะนนดวยอาการอยางนคอ ๑ คน ๒ คน ๓ คน จนมชฏลประ-มาณพเจดหมนสพนคน. สรทชฎลนนยงอภญญา ๕ และสมาบต ๘ ใหเกดแลว บอกกสณบรกรรมแกชฎลเหลานน. แมชฎลทงหลายเหลานน กอภญญา ๕ และสมาบต ๘ ใหเกดขนแลว. โดยสมยนน พระพทธเจาทรงพระนามวาอโนมทสส เสดจอบตขนแลวในโลก พระนครไดมชอวา จนทวด. กษตรยพระนามวายสวนตะเปนพระบดา, พระเทวพระนามวาโสธรา เปนพระมารดา. ไมรกฟาเปนทตรสร, พระอครสาวกทงสอง ชอ นสภะ ๑ ชอ อโนมะ ๑, อปฏ-ฐากชอวรณะ, อครสาวกาทงสอง นามวา สนทรา ๑ สมนา ๑, พระ-ชนมายไดมถงแสนป, พระสรระสงถง ๕๘ ศอก, พระรศมแหงพระสรระแผไปตลอด ๑๒ โยชน. ภกษแสนหนงเปนบรวาร. วนหนง ในเวลาใกลรง พระพทธเจาทรงพระนามวาอโนมทสสนน เสดจออกจากมหา-กรณาสมาบต ทรงพจารณาดสตวโลกอย ทอดพระเนตรเหนสรทดาบสแลว ทรงพระดารวา "เพราะเราไปสสานกสรทดาบสในวนนเปนปจจยพระธรรมเทศนาจกมคณใหญ และสรทดาบสนน จกปรารถนาตาแหนงพระอครสาวก, สรวฑฒกฎมพผสหายดาบสนน จกปรารถนาตาแหนงอครสาวกท ๒ ทงในกาลจบเทศนา ชฎลเจดหมนสพนบรวารของดาบสนน จกบรรลพระอรหต; เราควรไปในทนน." ดงนแลว ถอบาตรและจวรของพระองค ไมตรสเรยกใคร ๆ อน เสดจไปพระองคเดยวเหมอนพระยาราชสห เมออนเตวาสกทงหลายของสรทดาบสไปแลวเพอตองการผลา-ผล, ทรงอธษฐานวา ขอสรทดาบสจงทราบความทเราเปนพระพทธเจา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 144เมอสรทดาบสเหนอยนนเทยว เสดจลงจากอากาศ ประทบยนบนแผนดนแลว. สรทดาบส เหนพระพทธานภาพและความสาเรจแหงพระสรระสอบสวนมนตสาหรบทานายลกษณะ กทราบไดวา "อนผประกอบดวยลกษณะเหลาน เมออยในทามกลางเรอน ยอมเปนพระเจาจกรพรรด,เมอออกบวช ยอมเปนพระสพพญพทธเจา มกเลสเครองมงบงอนเปดแลวในโลก. บรษผนเปนพระพทธเจาโดยไมตองสงสย" จงทาการตอนรบ ถวายบงคมดวยเบญจางคประดษฐ ไดจดอาสนะถวายแลว. พระผมพระภาคเจา ประทบนงบนอาสนะทจดไว. แมสรทดาบส ถออาสนะอนสมควรแกตนแลว นง ณ สวนขางหนง. ในสมยนน ชฎลเจดหมนสพนถอผลาผลทงหลายทประณต ๆ อนมโอชะ มาถงสานกอาจารยแลว แลดอาสนะทพระพทธเจาประทบและอาจารยนงแลว จงพดวา "ทานอาจารยพวกกระผมเทยวไปดวยเขาใจวา 'ในโลกนผเปนใหญกวาทานอาจารยยอมไมม, กบรษผน เหนจะเปนใหญวาทานอาจารย ?" สรทดาบส ตอบวา "พอทงหลาย พวกเจาพดอะไร, พวกเจาปรารถนาเพอทาเขาสเนรซงสงหกสบแปดแสนโยชน ใหเสมอกบเมลดพนธผกกาด ( กระนนหรอ) ลกทงหลาย พวกเจาอยาทาการเปรยบเทยบเรากบพระสพพญพทธเจาเลย." ครงนน ดาบสเหลานน คดวา "ถาบรษผนจกไดเปนคนเลกนอย ไซร, ทานอาจารยของพวกเราคงไมชกสงเหนปานนมาอปมา, บรษผนจะใหญเพยงไรหนอ" ดงนแลว ทงหมดเทยว หมอบลงแทบพระบาททงสองถวายบงคมดวยเศยรเกลาแลว . ครงนน อาจารยกลาวกะดาบสเหลานนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 145" พอทงหลาย ไทยธรรมทสมควรแดพระพทธเจาทงหลายของเราไมม,และพระศาสดากเสดจมาในทนในเวลาภกษาจาร. พวกเราจกถวายไทย-ธรรม ตามสตต ตามกาลง พวกเจาจงนาผลาผลประณตทมอยมา," ดงน.ครนใหนามาแลว ลางมอทงสองแลว ตงไวในบาตรของพระตถาคตดวยตนเอง. พอเมอพระศาสดาทรงรบผลาผล, เทวดาทงหลายกโปรยโอชะอนเปนทพยลง. ดาบสนนไดกรองแมซงนาถวายดวยตนเองทเดยว. ตอแตนน เมอพระศาสดาประทบนงทาภตกจแลว, ดาบสนนเรยกอนเตวาสกทงสนมาแลว นงกลาวสาราณยกถานงทใกลพระศาสดา. พระ-ศาสดาทรงดารวา "ขออครสาวกทงสอง จงมาพรอมดวยภกษสงฆ."พระอครสาวกทงสองนน ทราบพระดารของพระศาสดาแลว มพระ-ขณาสพแสนรปเปนบรวาร มาถวายบงคมพระศาสดาแลว ไดยนอย ณสวนขางหนง. ลาดบนน สรทดาบสเรยกอนเตวาสกทงหลายมาแลว กลาววา"พอทงหลาย แมอาสนะทพระพทธเจาประทบนง ตา, ซาอาสนะสาหรบสมณะตงแสน กไมม, พวกเจา ควรจะทาพทธสกการใหโอฬารในวนน จงนาดอกไมทงหลายทถงพรอมดวยสและกลนมาแตเชงเขา." เวลาทพดยอมเปนเหมอนเนนชา, แตวสยฤทธของผมฤทธ อนบคคลไมควรคด,เพราะฉะนน โดยกาลเพยงครเดยวเทานน ดาบสเหลานนนาดอกไมทงหลายทถงพรอมดวยสและกลนมาแลว ตบแตงอาสนะดอกไมสาหรบพระพทธเจาทงหลายประมาณได ๑ โยชน สาหรบพระอครสาวกทงสองประมาณ ๓ คาพยต.๑ สาหรบภกษทเหลอมประมาณแตกตางกน ม

๑. คาพยตหนงยาว ๑๐๐ เสน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 146ประมาณกงโยชนเปนตน, สาหรบภกษผใหมในสงฆมประมาณ ๑ อสภะ๑

ใคร ๆ ไมพงคดวา "ในอาศรมบทแหงเดยว จะตบแตงอาสนะใหญโต ถงเพยงนนไดอยางไร ?" เพราะวา นเปนวสยของฤทธ, เมอตบแตงอาสนะเสรจแลวอยางนน, สรทดาบส ยนประคองอญชลเบองพระพกตรของพระตถาคตแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคเสดจขนสอาสนะดอกไมน เพอประโยชน เพอความสข แกขาพระองคตลอดราตรนาน." เพราะเหตนน โบราณาจารยจงกลาวไววา "สรทดาบสเอาดอกไมตาง ๆ และของหอม ธรรมดวยกน ตบแตงอาสนะดอกไมแลว ไดกราบ ทลคานวา ขาแตพระวระ อาสนะทขาพระองค ตบแตงแลวน สมควรแดพระองค, พระองค เมอจะยงจตของขาพระองค ใหเลอมใส ขอจง ประทบนงบนอาสนะดอกไม, พระพทธเจาไดทรง ยงจตของขาพระองคใหเลอมใสแลว ยงโลกน กบทงเทวโลกใหราเรงแลว จงประทบนงบนอาสนะ ดอกไมตลอด ๗ คน ๗ วน." เมอพระศาสดาประทบนงแลวอยางนน, พระอครสาวกทงสอง และภกษทเหลอกนงแลวบนอาสนะทถงแลวแกตน ๆ. สรทดาบสไดถอฉตรดอกไมใหญ ยนกนเหนอพระเศยรของพระตถาคต. พระศาสดา ทรงอธษฐานวา "ขอสกการะของพวกชฎลน จงมผลใหญ" ดงนแลว

๑. อสภะหนงยาว ๒๕ วา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 147ทรงเขานโรธสมาบต. สองพระอครสาวกกด ภกษทเหลอกด ทราบวาพระศาสดาทรงเขาสมาบตแลว กเขาสมาบต. เมอพระตถาคตประทบนงเขานโรธสมาบตตลอด ๗ วน, พวกอนเตวาสก เมอถงเวลาเทยวไปภกษา, บรโภคมลผลาผลในปาแลว ยนประคองอญชลแตพระพทธเจาทงหลายตลอดกาลทเหลอ. ฝายสรทดาบสไมไปแมสทภกษาจาร กนฉตรดอกไมอยเทยว ใหเวลาลวงไปดวยปตและสขตลอด ๗ วน. พระศาสดาเสดจออกจากนโรธแลว ตรสเรยกพระนสภเถระพระอครสาวกผนงขางพระปรศวเบองขวา ดวยรบสงวา "นสภะ เธอจงทาอนโมทนาอาสนะดอกไมแกดาบสทงหลายผทาสกการะ" พระเถระมใจยนดประดจแมทพใหญประสบลาภใหญ จากสานกของพระเจาจกรพรรด ตงอยในสาวก-บารมญาณ เรมอนโมทนาอาสนะดอกไมแลว. ในทสดเทศนาของพระ-นสภเถระนน พระศาสดาตรสเรยกพระสาวกองคท ๒ ดวยรบสงวา" ภกษ แมเธอกจงแสดงธรรม." พระอโนมเถระพจารณาพระพทธ-วจนะคอพระไตรปฎกกลาวธรรมแลว. ดวยเทศนาของพระอครสาวกทงสอง การตรสรมไดมแลวแมแกดาบสรปหนง. ครงนน พระศาสดา ทรงดารงอยในพทธวสยไมมปรมาณ ทรงเรมพระธรรมเทศนาแลว. ในกาลจบเทศนา ชฎลเจดหมนสพนยกสรท-ดาบสเสย ทงหมดบรรลพระอรหตแลว. พระศาสดาทรงเหยยดพระหตถตรสวา "เธอทงหลาย จงเปนภกษมาเถด ." ทนใดนนเอง ผมและหนวดของชฎลเหลานนไดอนตรธานไปแลว. บรขาร ๘ ไดสวมกายแลวเทยว. มคาถามสอดเขามาวา "เพราะเหตไร ? สรทดาบสจงไมไดบรรล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 148พระอรหต." แกวา "เพราะความเปนผมจตฟงซาน." ไดยนวา จาเดมแตกาลทสรทดาบสนน เรมฟงธรรมเทศนาของพระอครสาวกผนงบนอาสนะท ๒ แหงพระพทธเจาทงหลาย ตงอยในสาวกบารมญาณแสดงธรรมอย เกดความคดขนวา "โอหนอ ! แมเราพงไดรบธระทพระสาวกรปนไดรบในศาสนาของพระพทธเจา ผจะบงเกดในอนาคต." ดวยปรวตกนน สรทดาบสนนจงไมไดอาจเพอทาการแทงตลอดมรรคผลได. กทานยนถวายบงคมพระตถาคตเจาแลว ในทเฉพาะพระพกตร กราบทลวา "พระเจาขา ภกษทนงบนอาสนะในลาดบแหงพระองคมชอวาเปนใคร ? ในศาสนาของพระองค." พระศาสดาตรสวา "ภกษผยงธรรมจกรอนเราใหเปนไปแลวใหเปนไปตาม บรรลทสดแหงสาวกบารมญาณ แทงตลอดปญญา ๑๖ อยาง ตงอย,ผนชอวาเปนอครสาวกในศาสนาของเรา." ทานไดทาความปรารถนาวา"พระเจาขา ดวยผลแหงสกการะทขาพระองคกนฉตรดอกไมทาแลวตลอด๗ วนน ขาพระองคมไดปรารถนาความเปนทาวสกกะหรอความเปนพรหมอยางอน, แตขอขาพระองค พงเปนพระอครสาวกของพระพทธเจาพระองคหนงในอนาคต เหมอนพระนสภเถระองคน." พระศาสดา ทรงสงพระอนาคตงสญาณไปพจารณาวา " ความปรารถนาของบรษผน จกสาเรจหรอหนอแล ?" ไดทรงเหนวาผาน ๑อสงไขยยงดวยแสนกลปไปแลวจะสาเรจ, ครนทรงเหนแลวจงตรสกะสรทดาบสวา "ความปรารถนาของทานนจกไมเปลาประโยชน, กในอนาคต ลวงไป ๑ อสงไขยยงดวยแสนกลป พระพทธเจาพระนาม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 149วาโคดม จกเสดจอบตขนในโลก. พระมารดาของพระองคจกมพระนามวามหามายาเทว. พระบดาของพระองคจกมพระนามวาสทโธทนมหาราช,พระโอรสจกมพระนามวาราหล. พระผอปฏฐากจกมนามวาอานนท, พระ-สาวกท ๒ จกมนามวาโมคคลลานะ, สวนตวทานจกเปนพระอครสาวกของพระองค นามวาธรรมเสนาบดสารบตร๑." ครนทรงพยากรณดาบสอยางนนแลว ตรสธรรมกถา มภกษสงฆแวดลอมเหาะไปแลว. ฝายสรทดาบส ไปยงสานกพวกพระเถระผอนเตวาสก แลวสงขาวไปแกสรวฑฒกฎพผสหายวา "ทานผเจรญ ขอทานทงหลายจงบอกแกสหายของขาพเจาวา 'สรทดาบสผสหายของทานไดปรารถนาตาแหนงพระอครสาวกในศาสนาของพระพทธเจาพระนามวาโคดม ซงจะทรงอบต ขนในอนาคต แทบบาทมลของพระพทธเจาพระนามวาอโนมทสสแลว,ทานจงปรารถนาตาแหนงพระอครสาวกท ๒." กแล ครนกลาวอยางนนแลว ไดไปโดยขางหนงกอนกวาพระเถระทงหลายเทยว ไดยนอยรมประตเรอนของสรวฑฒะแลว. สรวฑฒะกลาววา "นานหนอพระคณเจาของเราจงมา" ดงนแลว นมนตใหนงบนอาสนะ. ตนนงบนอาสนะตากวาแลวเรยนถามวา " ( ทาไม ? ) อนเตวาสกบรษทของพระคณเจาจงหายไปเจาขา" สรทะ. อยางนน สหาย พระพทธเจาอโนมทสส เสดจมายงอาศรมของขาพเจาทงหลาย. พวกขาพเจาทาสกการะแดพระองคตามกาลงของตน,พระศาสดาทรงแสดงธรรมโปรดพวกขาพเจาทก ๆ คน, ในกาลจบเทศนาเวนขาพเจาคนเดยว ทเหลอบรรลพระอรหตแลวบวช. ขาพเจาเหน

๑. ข. พ. ๓๓/๕๔๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 150พระนสภเถระอครสาวกของพระศาสดา จงปรารถนาตาแหนงพระอคร-สาวกในศาสนาของพระพทธเจาพระนามวาโคดม ผจะเสดจอบตในอนาคต,แมเธอกจงปรารถนาตาแหนงสาวกท ๒ ในศาสนาของพระองคทาน." สรวฑฒะ. ขาพเจาไมมความคนเคยกบพระพทธเจาทงหลายเลยขอรบ. สรทะ. เรองทจะทลกบพระพทธเจา เปนภาระของขาพเจาของ,เธอจงจดสกการะยงใหญไวเถอะ. สรวฑฒะ ฟงคาของสรทดาบสนนแลว ใหทาสถานทประมาณ๘ กรส๑ โดยมาตราหลวง ทประตเรอนของตนใหมพนเสมอแลว เกลย ทรายโปรยดอกไมมขาวตอกเปนท ๕ ใหทามณฑปมงดวยดอกอบลเขยวตบแตงพทธอาสน จดอาสนะแมแกภกษเหลอ จดสกการะและเครองตอนรบเปนอนมากแลว ไดใหสญญาแกสรทดาบสเพอประโยชนนมนตพระพทธเจาทงหลาย. พระดาบส ไดพาภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ไปทอยของสรวฑฒกฎมพนนแลว. ฝายสรวฑฒกฎมพ ทาการตอนรบ รบบาตรจากพระหตถของพระ-ตถาคต เชญเสดจใหเขาไปสมณฑป ถวายนาทกษโณทกแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ซงนงบนอาสนะทแตงไว องคาสดวยโภชนะอนประณต ในเวลาเสรจภตกจ นมนตพระภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ครองผาอนมคามากแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญความรเรมนมไดเปนไปเพอประโยชนแกตาแหนงมประมาณนอย ขอ

๑. กรส เปนมาตราวดชนดหนง ๑ กรส = ๑๒๕ ศอก หรอ ๑ เสน ๑๑ วา ๑ ศอก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 151พระองคทรงทาความอนเคราะหโดยทานองนแล ตลอด ๗ วน." พระศาสดาทรงรบแลว. เขายงมหาทานใหเปนไปโดยทานองนนนนแล ตลอด ๗ วน ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ยนประคองอญชล กราบทลวา "พระเจาขา สรทดาบสสหายของขาพระองคปรารถนาวา 'เราพงเปนพระอครสาวกของพระศาสดาพระองคใด, ขาพระองคพงเปนพระสาวกท ๒ ของพระศาสดาพระองคนนเหมอนกน." พระ-ศาสดา ทรงพจารณาถงอนาคตกาล ทรงเหนภาวะคอความสาเรจแหงความปรารถนาของเขา จงทรงพยากรณวา "แตนลวงไป ๑ อสง-ไขยยงดวยแสนกลป แมทานกจกเปนพระสาวกท ๒ ของพระพทธเจาพระนามวาโคดม." สรวฑฒะ ฟงพยากรณของพระพทธเจาทงหลายแลว ไดเปนผราเรงบนเทงแลว, แมพระศาสดา ทรงทาภตตานโมทนาแลว พรอมทงบรวารเสดจไปยงวหารแล. ภกษทงหลาย นเปนความปรารถนาทบตรของเราปรารถนาแลวในครงนน. อครสาวกทงสองนน ไดตาแหนงตามทตนปรารถนานนแล, เราหาไดเลอกหนาใหไม."

สองอครสาวกทลเรองปจจบนแดพระศาสดา เมอพระศาสดา ตรสพระพทธพจนอยางนนแล, สองพระอคร-สาวกถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ทลเลาเรองอนเปนปจจบน (เกดขนเฉพาะหนา ) ทงหมดวา "ขาแตพระองคผเจรญ (ครง) ขาพระองคยงเปนผครองเรอนอยไปดมหรสพบนยอดเขา," ดงนเปนตน จนถงการแทงตลอดโสดาปตตผลจากสานกพระอสสชเถระแลวกราบทลวา "ขาแต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 152พระองคผเจรญ ขาพระองคทงสองนน ไปยงสานกของทานอาจารยสญชยประสงคจะนาทานมาสบาทมลของพระองค แจงวาลทธของทานไมมสาระแลว กลาวอานสงสในการหาทน. ทานสญชยตอบวา 'บดนชอวาการอยเปนอนเตวาสกของเรา ยอมเปนเชนกบการถงความกะเพอมแหงนาในตม,เราไมสามารถจะอยเปนอนเตวาสกได,' เมอขาพระองคบอกวา 'ทานอาจารย เวลาน มหาชนมมอถอวตถมของหอมและระเบยบดอกไมเปนตนจกไปบชาเฉพาะพระศาสดา ทานจกเปนอยางไร ?' ตอบวา 'กในโลกน คนฉลาดมากหรอคนเขลามาก ?' เมอขาพระองคตอบวา ' คนเขลามาก,' กกลาววา ถากระนน พวกคนฉลาด ๆ จกไปสานกพระสมณโคดม,พวกคนเขลา ๆ จกมาสานกของเรา, เธอทงสอง ไปเถอะ' ไมปรารถนาจะมา พระเจาขา.

ผเหนผดกบผเหนถกไดรบผลตางกน พระศาสดาทรงสดบคานนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย สญชย ถอสงทไมมสาระวา 'มสาระ' และสงทมสาระวา 'ไมมสาระ' เพราะความทตนเปนมจฉาทฏฐ. สวนเธอทงสอง รสงเปนสาระโดยความเปนสาระ และสงอนไมเปนสาระโดยความไมเปนสาระ ละสงทไมเปนสาระเสย ถอเอาแตสงทเปนสาระเทานน เพราะความทคนเปนบณฑต" ดงนแลวไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา ๘. อสาเร สารมตโน สาเร จาสารทสสโน เต สาร นาธคจฉนต มจฉาสงกปปโคจรา. สารจ สารโต ตวา อสารจ อสารโต เต สาร อธคจฉนต สมมาสงกปปโคจรา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 153 "ชนเหลาใด มปกตรในสงทไมเปนสาระวาเปน สาระ และเหนในสงอนเปนสาระวา ไมเปนสาระ ชนเหลานน มความดารผดเปนโคจร ยอมไม ประสพสงอนเปนสาระ. ชนเหลาใด รสงเปนสาระ โดยความเปนสาระ และสงไมเปนสาระโดยความไม เปนสาระ ชนเหลานน มความดารชอบเปนโคจร ยอมประสพสงเปนสาระ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา อสาเร สารมตโน ความวาสภาพน คอ ปจจย ๔ มจฉาทฏฐมวตถ ๑๐ ธรรมเทศนาอนเปนอปนสยแหงมจฉาทฏฐนน ชอวาเปนอสาระ, ผมปกตเหนในสงอนไมเปนสาระนนวา "เปนสาระ." บาทพระคาถาวา สาเร จาสารทสสโน ความวา สภาพน คอสมมาทฏฐมวตถ ๑๐ ธรรมเทศนาอนเปนอปนสยแหงสมมาทฏฐนนชอวาเปนสาระ, ผมปกตเหนในสงทเปนสาระนนวา "นไมเปนสาระ." สองบทวา เต สาร เปนตน ความวา ชนเหลานน คอผถอมจฉาทฏฐนนตงอย เปนผมความดารผดเปนโคจร ดวยสามารถแหงวตกทงหลาย มกามวตกเปนตน ยอมไมบรรลสลสาระ สมาธสาระ ปญญาสาระวมตตสาระ วมตตญาณทสสนสาระ และพระนพพานอนเปนปรมตถ-สาระ. บทวา สารจ ความวา รสาระมสลสาระเปนตนนนนนแลวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 154"นชอวาสาระ" และรสงไมเปนสาระ มประการดงกลาวแลววา "นไมเปนสาระ." สองบทวา เต สาร เปนตน ความวา ชนเหลานน คอบณฑต ผยดสมมาทสสนะอยางนนตงอย เปนผมความดารชอบเปนโคจร ดวยสามารถแหงความดารทงหลาย มความดารออกจากกามเปนตน ยอมบรรลสงอนเปนสาระ มประการดงกลาวแลวนน. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา-ปตตผลเปนตน. เทศนาไดเปนประโยชนแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองสญชย จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 155 ๙. เรองพระนนทเถระ [๙] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภทานนนทะตรสพระธรรมเทศนานวา "ยถา อคาร ทจฉนน " เปนตน.

พระศาสดาเสดจกรงกบลพสด ความพสดารวา พระศาสดา ทรงมพระธรรมจกรบวรใหเปนไปแลว เสดจไปสกรงราชคฤห ประทบอยในพระเวฬวน, บรรดาทต๑๐ คน มบรวารคนละพน อนพระเจาสทโธทนมหาราชทรงสงไปดวยรบสงวา "ทานทงหลาย จงนาบตรมาแสดงแกเราเถด,' พระกาฬทายเถระ ไปทหลงกวาทตทงหมด บรรลพระอรหตแลว ทราบกาลเปนทเสดจมาแลว พรรณนาหนทางดวยคาถาประมาณ ๖๐ คาถา นาเสดจ[พระศาสดา] ผมพระขณาสพสองหมนแวดลอมแลว ไปสกบลพสดบร,ทรงทาฝนโบกขรพรรษใหเปนเหตเกดแหงเรองแลวตรสมหาเวสสนดร-ชาดก๑ในสมาคมพระญาต, วนรงขน เสดจเขาไปบณฑบาต โปรดพระบดาใหดารงอยในโสดาปตตผล ดวยพระคาถาวา "อตตฏเนปปมชเชยย" เปนตน, โปรดพระนางมหาปชาบดโคตมใหดารงอยในโสดาปตตผล และโปรดพระราชา ( พระบดา) ใหดารงอยในสกทา-คามผล ดวยพระคาถาวา "ธมมจเร สจรต ๒" เปนตน. กในกาลเสรจภตกจ ทรงอาศยการพรรณนาพระคณของราหลมารดา ตรสจนท-

๑. ข. ชา. ๒๗/๓๖๕. อรรถกถา. ๑๐/๓๑๕. ข. ธ. ๒๕/๓๘. ๒. ข. ธ. ๒๕/๓๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 156กนนรชาดก๑ ในวนท ๓ แตวนนน ครนเมอววาหมงคลเปนทเชญเสดจเขาเรอนเพออภเษกของนนทกมาร เปนไปอย. เสดจเขาไปบณฑบาตประทานบาตรในหตถของนนทกมาร ตรสมงคล (อวยพร ) เสดจลกจากอาสนะแลวหลกไป หาไดทรงรบบาตรจากหตถของนนทกมารไม.

นนทะพทธอนชาออกบวช ฝายนนทกมารนน ดวยความเคารพในพระตถาคต จงมอาจทล(เตอน) วา "ขอพระองครบบาตรไปเถด พระเจาขา" แตคดอยางน วา "พระศาสดา คงจกทรงรบบาตรทหวบนได." แมในทนนพระ-ศาสดากมไดทรงรบ. นนทกมารนอกนกคดวา "คงจกทรงรบทรมเชงบนได." แมในทนน พระศาสดา กไมทรงรบ. นนทกมารกคดวา"จกทรงรบทพระลานหลวง" แมในทนน พระศาสดา กไมทรงรบ.พระกมารปรารถนาจะเสดจกลบ (แต ) จาเสดจไปดวยความไมเตมพระทย ดวยความเคารพในพระตถาคต จงไมสามารถทลวา "ขอพระองคทรงรบบาตรเถด" ทรงเดนนกไปวา "พระองคจกทรงรบในทน. พระองคจกทรงรบในทน." ในขณะนน หญงพวกอนเหนอาการนนแลว จงบอกแกนางชนบทกลยาณวา พระแมเจา พระผมพระภาคเจาทรงพานนทกมารเสดจไปแลว, คงจกพรากนนทกมารจากพระแมเจา." ฝายนางชนบทกลยาณนนไดยนคานนแลว มหยาดนายงไหลอยเทยวมผมอนเกลาไดกงหนง รบไปทลวา "ขาแตพระลกเจา ขอพระองคพงดวนเสดจกลบ." คาของนางนน ประหนงตกไปขวางตงอยในหทยของ

๑. ข. ชา. ๒๗/๓๖๘. อรรถกถา ๖/๓๕๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 157นนทกมาร. แมพระศาสดา กยงไมทรงรบบาตรจากหตถของนนทกมารนนเลย ทรงนานนทกมารนนไปสวหารแลวตรสวา "นนทะ เธออยาก บวชไหน ?" นนทกมารนน ดวยความเคารพในพระพทธเจา จงไมทลวา "จกไมบวช" ทลรบวา "ขาแตพระองคผเจรญ จกบวชพระเจาขา."พระศาสดารบสงวา "ภกษทงหลาย ถากระนน เธอทงหลายจงใหนนทะบวชเถด."

ราหลกมารทลขอสมบตกะพระศาสดา พระศาสดา เสดจไปสกรงกบลพสดบร ในวนท ๓ ทรงยงนนทกมารใหบวชแลว, ในวนท ๗ พระมารดาของพระราหลทรงตกแตงพระกมารแลว ทรงสงไปสสานกพระผมพระภาคเจา ดวยพระดารสวา "พอ พอจงดพระสมณะซงมพระสมณะสองหมนแวดลอมทรงมวรรณะประดจสทองคา มวรรณะแหงพระรปประดจพรหมนน, พระ-สมณะนเปนพระบดาของพอ, หมอทรพยใหญไดมแลวในเวลาทพระบดาของพอนนประสต, ตงแตเวลาพระองคออกบวช แมไมพบเลย" พอจงไปทลขอมรดกกะพระองคทานวา "ขาแตเสดจพอ ขาพระองคเปนกมาร, ถงอภเษกแลว จกเปนพระเจาจกรพรรด, ขาพระองคตองการดวยทรพย, ขอเสดจพอไดประทานทรพยแกขาพระองค, เพราะบตรยอมเปนเจาของสมบตของพระบดา." พระกมารเสดจไปสสานกของพระผม-พระภาคเจาถวายบงคมแลว หวนไดความสเนหาในพระบดา สาเรงยนดแลวทลวา "ขาแตพระสมณะ พระฉายาของเสดจพอสบาย" ไดยนทลคาแมอนเปนอนมากทสมควรแกตน. พระผมพระภาคเจาทรงทาภตกจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 158แลว ทรงอนโมทนาแลวเสดจลกจากอาสนะหลกไป. แมพระกมาร กทลขอวา "ขาแตพระสมณะ ขอไดประทานมรดกแกขาพระองคเถด,ขาแตพระสมณะ ขอไดประทานมรดกแกขาพระองคเถด" ดงนแลวเสดจตดตามพระผมพระภาคเจาไป. แมพระผมพระภาคเจากไมใหพระกมารกลบ. ฝายปรชนกไมสามารถเพอจะเชญพระกมารผเสดจไปกบพระผม-พระภาคเจาใหกลบได. พระกมารนนไดเสดจไปถงพระอารามทเดยวพรอมดวยพระผมพระภาคเจา ดวยประการฉะน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงพระดารวา "กมารนอยากไดทรพยอนเปนสมบตของบดา. ทรพยนนไปตามวฏฏะ มความคบแคบ;ชางเถด เราจกใหอรยทรพย ๗ ประการ อนเราไดเฉพาะทควงไมโพธแกเธอ, จะทาเธอใหเปนเจาของมรดกอนเปนโลกตระ."

ราหลกมารบรรพชา ครงนนแล พระผมพระภาคเจา รบสงใหหาทานพระสารบตรมาแลวตรสวา "สารบตร ถากระนน เธอจงใหราหลกมารบวชเถด." พระเถระยงพระกมารนนใหผนวชแลว . กเมอพระกมารผนวชแลว. ทกขมประมาณยงไดเกดขนแกพระราชาเพราะไดทรงสดบขาวนน. พระราชาไมทรงสามารถเพอจะกลนความทกขนนไวได เสดจไปสสานกพระผมพระภาคเจา ทลชแจงแลวขอประทานพรวา " พระเจาขาหมอมฉน ขอประทานพระวโรกาส พระผเปนเจาทงหลายไมพงยงบตรทมารดาบดาไมอนญาตใหบวช."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 159 พระผมพระภาคเจา ประทานพรนนแดทาวเธอแลว, รงขนวนหนงเสวยพระกระยาหารเขาในพระราชนเวศนแลว เมอพระราชาประทบอยณ สวนขางหนง ทลเลาวา "ขาแตพระองคผเจรญ ในเวลาทพระองคทรงทาทกรกรยา เทวดาองคหนง เขามาหาหมอมฉนบอกวา พระโอรสของพระองคทวงคตแลว" หมอนฉนไมเชอถอยคาของเทวดานน จงคดคานเทวดานนวา 'บตรของขาพเจายงไมบรรลโพธญาณ ยอมไมทากาละ" ดงนแลว, ตรสวา "มหาบพตร บดน พระองคจกเชอไดอยางไร ? แมในกาลกอน เมอเขาแสดงรางกระดกแกพระองค ทลวา'บตรของพระองคทวงคตแลว' พระองคยงไมทรงเชอ" ไดตรสมหา-ธรรมปาลชาดก๑เพราะอบตเหตแหงเรองน. ในกาลจบกถา พระราชาดารงอยในอนาคามผล. พระผมพระภาคเจา โปรดพระบดาใหดารงอยในผล ๓ ดวยประการฉะนแลว มภกษสงฆแวดลอม เสดจกลบไปลกรงราชคฤหอก,แตนน ทรงรบปฏญญาไวกบอนาถบณฑกเศรษฐ เพอประโยชนแกการเสดจมาสกรงสาวตถ, ครนเมอพระเชตวนมหาวหารสาเรจแลว, เสดจไปจาพรรษาในพระเชตวนมหาวหารนน.

พระนนทะอยากสก เมอพระศาสดา ประทบอยในพระเชตวนอยางนนนแล, ทานพระนนทะกระสนขนแลว จงบอกเนอความนนแกภกษทงหลายวา"ผมอาย ขาพเจาไมยนดประพฤตพรหมจรรย, ไมสามารถทจะสบตอ

๑. ข. ชา. อรรถกถา. ๕/๔๑๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 160พรหมจรรยไปได, ขาพเจาจกกลาวคนสกขาแลวสก.๑" พระผมพระภาคเจาทรงสดบความเปนไปนนแลว รบสงใหหาทานพระนนทะมาเฝาแลวตรสคานวา "จรงหรอนนทะ ? ไดยนวา เธอบอกกลาวแกภกษหลายรปอยางนวา 'ผมอาย ขาพเจาไมยนดประพฤตพรหมจรรย ไมสามารถจะสบตอพรหมจรรยไปได, ขาพเจาจกกลาวคนสกขาแลวสกหรอ ?" น. จรงอยางนน พระเจาขา. ภ. นนทะ กเธอไมยนดประพฤตพรหมจรรย. ไมสามารถจะสบตอพรหมจรรยไปได, จะกลาวคนสกขาสกไปเพอเหตอะไร ? น. ขาแตพระองคผเจรญ เมอขาพระองคออกจากเรอน นางชนบทกลยาณผศากยะ มผมอนเกลาไดกงหนง ไดรองสงคานกะขาพระองควา 'ขาแตพระลกเจา ขอพระลกเจาพงดวนเสดจมา,' ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคนนแล หวนระลกถงคานนอย จงไมยนดประพฤตพรหมจรรย ไมสามารถจะสบตอพรหมจรรยไปได, จกกลาวคนสกขาสกไป."

พระศาสดาทรงทรมานพระนนทะ ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ทรงจบทานพระนนทะทพระพาหาแลว นาไปสดาวดงสเทวโลกดวยกาลงพระฤทธ, ในระหวางทางทรงแสดงนางลงลนตวหนง ซงมหจมกและหางขาด นงเจาอยบนปลายตอไมทไฟไหม ในนาทไฟไหมแหงหนงแลว ทรงแสดง นางอปสร ๕๐๐ซงมเทาดงเทานกพราบ๒ผมาสทบารงของทาวสกกเทวราชในภพดาวดงส.

๑. หนายาวตตสสาม จกเวยนมาเพอความเปนคนเลว. ๒. บทวา กกฏปาทน ไดแก มเทาเชนกบเทานกพราบ เพราะมสแดง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 161 กแลครนทรงแสดงแลว ตรสอยางนวา "นนทะ เธอสาคญความขอนนเปนไฉน ? ฝายไหนหนอแล ? มรปงามกวา นาดกวาและนาเลอมใสกวากน, นางชนบทกลยาณผศากยะหรอนางอปสร ๕๐๐ซงมเทาเชนกบเทานกพราบน." พระนนทะไดสดบพระพทธดารสนนแลวทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ นางลงลนมหจมกและหางขาดนน แมฉนใด ขาแตพระองคผเจรญ นางชนบทกลยาณ ผศากยะ กเหมอนกนฉนนน, เพราะการเปรยบเทยบกน นางยอมไมถงการนบบาง ไมถงเสยวหนงบาง ไมถงสวน ( หนง ) บาง แหงนางอปสร ๕๐๐ น,ทแทนางอปสร ๕๐๐ นแล มรปงามกวา นาดกวา และนาเลอมใสกวา." ภ. นนทะ เธอจงยนด, นนทะ เธอจงยนด, เราจะเปนผประกนของเธอ เพออนไดเฉพาะนางอปสร ๕๐๐ ซงมเทาดจเทานกพราบ. น. ขาแตพระองคผเจรญ ถาพระผมพระภาคเจาเปนประกนของขาพระองค เพออนไดเฉพาะนางอปสร ๕๐๐ ผมเทาดจเทานกพราบไซร, ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกยนดในพรหมจรรย. ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ทรงพาทานนนทะไป หายวบไปในทนน ไดปรากฏในพระเชตวนดงเดม. ภกษทงหลายไดสดบแลวแลวา "ขาววา ทานนนทะเปนพระ-ภาดาของพระผมพระภาคเจา๑ โอรสพระนานาง ประพฤตพรหมจรรยเพราะเหตแหงนางอปสรทงหลาย; นยวา พระผมพระภาคเจา ทรงเปนผประกนของพระนนทะนน เพออนไดเฉพาะนางอปสร ๕๐๐ ผมเทาดจ

๑. นองชาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 162เทานกพราบ."

พระนนทะสาเรจอรหตผล ครงนนแล พวกภกษผสหายของทานพระนนทะ เรยกทานพระ-นนทะดวยวาทะวา คนรบจางบาง ดวยวาทะวา คนอนพระผมพระภาคเจาทรงไถไวบาง วา "นยวา ทานพระนนทะเปนคนรบจาง, นยวาทานพระนนทะเปนผอนพระศาสดาทรงไถไว, พระนนทะประพฤตพรหมจรรย เพราะเหตแหงนางอปสร ๕๐๐, ไดยนวา พระผมพระภาคเจาทรงเปนผประกนของเธอ เพออนไดเฉพาะนางอปสร ๕๐๐ ผมเทาดจเทานกพราบ." ครงนนแล ทานพระนนทะขวยเขน ละอาย รงเกยจดวยวาทะวาคนรบจางบาง ดวยวาทะวาคนทพระศาสดาทรงไถไวบาง ของเหลาภกษสหาย เปนผ ๆ เดยว หลกออกไปแลวไมประมาท มความเพยรมตนสงไปอย. ตอกาลไมนานเลย ไดทาใหแจงซงทสดพรหมจรรยอนยอดเยยม ซงกลบตรทงหลาย (ออก) จากเรอน บวชไมมเรอนโดยชอบตองการ ดวยความรยงเอง สาเรจแลว อยในทฏฐธรรม๑ รชดวา "ชาตสนแลว, พรหมจรรยอยจบแลว กจจาตองทา ๆ เสรจแลว,กจอนอกเพอความเปนอยางนไมม." เปนอนวาทานพระนนทะ ไดเปนพระอรหนตองคใดองคหนง ในบรรดาพระอรหนตทงหลาย. ครงนน เทวดาองคหนง ยงพระเชตวนทงสนใหสวาง ในสวนแหงราตรแลว เขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลว กราบทลวา

๑. อกนยหนง:- ไดทาใหแจงซงทสดพรหมจรรยอนยอดเยยม เปนทตองการแหงกลบตรทงหลายผ (ออก) จากเรอนโดยชอบ บวชไมมเรอน ดวยความรยงเอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 163"ขาแตพระองคผเจรญ ทานพระนนทะ เปนพระภาดาของพระผม-พระภาคเจา โอรสพระนานาง ทาใหแจงซงเจโตวมตต๑ ปญญาวมตต๒ อนหาอาสวะมได เพราะสนไปแหงอาสวะทงหลาย ดวยความรยงเองสาเรจแลวอยในทฏฐธรรม. ญาณไดเกดขนแมแกพระผมพระภาคเจา(เหมอนกน) วา "นนทะ ทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนหาอาสวะมได เพราะสนไปแหงอาสวะทงหลาย ดวยความรยงเองสาเรจแลวอยในทฏฐธรรม." ทานพระนนทะแมนน โดยลวงไปแหงราตรนน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลว ไดกราบทลคานวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจา ทรงเปนผประกนของขาพระองค เพออนไดเฉพาะซงนางอปสร ๕๐๐ ซงมเทาดจเทานกพราบ ดวยการรบรองใด, ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเปลองพระผมพระภาคเจาจากการรบรองนน." พระผมพระภาคตรสวา "นนทะแมเรากกาหนดใจของเธอดวยใจ ( ของเรา) ทราบแลววา 'นนทะทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะสนไปแหงอาสวะทงหลาย ดวยความรยงเอง สาเรจแลวอยในทฏฐธรรม." แมเทวดากบอกเนอความนแกเราวา "ขาแตพระองคผเจรญ ทานนนทะทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะสนไปแหงอาสวะทงหลาย ดวยความรยงเอง สาเรจแลวอยในทฏฐธรรม." นนทะเมอใดแล จตของเธอ พนแลวจากอาสวะทงหลาย เพราะมความไมยดมน, เมอนน เรากพนจากการรบรองนน." ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ทรงทราบเนอความนแลว ทรงเปลงอทานนในเวลานนวา

๑. พนจากกเลสดวยอานาจใจ. ๒. พนจากกเลสดวยอานาจปญญา,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 164 "เปอกตมคอกามอนผใดขามไดแลว, หนาม คอกามอนผใดยายไดแลว ผนน บรรลความ สนไปแหงโมหะ ยอมไมหวนไหวในเพราะ สขและทกข." พระนนทะถกฟอง ตอมาวนหนง ภกษทงหลาย ถามทานพระนนทะวา "นนทะผมอาย เมอกอน ทานกลาววา 'ขาพเจาเปนผกระสนแลว' บดน จตของทานเปนอยางไร ?" พระนนทะตอบวา "ผมอาย ความหวงใยในความเปนคฤหสถของเราไมม." พวกภกษไดฟงคานนแลว กลาวกนวา "ทานนนทะ พดไมจรง ยอมพยากรณพระอรหตผล, ในวนทแลว ๆ มา กลาววา 'ขาพเจาเปนผกระสนแลว' ( แต ) บดน กลาววา ความหวงใยในความเปนคฤหสถของเราไมม" ดงนแลวไปกราบทลความนนแดพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจา ตรสวา"ภกษทงหลาย ในวนทแลว ๆ มา อตภาพของนนทะไดเปนเชนกบเรอนทเขามงไมด, (แต) บดนเปนเชนกบเรอนทเขามงดแลว เพราะวานนทะน จาเดมแตกาลทตนเหนนางเทพอปสรแลว พยายามเพอบรรลทสดแหงกจของบรรพชตอย ไดบรรลกจนนแลว" ไดทรงภาษต พระคาถาเหลานวา . ๙. ยถา อคาร ทจฉนน วฏ สมตวชฌต เอว อภาวต จตต ราโค สมตวชฌต. ยถา อคาร สจฉนน วฏ น สมตวชฌต เอว สภาวต จตต ราโค น สมตวชฌต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 165 "ฝนยอมรวรดเรอนทมงไมดไดฉนใด, ราคะ ยอมเสยดแทงจตทไมไดอบรมแลวไดฉนนน. ฝนยอมรวรดเรอนทมงดแลวไมไดฉนใด, ราคะ กยอมเสยดแทงจตทอบรมดแลวไมไดฉนนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อคาร คอซงเรอนชนดใดชนดหนง. บทวา ทจฉนน คอทเขามงหาง ๆ มชองเลกชองนอย. บทวา สมตวชฌต คอเมดฝนยอมรวรดได. บทวา อภาวต เปนตน ความวา ราคะยอมเสยดแทงจตทชอวาไมไดอบรม เพราะเปนธรรมชาตเหนหางภาวนา ราวกะวาฝน (รวรด)เรอนนนไดฉะนน, ใชแตราคะอยางเดยวเทานนหามได, สรรพกเลสทงหลายมโทสะ โมหะ และมานะเปนอาท กเสยดแทงจตเหนปานนนเหมอนกน. บทวา สภาวต ไดแก ทอบรมดแลว ดวยสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา; กเลสทงหลายมราคะเปนตน ยอมไมอาจเสยดแทงจต เหนปานนนได ราวกะวาฝนไมอาจรวรดเรอนทมงดแลวไดฉะนน. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมากไดบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา-ปตตผลเปนตน. เทศนาไดสาเรจประโยชนแกมหาชนแลว.

พระนนทะเคยถกลอดวยมาตคาม ตอมา ภกษทงหลายสนทนากนในธรรมสภาวา "ผมอาย ชอวาพระพทธเจาทงหลายเปนอจฉรยบคคล. ทานพระนนทะ ชอวาอาศยนาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 166ชนบทกลยาณกระสนแลว พระศาสดาทรงทาเหลานางเทพอปสรใหเปนอามสแนะนาไดแลว." พระศาสดาเสดจมา ตรสถามวา "ภกษทงหลายบดน พวกเธอนงประชมกนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา "ดวยกถาชอน" ดงนแลว ตรสวา "ภกษทงหลายไมใชแตบดนเทานน, แมในกาลกอน นนทะนเรากไดลอดวยมาตคามแนะนาแลวเหมอนกน" ดงนแลว อนภกษเหลานนทลออนวอน จงทรงนาอดตนทานมา (ตรสวา) บรพกรรมของพระนนทะ ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในกรงพาราณสไดมพอคาชาวเมองพาราณส (คนหนง ) ชอกปปกะ. ลาผของเขาตวหนงนาภาระ (สงของ) ไปไดกมภะหนง, มนเดนไปไดวนละ ๗ โยชน,สมยหนง เขาไปเมองตกกสลา ( พรอม) ดวยภาระทนาไปดวยลาปลอยลาเทยวไปจนกวาจาหนายสงของหมด. ครงนน ลาของเขานนเทยวไปบนหลงดพบนางลาตวหนง จงเขาไปหา. นางลาเมอจะทาปฏสนถารกบลาผตวนน จงกลาววา "ทานมาแตไหน ?" ลาผ. มาแตเมองพาราณส. นางลา. ทานมาดวยกรรมอะไร ? ลาผ. ดวยกรรมของพอคา. นางลา. ทานนาภาระไปไดเทาไร ? ลาผ. ภาระประมาณกมภะหนง. นางลา. ทานเมอนาภาระประมาณเทานนไป ไปไดกโยชน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 167 ลาผ. ได ๗ โยชน. นางลา. ในทซงทานไปแลว นางลาไรๆ ผทาการนวดเทา หรอประคบประหงมใหแกทานมอยหรอ ? ลาผ. หามไม นางผเจรญ. นางลา. เมอเปนเชนนน ทานคงไดรบทกขมากนะ ? จรงอย ชอวาผทากรรมมการนวดเทาเปนตน สาหรบสตวดรจฉานทงหลายยอมไมมแมโดยแท แตนางลา กลาวคาเหนปานนนเพอพาดพงถงกามสงโยชน. ลาผนนกระสนขนดวยคาของนางลานนแลว. ฝายกปปกพาณช ขายภณฑะหมดแลว ไปยงทลาพานกอยกลาววา"มาเถด พอ เราจกไป." ลาผตวนนตอบวา " ทานจงไปเถด, ขาพเจาจกไมไป," ลาดบนน นายกปปกะ ออนวอนลานนแลว ๆ เลาๆคดวา "เราจะยงลานนซงไมปรารถนาจะไปใหกลวแลวจกนาไป" ดงนแลว กลาวคาถานวา "เราจกทาปฏกมหนามแหลมยาว ๑๖ นวแกเจา, เราจกทมแทงกายของเจา, แนะเจาลา เจาจงร อยางน." ลาไดฟงคานนแลว กลาวตอบวา "เมอเปนเชนนน, ขาพเจาจกรจกกจทควรทาแกทานบาง" ดงนแลว กลาวคาถานวา "ทานจกทาปฏกมหนามแหลมยาว ๑๖ นว แก ขาพเจา, ขาพเจาจกยนขางหนา ยกขางหลงขน แลว ยงภณฑะของทานใหตกไป, กปปกะ ทาน จงรอยางน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 168 พอคาไดฟงคานน จงดารวา "ดวยเหตไฉนหนอแล ? ลานจงกลาวอยางนกะเรา" ดงนแลว เมอแลดขางโนนขางน เหนนางลานนแลวคดวา "เจานคงจะถกนางลาตวน ใหสาเหนยกแลวอยางน, เราตองลอมนดวยมาตคามวา ' ขาจกนานางลาชอมรปอยางนมาใหเจา.' แลวจกนาไป" ดงนแลว จงกลาวคาถานวา "เราจกนานางลาสาว มเทา ๔ มหนาดจสงข มสรรพางคกายงาม มาเปนภรรยาเจา, แนะลา เจาจงรอยางน." ลาไดฟงคานน มจตยนด กลาวคาถานวา "ทานจกนานางลาสาว มเทา ๔มหนาดจสงข มสรรพางคกายงาม มาเปนภรรยาขาพเจา,ขาแต กปปกะ ทานจงรอยางน ขาพเจาจกไปใหเรวขน ถง ๑๔ ประโยชนนะ กปปกะ". ทนน นายกปปกะจงกลาวกะลานนวา "ถากระนน เจาจงมาเถด"ดงนแลว ไดจงไปสทของตน. ลานน โดยกาลลวงไปสองสามวน จงกลาวกบนายกปปกะวา "ทานไดพดกะขาพเจาวา ' จกนาภรรยามาใหเจา,' ดงน มใชหรอ ?" นายกปปะตอบวา "เออ เรากลาวแลว,เราจกไมทาลายถอยคาของตน, จกนาภรรยามาใหเจา, แตเราจะใหอาหารแกเจาเฉพาะตวเดยว, อาหารนนจงเพยงพอแกเจา ซงมตนเปนทสองหรอไมมกตาม๑ท. เจาพงรตวเองเถอะ แมลกทงหลาย อาศยการสงวาสของเจาทงสองกจกเกดขน, อาหารนนจงเพยงพอแกเจากบลกเปนอนมาก

๑. หมายความวา สองตวผวเมย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 169แมเหลานนหรอไมกตามท, เจาพงรเองเถอะ." ลาเมอนายกปปกะนนกลาวอยเชนนน, ไดเปนผหมดหวงแลว. พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ทรงยงชาดกใหจบลงดวยพระดารสวา "ภกษทงหลาย นางลาในคราวนนไดเปนนางชนบทกลยาณ, ลาผไดเปนนนทะ, พอคาไดเปนเราเอง, แมในกาลกอน นนทะน เรากไดลอดวยมาตคามแนะนาแลว ดวยประการอยางน" ดงนแล. เรองพระนนทเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 170 ๑๐. เรองนายจนทสกรก [๑๐] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภบรษชอจนทสกรก ตรสพรธรรมเทศนานวา "อธ โสจต เปจจ โสจต"เปนตน.

นายจนทะเลยงชพดวยการเลยงสกรขาย ไดยนวา นายจนทสกรกนน ฆาสกรทงหลายกนบาง ขายบางเลยงชวตอยสน ๕๕ ป . ในเวลาขาวแพง เขาเอาเกวยนบรรทกขาวเปลอกไปสชนบท แลกลกสกรบาน ดวยขาวเปลอกประมาณ ๑ ทะนานหรอ๒ ทะนาน บรรทกเตมเกวยนแลวกลบมา ลอมทแหงหนงดจดอกขางหลงทอยแลวปลกผกในทนนนนแล เพอลกสกรเหลานน, เมอลกสกรเหลานน กนกอผกตาง ๆ บาง สรรวลญชะ (คถ) บาง กเตบโตขน, (เขา) มความประสงคจะฆาตวใด ๆ กมดตวนน ๆ ใหแนน ณทฆาแลว ทบดวยคอน ๔ เหลยม เพอใหเนอสกรพองหนาขน รวาเนอหนาขนแลว กงางปากสอดไมเขาไปในระหวางฟน กรอกนารอนทเดอดพลาน เขาไปในปากดวยทะนานโลหะ. นารอนนน เขาไปพลานในทอง ขบกรส๑ออกมาโดยสวนเบองตา (ทวารหนก) กรสนอยหนงยงมอยเพยงใด ยอมออกเปนนาขนเพยงนน เมอทองสะอาดแลว, จงออกเปนนาใส ไมขน, ทนน เขาจงราดนาทยงเหลอบนหลงสกรนน.นานนลอกเอาหนงดาออกไป. แตนนจงลนขนดวยคบหญาแลว ตดศรษะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 171ดวยดาบอนคม. รองโลหตทไหลออกดวยภาชนะ เคลาเนอดวยโลหตแลวปงนงรบประทานในทามกลางบตรและภรรยา ขายสวนทเหลอ. เมอเขาเลยงชวตโดยทานองนนนแล, เวลาไดลวงไป ๕๕ ป.เมอพระตถาคตประทบอยในธรวหาร, การบชาดวยดอกไมเพยงกาหนงกด การถวายภกษาเพยงทพพหนงกด ชอวาบญอนนอยหนงกด มไดมแลวสกวนหนง. ครงนน โรคเกดขนในสรระของเขา, ความเรารอนอเวจมหา-นรก ปรากฏแกเขาทงเปนทเดยว.

อเวจนรกรอนยงกวาไฟธรรมดา ขนชอวาความเรารอนในอเวจ ยอมเปนความรอนทสามารถทาลายนยนตาของผยนดอยในทประมาณ ๑๐๐ โยชนได. สมจรงดงคาทพระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา "ความเรารอนในอเวจ แผไปตลอด ๑๐๐ โยชน โดยรอบ ตงอยทกเมอ.๑ และเพราะเหตทความเรารอนในอเวจนน มประมาณยงกวาความเรารอนของไฟโดยปกต พระนาคเสนเถระจงกลาวอปมานไววา "มหาบพตรแมหนประมาณเทาเรอนยอด อนบคคลทมไปในไฟนรกยอมถงความยอยยบไดโดยขณะเดยวฉนใด สวนสตวทเกดในนรกนนเปนประหนงอยในครรภมารดา จะยอยยบไปเพราะกาลงแหงกรรมเหมอนฉนนน หามได.

๑. ม. อ. ๑๔/๓๔๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 172 นายจนทะเสวยผลกรรมทนตาเหน เมอความเรารอนนน ปรากฏแกนายจนทสกรกนนแลว, อาการอนเหมาะสมดวยกรรมกเกดขน. เขารองเสยงเหมอนหม คลานไปในทามกลางเรอนนนเอง, ไปสทในทศตะวนออกบาง สทในทศตะวนตกบาง. ลาดบนน พวกคนในเรอนของเขา จบเขาไวใหมนแลวปดปาก.ธรรมดาผลแหงกรรม อนใคร ๆ ไมสามารถจะหามได. เขาเทยวรองไปขางโนนบาง ขางนบาง. คนใน ๗ หลงคาเรอนโดยรอบ ยอมไมไดหลบนอน. อนง คนในเรอนทงหมด เมอไมสามารถจะหามการออกไปภายนอกของเขาผถกมรณภยคกคามแลวได จงปดประตเรอนลอมรกษาอยภายนอกเรอน โดยประการทเขาอยภายใน ไมสามารถจะเทยวไปขางนอกได.

เสวยผลกรรมในสมปรายภพ แมนายจนทสกรก เทยวรองไปขางโนนบาง ขางนบาง ภายในเรอนนนเอง ดวยความเรารอนในนรก. เขาเทยวไปอยางนนตลอด๗ วน, ในวนท ๘ ทากาละแลว ไปเกดในอเวจมหานรก. อเวจมหานรกปราชญพงพรรณนาตามเทวทตสตร.

พวกภกษเขาใจวาเขาฆาสกรทาการมงคล พวกภกษเดนไปทางประตเรอนของเขา ไดยนเสยงนนแลว เปนผมความสาคญวา "เสยงสกร" ไปสวหาร นงในสานกพระศาสดาแลวกราบทลอยางนวา "ขาแตพระองคผเจรญ เมอสกรทงหลาย อนนาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 173จนทสกรก ปดประตเรอนฆาอย, วนนเปนวนท ๗, มงคลกรยาไร ๆชะรอยจกมในเรอน (ของเขา), ขาแตพระองคผเจรญ เมตตาจต หรอความกรณาแมอยางหนงของเขา ผฆาสกรทงหลายชอถงเทาน ยอมไมม,กสตวผรายกาจหยาบชาเชนน ขาพระองคทงหลายไมเคยเหนเลย." พระศาสดา ตรสวา "ภกษทงหลาย เขาฆาสกรตลอด ๗ วนน หามได. อนผลทเหมาะสมดวยกรรมเกดขนแลวแกเขา, ความเรารอนในอเวจมหานรกปรากฏแกเขาทงเปนทเดยว, ดวยความเรารอนนนเขารองเหมอนหนเทยวไปภายในนเวศนอย ตลอด ๗ วน วนนทากาละแลว (ไป) เกดในอเวจ," เมอพวกภกษกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ เขาเศราโศกอยางนในโลกนแลว ยงจะไปเกดในฐานะเปนทเศราโศกเชนกนอกหรอ ?" ตรสวา "อยางนน ภกษทงหลาย ชอวาผประมาทแลว เปนคฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ยอมเศราโศกในโลกทงสองเปนแท" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๑๑. อธ โสจต เปจจ โสจต ปาปการ อภยตถ โสจต โส โสจต โส วหต ทสวา กมมกลฏมตตโน "ผทาบาปเปนปกต ยอมเศราโศกในโลกน ละไปแลวยอมเศราโศก ยอมเศราโศกในโลกทงสอง เขาเหนกรรมเศราหมองของตนแลว ยอมเศราโศก, เขายอมเดอดรอน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ปาปการ เปนตน ความวา บคคล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 174ผทาบาปกรรมมประการตาง ๆ ยอมเศราโศกในโลกน ในสมยใกลตายโดยสวนเดยวแท ดวยคดวา "กรรมดเรามไดทาไวหนอ, กรรมชวเราทาไวแลว," นเปนความเศราโศกเพราะกรรมของเขา; กเมอเขาเสวยผลอย ชอวาละไปแลวยอมเศราโศก, นเปนความเศราโศกเพราะวบากในโลกหนาของเขา; เขายอมเศราโศกในโลกทงสองอยางนแล, ดวยเหตนนแล แมนายจนทสกรกนน ชอวายอมเศราโศกทงเปนทเดยว. บาทพระคาถาวา ทสวา กมมกลฏมตตโน ความวา เขาเหนกรรมเศราหมองของตนแลว ยอมเศราโศกบนเพอมประการตาง ๆ อยชอวา ยอมเดอดรอน คอ ยอมลาบาก. ในกาลจบคาถา ภกษเปนอนมากไดเปนพระโสดาบนเปนตนแลว. เทศนามประโยชนแกมหาชนแลว ดงนแล. เรองนายจนทสกรก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 175 ๑๑. เรองธมมกอบาสก [๑๑] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภธมมก-อบาสก ตรสพระธรรมเทศนานวา "อธ โมทต เปจจ โมทต "เปนตน.

อบาสกและครอบครวบาเพญกศลเปนนตย ไดยนวา ในเมองสาวตถ ไดมอบาสกผปฏบตธรรมประมาณ๕๐๐ คน. บรรดาอบาสกเหลานน คนหนง ๆ มอบาสกเปนบรวารคนละ ๕๐๐. อบาสกทเปนหวหนาแหงอบาสกเหลานนมบตร ๗ คนธดา ๗ คน. บรรดาบตรและธดาเหลานน คนหนง ๆ ไดมสลากยาคสลากภต ปกขกภต สงฆภต อโปสถกภต อาคนตกภตวสสาวาสกภต อยางละท. ชนแมเหลานน ไดเปนผชอวา อนชาต-บตรดวยกนทงหมดทเดยว. (เปนอนวา) สลากยาคเปนตน ๑ ท คอของบตร ๑๔ คน ของภรรยาหนง ของอบาสกหนง ยอมเปนไปดวยประการฉะน. เขาพรอมทงบตรและภรรยา ไดเปนผมศล มกลยาณ-ธรรม มความยนดในอนจาแนกทาน ดวยประการฉะน. ตอมาในกาลอน โรคเกดขนแกเขา. อายสงขารเสอมรอบแลว.

อบาสกปวยนอนฟงธรรม เขาใครจะสดบธรรมจงสง (คน) ไปสสานกพระศาสดา ดวยกราบทลวา "ขอพระองคไดโปรดสงภกษ ๘ รป หรอ ๑๖ รป ประทาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 176แกขาพระองคเถด." พระศาสดา ทรงสงภกษทงหลายไป. ภกษเหลานน ไปแลวนงบนอาสนะทตบแตงไว ลอมเตยงของเขา อนเขากลาววา " ทานผเจรญการเหนพระผเปนเจาทงหลาย จกเปนของอนกระผมไดโดยยาก, กระผมเปนผทพพลภาพ, ขอพระผเปนเจาทงหลาย จงสาธยายพระสตร ๆ หนงโปรดกระผมเถด." จงถามวา "ทานประสงคจะฟงสตรไหน ? อบาสก" เมอเขาเรยนวา "สตปฏฐานสตร๑ ทพระพทธเจาทกพระองคไมทรงละแลว,"จงเรมสวดพระสตรวา "เอกายโน อย ภกขเว มคโค สตตานวสทธยา" เปนตน ( ภกษทงหลาย ทางนเปนทางไปอยางเอก เพอความหมดจดแหงสตวทงหลาย).

เทวดานารถมารบอบาสกไปเทวโลก ขณะนน รถ ๖ คน ประดบดวยอลงการทกอยาง เทยมดวยมาสนธพพนตว ใหญประมาณได ๑๕๐ โยชน มาจากเทวโลก ๖ ชน.เทวดายนอยบนรถเหลานนตางกเชอเชญวา " ขาพเจา จกนาไปยงเทวโลกของขาพเจา; ขาพเจา จกนาไปยงเทวโลกของขาพเจา, ทานผเจรญ ขอจงเกดในทน เพอความยนดในเทวโลกของขาพเจา เหมอนคนทาลาย ภาชนะดนแลวถอเอาภาชนะทองคา." อบาสก ไมปรารถนาจะใหเปนอนตรายแกการฟงธรรม จงกลาววา "ทานทงหลาย จงรอกอน จงรอกอน."

๑. ท. มหา. ๑๐/๓๒๕. ม. ม. ๑๒/๑๐๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 177 พวกภกษและบตรธดาอบาสกเขาใจผด ภกษ ตางหยดนง ดวยเขาใจวา "อบาสกพดกบพวกเรา." ลาดบนน บตรและธดาของเขา คดวา "บดาของพวกเราแตกอน เปนผไมอมดวยการฟงธรรม, แตบดน ใหนมนตภกษมาใหทาสาธยายแลว หามเสยเองเทยว, ชอวาสตวผไมกลวตอมรณะไมม " ดงนแลว ไดรองไห. พวกภกษ ปรกษากนวา " บดนไมเปนโอกาสแลว" จงลกจากอาสนะหลกไป. อบาสกยงเวลานดหนอยใหลวงไปแลว กลบไดสตถามลก ๆ วา "เพราะเหตไร พวกเจาจงคราครวญกนเลา ?" พวกบตรจงบอกวา " พอ พอใหนมนตภกษมาแลว ฟงธรรมอยหามเสยเองเทยว, เมอเปนเชนนน พวกผมจงคดวา ' ชอวาสตวผไมกลวตอมรณะไมม ' ดงน จงคราครวญ." อ. กพระผเปนเจาทงหลาย ไปไหนเสย ? บตร. พอ พระผเปนเจาทงหลาย ทานพดกนวา ' ไมเปนโอกาส ' ลกจากอาสนะหลกไปแลว. อ. พอมไดพดกบพระผเปนเจา. บตร. ถาเชนนน พอพดกบใคร ? เทวดาประดบรถ ๖ คน นามาจากเทวโลก ๖ ชน พกอยในอากาศ ตางเปลงเสยงวา ' ขอทานจงยนดในเทวโลกของขาพเจา ขอทานจงยนดในเทวโลกของขาพเจา,' พอพดกบเทวดาเหลานน [ตางหาก]. บตร. พอ รถทไหน ? พวกผมไมเหน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 178 อ. กดอกไมทรอยเปนพวงเพอพอมไหม ? บตร. ม พอ. อ. เทวโลกชนไหน ? ควรเปนทรนรมย. บตร. ภพดสต อนเปนทประทบอยของพระโพธสตวทกพระองคของพระพทธมารดา และของพระพทธบดา เปนทรนรมยซ พอ. อ. ถากระนน พวกเจาจงเสยงวา ขอพวงดอกไม จงคลองทรถมาจากภพดสต,' ดงนแลว เหวยงพวงดอกไมไปเถอะ. บตรเหลานนไดเหวยงไปแลว. พวงดอกไมนน ไดคลองทแอกรถหอยลงในอากาศ. มหาชนเหนแตพวงดอกไมนน หาเหนรถไม. อบาสกพดวา " เจาทงหลายเหนพวงดอกไมนนไหม ?" เมอบตรตอบวา" เหนจะ." จงกลาววา "พวงดอกไมนน หอยทรถซงมาจากดสต,เราจะไปสภพดสต, พวกเจาอยาวตกไปเลย, พวกเจามความปรารถนาจะเกดในสานกเรา กจงทาบญทงหลาย ตามทานองทเราทาแลวเถด" ดงนแลว ทากาละ ดารงอยบนรถทมาจากภพดสต. อตภาพของเขาสงประมาณ ๓ คาวต ประดบดวยอลงการหนกได ๖๐ เลมเกวยน เกดในทนใดนนเอง, นางอปสรพนหนงแวดลอมแลว. วมานแกวประมาณ๒๕ โยชนปรากฏแลว. พระศาสดา ตรสถามภกษแมเหลานน ผมาถงวหารแลวโดยลาดบวา "ภกษทงหลาย อบาสกไดฟงธรรมเทศนาแลวหรอ ?" ภ. ฟงแลว พระเจาขา แตอบาสก ไดหามเสยในระหวางนนแลวา 'ขอทานจงรอกอน,' ลาดบนน บตรและธดาของอบาสกนนคราครวญกนแลว, พวกขาพระองคปรกษากนวา "บดนไมเปนโอกาส,'

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 179จงลกจากอาสนะออกมา. ศ. ภกษทงหลาย อบาสกนนหาไดกลาวกบพวกเธอไม, กเทวดาประดบรถ ๖ คน นามาจากเทวโลก ๖ ชน เธอเชญอบาสกนนแลว,เธอไมปรารถนาจะทาอนตรายแกการแสดงธรรม จงกลาวกบเทวดาเหลานน. ภ. อยางนนหรอ ? พระเจาขา. ศ. อยางนน ภกษทงหลาย. ภ. บดนเขาเกดแลว ณ ทไหน ? ศ. ในภพดสต ภกษทงหลาย. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ อบาสกนน เทยวชนชมในทามกลางญาตในโลกนแลว เกดในฐานะเปนทชนชมนนแลอกหรอ ? พระศาสดา ตรสวา "อยางนน ภกษทงหลาย เพราะคนผไมประมาทแลวทงหลาย เปนคฤหสถกตาม เปนบรรพชตกตาม ยอมบนเทงในททงปวงทเดยว" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๑๒. อธ โมทต เปจจ โมทต กตปโ อภยตถ โมทต โส โมทต โส ปโมทต ทสวา กมมวสทธมตตโน. "ผทาบญไวแลว ยอมบนเทงในโลกน ละไป แลว กยอมบนเทง ยอมบนเทงในโลกทงสอง เขา เหนความหมดจดแหงกรรมของตน ยอมบนเทง, เขายอมรนเรง."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 180 แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา กตปโ เปนตน ความวา บคคลผทากศลมประการตาง ๆ ยอมบนเทง ดวยความบนเทงเพราะกรรมในโลกนวา "กรรมชวเราไมไดทาลาย, กรรมดเราทาแลวหนอ," ละไปแลว ยอมบนเทง ดวยความบนเทงเพราะวบาก, ชอวา ยอมบนเทงในโลกทงสองอยางน. บทวา กมมวสทธ เปนตน ความวา แมธมมกอบาสกเหนกรรมอนหมดจด ลอ ความถงพรอมแหงบญกรรมของตนแลวกอนแตจะทากาลกรยา ยอมบนเทงแมในโลกน, ทากาละแลว บดนกยอมบนเทงคอยอมบนเทงยงแท แมในโลกหนา. ในกาลจบคาถาชนเปนอนมาก ไดเปนพระอรยบคคลพระโสดาบนเปนตน. พระธรรมเทศนาไดมประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองธมมกอบาสก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 181 ๑๒. เรองพระเทวทต [๑๒] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเทวทตตรสพระธรรมเทศนานวา "อธ ตปปต เปจจ ตปปต" เปนตน

เจาศากยะ ๖ พระองคทรงผนวช เรองพระเทวทต พระศาสดาตรสชาดกทงหมด ททรงปรารภพระเทวทตใหพสดารแลว ตงแตเวลาผนวชถงถกแผนดนสบ. กความยอในเรองพระเทวทตน ดงตอไปน :- เมอพระศาสดา ทรงอาศยนคมชออนปะยะแหงมลลกษตรย ประทบอย.ทอนปยอมพวนนนแล, ในวนรบพระลกษณะแหงพระตถาคตนนเทยวตระกลพระญาตแปดหมนมอบพระโอรสแปดหมนให ดวยคาวา "สทธตถ-กมาร จงเปนพระราชากตาม เปนพระพทธเจากตาม, จกมกษตรยเปนบรวารเทยวไป," เมอพระโอรสเหลานนผนวชแลวโดยมาก, เหลาพระญาตเหนศากยะ ๖ พระองคน คอ ภททยราชา อนรทธะ อานนทะภค กมพละ เทวทต ยงมไดผนวชจงสนทนากนวา "พวกเรายงใหลก ๆของตนบวชได, ศากยะทง ๖ น ชะรอยจะไมใชพระญาตกระมง ?เพราะฉะนน จงมไดทรงผนวช." ครงนน เจามหานามศากยะ เขาไปหาเจาอนรทธะ ตรสวา "พอผออกบวชจากตระกลของเรายงไมม, นองจกบวช หรอวา พจกบวช,"กเจาอนรทธกมารนน เปนกษตรยผสขมาล มโภคะสมบรณ แมคาวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 182"ไมม" พระองคกไมเคยทรงสดบ. จรงอย วนหนงเมอกษตรย ๖ พระองคนน ทรงเลนกฬาลกขลบอย, เจาอนรทธะทรงปราชยดวยขนมแลว สง(คน) ไปเพอตองการขนม. คราวนน พระมารดาของทานทรงจดขนมสงไป. กษตรยทงหกเสวยแลวทรงเลนกนอก. เจาอนรทธะนนแล เปนฝายแพราไป. สวนพระมารดา เมอพระองคสงคนไป ๆ กสงขนมไปถง ๓ ครง ในวาระท ๔ สงไปวา "ขนมไมม." พระกมารทรงสาคญวา "ขนมแมน จกเปนขนมประหลาดชนดหนง" เพราะไมเคยทรงไดยนคาวา "ไมม" จงสงคนไปวา " จงนาขนมไมมนนแลมาเถอะ ." ฝายพระมารดาของทาน เมอเขาทลวา " ขาแตพระแมเจา ไดยนวา พระองคจงประทานขนมไมม," จงทรงพระดารวา "ลกของเราไมเคยไดยนบทวา 'ไมม,' แตเราจกใหรความนนดวยอบายน" จงทรงปดถาดทองคาเปลาดวยถาดทองคาอนแลวสงไป. เหลาเทวดาทรกษาพระนครคดวา " เจาอนรทธศากยะไดถวายภตอนเปนสวนตวแดพระปจเจกพทธเจานามวาอปรฏฐะ ในคราวทตนเปนนายอนนภาระ ทรงทาความปรารถนาไววา ' ขอขาพเจาจงอยาไดสดบ คาวา 'ไมม,' อยารสถานทเกดแหงโภชนะ,' ถาวาเจาอนรทธะน จกทรงเหนถาดเปลาไซร, พวกเรากจกไมไดเขาไปสเทวสมาคม, ทงศรษะของพวกเรากจะพงแตก ๗ เสยง." ทนน จงไดทาถาดนนใหเตมดวย ขนมทพย เมอถาดนนพอเขาวางลงทสนามเลนขลบแลวเปดขน, กลนขนมกตงตลบไปทวทงพระนคร. ชนขนม แตพอกษตรยทงหกหยบเขาไปในพระโอฐเทานน กแผซานไปทวประสาทรบรสทงเจดพน. พระกมารนนทรงพระดารวา "เราคงจะไมเปนทรกของพระมารดา,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 183พระมารดาจงไมทรงปรงชอขนมไมมนประทานเรา ตลอดเวลาถงเพยงน,ตงแตนไป เราจกไมกนขนมอน," ดงนแลว เสดจไปสตาหนก ทลถามพระมารดาวา "เจาแม หมอมฉนเปนทรกของเจาแมหรอไมเปนทรก ?" ม. พอ พอยอมเปนทรกยงของแม เสมอนนยนตาของคนมตาขางเดยว และเหมอนดวงใจ (ของแม ) ฉะนน. อ. เมอเชนนน เหตไร เจาแมจงไมทรงปรงขนมไมม ประทานแกหมอนฉนตลอดเวลาถงเพยงนเลา เจาแม. พระนางรบสงถามมหาดเลกคนสนทวา "ขนมอะไร ๆ มอยในถาดหรอ พอ. เขาทลวา " ขาแตพระแมเจา ถาดเตมเปยมดวยขนม,ชอวาขนมเหนปานน กระหมอมฉนกยงไมเคยเหนแลว." พระนางทรงพระดารวา "บตรของเราจกเปนผมบญ มอภนหารไดทาไวแลว, เทวดาทงหลายจกใสขนมใหเตมถาดสงไปแลว. ลาดบนนพระโอรสจงทลพระ-มารดาวา "เจาแม ตงแตนไป หมอมฉนจกไมเสวยขนมอน, ขอเจาแมพงปรงแตขนมไมมอยางเดยว." ตงแตนนมา แมพระนาง เมอพระกมารนนทลวา "หมอมฉนตองการเสวยขนม" กทรงครอบถาดเปลานนแลดวยถาดอน สงไปประทานพระกมารนน. เทวดาทงหลายสงขนมทพยถวายพระกมารนนตลอดเวลาททานเปนฆราวาส.๑

เจาทงสองสนทนากนถงเรองบวชและการงาน พระกมารนนเมอไมทรงทราบแมคามประมาณเทาน จกทรงทราบถงการบวชไดอยางไร ? เพราะฉะนน พวกกมารจงทลถามพระภาดาวาการบวชนเปนอยางไร ?" เมอเจามหานามตรสวา "ผบวช ตองโกนผม

๑. อคารมชเฌ วส. ประทบอยในทามกลางเรอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 184และหนวด ตองนงหมผากาสายะ ตองนอนบนเครองลาดดวยไม หรอบนเตยงทถกดวยหวาย เทยวบณฑบาตอย, นชอวาการบวช." จงทลวา" เจาพ หมอมฉนเปนสขมาลชาต, หมอมฉนจกไมสามารถบวชได."เจามหานามตรสวา "พอ ถาอยางนน พอจงเรยนการงานอยเปนฆราวาสเถด, กในเราทงสองจะไมบวชเลยสกคนไมควร ." ขณะนน อนรทธกมารทลถามเจาพวา " ชอวาการงานนอยางไร ?" กลบตรผไมรแมสถานทเกดแหงภต จกรจกการงานไดอยางไร ?

เจาศากยะทง ๓ สนทนากนถงทเกดแหงภต กวนหนง การสนทนาเกดขนแกกษตรย ๓ องควา " ชอวาภตเกดขนทไหน ?" กมพลกมาร รบสงวา "เกดขนในฉาง ." ครงนนภททยกมาร ตรสคานกมพลกมารนนวา " ทานยงไมทราบทเกดแหงภต, ชอวาภต ยอมเกดขนทหมอขาว." อนรทธะตรสแยงวา "ถงทานทงสองกยงไมทรงทราบ, ธรรมดาภต ยอมเกดขนในถาดทองคาประมาณศอกกา." ไดยนวา บรรดากษตรย ๓ องคนน วนหนง กมพลกมาร ทรงเหนเขาขนขาวเปลอกลงจากฉาง กเขาพระทยวา "ขาวเปลอกเหลานเกดขนแลวในฉางนนเอง." ฝายพระภททยกมาร วนหนง ทรงเหนเขาคดภตออกจากหมอขาวกเขาพระทยวา "ภตเกดขนในหมอขาวนนเอง." สวนอนรทธกมาร ยงไมเคยทรงเหนคนซอมขาว คนหงขาว หรอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 185คนคดขาว, ทรงเหนแตขาวทเขาคดแลวตงไว เฉพาะพระพกตรเทานน.ทานจงทรงเขาพระทยวา "ภตเกดในถาด ในเวลาทตองการบรโภค." กษตรยทง ๓ พระองคนน ยอมไมทรงทราบแมทเกดแหงภต ดวยประการอยางน. เพราะฉะนน อนรทธกมารนจงทลถามวา " ขนชอวาการงานนเปนอยางไร ? ครนไดทรงฟงกจการทฆราวาสจะพงทาประจาปมอาทวา " เบองตนตองใหไถนา," จงตรสวา "เมอไร ทสดแหงการงานทงหลายจกปรากฏ, เมอไร หมอมฉนจงจกมความขวนขวายนอย ใชสอยโภคะไดเลา" เมอเจามหานามตรสบอกความไมมทสดแหงการงานทงหลายแลว ทลวา " ถาอยางนนขอเจาพนนแล ทรงครองฆราวาสเถด หมอมฉนหาตองการดวยฆราวาสนนไม" ดงนแลว เขาเฝาพระมารดา กราบทลวา " เจาแม ขอเจาแมอนญาตหมอมฉนเถด,หมอมฉนจกบวช ." เมอพระนางทรงหามถง ๒ ครง ตรสวา " ถาพระเจาภททยะ พระสหายของลก จกผนวชไซร, ลกจงบวชพรอมดวยทาวเธอ," จงเขาไปเฝาพระเจาภททยะนน ทลวา " สหาย การบวชของหมอนฉน เนองดวยพระองคดงนแลวไดยงพระภททยะนนใหทรงยนยอมดวยประการตาง ๆ. ในวนท ๗ ทรงรบปฏญญา เพอประโยชนจะผนวชกบดวยพระองค.

อบาลออกบวชพรอมดวยศากยะทงหก แตนน กษตรยทงหกองคน คอ ภททยศากยราซ อนรทธะอานนท ภค กมพละ และเทวทต เปน ๗ ทงอบาลนายภษามาลาทรงเสวยมหาสมบตตลอด ๗ วน ประดจเทวดาเสวยทพยสมบต, แลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 186เสดจออกดวยจตรงคนเสนา ประหนงวาเสดจไปพระอทยาน ถงแดนกษตรยพระองคอนแลว ทรงสงกองทพทงสนใหกลบดวยพระราชอาชญาเสดจยางเขาสแดนกษตรยพระองคอน. ใน ๗ คนนน กษตรย ๖พระองคทรงเปลองอาภรณของตน ๆ ทาเปนหอแลว รบสงวา "แนะนายอบาล เชญเธอกลบไปเถอะ, ทรพยเทานพอเลยงชวตของเธอ"ดงนแลว ประทานแกเขา. เขากลงเกลอกราพน แทบพระบาทของกษตรย ๖ พระองคนน เมอไมอาจลวงอาชญาของกษตรยเหลานน จงลกขน ถอหอของนนกลบไป. ในกาลแหงชนเหลานนเกดเปน ๒ พวกปาไดเปนประหนงวาถงซงการรองไห, แผนดนไดเปนประหนงวาถงซงอาการหวนไหว. ฝายอบาลภษามาลาไปไดหนอยหนงกกลบ คดอยางนวา"พวกศากยะดรายนก จะพงฆาเราเสยดวยเขาพระทยวา ' พระกมารทงหลายถกเจาคนนปลงพระชนมเสยแลว ดงนกได, กธรรมดาวาศากยกมารเหลานทรงสละสมบตเหนปานน ทงอาภรณอนหาคามไดเหลานเสยดงกอนเขฬะแลว จกผนวช, กจะปวยกลาวไปไยถงเราเลา ?" ครนคด (ดงน ) แลว จงแกหอของออก เอาอาภรณเหลานนแขวนไวบนตนไมแลว กลาววา " ผมความตองการทงหลายจงถอเลาเถด" ดงน แลว ไปสสานก ของศากยกมารเหลานน อนศากยกมารเหลานนตรสถามวา "เพราะเหตอะไร ? เธอจงกลบมา" กกราบทลความนนแลว.

ศากยะทงหกบรรลคณพเศษ ลาดบนน ศากยกมารเหลานน ทรงพาเขาไปสสานกพระศาสดา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 187ถวายบงคมพระผมภาคเจาแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคทงหลาย ชอวาเปนพวกศากยะ มความถอตวประจา (สนดาน),ผนเปนคนบาเรอของพวกขาพระองค ตลอดราตรนาน, ขอพระองคโปรดใหผนบวชกอน, ขาพระองคทงหลาย จกทาสามจกรรมมการอภวาทเปนตนแกเขา, ความถอตวของขาพระองค จกสรางสนไปดวย อาการอยางน," ดงนแลว ใหอบาลนนบวชกอน, ภายหลงตวจงไดทรงผนวช. บรรดาศากยภกษ ๖ รปนนทานพระภททยะไดเปนพระอรหนตเตวชโช๑ โดยระหวางพรรษานนนนเอง. ทานพระอนรทธะเปนผมจกษเปนทพย ภายหลงทรงสดบมหาปรสวตกกสตร๒ ไดบรรลพระอรหตแลว.ทานพระอานนท ไดตงอยในโสดาปตตผลแลว. พระภคเถระและพระ-กมพลเถระ ภายหลงเจรญวปสสนาไดบรรลพระอรหต. พระเทวทตไดบรรลฤทธอนเปนของปถชน.

พระเทวทตแสดงฤทธแกอชาตสตรราชกมาร ในกาลตอมา เมอพระศาสดาประทบอยในกรงโกสมพ, ลาภและสกการะเปนอนมาก เกดขนแดพระตถาคตพรอมดวยพระสงฆสาวก.มนษยทงหลายในกรงโกสมพนน มมอถอผาและเภสชเปนตน เขาไปสวหารแลว ถามกนวา "พระศาสดาประทบอยทไหน ? พระสารบตร-เถระอยทไหน ? พระมหาโมคคลลานเถระอยทไหน ? พระมหากสสป-เถระอยทไหน ? พระภททยเถระอยทไหน ? พระอนรทธเถระอยทไหน ? พระอานนทเถระอยทไหน ? พระภคเถระอยทไหน ? พระ-

๑. วชชา ๓ คอ ปพเพนวาสานสสตญาณ ๑ จตปปาตญาณ ๑ อาสวกขยญาณ ๑.๒. อง. อฏฐก. ๒๓/ ๓๒๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 188กมพสเถระอยทไหน ?" ดงนแลว เทยวตรวจดทนงแหงอสตมหาสาวก.ชอวาผถามวา " พระเทวทตเถระนงหรอยนทไหน ?" ดงน ยอมไมม. พระเทวะทตนนจงคดวา " เราบวชพรอมกบดวยศากยะเหลานเหมอนกน.แมศากยะเหลาน เปนขตตยบรรพชต, แมเรากเปนขตตยบรรพชต. พวกมนษยมมอถอลาภและสกการะแสวงหาทานเหลานอย, ผเอยถงชอของเราบางมไดม, เราจะสมคบกบใครหนอแล๑ พงยงใครใหเลอมใสแลวยงลาภและสกการะใหเกดแกเราได." ทนน ความตกลงใจนมแกเธอวา" พระเจาพมพสารน พรอมกบบรวาร ๑ นหต ทรงดารงอยในโสดา-ปตตผลแลว ดวยการเหนครงแรกนนแล, เราไมอาจจะสมคบกบพระ-ราชานนได. แมกบพระเจาโกศล เรากไมสามารถจะสมคบได, สวนพระ-อชาตสตรกมาร พระโอรสของพระราชานแล๒ ยงไมรคณเเละโทษของใคร ๆ, เราจกสมคบกบกมารนน." พระเทวทตนนออกจากกรงโกสมพไปสกรงราชคฤห นฤมตเพศเปนกมารนอย พนอสรพษ ๔ ตวทมอและเทาทงส, ตวหนงทคอ, ตวหนงทาเปนเทรดบนศรษะ, ตวหนงทาเฉวยงบา, ลงจากอากาศดวยสงวาลงน นงบนพระเพลาของอชาตสตร-กมาร, เมอพระกมารนนทรงกลวแลว ตรสวา " ทานเปนใคร ?"จงถวายพระพรวา " อาตมะ คอเทวทต," เพอจะบรรเทาความกลวของพระกมาร จงกลบอตภาพนน เปนภกษทรงสงฆาฏ บาตร และจวรยนอยเบองหนา ยงพระกมารนนใหทรงเลอมใส ยงลาภและสกการะใหเกดแลว.

๑. เอกโต หตวา. ๒. หมายถงพระเจาพมพสารผครองมคธรฐ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 189 พระเทวทตพยายามฆาพระพทธเจา พระเทวทตนน อนลาภและสกการะครอบงาแลว ยงความคดอนลามกใหเกดขนวา "เราจกบรหารภกษสงฆ" ดงนแลว เสอมจากฤทธ พรอมดวยจตตปบาทแลว ถวายบงคมพระศาสดาซงกาลงทรงแสดงธรรมแกบรษทพรอมดวยพระราชา ในพระเวฬวนวหาร ลกจากอาสนะแลวประคองอญชล กราบทลวา " พระเจาขา เวลานพระผมพระภาคเจาทรงชราแกเฒาแลว, ขอพระผมพระภาคเจาจงทรงเปนผขวนขวายนอยประกอบเนอง ๆ ซงธรรมเครองอยสบายในทฏฐธรรมเถด, หมอมฉนจกบรหารภกษสงฆ ขอพระองคโปรดมอบภกษสงฆประทานแกหมอมฉนเถด" ดงนแลว ถกพระศาสดาทรงรกรานดวยเขฬาสกวาทะ๑ ทรงหามแลว, ไมพอใจ ไดผกอาฆาตนในพระตถาคตเปนครงแรกแลวหลกไป. ครงนน พระผมพระภาคเจา รบสงใหทาปกาสนยกรรมในกรง๒

ราชคฤหแกเธอแลว. เธอคดวา "เดยวนเราถกพระสมณโคดมกาจดเสยแลว, บดน เราจกทาความพนาศแกพระสมณโคดมนน" ดงนแลวจงไปเฝาเจาอชาตสตรกมาร ทลวา "พระกมาร เมอกอนแลมนษยทงหลายมอายยน, บดนอายนอย, กขอทพระองคพงทวงคตเสยตงแตยงเปนพระ-กมาร นนเปนฐานะมอยแล, พระกมาร ถากระนนพระองคจงสาเรจโทษพระบดาเปนพระราชาเถด, อาตมะสาเรจโทษพระผมพระภาคเจาแลวจกเปนพระพทธเจา," ครนเมอพระกมารนนดารงอยในราชสมบตแลวไดแตงบรษทงหลายเพอจะฆาพระตถาคต, ครนเมอบรษเหลานนบรรล

๑. ดวยวาทะวา ผบรโภคปจจยดจนาลาย. ๒. กรรมอนสงฆควรประกาศ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 190โสดาปตตผลกลบไปแลว, จงขนเขาคชฌกฏเอง กลงศลาดวยจงใจวา"เราเองจกปลงพระสมณโคดมจากชวต" ไดทากรรมคอยงพระโลหตใหหอขน, เมอไมอาจฆาดวยอบายแมน จงใหปลอยชางนาฬาครไปอก. เมอชางนนกาลงเดนมา, พระอานนทเถระยอมสละชวตของตนถวายพระ-ศาสดา ไดยนขวางหนาแลว. พระศาสดาทรงทรมานชางแลว เสดจออกจากพระนครมาสพระ-วหาร เสวยมหาทานทพวกอบาสกหลายพนนามาแลว ทรงแสดงอน-ปพพกถาโปรดชาวกรงราชคฤหนบได ๑๘ โกฏ ซงประชมกนในวนนน ธรรมาภสมยเกดมแกสตวประมาณแปดหมนสพน. พระผมพระภาคเจา ทรงสดบกถาพรรณนาคณของพระเถระวา"โอ ทานพระอานนทมคณมาก; เมอพระยาชางชอเหนปานนนมาอย,ไดยอมสละชวตของตนยนขวางหนาพระศาสดา" ดงนแลวตรสวา "ภกษทงหลาย มใชแตบดนเทานน; ถงในครงกอน อานนทน กยอมสละชวตเพอประโยชนแหงเราแลวเหมอนกน" อนภกษทงหลายทลออนวอนแลว จงตรสจลหงสชาดก๑ มหาหงสชาดก๒ และกกกฎกชาดก.๓

กรรมชวของพระเทวทตปรากฏแกมหาชน กรรมแมของพระเทวทต เพราะยงพระอชาตสตรกมารใหสาเรจโทษพระราชา (พระราชบดา ) เสยกด เพราะแตงนายขมงธนกดเพราะกลงศลากด มไดปรากฏเหมอนเพราะปลอยชางนาฬาครเลย. คราวนนแล มหาชนไดโจษจนกนขนวา "แมพระราชากพระเทวทตนนเอง

๑. ชา. ๒๘/๖๘. อรรถกถา. ๘/๒๑๑. ๒. ข. ชา. ๒๘/๗๗. อรรถกถา. ๘/๒๔๒.๓. ข. ชา. ๒๗/๑๔๕. อรรถกถา. ๔/๓๓๕ เรองกกการชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 191เปนผใหสาเรจโทษเสย. แมนายขมงธนกพระเทวทตนนเองแตงขน, แมศลากพระเทวทตเหมอนกนกลงลง, และบดนเธอกไดปลอยชางนาฬาคร,พระราชาทรงเทยวคบคนลามกเหนปานน." พระราชาทรงสดบถอยคาของมหาชนแลว จงใหนาสารบ ๕๐๐ คนมา มไดเสดจไปยงทอปฏฐากของพระเทวทตนนอก. ถงชาวพระนครกมไดถวายแมวตถมาตรวาภกษาแกเธอซงเขาไปยงสกล.

พระเทวทตทลขอวตถ ๕ ประการ พระเทวทตนน เสอมจากลาภและสกการะแลว ประสงคจะเลยงชวตดวยการหลอกลวง จงเขาไปเฝาพระศาสดา ทลขอวตถ๑ ๕ ประการ อนพระผมพระภาคเจา ทรงหามวา " อยาเลย เทวทต ผใดปรารถนา,ผนนกจงเปนผอยปาเถด" ดงนแลว ทลวา "ผมอาย คาพดของใครจะงาม ของพระตถาคตหรอของขาพระองค ? กขาพระองคกลาวดวยสามารถขอปฏบตอยางอกฤษฏอยางนวา ' พระเจาขา ดงขาพระองคขอประทานโอกาส ขอภกษทงหลายจงเปนผอยปา เทยวบณฑบาต ทรงผาบงสกล อยโคนไม อยาพงฉนปลาและเนอจนตลอดชวต," แลวกลาววา"ผใดใครจะพนจากทกข, ผนนจงมากบเรา" ดงนแลว หลกไป. ภกษบางพวกบวชใหม มความรนอย ไดสดบถอยคาของพระเทวทตนนแลวชกชวนกนวา "พระเทวทตพดถก พวกเราจกเทยวไปกบพระเทวทตนน"ดงนแลว ไดสมคบกบเธอ.

๑. ว. จล. ๗/๑๙๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 192 พระเทวทตทาลายสงฆ พระเทวทตนน ยงชนผเลอมใสในของเศราหมองใหเขาใจ ดวยวตถ ๕ ประการนน พรอมดวยภกษ ๕๐๐ รปใหเทยวขอ (ปจจย)ในสกลทงหลายมาบรโภค พยายามเพอทาสายสงฆแลว. เธออนพระผมพระภาคเจา ตรสถามวา " เทวทต ไดยนวา เธอพยายามเพอทาลายสงฆ เพอทาลายจกร จรงหรอ ?" ทลวา " จรง พระผมพระภาค." แมพระองคทรงโอวาทดวยพระพทธพจนมอาทวา " เทวทต การทาลายสงฆมโทษหนกแล" กมไดเชอถอพระวาจาของพระศาสดาหลกไปแลว,พบทานพระอานนทซงกาลงเทยวไปบณฑบาตในกรงราชคฤห จงกลาววา" อานนท ผมอาย ตงแตวนนเปนตนไป ขาพเจา จกทาอโบสถ จกทาสงฆกรรมเวนจากพระผมพระภาคเจา เวนจากภกษสงฆ." พระเถระกราบทลความนนแดพระผมพระภาคเจา. พระศาสดาทรงทราบความนนแลว เกดธรรมสงเวช ทรงปรวตกวา " เทวทตทากรรมเปนเหตใหตนไหมในอเวจ อนเกยวถงความฉบหายแกสตวโลกทงเทว-โลก" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา "กรรมทงหลายทไมดและไมเปนประโยชนแก ตน ทาไดงาย กรรมใดแลเปนประโยชนดวย ดดวย กรรมนนแลทาไดยากอยางยง."ทรงเปลงพระอทานนอกวา "กรรมดคนดทาไดงาย กรรมดคนชวทาไดยาก กรรมชวคนชวทาไดงาย กรรมชวพระอรยเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 193 ทงหลายทาไดยาก.๑" ครงนนแล พระเทวทตนง ณ สวนขางหนงพรอมดวยบรษทของตน ในวนอโบสถ กลาววา " วตถ ๕ ประการเหลาน ยอมชอบใจแกผใด, ผนนจงจบสลาก" เมอพวกภกษวชชบตร ๕๐๐ รป ผบวชใหม ยงไมรจกธรรมวนยทพระผมพระภาคเจาทรงทาทวถง จบสลากกนแลว, ไดทาลายสงฆ พาภกษเหลานนไปสคยาสสประเทศ.

อครสาวกทงสองชกจงภกษกลบเขาพวกได พระศาสดา ทรงสดบความทพระเทวทตนนไปแลว ณ ทนน จงทรงสงพระอครสาวกทงสองไป เพอประโยชนแกการนาภกษเหลานนมา.พระอครสาวกทงสองนนไป ณ ทนนแลว พราสอนอยดวยอนสาสนเนองในอาเทศนาปาฏหารย และอนสาสนอนเนองในอทธปาฏหารย ยงภกษเหลานนใหดมอมตธรรมแลว ไดพามาทางอากาศ. ฝายพระโกกาลกะแล กลาววา "เทวทตผมอาย ลกขนเถด, พระ-สารบตรและพระโมคคลลานะ นาเอาภกษเหลานนไปหมดแลว, ผมบอกทานแลวไมใชหรอวา ' ผมอาย ทานอยาไวในพระสารบตรและพระ-โมคคลลานะ, ( เพราะ) พระสารบตรและพระโมคคลลานะมความปรารถนาลามก ลอานาจแหงความปรารถนาลามก" ดงนแลว เอาเขากระแทกททรวงอก (พระเทวทต). โลหตอนไดพลงออกจากปากพระเทวทตในทนนเอง. ฝายพวกภกษเหนทานพระสารบตร มภกษสงฆแวดลอมมาทาง

๑. ว. จล. ๗/๖๙๕. ข. อ. ๒๕/๑๖๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 194อากาศแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ทานพระสารบตรในเวลาไป มตนเปนท ๒ เทานนไปแลว, บดนมบรวารมากมา ยอมงามแท."

บรพกรรมของพระเทวทต พระศาสดา ตรสวา " ภกษทงหลาย มใชแตบดนเทานน. แมในกาลทเธอเกดในกาเนดดรจฉาน บตรของเรา มาสสานกของเรากยอมงามเหมอนกน " ดงนแลว ไดตรสชาดกนวา๑

"ความจาเรญ ยอมมแกผมศลทงหลาย ผ ประพฤตปฏสนถาร, ทานจงดเนอชอลกขณะ อน หมญาตแวดลอมมาอย, อนง ทานจงดเนอชอกาละน ทเสอมจากญาตทงหลายเทยว"ดงนเปนตน, เมอพวกภกษกราบทลอกวา " ขาแตพระองคผเจรญไดทราบวา พระเทวทต ใหพระอครสาวก ๒ องคนงทขางทงสองแลวกลาววา ' เราจะแสดงธรรมดวยพทธลลา' ทากรยาตามอยางพระองคแลว" ตรสวา " ภกษทงหลาย ไมใชแตบดนเทานน, แมครงกอนเทวทตน กพยายามทาตามเยยงอยางของเรา แตไมสามารถ" ดงนแลว ตรสนทจรกากชาดก๒วา "เออก วรกะ ทานยอมเหนนก ชอสวฏฐกะ ซงขานเพราะ มสรอยคอเหมอนนกยง ซงเปนผว ของฉนไหม ? นกสวฏฐกะ ทาเยยงนกทเทยวไป

๑. ข. ชา. ๒๗/๔. อรรถกถา. ๑/๒๑๗. ลกขณชาดก.๒. ข. ชา. ๒๗/๗๕. อรรถกถา. ๓/๑๙๘. เรอง วรชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 195 ไดทงในนาและบนบก บรโภคปลาสดเปนนตยนน ถกสาหรายพนตายแลว"ดงนเปนตน, แมวนอน ๆ อก ทรงปรารภกถาเชนนนเหมอนกน ตรสชาดกทงหลายเปนตนอยางนวา "นกกระไนน เมอจะเจาะซงหมไมทงหลาย ได เทยวไปแลวหนอ ทตนไมมอวยวะเปนไมแหงไมม แกน, ภายหลงมาถงไมตะเคยน ทมแกนเกด แลว ไดทาลายขมองศรษะแลว.๑"ละวา "ไขขอของทาน ไหลออกแลว, กระหมอม ของทาน อนชางเหยยบแลว, ซโครงทกซของทาน อนชางหกเสยแลว คราวนงามหนาละซเพอน๒."ทรงปรารภกถาวา "พระเทวทต เปนผอกตญ," จงตรสชาดกทงหลายมอาทอกวา "ขาพเจาไดทากจใหทานจนสดกาลงของขาพเจา ทมอยเทยว, ขาแตพระยาเนอ ขาพเจาขอนอบนอม ตอทาน, ขาพเจานาไดอะไร ๆ บางซ, ขอทเจา อยในระหวางฟนของเรา ผมโลหตเปนภกษา ทา กรรมหยาบชาเปนนตย ยงเปนอยได กเปนลาภ มากอยแลว๓."ทรงปรารภความตะเกยกตะกาย เพอจะฆา (พระองค) ของพระ-

๑.ข. ชา. ๒๗/๗๗. อรรถกถา. ๓/๒๑๕. กนทคลกชาดก. ๒. ข. ชา. ๒๗/๔๖. อรรถกถา.๒ ๓๘๔. วโรจนชาดก. ๓. ข. ชา. ๒๗/๑๓๓. อรรถกถา. ๔/๒๕๘. ชวสกณชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 196เทวทตนนอก ตรสชาดกทงหลายเปนตนวา "ดกอนไมมะลน ขอทเจากลงมาน กวางร แลว, เราจกไปยงไมมะลนตนอน เพราะวาผลของ เจา เราไมชอบใจ๑" เมอกถายงเปนไปอยอกวา "พระเทวทตเสอมแลวจากผล ๒ ประการ คอจากลาภและสกการะประการหนง จากสามญผลประการหนง," พระผม-พระภาคเจา ตรสวา " ภกษทงหลาย มใชแตบดนเทานน, แมครงกอนเทวทตกเสอมแลวเหมอนกน " ดงนแลว ตรสชาดกทงหลายเปนตนวา "ตาทงสองแตกแลว, ผากหายแลว, และ เพอนบานกบาดหมางกน, ผวและเมยสองคนนน มการงานเสยหายแลวทงสองทาง คอ ทงทางนา ทงทางบก๒." พระศาสดา เมอประทบอยกรงราชคฤห ทรงปรารภพระเทวทตตรสชาดกเปนอนมาก ดวยประการอยางนนแลว เสดจ ( ออก ) จากกรงราชคฤหไปสเมองสาวตถ ประทบอยในพระเชตวนมหาวหาร. พระเทวทตใหสาวกนาไปเฝาพระศาสดา ฝายพระเทวทตแล เปนไขถง ๙ เดอน, ในกาลสดทาย ใครจะเฝาพระศาสดา จงบอกพวกสาวกของตนวา " เราใครจะเฝาพระ-ศาสดา, ทานทงหลายจงแสดงพระศาสดานนแกเราเถด," เมอสาวกเหลานนตอบวา " ทานในเวลาทยงสามารถ ไดประพฤตเปนคนมเวร๑. ข. ชา. ๒๗/๗. อรรถกถา. ๑/๒๖๑. กรงคมคชาดก. ๒. ข. ชา. ๒๗/๔๕. อรรถกถา. ๒/๒๗๔. อภโตภฏฐชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 197กบพระศาสดา, ขาพเจาทงหลายจกนาทานไปในทพระศาสดาประทบอยไมได." จงกลาววา " ทานทงหลายอยาใหขาพเจาฉบหายเลย ขาพเจาทาอาฆาตในพระศาสดา, แตสาหรบพระศาสดาหามความอาฆาตในขาพเจาแมประมาณเทาปลายผมไม," จรงอย พระผมพระภาคเจานน ทรงมพระทยสมาเสมอในบคคลทวไป คอใน นายขมงธน ในพระเทวทต ในโจรองคลมาล ใน ชางธนบาล และในพระราหล.เพราะฉะนน พระเทวทตจงออนวอนแลว ๆ เลา ๆ วา "ขอทานทงหลาย จงแสดงพระผมพระภาคเจาแกขาพเจา." ทนน สาวกเหลานนจงพาพระเทวทตนนออกไปดวยเตยงนอย ภกษทงหลายไดขาวการมาของพระเทวทตนน จงกราบทลพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญขาววา พระเทวทตมาเพอประโยชนจะเฝาพระองค. " พระศาสดาตรสวา"ภกษทงหลาย เทวทตนนจกไมไดเหนเราดวยอตภาพนน." นยวา พวกภกษยอมไมไดเหนพระพทธเจาอก จาเดมแตกาลทขอวตถ ๕ ประการ,ขอนยอมเปนธรรมดา, พวกภกษกราบทลวา " พระเทวทตมาถงทโนนและทโนนแลว พระเจาขา." ศ. เทวทตจงทาสงทตนปรารถนาเถอะ, (แตอยางไรเสย) เธอกจกไมไดเหนเรา. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ พระเทวทตมาถงทประมาณโยชนหนงแตทนแลว, (และทลตอ ๆ ไปอกวา) มาถงกงโยชนแลว, คาพยตหนงแลว, มาถงทใกลสระโบกขรณแลว พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 198 ศ. แมหากเทวทตจะเขามาภายในพระเชตวน, กจกไมไดเหนเราเปนแท.

พระเทวทตถกธรณสบ พวกสาวกพาพระเทวทตมา วางเตยงลงรมฝงสระโบกขรณใกลพระเชตวนแลว ตางกลงไปเพอจะอาบนาในสระโบกขรณ. แมพระเทวทตแล ลกจากเตยงแลวนงวางเทาทงสองบนพนดนเทาทงสองนนกจมแผนดนลง. เธอจมลงแลวโดยลาดบเพยงขอเทา,เพยงเขา, เพยงเอว, เพยงนม, จนถงคอ, ในเวลาทกระดกคางจดถงพนดน ไดกลาวคาถานวา "ขาพระองคขอถงพระพทธเจาพระองคนน ผ เปนบคคลเลศ เปนเทพยงกวาเทพ เปนสารถ ฝกนรชน มพระจกษรอบคอบ มพระลกษณะ แต ละอยาง) เกดดวยบญตงรอย๑ วาเปนทพง ดวย กระดกเหลานพรอมดวยลมหายใจ." นยวา "พระตถาคตเจาทรงเหนฐานะน จงโปรดใหพระเทวทตบวช. กถาพระเทวทตนน จกไมไดบวชไซร, เปนคฤหสถ จกไดทากรรมหนก, จกไมไดอาจทาปจจยแหงภพตอไป, กแลครนบวชแลวจกทากรรมหนกกจรง, ( ถงดงนน ) กจะสามารถทาปจจยแหงภพตอไปได" เพราะฉะนน พระศาสดาจงโปรดใหเธอบวชแลว.

๑. สตปญลกขณนตสเตน ปญกมเมน นพพตตเอเกกลกขณนต อตโถ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 199 พระเทวทตเกดในอเวจถกตรงดวยหลาวเหลก จรงอย พระเทวทตนน จกเปนพระปจเจกพทธเจา นามวาอฏฐสสระ ในทสดแหงแสนกลปแตกลปน พระเทวทตนนจมดนไปแลวเกดในอเวจ. และเธอเปนผไหวตงไมได ถกไฟไหมอย เพราะเปนผผดในพระพทธเจาผไมหวนไหว. สรระของเธอสงประมาณ ๑๐๐ โยชนเกดในกนอเวจซงมประมาณ ๓๐๐ โยชน, ศรษะสอดเขาไปสแผนเหลกในเบองบน จนถงหมวกห, เทาทงสองจมแผนดนเหลกลงไปขางลางจนถงขอเทา, หลาวเหลกมปรมาณเทาลาตาลขนาดใหญ ออกจากฝาดานหลง แทงกลางหลงทะลหนาอก ปกฝาดานหนา, อกหลาวหนงออกจากฝาดานขวา แทงสขางเบองขวา ทะลออกสขางเบองซาย ปกฝาดานซาย, อกหลาวหนง ออกจากแผนขางบน แทงกระหมอมทะลออกสวนเบองตา ปกลงสแผนดนเหลก. พระเทวทตนน เปนผไหวตงไมไดอนไฟไหมในอเวจนน ดวยประการอยางน.

เมอกอนพระเทวทตกประพฤตผดในพระศาสดา ภกษทงหลาย สนทนากนวา "พระเทวทตถงฐานะประมาณเทาน ไมทนไดเฝาพระศาสดา จมลงสแผนดนแลว." พระศาสดาตรสวา"ภกษทงหลาย เทวทตประพฤตผดในเรา จมดนลงไปในบดนเทานนหามได, แมครงกอน เธอกจมลงแลวเหมอนกน," เพอจะทรงแสดงความทบรษหลงทาง อนพระองคปลอบโยนแลว ยกขนหลงของตนแลวใหถงทอนเกษมแลว กลบมาตดงาทงหลายอกถง ๓ ครง อยางนคอทปลาย ททามกลาง ทโคน ในวาระท ๓ เมอกาวลวงคลองจกษแหง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 200มหาบรษแลว กจมแผนดน ในกาลทพระองคเปนพระยาชาง จงตรสชาดกนเปนตนวา๑

"หากจะใหแผนดนทงหมดแกคนอกตญ ผเพงโทษเปนนตย กไมยงเขาใหยนดไดเลย.เมอกถาตงขนแลวเชนนนนนแลแมอก จงตรสขนตวาทชาดก๒ เพอทรงแสดงความทพระเทวทตนน ครงเปนพระเจากลาพประพฤตผดในพระ-องค ผเปนขนตวาทดาบส แลวจมลงสแผนดน และจลลธรรมปาลชาดก๓

เพอทรงแสดง ความทพระเทวทตนน ครงเปนพระเจามหาปตาปะประพฤตผดในพระองคผเปนจลลธรรมปาละแลวจมลงสแผนดน. กครนเมอพระเทวทตจมดนไปแลว, มหาชนราเรงยนด ใหยกธงชยธงปฏากและตนกลวย ตงหมอนาอนเตมแลว เลนมหรสพใหญ ดวยปรารภวา "เปนลาภของพวกเราหนอ." พวกภกษกราบทลขอความนนแดพระผมพระภาคเจา พระผมพระภาคเจาตรสวา "ภกษทงหลายเมอพระเทวทตตายแลว มหาชนยนดมใชแตบดนเทานน, แมครงกอนกยนดแลวเหมอนกน," เพอจะทรงแสดงความทมหาชนเปนผยนด ในเมอพระราชาพระนามวาปงคละ ในนครพาราณสซงดรายหยาบชา ไมเปนทรกของชนทวไปสวรรคตแลว จงตรสปงคลชาดกนเปนตนวา๔

พระโพธสตวกลาวถามวา "ชนทงสน อนพระเจาปงคละเบยดเบยนแลว เมอทาวเธอสวรรคตแลว ชนทงหลาย ยอมเสวย

๑. ข. ชา. ๒๗/๒๓. อรรถกถา. ๒ ๑๒๘. สลวนาคชาดก. ๒.ข. ชา. ๒๗/ ๑๓๗.อรรถกถา. ๔/๒๗๕. ๓. ข. ชา. ๒๗/๑๗๐. อรรถกถา. ๔/๔๕๐. ๔. ข. ชา. ๒๗/๙๒. อรรถกถา. ๓/๓๑๙.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 201 ปต พระเจาปงคละมพระเนตรไมดา ไดเปนทรก ของเจาหรอ ? แนะ นายประต เหตไร ? เจาจง รองไห." นายประตกลาวตอบวา "พระราชา มพระเนตรไมดา หาไดเปนทรก ขอขาพระองคไม ขาพระองคกลวแตการเสดจกลบ มาของพระราชานน ดวยวา พระราชาพระองคนน เสดจไปจากทนแลว พงเบยดเบยนมจจราช มจจ- ราชนนถกเบยดเบยนแลว พงนาพระองคกลบมาทน อก." ผทาบาปยอมเดอดรอนในโลกทงสอง ภกษทงหลาย ทลถามพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญบดน พระเทวทตเกดแลว ณ ทไหน ?" พระศาสดาตรสวา "ในอเวจมหานรก ภกษทงหลาย" ภกษเหลานนกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระเทวทตประพฤตเดอดรอนในโลกนแลว ไปเกดในสถานทเดอดรอนนนแลอกหรอ ?" พระศาสดา ตรสวา "อยางนน ภกษทงหลาย ชนทงหลายจะเปนบรรพชตกตาม เปนคฤหสถกตาม, มปกตอยดวยความประมาทยอมเดอดรอนในโลกทงสองทเดยว" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา๑๒. อธ ตปปต เปจจ ตปปต ปาปการ อภยตถ ตปปต ปาป เม กตนต ตปปต ภยโย ตปปต ทคคต คโต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 202 "ผมปกตทาบาป ยอมเดอดรอนในโลกน ละ ไปแลวยอมเดอดรอน เขายอมเดอดรอนใน โลกทงสอง, เขายอมเดอดรอนวา 'กรรมชวเรา ทาแลว,' ไปสทคต ยอมเดอดรอนยงขน ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา อธ ตปปต ความวา ยอมเดอดรอนในโลกน ดวยเหตเพยงโทมทส ดวยความเดอดรอนเพราะกรรม. บทวา เปจจ ความวา สวนในโลกหนา ยอมเดอดรอนเพราะทกขในอบายอนรายแรงยง ดวยความเดอดรอนเพราะวบาก. บทวา ปาปการ ความวา ผทาบาป มประการตาง ๆ. บทวา อภยตถ ความวา ชอวา ยอมเดอดรอนในโลกทงสองดวยความเดอดรอน มประการดงกลาวแลวน. สองบทวา ปาป เม ความวา กผมปกตทาบาปนน เมอเดอดรอนดวยความเดอดรอนเพราะกรรม ชอวายอมเดอดรอน ดวยคดวา"กรรมชวเราทาแลว," ขอนนเปนความเดอดรอนมประมาณเลกนอย;แตเมอเดอดรอน ดวยความเดอดรอนเพราะวบาก ชอวา ไปสทคตยอมเดอดรองขน คอยอมเดอดรอนเหลอเกน ดวยความเดอดรอนอนหยาบชาอยางยง. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก ไดเปนพระอรยบคคล มพระ-โสดาบนเปนตนแลว. เทศนาเปนประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระเทวทต จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 203 ๑๓. เรองนางสมนาเทว [๑๓] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภนางสมนาเทว ตรสพระธรรมเทศนานวา "อธ นนทต เปจจ นนทต"เปนตน.

อบรมลกหลานใหรบหนาทของตน ความพสดารวา ภกษสองพนรป ยอมฉนในเรอนของอนาถบณฑก-เศรษฐในกรงสาวตถทกวน, ในเรอนของนางวสาขามหาอบาสกากเชนนน.บคคลใด ๆ ในกรงสาวตถ เปนผประสงคจะถวายทาน, บคคลนน ๆตองไดโอกาสของทานทงสองนนกอนแลว จงทาได. ถามวา "เพราะเหตไร ?" ตอบวา " เพราะคนอน ๆ ถามวา ' ทานอนาถบณฑกเศรษฐหรอนางวสาขา มาสโรงทานของทานแลวหรอ" เมอเขาตอบวา" ไมไดมา," ยอมตเตยน แมทานอนบคคลสละทรพยตงแสนแลวทาวา "นชอวาทานอะไร ?" เพราะทานทงสองนน ยอมรจกความชอบใจของภกษสงฆและกจอนสมควรแกภกษสงฆ. เมอทานทงสองนนอย, พวกภกษยอมฉนไดตามพอใจทเดยว. เพราะฉะนน ทก ๆ คนทประสงคจะถวายทาน จงเชญทานทงสองนนไป. ทานทงสองนนยอมไมไดเพอจะองคาสภกษทงหลายในเรอนของตนดวยเหตน เพราะเหตนนนางวสาขา เมอใครครวญวา "ใครหนอแล ? จกดารงในหนาทของเรา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 204เลยงภกษสงฆ." เหนธดาของบตรแลว จงตงเขาไวในหนาทของตน.นางองคาสภกษสงฆในเรอนของนางวสาขานน. ถงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กตงธดาคนใหญ ชอมหาสภททาไว.กนางมหาสภททานน ทาการขวนขวายแกภกษทงหลายอย (และ)ฟงธรรมอย เปนพระโสดาบนแลว ไดไปสสกลแหงสาม. แตนน ทานอนาถบณฑกะ กตงนางจลสภททา (แทน). แมนางจลสภททานน กทาอยอยางนนเหมอนกน เปนพระโสดาบนแลวกไปสสกลแหงสาม. ลาดบนน ทานอนาถบณฑกะ จงตงธดาคนเลกนามวาสมนาเทว (แทน).

นางสมนาปวยเรยกบดาวานองชาย กนางสมนาเทวนน ฟงธรรมแลว บรรลสกทาคามผล ยงเปนกมารกา (รนสาว) อยเทยว, กระสบกระสายดวยความไมผาสกเหนปานนน ตดอาหาร๑ มความประสงคจะเหนบดา จงใหเชญมา. ทานเศรษฐนน พอไดยนขาวของธดาในโรงทานแหงหนง กมาหาแลวพดวา "เปนอะไรหรอ ? แมสมนา." ธดานน ตอบบดาวา "อะไรเลา ?นองชาย" บ. เจาเพอไปหรอ ? แม. ธ. ไมเพอ นองชาย. บ. เจากลวหรอ ? แม.ธ. ไมกลว นองชาย.น. ๑. อาหารปจเฉท กตวา ทาการเขาไปตดซงอาหาร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 205 แตพอนางสมนาเทว กลาวไดเพยงเทาน กไดทากาละแลว.

ทานเศรษฐผบดารองใหไปทลพระศาสดา ทานเศรษฐนน แมเปนพระโสดาบน กไมสามารถจะกลนความโศกอนเกดในธดาได ใหทาการปลง๑ศพของธดาเสรจแลว รองไหไปสสานกพระศาสดา, เมอพระองค ตรสวา "คฤหบด ทาไม ?ทานจงมทกข เสยใจ มหนาอาบไปดวยนาตา รองไห มาแลว " จงกราบทลวา " นางสมนาเทว ธดาของขาพระองค ทากาละเสยแลวพระเจาขา." ศ. เมอเปนเชนนน เหตไร ? ทานจงโศก, ความตาย ยอมเปนไปโดยสวนเดยวแกสรรพสตว มใชหรอ ? อ. ขาพระองคทราบขอนน พระเจาขา แตธดาของขาพระองคถงพรอมดวยหรและโอตตปปะเหนปานน, ในเวลาจวนตายนางไมสามารถคมสตไวไดเลย บนเพอตายไปแลว, ดวยเหตนนโทมนสไมนอย จงเกดแกขาพระองค. ศ. มหาเศรษฐ กนางพดอะไรเลา ? อ. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเรยกนางวา 'เปนอะไรหรอ ? สมนา' ทนน นางกกลาวกะขาพระองควา 'อะไร ? นองชาย'แตนน เมอขาพระองคกลาววา ' เจาเพอไปหรอ ? แม ' กตอบวา' ไมเพอ นองชาย ' เมอขาพระองคถามวา 'เจากลวหรอ ? แม'กตอบวา ' ไมกลว นองชาย ' พอกลาวไดเทานกทากาละแลว.

๑. สรรกจจ .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 206 ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ตรสกะเศรษฐนนวา "มหาเศรษฐธดาของทาน จะไดเพอกหามได." อ. เมอเชนนน เหตไร ? นางจงพดอยางนน. ศ. เพราะทานเปนนองนางจรง ๆ (นางจงพดอยางนนกะทาน),คฤหบด กธดาของทานเปนใหญกวาทานโดยมรรคและผล, เพราะทานเปนเพยงโสดาบน. สวนธดาของทานเปนสกทาคามน ; เพราะนางเปนใหญโดยมรรคและผล นางจงกลาวอยางนนกะทาน. อ. อยางนนหรอ พระเจาขา. ศ. อยางนน คฤหบด. อ. เวลานนางเกดทไหน พระเจาขา. เมอพระศาสดา ตรสวา " ในภพดสต คฤหบด" ทานเศรษฐจงกราบทลวา " ธดาของขาพระองค เทยวเพลดเพลนอยในระหวางหมญาตในโลกน แมไปจากโลกนแลว กเกดในท ๆ เพลดเพลนเหมอนกนหรอ ? พระเจาขา."

คนทาบญยอมเพลดเพลนในโลกทงสอง ทนน พระศาสดาตรสกะเศรษฐนนวา " อยางนน คฤหบดธรรมดาผไมประมาท เปนคฤหสถกตาม เปนบรรพชตกตาม ยอมเพลดเพลนในโลกนและโลกหนาแท" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๑๓. อธ นนทต เปจจ นนทต กตปโ อภยตถ นนทต ป เม กตนต นนทต ภยโย นนทต สคต คโต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 207 "ผมบญอนทาไวแลว ยอมเพลดเพลนในโลกน, ละไปแลว ยอมเพลดเพลน เขายอมเพลดเพลน ในโลกทงสอง เขายอมเพลดเพลนวา ' เราทาบญ ไวแลว' ไปสสคต ยอมเพลดเพลนยงขน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อธ ความวา ยอมเพลดเพลนในโลกน ดวยความเพลดเพลนเพราะกรรม. บทวา เปจจ ความวา ยอมเพลดเพลนในโลกหนา ดวยความเพลดเพลนเพราะวบาก. บทวา กตปโ คอ ผทาบญมประการตาง ๆ. บทวา อภยตถ ความวา ยอมเพลดเพลนในโลกน ดวยคดวา" กศลเราทาไวแลว, บาปเราไมไดทา." เมอเสวยวบาก ชอวา ยอมเพลดเพลนในโลกหนา. สองบทวา ป เม ความวา กเมอเพลดเพลนในโลกน ชอวายอมเพลดเพลน เหตอาศยความเพลดเพลนเพราะกรรม ดวยเหตเพยงโสมนสเทานนวา "เราทาบญไวแลว." บทวา ภยโย เปนตน ความวา กเขาไปสสคตแลว เมอเสวยทพยสมบต ตลอด ๕๗ โกฏปบาง ๖๐ แสนปบาง ยอมชอวา เพลดเพลนอยางยงในดสตบร ดวยความเพลดเพลนเพราะวบาก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 208 ในกาลจบคาถา คนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคลมโสดาบนเปนตนแลว. พระธรรมเทศนา ไดเปนประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองนางสมนาเทว จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 209 ๑๔. เรองภกษ ๒ สหาย [๑๔] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ ๒สหาย ตรสพระธรรมเทศนานวา "พหมป เจ สหต ภาสมาโน"เปนตน.

สองสหายออกบวช ความพสดารวา กลบตร ๒ คน ชาวเมองสาวตถ เปนสหาย กน ไปยงวหาร ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลวละกามทงหลาย ถวายชวตในพระศาสนาของพระศาสดา๑ บวชแลว อยในสานกพระอาจารยและพระอปชฌาย ตลอด ๕ ปแลว เขาไปเฝาพระ-ศาสดา ทลถามถงธระในพระศาสนา ไดฟงวปสสนาธระและคนถธระโดยพสดารแลว๒, รปหนง กราบทลกอนวา "ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคบวชแลวเมอภายแก ไมสามารถจะบาเพญคนถธระได, แตจะบาเพญวปสสนาธระ" ดงนแลว ทลใหพระศาสดาตรสบอกวปสสนาจนถงพระอรหต พากเพยรพยายามอย บรรลพระอรหตพรอมกบดวยปฏสมภทาทงหลาย. ฝายภกษรปนอกน คดวา "เราจะบาเพญคนถธระ" ดงนแลวเรยนพระพทธพจน คอพระไตรปฎกโดยลาดบ กลาวธรรม สวดสรภญญะ

๑. อร ทตวา. ๒. เปนประโยคกรยาปธานนย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 210ในสถานทตนไปแลว ๆ. เทยวบอกธรรมแกภกษ ๕๐๐ รป ไดเปนอาจารยของคณะใหญ ๑๘ คณะ. ภกษทงหลาย เรยนพระกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลวไปสทอยของพระเถระนอกน (รปบาเพญวปสสนา) ตงอยในโอวาทของทานบรรลพระอรหตแลว นมสการพระเถระเรยนวา "กระผมทงหลายใครจะเฝาพระศาสดา." พระเถระกลาววา "ไปเถด ผมอาย, ทานทงหลาย จงถวายบงคมพระศาสดา นมสการพระมหาเถระทง ๘๐ รป ตามคาของเรา,จงบอกกะพระเถระผสหายของเราบางวา ' ทานอาจารยของกระผมทงหลายนมสการใตเทา" ดงนแลวสงไป. ภกษเหลานนไปสวหาร ถวายบงคมพระศาสดาและนมสการพระอสตมหาเถระแลว ไปสสานกพระคนถกเถระเรยนวา "ใตเทา ขอรบ ทานอาจารยของพวกกระผม นมสการถงใตเทา." กเมอพระเถระนอกนถามวา " อาจารยของพวกทานนนเปนใคร ?" ภกษเหลานนเรยนวา "เปนภกษผสหายของใตเทา ขอรบ." เมอพระเถระ (วปสสกภกษ) สงขาวเยยมอยางนเรอย ๆ อย,ภกษนน (คนถกะ) อดทนอยไดสนกาลเลกนอย ภายหลงไมสามารถจะอดทนอยได, เมอพวกอาคนตกภกษเรยนวา "ทานอาจารยของพวกกระผมมนสการใตเทา" ดงนแลว จงกลาววา "อาจารยของพวกทานนนเปนใคร," เมอภกษทงหลายเรยนวา "เปนภกษผสหายของใตเทา ขอรบ" จงกลาววา " กอะไรเลา ? ทพวกทานเรยนในสานกของภกษนน บรรดานกาย มทฆนกายเปนตน นกายใดนกายหนงหรอ ? หรอบรรดาปฎก ๓ ปฎกใดปฎกหนงหรอ ? ทพวกทานไดแลว" ดงนแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 211คดวาสหายของเรา ยอมไมรจกคาถาแมประกอบดวย ๔ บท, ถอบงสกลเขาปา แตในคราวบวชแลว ยงไดอนเตวาสกมากมายหนอ, ในกาลทเธอมาเราควรถามปญหาด."

พระเถระทงสองพบกน ในกาลตอมา พระเถระ (วปสสกะ) ไดมาเฝาพระศาสดา,เกบบาตรจวรไวในสานกพระเถระผสหายแลว ไปถวายบงคมพระศาสดาและนมสการพระอสตมหาเถระแลว กกลบมาทอยของพระเถระผสหาย.ลาดบนน พระคนถกเถระนน ใหภกษทงหลายทาวตรแกทานแลวถอเอาอาสนะมขนาดเทากน นงแลวดวยตงใจวา "จกถามปญหา."

พระศาสดาถามปญหาพระเถระทงสอง ขณะนน พระศาสดา ทรงทราบวา "คนถกภกษน พงเบยด-เบยนบตรของเราผมรปเหนปานนแลวเกดในนรก," ดวยทรงเอนดในเธอทาประหนงเสดจเทยวจารกไปในวหาร เสดจถงสถานทเธอทงสองนงแลวประทบนงเหนอพทธอาสนทเธอจดไว. แทจรง ภกษทงหลายเมอจะนงในทนน ๆ จดอาสนะสาหรบพระพทธเจากอนแลวจงนง. เพราะเหตนนพระศาสดา จงประทบนงเหนออาสนะทพระคนถกภกษนนจดไวโดยปกตนนแล. กแลครนประทบนงแลว จงตรสถามปญหาในปฐมฌานกะคนถก-ภกษ ครนเมอเธอทลตอบไมได, จงตรสถามปญหาในรปสมาบตและอรปสมาบตทงแปด ตงแตทตยฌานเปนตนไป พระคนถกเถระกมอาจทลตอบไดแมขอเดยว. พระวปสสกเถระนอกน ทลตอบปญหานนไดทงหมด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 212 ทนน พระศาสดา ตรสถามปญหาในโสดาปตตมรรคกบเธอ.พระคนถกเถระกมสามารถทลตอบได. แตนน จงตรสถามกะพระขณาสพ-เถระ พระเถระกทลตอบได.

พระวปสสกเถระไดรบสาธการ พระศาสดา ทรงชมเชยวา "ดละ ๆ" แลวตรสถามปญหาแมในมรรคทเหลอทงหลายโดยลาดบ. พระคนถกเถระกมไดอาจทลตอบปญหาไดสกขอเดยว สวนพระขณาสพ ทลตอบปญหาทตรสถามแลว ๆ ได.พระศาสดาไดประทานสาธการแกพระขณาสพนนในฐานะทงส. เทวดาทงหมด ตงตนแตภมเทวดา จนถงพรหมโลกและนาคครฑ ไดฟงสาธการนนแลว กไดใหสาธการ. พวกอนเตวาสกและสทธวหารกของพระคนถกเถระ ไดสดบสาธการนนแลว จงยกโทษพระศาสดาวา " พระศาสดาทรงทากรรมอะไรน ?พระองคไดประทานสาธการแกพระมหลลกเถระ ผไมรอะไร ๆ ในฐานะทงส, สวนทานอาจารยของพวกเรา ผจาทรงพระปรยตธรรมไวไดทงหมดเปนหวหนาภกษประมาณ ๕๐๐ รป พระองคมไดทรงทาแมมาตรวาความสรรเสรญ."

พดมากแตไมปฏบตกไรประโยชน ลาดบนน พระศาสดา ตรสถามภกษเหลานนวา " ภกษทงหลายพวกเธอกลาวอะไรกนน ?" เมอภกษเหลานนกราบทลเนอความนนแลว,ตรสวา "ภกษทงหลาย อาจารยของพวกเธอ เชนกบผรกษาโคทงหลาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 213เพอคาจางในศาสนาของเรา, สวยบตรของเรา เชนกบเจาของผบรโภคปญจโครส๑ตามชอบใจ" ดงนแลว ไดภาษตพระคาถาเหลานวา ๑๔. พหมป เจ ส หต ภาสมาโน น ตกกโร โหต นโร ปมตโต โคโปว คาโว คณย ปเรส น ภาควา สามสส โหต. อปปมป เจ สหต ภาสมาโน ธมมสส โหต อนธมมจาร ราคจ โทสจ ปหาย โมห สมมปปชาโน สวมตตจตโต อนปาทยาโน อธ วา หร วา ส ภาควา สามสส โหต. "หากวา นรชนกลาวพระพทธพจนอนมประ- โยชนเกอกลแมมาก (แต) เปนผประมาทแลว ไมทา (ตาม) พระพทธพจนนนไซร, เขายอม ไมเปนผมสวนแหงสามญผล๒ เหมอนคนเลยงโค นบโคทงหลายของชนเหลาอน ยอมเปนผไมม สวนแหงปญจโครสฉะนน, หากวา นรชนกลาว พระพทธพจนอนมประโยชนเกอกล แมนอย (แต) เปนผมปกตประพฤตธรรมสมควรแกธรรม ไซร, เขาละราคะ โทสะ และโมหะแลว รชอบ ๑. อนเกดแตโค ๕ อยาง คอ นมสด, นมสม, เปรยง, เนยใส, เนยขน. ๒. ผลคอคณเครองเปนสมณะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 214 มจตหลดพนดแลว หมดความยดถอในโลกนหรอ ในโลกหนา, เขายอมเปนผมสวนแหงสามญผล."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สหต น เปนชอแหงพระพทธพจนคอพระไตรปฎก, นรชนเขาไปหาอาจารยทงหลาย เลาเรยนพระพทธพจนนนแลว กลาว คอบอก ไดแกแสดงอย ซงพระพทธพจนแมมากแกชนเหลาอน (แต) หาเปนผทากจอนการกบคคลฟงธรรมนนแลวจะพงทาไม คอไมยงการทาไวในใจใหเปนไป ดวยอานาจแหงไตรลกษณมอนจจลกษณะเปนตน ชวขณะแมสกวาไกปรบปก, นรชนนน ยอมเปนผมสวนแหงผลสกวาการทาวตรปฏวตรจากลานกของอนเตวาสกทงหลายอยางเดยว, แตหาเปนผมสวนแหงคณเครองเปนสมณะไม เหมอนคนเลยงโครกษาโคทงหลายเพอคาจางประจาวน รบไปแตเชาตร เวลาเยนนบมอบใหแกเจาของทงหลายแลว รบเอาเพยงคาจางรายวน, แตไมไดเพอบรโภคปญจโครสตามความชอบใจ ฉะนนแล. เหมอนอยางวา เจาของโคพวกเดยว ยอมบรโภคปญจโครสแหงโคทงหลาย ทนายโคบาลมอบใหแลว ฉนใด, การกบคคลทงหลายฟงธรรมอนนรชนนนกลาวแลว ปฏบตตามทนรชนนนพราสอนแลวกฉนนน, บางพวกบรรลปฐมฌานเปนตน, บางพวกเจรญวปสสนาแลวบรรลมรรคและผล, จดวาเปนผมสวนแหงคณเครองเปนสมณะ เหมอนพวกเจาของโค ยอมเปนผมสวนแหงโครสฉะนน. พระศาสดาตรสคาถาท ๑ดวยอานาจแหงภกษผสมบรณดวยศล ผมสตะมาก (แต ) มปกตอย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 215ดวยความประมาท ไมประพฤตแลวในการทาไวในใจโดยอบายอนแยบคายดวยอานาจแหงไตรลกษณ มอนจจลกษณะเปนตน, หาตรสดวยอานาจแหงภกษผทศลไม ดวยประการฉะน. สวนคาถาท ๒ พระองคตรสดวยอานาจแหงการกบคคลผแมมสตะนอย (แต) ทากรรมในการทาไวในใจโดยอบายอนแยบคายอย. ในบทเหลานน บทวา อปปมป เจ ความวา นอย คอแมเพยง ๑ วรรค หรอ ๒ วรรค. บาทพระคาถาวา ธมมสส โหต อนธมมจาร เปนตน ความวานรชนรอรรถรธรรมแลว ประพฤตธรรมอนสมควรแกโลกตรธรรม ๙คอประเภทแหงธรรม มปารสทธศล ๔ ธดงคคณ และอสภกรรมฐานเปนตน ทนบวาขอปฏบตอนเปนสวนเบองตน ยอมเปนผชอวามปกตประพฤตธรรมสมควร คอหวงการแทงตลอดอยวา " เราจกแทงตลอดในวนน เราจกแทงตลอดในวนน ทเดยว" ชอวายอมประพฤต. นรชนนน ละราคะ โทสะ และโมหะดวยขอปฏบตชอบนแลว กาหนดรธรรมทควรกาหนดร โดยชอบ คอโดยเหต โดยนย มจตหลดพนดแลวดวยอานาจแหงตทงควมตต วกขมภนวมตต สมจเฉทวมตต ปฏปส-สทธวมตตและนสสรณวมตต. หมดความถอมนอยในโลกนหรอในโลกอนคอไมเขาไปยดถอขนธอายตนะและธาตทงหลาย อนนบเนองในโลกนและโลกอน หรออนเปนภายในและภายนอก ดวยอปาทาน๑ ๔ ชอวาเปนมหาขณาสพ ยอมเปนผมสวนแหงคณเครองเปนสมณะคอผล อนมา

๑. กามปาทาน การถอมนกาม ๑ ทฏปาทาน การถอมนทฏฐ ๑ สลพพตปาทาน การถอมนศลพรต ๑ อตตวาทปาทาน การถอมนวาทะวาตน ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 216แลวดวยอานาจแหงคณเครองเปนสมณะ กลาวคอมรรค และคณเครองเปนสมณะคอกองแหงอเสขธรรม๑ ๕. พระศาสดาทรงรวบยอดแหงเทศนาดวยพระอรหต เหมอนนายชางถอเอายอดแหงเรอน ดวยยอดแกวฉะนน ดงนแล. ในกาลจบคาถา คนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตน. เทศนามประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองภกษ ๒ สหาย จบ. ยมกวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๑ จบ.

๑. สลขนธ คณคอศล ๑ สมาธขนธ คณคอสมาธ ๑ ปญญาขนธ คณคอปญญา ๑ วมตตขนธคณคอวมตต ๑ วมตตญาณทสสนขนธ คณคอวมตตญาณทสสนะ ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 217 คาถาธรรมบท อปปมาทวรรค*ท ๒ วาดวยความไมประมาทและความประมาท [๑๒] ๑. ความไมประมาทเปนเครองถงอมตะ ความ ประมาทเปนทางแหงมจจ ผไมประมาทแลวชอวา ยอมไมตาย ผประมาทแลว ผนนยอมเปนเหมอน คนตายแลว บณฑตรความนนโดยแปลกกนแลว (ตงอย) ในความไมประมาท บนเทงอยในความไม ประมาท ยนดในธรรมเปนทโคจรของพระอรยะ ทงหลาย บณฑตผไมประมาทเหลานน มความเพง มความเพยรเปนไปตดตอ บากบนมนเปนนตย เปน นกปราชญ ยอมถกตองพระนพพาน อนเปนแดน เกษมจากโยคะอนยอดเยยม. ๒. ยศยอมเจรญโดยยงแกคนผมความขยน มสต มการงานสะอาด มปกตใครครวญแลวจงทา สารวมแลว เลยงชพโดยธรรม และไมประมาท. ๓. ผมปญญา พงทาเกาะ (ทพง) ทหวงนา ทวมทบไมได ดวยความหมน ดวยความไมประมาท ดวยความระวง และดวยความฝก.

*วรรคนม อรรถกถา ๙ เรอง มคาถาประจาเรองตามลาดบเลขหลงเลขขอในวงเลบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 218 ๔. พวกชนพาลผมปญญาทราม ยอมประกอบ เนอง ๆ ซงความประมาท สวนผมปญญายอมรกษา ความไมประมาทไดเหมอนทรพยอนประเสรฐ ทาน ทงหลาย อยาตามประกอบความประมาท อยาตาม ประกอบความเชยชดดวยความยนดในกาม เพราะ วาผไมประมาทแลว เพงพนจอย ยอมบรรลสขอน ไพบลย. ๕. เมอใดบณฑตบรรเทาความประมาทดวย ความไมประมาท เมอนนบณฑตนน ขนสปญญา เพยงดงปราสาท ไมเศราโศก ยอมพจารณาเหน หมสตวผมความเศราโศก ปราชญยอมพจารณาเหน คนพาลทงหลายได เหมอนคนผยนอยบนยอดเขา มองเหนชนผยนอยบนพนดนไดฉะนน. ๖. ผมปญญาด เมอชนทงหลายประมาทแลว ไมประมาท เมอชนทงหลายหลบแลว ตนอยโดย มาก ยอมละบคคลผมปญญาทรามไปเสย ดจมา ตวมฝเทาเรว ละทงมาตวหากาลงมไดไปฉะนน. ๗. ทาวมฆวะถงความเปนผประเสรฐกวา เทพยดาทงหลาย เพราะความไมประมาท บณฑต ทงหลายยอมสรรเสรญความไมประมาท ความประ- มาทอนทานตเตยนทกเมอ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 219 ๘. ภกษยนดแลวในความไมประมาท หรอม ปกตเหนภยในความประมาท ยอมเผาสงโยชน ทงละเอยดและหยาบไป ดจไฟเผาเชอมากและนอย ไปฉะนน. ๙. ภกษยนดแลวในความไมประมาท มปกต เหนภยในความประมาท ไมควรเพออนเสอม (จาก มรรคและผล) ตงอยแลวในทใกลแหงพระนพพาน ทเดยว. จบอปปมาทวรรคท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 220 ๒. อปปมาทวรรควรรณนา

๑. เรองพระนางสามาวด [๑๕] ขอความเบองตน พระศาสดา เมออาศยกรงโกสมพ ประทบอยทโฆสตาราม ทรงปรารภความวอดวายคอมรณะ ของหญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประธาน และของญาต ๕๐๐ ของพระนางมาคนทยานน ซงมนางมา-คนทยาเปนประธาน จงตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปทาโท อมตปท " เปนตน ในเรองนน มอนปพพกถา ดงตอไปน :- กษตรย ๒ สหาย ในกาลลวงมาแลว พระราชา ๒ องค เหลาน คอ " ในแควนอลลกปปะ พระราชาทรงพระนามวา อลลกปปะ, ในแควนเวฏฐทปกะพระราชาทรงพระนามวา เวฏฐทปกะ" เปนพระสหายกน ตงแตเวลายงทรงพระเยาว ทรงศกษาศลปะในสานกอาจารยเดยวกน โดยลวงไปแหงพระราชบดาของตน ๆ ไดใหยกเศวตฉตรขนแลว ทรงเปนพระ-ราชาในแควน มประมาณแควนละ ๑๐ โยชน. พระราชา ๒ พระองคนน เสดจมาประชมกนตลอดกาลตามกาล (ตามกาลอนสมควร) ทรงยน, นง, บรรทม รวมกน ทอดพระเนตรเหนมหาชน ผเกดอยและตายอย จงทรงปรกษากนวา " ชอวา ผตามคนผไปสปรโลก ไมม,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 221โดยทสดถงสรระของตน กตามไปไมได, ตองละสงทงปวงไป, ประโยชนอะไรดวยการอยครองเรอนของเรา, เราจกบวช" ดงนแลว ทรงมอบรชสมบต ใหแกพระโอรสและพระมเหส ออกผนวชเปนพระฤษ อยในหมวนตประเทศ ไดทรงปรกษากนวา " พวกเราไมอาจเพอเปนอยจงละราชสมบตออกบวชกหาไม, เราเหลานน เมออยในทแหงเดยวกนกจกเหมอนกบผไมบวชนนเอง, เพราะฉะนน เราจกแยกกนอย: ทานจงอย ทภเขาลกนน, เราจกอยทภเขาลกน; แตจกรวมกน ในวนอโบสถทกกงเดอน." ครงนนพระดาบสทงสองนน เกดมความดารขนอยางนวา" แมเมอเปนเชนน ความคลกคลดวยคณะเทยว จกมแกเราทงหลาย,ทานพงจดไฟใหโพลงขนทภเขาของทาน, เรากจกจดไฟใหโพลงขนท ภเขาของเรา; ดวยเครองสญญานน เราทงหลาย กจกรความทเรายงมชวตอย." พระดาบสทงสองนนกระทาอยางนนแลว.

เรยนมนตและพณ ตอมาในกาลอน เวฏฐทปกดาบส ทากาละ บงเกดเปนเทพเจาผมศกดใหญ. แตนน ครนถงกงเดอน อลลกปปดาบส พอแลไมเหนไฟ กทราบไดวา " สหายของเรา ทากาละเสยแลว." แมเวฏฐทปก-ดาบส ตรวจดทพพสรของตนในขณะทเกด ใครครวญถงกรรม เหนกรยาทตนกระทา จาเดมแตออกบวชแลว คดวา " บดน เราจกไปเยยมสหายของเรา" ในขณะนน จงละอตภาพนนเสย เปนเหมอนคนหลงทาง ไปยงสานกของอลลกปปดาบสนน ไหวแลว ไดยนอย ณ ทสมควรแหงหนง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 222 ลาดบนน อลลกปปดาบสนน จงกลาวถามบรษนนวา "ทานมาจากไหน ?" บรษ. ทานผเจรญ ผมเปนคนหลงทาง เดนมาจากทไกลเหลอเกน,กพระผเปนเจา อยรปเดยวเทานน ในทน หรอ ? มใครอนบางไหม ? อลละ. มสหายของเราอยผหนง. บรษ. ผนน ไปอยทไหนหรอ ? อลละ. เขาอยทภเขาลกนน. แตวนอโบสถ เขาไมจดไฟใหโพลง,เขาจกตายเสยแลวเปนแน. บรษ. เปนอยางนนหรอ ขอรบ ? อลละ. ผมอาย เปนอยางนน. บรษ. กระผมคอผนน ขอรบ. อลละ. ทานเกดทไหน ? บรษ กระผมเกดเปนเทพเจา ผมศกดใหญ ในเทวโลกขอรบ,มาอก กดวยประสงควา ' จกเยยมพระผเปนเจา' เมอพระผเปนเจาอยในทน อปทวะอะไร มบางหรอ ? อลละ. เออ อาวโส, เราลาบาก เพราะอาศยชาง. บรษ. ทานผเจรญ กชางทาอะไรใหทานเลา ? อลละ. มนถายคถลงในทกวาด, เอาเทาประหารคยฝนขน;ขาพเจานน คอยขนคถชางทง คอยเกลยฝนใหเสมอ กยอมลาบาก. บรษ. พระผเปนเจาปรารถนาจะไมใหชางเหลานนมาไหมเลา ? อลละ. เออ อาวโส. บรษ ถากระนน กระผมจกทาไมใหชางเหลานนมา ไดถวายพณ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 223สาหรบใหชางใคร และสอนมนตสาหรบใหชางใคร แกพระดาบสแลว:กเมอจะให ไดชแจงสายพณ ๓ สาย ใหเรยนมนต ๓ บท แลวบอกวา" เมอดดสายพณสายน รายมนตบทนแลว, ชางไมอาจแมเพอจะหนกลบแลด ยอมหนไป; เมอดดสายพณสายน รายมนตบทนแลว ชางจะกบเหลยวดเบองหลงพลางหนไป: เมอดดสายพณสายน รายมนตบทนแลวชางนายฝง ยอมนอมหลงเขามาหา," แลวกลาววา "สงใด อนทานชอบใจ, ทานพงทาสงนนเถด." ไหวพระดาบสแลว กหลกไป. พระดาบส รายมนตบทสาหรบไลชาง ดดสายพณสาหรบไลชางยงชางใหหนไปอยแลว.

พระเจาอเทนกบหสดลงค ในสมยนน ในกรงโกสมพ ไดมพระะราชาทรงพระนามวาพระเจาปรนตปะ วนหนง พระเจาปรนตปะทรงนงผงแดดออนอยทกลางแจง๑ กบพระราชเทว ผทรงครรภ. พระราชเทว ทรงหมผากมพลแดงอนมราคาแสนหนง ซงเปนพระภษาทรงของพระราชา ทรงนงปราศรยกบพระราชา ถอดพระธามรงค อนมราคาแสนหนงจากพระองคลของพระราชา มาสวมใสทนวของพระองค. ในสมยนน นกหสดลงค บนมาโดยอากาศ เหนพระราชเทวจงชะลอปกบนโผลง โดยหมายวา " ชนเนอ." พระราชาทรงตกพระทยดวยเสยงโผลงของนกนน จงเสดจลกเขาภายในพระราชเวศน. พระราช-เทวไมอาจไปโดยเรวได เพราะทรงครรภแก และเพราะเปนผมชาตแหง

๑. อากาสตเล ทพนแหงอากาศ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 224คนขลาด. ครงนน นกนนจงโผลง ยงพระนางนนใหนงอยทกรงเลบบนไปสอากาศแลว. เขาวา พวกนกเหลานน ทรงกาลงเทาชาง ๕ เชอกเพราะฉะนน จงนาเหยอไปทางอากาศ จบ ณ ทอนพอใจแลว ยอมเคยวมงสะกน. แมพระนางนน อนนกนนนาไปอย ทรงหวาดตอมรณภยจงทรงดารวา " ถาวาเราจกรอง, ธรรมดาเสยงคน เปนทหวาดเสยวของสตวจาพวกดรจฉาน มนฟงเสยงนนแลว กจกทงเราเสย, เมอเปนเชนนน เราจกถงความสนชพ พรอมกบเดกในครรภ; แตมนจบในทใดแลวเรมจะกนเรา, ในทนน เราจกรองขน แลวไลใหมนหนไป.พระนางยบยงไวได กเพราะความทพระองคเปนบณฑต. กในกาลนนทหมวนตประเทศ มตนไทรใหญตนหนง เจรญขนเลกนอยแลวกตงอยโดยอาการดงมณฑป. นกนน นาเหยอมเนอเปนตนไปแลว ยอมเคยวกนทตนไทรนน; เพราะฉะนน นกหสดลงคตวนน นาพระราชเทวแมนนไปทตนไทรนนแล วางไวในระหวางคาคบไม แลดทางอนตนบนมาแลว.นยวาการแลดทางบนมาแลว เปนธรรมดาของนกเหลานน. ในขณะนนพระราชเทว ทรงดารวา " บดน ควรไลนกนใหหนไป" จงทรงยกพระหตถทง ๒ ขน ทงปรบมอ ทงรอง ใหนกนนหนไปแลว. ครงนนในเวลาพระอาทตยอสดงคต ลมกมมชวาตปนปวนแลว ในพระครรภของพระราชเทวนน. มหาเมฆคารามรอง ตงขนในทกทศ ชอวาความ หลบ มไดมแลวตลอดคนยงรง แกพระราชเทว ผดารงอยในความสขไมไดแมสกคาพดวา " อยากลวเลย พระแมเจา" อนความทกขครอบงาแลว แตเมอราตรสวาง ความปลอดโปรงจากวลาหกกด, ความขนแหงอรณกด, ความตลอดแหงสตวผอยในครรภของพระนางกด ไดมแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 225ในขณะเดยวกนนนแล. พระนางไดตงชอพระโอรสวา " อเทน" เพราะถอเอาฤดเมฆและฤดอรณขนประสตแลว.

อลลกปปดาบสเสยพธ ทอย แมของอลลกปปดาบส กอยในทไมไกลจากทนน. โดยปกต ในวนมฝน พระดาบสนน ยอมไมไปสปา เพอประโยชนแกผลาผลเพราะกลวหนาว, ไปยงโคนไมนน เกบกระดกเนอทนกกนแลว ทบตมใหมรสแลว กดมกน; เพราะฉะนน แมในวนนน พระดาบสกคดวา" จกเกบกระดก" จงไปทตนไมนน แสวงหากระดกทโคนไมอย ไดยนเสยงเดกขางบน จงแลด เหนพระราชเทว จงถามวา " ทานเปนใคร ?" พระราชเทว. ขาพเจาเปนหญงมนษย. ดาบส. ทานมาไดอยางไร ? เมอพระนางกลาววา ' นกหสดลงคนาขาพเจามา' จงกลาววา ' ทานจงลงมา.' พระเทว. ขาพเจากลวแตความเจอดวยชาต พระผเปนเจา. ดาบส. ทานเปนใคร ? พระราชเทว. ขาพเจาเปนกษตรย. ดาบส. แมขาพเจากเปนกษตรยเหมอนกน. พระราชเทว. ถากระนน ทานจงแถลงมายากษตรย. พระดาบสนน แถลงแลว. พระราชเทว. ถากระนน ทานจงขนมา พาบตรนอยของขาพเจาลง. พระดาบสนน ทาทางขนโดยขางหนง ขนไปแลว รบเดก, เมอพระราชเทวกลาวหามวา "อยาเอามอถกตองขาพเจา," กไมถกพระนาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 226เลย อมเดกลงมา. แมพระราชเทวกลงแลว. ครงนน พระดาบสนานางไปสอาศรมนท ไมกระทาศลเภทเลย บารงแลว ดวยความ อนเคราะห, นานาผงทไมมตวมา นาขาวสาลอนเกดเองมา ไดตมเปนยาคใหแลว. เมอพระดาบสนน กาลงบารงอยางนน, ในกาลอน พระ-นางจงคดวา " เราไมรจกทางมาทางไปเลย, แมเหตสกวาความคนเคยของเรากบพระดาบสแมน กไมม; กถาวาพระดาบสนจกทอดทงเราไปไหนเสย, เราแมทงสองคน กจกถงความตายในทนนนเอง, ควรเราทาอบายอยางใดอยางหนง ทาลายศลของพระดาบสรปนเสย ทาโดยอาการทดาบสรปนจะไมปลอยปละเราไปได. ทนน พระราชเทว จงประเลาประโลมพระดาบสดวยการแสดงผานงผาหมหลดลย ใหถงความพนาศแหงศลแลว. ตงแตวนนนชนทงสองกอยสมครสงวาสกนแลว.

กมารอเทนยกทพชาง ตอมาในกาลวนหนง พระดาบส ตรวจดความประกอบแหงดาวนกษตร เหนความ๑เหนหมองแหงดาววนกษตรของพระเจาปรนตปะ จงตรสวา " นางผเจรญ พระเจาปรนตปะในกรงโกสมพสวรรคตแลว." พระราชเทว. เหตไร พระผเปนเจา จงตรสอยางน ? ทานมความอาฆาตกบพระเจาปรนตปะนนหรอ ? ดาบส. ไมม นางผเจรญ เราเหนความเศราหมองของดาวนกษตรของพระเจาปรนตปะ จงพดอยางน. พระราชเทวทรงกนแสงแลว.

๑. นกขตตปฬน ความบบคนแหงนกษตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 227 ครงนน พระดาบส จงตรสถามพระราชเทวนนวา "เพราะเหตไรหลอนจงรองไห ?" เมอพระราชเทวตรสบอกความทพระเจาปรนตปะนนเปนพระสวามของพระองคแลว, จงตรสวา อยารองไหไป นางผเจรญธรรมดาสตวผเกดแลว ยอมตายแนแท." พระราชเทว. หมอมฉนทราบ พระผเปนเจา. ดาบส. เมอฉะน ไฉน หลอนจงรองไห ? พระราชเทว. บตรของหมอมฉน เปนผควรแกราชสมบตอนเปนของตระกล, ถาวา เขาอยทเมองนน เขาจกใหยกเศวตฉตรขน, บดน เขาเกดเปนผเสอมใหญเสยแลว ดวยความโศกถงอยางนหมอมฉนจงรองไหพระผเปนเจา. ดาบส. ชางเถอะ นางผเจรญ อยาคดไปเลย ถาวา หลอนปรารถนาราชสมบตใหบตร, ฉนจกทาอาการใหเขาไดราชสมบต (สมดงความปรารถนา). ครงนน พระดาบส ไดใหพณและมนตอนยงชางใหใคร แกบตรของพระนางแลว. ในกาลนน ชางหลายแสน มาพกอยทโคนตนไทรยอย.ลาดบนน พระดาบส จงตรสกะกมารนนวา "เมอชางทงหลาย ยงไมมาถงนนแล, เจาจงขนตนไม, เมอชางทงหลายมาถงแลว, จงรายมนตบทน ดดสายพณสายน; ชางทงหมด ไมอาจแมจะหนกลบแลด จกหนไป, ทนน เจาพงลงมา," กมารนน ทรงทาตามนนแลว กลบมาทลบอกความเปนแลว. ครนถงวนท ๒ พระดาบส จงตรสกบกมารนนวา "ในวนน เจาจงรายมนตบทน ดดสายพณสายน; ชางกลบเหลยงดเบองหลงพลางหนไป แมในกาลนน พระกมารกทรงทาตาม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 228นนแลว กลบมาทลบอกความเปนไปนน. ครงนน พระดาบสตรสเรยกพระมารดาของกมารนนมาแลว ตรสวา "นางผเจรญ หลอนจงใหขาวสาสนแกบตรของหลอน, เขาไปจากทนเทยว จกเปนพระเจาแผนดน."พระราชเทว ตรสเรยกพระโอรสมาแลว ตรสวา " เจาเปนลกของพระเจาปรนตปะในกรงโกสมพ. นกหสดลงค นาเรามาทงทมครรภ" ดงนแลวตรสบอกชอของเสนาบดเปนตน แลว ตรสวา "เมอเขาพากนไมเชอเจาพงเอาผากมพลอนเปนพระภษาหม และพระธามรงคอนเปนเครองประดบของพระบดาน แสดง" ดงน จงสงไปแลว. พระกมารจงทลถามพระดาบสวา "บดน หมอมฉนจะทาอยางไร ?" ดาบสกลาววา "เจาจงนงกงขางลางแหงตนไม รายมนตบทน ดดสายพณสายน ชางนายฝงนอมหลงเขามาหาเจา เจานงบนหลงของมนเทยว จงไปยดเอาราชสมบต." พระกมารนน ถวายบงคมพระราชบดาพระราชมารดาแลว ทรงทาตามนนแลว นงบนหลงของชางตวทมาแลว กระซบบอกชางวา" ขาพเจาเปนบตรของพระเจาปรนตปะในกรงโกสมพ, ขอทานจงยดเอาราชสมบตอนเปนของบดาใหแกขาพเจาเถด นาย." ชาง นายฝง ฟงคานนแลว จงรองเปนเสยงชางวา "ชางจงมาประชมกนหลาย ๆ พน." ชางหลายพน มาประชมกนแลว. รองอกวา "ชางแก ๆ จงถอยไป."ชางแกพากนถอยไปแลว. รองอกวา " ชางตวเลก ๆ จงกลบไป."แมชางเหลานน กพากนกลบแลว. พระกมารนน อนชางนกรบตงปลาย พนพากนแวดลอมแลว ถงบานปลายแดนแลว ประกาศวา " เราเปนลกพระเจาแผนดน, ผทปรารถนาสมบต จงมากบเรา." ตงแตนนไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 229กทรงทาการรวบรวมผคน ไปลอมพระนครไวแลว สงคาขาด (สาสน)ไปวา " จะใหเรารบหรอจะใหราชสมบต ?" ชาวเมองทงหลายกลาววา" เราจกไมใหทงสองอยาง, แทจรง พระราชเทวของพวกเรามพระครรภแก ถกนกหสดลงคพาไปแลว, เราทงหลาย ไมทราบวา พระนางยงมพระชนมอย หรอวาหาพระชนมไมแลว ตลอดกาลทเราไมทราบเรองราวของพระนาง เราจกไมใหทงการรบและราชสมบต." ไดยนวาความเปนพระเจาแผนดนโดยสบเชอสาย ไดมแลวในกาลนน. ลาดบนนพระกมาร จงตรสวา "ฉนเปนบตรของพระนาง" แลวอางชอเสนา-บดเปนตน เมอพวกเหลานนไมเชอถอแมอยางนน จงแสดงผากมพลแดงและพระธามรงค. พวกชาวเมอง จาผากมพลแดงและพระธามรงคนนได หมดความกนแหนงใจ จงเปดประต อภเษกกมารนนไวในราช-สมบตแลว. นเปนเรองเกดแหงพระเจาอเทนกอน.

สองผวเมยเดนทางไปหาอาชพ กเมอทพภกขภย เกดแลวในแควนอลลกปปะ ชายผหนง ชอวาโกตหลก ไมอาจจะเปนอยได จงพาภรรยาผมบตรออน นามวากาลจดแจงเสบยงออกไปแลว ดวยมงหมายวา " จะไปหากนทเมองโกสมพ."อาจารยบางทานกลาววา " เขาออกไปแลว ในเมอมหาชนกาลงตายกนดวยโรคอหวาต" บาง. สองสามภรรยานน เดนไปอย เมอเสบยงทางหมดสนแลว ถกความหวครอบงาแลว ไมสามารถจะนาเดกไปได.ครงนน สามจงกลาวกะภรรยาวา " หลอนเรามชวตอย กจกไดลกอก,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 230ทงเขาเสยแลวไปเถด." ธรรมดาวา ดวงใจของมารดาออนโยน เพราะ-ฉะนน นางจงพดวา "ดฉนไมอาจทงลกทยงมชวตอยไดดอก." สาม. เมอเปนเชนน เราจะทาอยางไรกน ? ภรรยา. เราเปลยนกนนาเขาไป. มารดายกลกขนประหนงพวงดอกไม ในวาระของตน กกไวทอก อมไปแลว กเอาใหแกบดา. เวทนามกาลงแมกวาความหว บงเกดแกชายผเปนสามนน ในทซงเขารบเดกผเปนลกนนแลววางลง เขากพดกะภรรยานนแลว ๆ เลา ๆ วา"หลอน เรามชวตอย จกไดลก ( อก) ทงมนเสยเถด." แมภรรยา กหามเขาไวตงหลายครง แลวกเฉยเสย. เดกถกเปลยนกนตามวาระเหนอยออนเลยนอนหลบอยในมอของบดา. ชายผเปนสาม รวาลกชายนนหลบ จงปลอยใหมารดาเดนไปขางหนากอน แลวเอาเดกนอนไวบนใบไมลาด ใตพมไมแหงหนงแลวกเดน (ตามไป), มารดาเหลยวกลบ แลด ไมเหนลก จงถามวา "นาย ลกของเราไปไหน ?" สาม. ฉนใหเขานอนอยภายใตพมไมแหงหนง. ภรรยา. นาย อยายงฉนใหฉบหายเลย, ฉนเวนลกเสยแลว ไมอาจเปนอยได, นายนาลกฉนมาเถด ประหารอกคราครวญแลว. ครนนนชายผสาม จงกลบไปเอาเดกนนมาแลว. แมลกกตายเสยแลวในระหวางทาง. นายโกตหลก ทงบตรในฐานะมประมาณเทาน จงถกเขาทอดทง๗ วาระ ในระหวางภพ ดวยผลแหงกรรมนน ดวยประการฉะน. ชอวาบาปกรรมน อนบคคลไมควรดหมนวา "นอย," สองสามภรรยานน เดนทางไปถงตระกลของคนเลยงโคแหงหนงแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 231 นายโกตหลกตายไปเกดเปนสนข กในวนนน มการทาขวญแมโคนมของนายโคบาล. ในเรอนของนายโคบาล พระปจเจกพทธเจารปหนงฉนเปนนตย. นายโคบาลนนนมนตพระปจเจกพทธเจาฉนเสรจแลว จงไดทาการมงคล. ขาวปายาสเขาจดแจงไวเปนอนมาก. นายโคบาล เหน ๒ สามภรรยานนมา จงถามวา" ทานมาจากไหน ?" ทราบเรองนนแลว เปนกลบตรมใจออนโยนจงกระทาความสงเคราะหใน ๒ สามภรรยานน ให ๆ ขาวปายาสกบเนยใสเปนอนมาก. ภรรยาจงกลาวกะสามวา "นาย เมอทานมชวตอย ฉนกชอวามชวตอย, ทานทองพรองมานาน, จงบรโภคตามความตองการ" ดงน แลว จงวางขาวปายาสไวเบองหนาเขาพรอมกบสปป ตนเองบรโภคสปปเหลวแตนอยหนงเทานน. สวนนายโกตหลก บรโภคมากไป ไมอาจตดความอยากในอาหารได เพราะตวหวมาตง ๗-๘ วน นายโคบาล ครนให ๆ ขาวปายาสแก ๒ ผวเมยแลว ตนเองจงเรมจะบรโภค. นายโกต-หลกนงแลดเขาแลว เหนกอนขาวปายาสทนายโคบาลปนใหแกนางสนขซงนอนอยแลวใตตง จงคดวา " นางสนขตวน มบญ จงไดโภชนะเหนปานนเนองนตย." ตกกลางคนนายโกตหลกนน ไมสามารถจะยงขาวปายาสนนใหยอยได จงทากาละ ไปเกดในทองแหงนางสนขนน.ครงนน ภรรยาของเขาทาสรรกจ ( เผา) แลว กทาการรบจางอยในเรอนนนเอง ไดขาวสารทะนานหนง หงแลว เอาใสบาตรพระปจเจก-พทธเจาแลวกลาววา " ทานเจาขา ขอกศลน จงถงแกทาสของทานเถด" ดงน แลวจงคดวา "ควรเราจะอยในทนแล, พระผเปนเจายอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 232มาในทนเนองนตย, ไทยธรรมจกมหรอไมกชางเถด, เราไหวอยทาความขวนขวายอย ยงใจใหเลอมใสอยทกวน จกประสพบญมาก." (คดดงนแลว) นางจงทาการรบจางอยในบานนนนนเอง.

สนขตายเพราะอาลยในพระปจเจกพทธเจา ในเดอนท ๖ หรอท ๗ นางสนขแมนนแล กคลอดลกออกมาตวหนง. นายโคบาลจงให ๆ นานมของแมโคนมตวหนงแกลกสนขนน.ไมนานเทาไรนก ลกสนขนนกเตบใหญ. ครงนน พระปจเจกพทธเจาเมอฉน ยอมใหกอนขาวแกลกสนขนนกอนหนงเปนนตย. เพราะอาศย กอนขาว สนขนนจงไดมความรกใครในพระปจเจกพทธเจา. นายโคบาลยอมไปสทบารงของพระปจเจกพทธเจา (วนหนง ) ๒ ครงเนองนตย.นายโคบาลนนแมเดนไป กเอาไมตทพมไมแลพนดนในทซงมเนอราย ระหวางทาง สงเสยงวา "ส ส" ๓ ครง ยงเนอรายใหหนไปแลว.แมสนขกไปดวยกบนายโคบาลนน. ในวนหนง นายโคบาลนนกลาวกะพระปจเจกพทธเจาวา " ทานผเจรญ กาลใด ผมไมมโอกาสวางกาลนนผมจกสงสนขตวนมา: ขอพระผเปนเจาพงมาดวยเครองหมายแหงสนขนทกระผมสงมาแลว." ตงแตนนมา ในวนทไมมโอกาส นายโค-บาลนน กสงสนขไปวา "พอ จงไป จงนาพระผเปนเจามา" ดวยคาเดยวเทานน สนขนนกวงไป ถงทซงนายตพมไมและพนดนกเหาขน๓ ครง รวาเนอรายหนไปแลวดวยเสยงนน ไปถงทอยของพระปจเจก-พทธเจา ผกระทาสรรปฏบตแตเชาตร เขาไปยงบรรณศาลา นงอยแลวถงประตบรรณศาลา จงเหาขน ๓ ครง ใหทานรวาตนมาแลว กนอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 233หมอบอยทสวนขางหนง. เมอพระปจเจกพทธเจากาหนดเวลาออกไปแลวสนขนนกเดนเหาไปขางหนา ๆ เทยว พระปจเจกพทธเจาเมอจะทดลองสนข จง (ทาเปน) เดนไปทางอนในระหวาง ๆ ทนน สนขจงไปยนเหาขวางหนาของพระปจเจกพทธเจานนไว แลวนาทานลงทางนอกน.ตอมาในกาลวนหนง พระปจเจกพทธเจาเมอจะทดลองสนขนน จงเดนไปสทางอนแลว แมสนขนนจะยนขวางหามอยขางหนากไมกลบ เอาเทากระตนสนขแลวเดนไป: สนขรวาพระปจเจกพทธเจาไมกลบ จงกลบไปคาบชายผานงฉดมา นาทานลงสทางนอกน. สนขนนไดยงความรกอนมกาลง ใหเกดขนแลวในพระปจเจกพทธเจานน ดวยประการอยางน. ตอมาในกาลอน จวรของพระปจเจกพทธเจาเกาแลว. ครงนนนายโคบาล จงไดถวายผาสาหรบทาจวรแกทาน. พระปจเจกพทธเจาจงกลาวกบนายโคบาลนนวา " ผมอาย ชอวาการทาจวร อนบคคลผเดยวทาไดยาก, อาตมา ไปสสถานทสบายแลวจกกระทา." นายโคบาล. ทานผเจรญ นมนตทาทนเถด. พระปจเจกพทธเจา. ผมอาย อาตมา ไมอาจ. นายโคบาล. ทานผเจรญ ถากระนน ทานอยาไปอยภายนอกใหนานนก. สนขไดยนฟงคาของคนทงสองนนอยเหมอนกน. พระปจเจกพทธเจากลาวกะนายโคบาลนนวา "จงหยดเถดอบาสก" ใหนายโคบาลกลบแลว เหาะขนสเวหาส บายหนาตอเขาคนธมาทน หลกไปแลว. สนขแลดพระปจเจกพทธเจา ผเหาะไปทาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 234อากาศ ยนเหาอยแลว เมอพระปจเจกพทธเจานนลบคลองจกษไป หทยกแตกทาลายลง.

สนขไปเกดเปนโฆสกเทพบตร ชอวา สตวดรจฉานทงหลายนน เปนสตวมชาตซอตรง ไมคดโกง; สวนมนษยใจคดไปอยาง ปากพดไปอยาง (ไมตรงกน)เพราะเหตนนแล นายเปสสะ ผเปนบตรของนายควาญชาง จงกลาววา๑ "ขาแตพระองคผเจรญ แทจรง ขนธบญจกคอมนษยนรกชฏ ขาแตพระองคผเจรญ แทจรง ขนธบญจกคอสตวของเลยงนตน. สนขนนทากาละแลว ไปเกดในดาวดงสภพ มนางอปสร ๑ พนแวดลอม ไดเสวยสมบตใหญ กเพราะเปนสตวมความเหนอนตรง (และ) ไมคดโกงนน ดวยประการฉะน. เมอเทพบตรนนกระซบทใกลหของใคร ๆ เสยงยอมดงไปไกลได๑๖ โยชน สวนเสยงพดโดยปกต ยอมกลบเทพนครทงสน ซงมประมาณหมนโยชน. เพราะเหตนนแล เทพบตรนน จงไดมนามวา"โฆสกเทพบตร." กนเปนผลของอะไร ? เปนผลของการเหาดวยความรกในพระปจเจกพทธเจา. โฆสกเทพบตรนน ดารงอยในเทพนครนนไมนานกเคลอนแลว.

เหตทาใหเทพบตรเคลอน ๔ อยาง จรงอย เทพบตรทงหลาย ยอมเคลอนจากเทวโลก ดวยเหต ๔ อยาง คอ:-

๑. ม. ม. ๑๓/๔.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 235 ๑. ดวยความสนอาย ๒. ดวยความสนบญ ๓. ดวยความสนอาหาร ๔. ดวยความโกรธ ในเหต ๔ อยางเหลานน เทพบตรองคใดทาบญกรรมไวมากเทพบตรองคนนเกดในเทวโลก ดารงอยตราบเทาอายแลว กเกดในเทวโลกชนสง ๆ ขนไป, อยางน ชอวา ยอมเคลอนดวยความสนอาย. เทพบตรองคใดทาบญไวนอย; บญนนของเทพบตรนนยอมสนไปเสยในระหวางเทยว เหมอนธญชาต ทบคคลใสไวในฉางหลวงเพยง ๔-๕ ทะนานฉะนน, เทพบตรนนยอมทากาละเสยในระหวางเทยว, อยางน ชอวา ยอมเคลอนดวยความสนบญ. เทพบตรบางองคมกบรโภคกามคณ ไมบรโภคอาหาร เพราะการหลงลมสต มกายอนเหนอยออน ทากาละ, อยางน ชอวา ยอมเคลอนดวยการสนอาหาร.เทพบตรบางองค ไมอดทนสมบตของผอน โกรธเคองแลวจงทากาละ,อยางน ชอวา ยอมเคลอนดวยความโกรธ.

โฆสกเทพบตรไปเกดในกรงโกสมพ กโฆสกเทพบตรน มวบรโภคกามคณอย หลงลมสต จงเคลอนดวยความสนอาหาร. กแลเคลอนเสรจแลว ไปถอปฏสนธในทองแหงหญงงามเมองในกรงโกสมพ. ในวนคลอด นางถามทาสวา "นอะไร ?"เมอนางทาสตอบวา "ลกชาย เจาคะ" จงบอกใหนางทาสเอาไปทงดวยคาวา "เจาจงเอาทารกนใสกระดงแลวเอาไปทงทกองหยากเยอ " แทจรง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 236หญงงามเมองทงหลาย ยอมเลยงลกหญง ไมเลยงลกชาย; เพราะเชอสายของพวกหลอนจะสบไปได กดวยลกหญง. กาบาง สนขบาง ตางพากนจบกลมแวดลอมเดกไว. ดวยผลแหงการเหา อนเกดแตความรกในพระ-ปจเจกพทธเจา สตวตวหนงกไมอาจเขาใกลได. ในขณะนน คนผหนงออกไปนอกบานเหนการจบกลมของกาและสนขนน คดวา "นมนเหตอะไรกนหนอ ?" จงเดนไปทนน เหนทารก หวนไดความรกเหมอนดงลก จงนาไปสเรอนดวยดใจวา " เราไดลกชายแลว."

นางกาลนาโฆสกทารกไปใหโคเหยยบ ในกาลครงนน เศรษฐชาวเมองโกสมพ ไปสราชตระกล พบปโรหตเดนมาแตพระราชวง จงถามวา "ทานอาจารย วนนทานไดตรวจตราดความประกอบของดาวนกษตร๑ อนเปนเหตเคราะหดเคราะห-รายแลวหรอ ?" ปโรหต. จะ ทานมหาเศรษฐ. กจอะไรอนของพวกเราไมม. เศรษฐ. อะไรจะมแกชนบทหรอ ? ทานอาจารย. ปโรหต. อยางอนไมม, แตเดกทเกดในวนน จกไดเปนเศรษฐ ผประเสรฐในเมองน. ครงนน ภรรยาของเศรษฐมครรภแก, เพราะฉะนน เศรษฐนน จงสงคนใชไปสเรอนโดยเรวดวยคาวา " จงไป จงทราบภรรยาของเรา นนวา ตลอดแลว หรอยงไมตลอด," พอทราบวา " ยงไมตลอด,"เฝาพระราชาเสรจแลว รบกลบบาน เรยกหญงคนใชชอกาลมาแลว

๑. ตถกรณนกขตตโยโค ความประกอบแหงนกษตรอนเปนเครองกระทาซงดถ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 237ใหทรพย ๑ พน กลาววา เจาจงไป จงตรวจดในเมองน ใหทรพย๑ พน พาเอาเดกทเกดในวนนมา." นางกาลนนตรวจตราด ไปถงเรอนนน เหนเดกแลว จงถามหญงแมบานวา " เดกน เกดเมอไร " เมอหญงนนตอบวา " เกดวนน," จงพดวา " จงใหเดกนแกฉน จงประมลราคา ตงแต ๑ กหาปณะเปนตน จนถงใหทรพย ๑ พนแลว นาเดกนนไปแสดงแกเศรษฐ. เศรษฐคดวา " ถาวาลกของเรา จกเกดเปนลกหญง. เราจกใหมนอยรวมกบลกสาวของเรานน แลวทาใหมนเปนเจาของตาแหนงเศรษฐ; ถาวาลกของเราจกเกดเปนลกชาย เรากจกฆามนเสย " ดงนแลว จงใหรบเดกนนไวในเรอน. ตอมา ภรรยาของเศรษฐนนตลอดบตรเปนชาย โดยลวงไป ๒-๓ วน. เศรษฐจงคดวา" เมอไมมเจาเดกน ลกชายของเรา กจกไดตาแหนงเศรษฐ, บดนควรทเราจกฆามนเสยเถด " ดงนแลว จงเรยกนางกาลมาแลว กลาววา" แมจงไป ในเวลาทพวกโคออกจากคอก เจาจงเอาเดกนใหนอนขวางไวทกลางประตคอก แมโคทงหลายจกเหยยบมนใหตาย, แตตองรวาโคเหยยบมนหรอไมเหยยบแลวจงมา." นางกาลนน ไปแลว พอนายโคบาลเปดประตคอกเทานน กเอาเดกนนใหนอนไว ตามนน (เหมอนทเศรษฐสง). โคอสภะซงเปนนายฝง แมออกภายหลงโคทงปวงในเวลาอน (แต) ในวนนน ออกไปกอนกวาโคอนทงหมด ไดยนครอมทารกไวในระหวางเทาทงส. แมโคตงหลายรอย ตางกพากนเบยดเสยดขางทงสองของโคอสภะออกไป. ถงนายโคบาลกคดวา "เจาโคอสภะตวน เมอกอน ออกทหลงโคทกตว, แตวนน ออกไปกอนโคทงหมดแลวยนนงอยทประตคอกเทยว, นนจะมเหตอนใดหนอ ?" จงเดนไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 238แลเหนเดกนอนอยภายใตทองโคนน หวนกลบไดความรกเสมอนบตรจงนาไปสเรอน ดวยคดวา " เราไดลกชายแลว." นางกาล ไปแลวถกเศรษฐถาม จงเลาเรองนน อนเศรษฐกลาววา "เจาจงไป จงใหทรพยเขา ๑ พนแลว นามนกลบมาอก" ดงนแลว ใหทรพย ๑ พนแลว ไดนากลบมาใหอก.

นางกาลนาโฆสกะไปใหเกวยนทบ ครงนน เศรษฐกลาวกบนางกาลวา " แมกาล ในเมองนมพวกเกวยน ๕๐๐ เลม ลกขนแตเชามด ยอมไปคาขาย, เจาจงเอาเดกนไปใหนอนไวททางเกวยน (ทางลอ ) พวกโคจกเหยยบมนหรอลอเกวยนจกตด (ตวมน) พอรเรองของมนแลว จงกลบมา." นางกาลนนนาเดกนนไปแลว ใหนอนอยททางเกวยน. ในกาลนนหวหนาเกวยนไดไปขางหนา. ครงนน พวกโคของเขา ถงทนนแลว ตางพากนสลดแอกเสย. แมจะถกหวหนายกขนแลวขบไปตงหลายครง กไมเดนไปขางหนา. เมอหวหนานน พยายามอยกบโคทงสองนนอยางนเทยว อรณขนแลว (กพอสวาง). เขาจงคดวา "โคทงสองพากนทาเหตนเพราะอะไร ? " จงตรวจตราดทาง เหนทารกแลวกคดวา " กรรมของ เขาหนกหนอ" ความยนดวา "เราไดลกชายแลว" จงนาเดกนนไปสเรอน. นางกาลไปแลว อนเศรษฐถาม จงบอกความเปนไปนน อนเศรษฐบอกวา "เจาจงไปใหทรพย (เขา) ๑ พนแลว จงนาเดกนน กลบมาอก" ดงนแลว ไดกระทาตามนนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 239 นางกาลนาโฆสกะไปทงทปาชาผดบ ครงนน เศรษฐกลาวกะนางกาลนนวา "บดน เจาจงนามนไปยงปาชาผดบ แลวเอานอนไวในระหวางพมไม, มนจกถกสตวมสนขปาเปนตนกด หรอถกอมนษยประหารตายในทนน, เจารวามนตายแลวหรอไมตายเทยว จงกลบมา." นางกาลนนนาเดกนนไป ใหนอนอยทปาชาผดบแลว ไดยนอย ณ ทแหงหนง. สนขบาง กาบาง อมนษยบาง ไมอาจเขาใกลเดกนนได. มคาถามสอดเขามาวา "กมารดาบดาและบรรดาพนองเปนตน ใคร ๆ ชอวาผรกษาของเดกนน ไมมมใชหรอ ? ใครรกษาตวเดกนนไว ?" แกวา "กรรมสกวาความเหาเทานนซงเดกใหเปนไปแลว ดวยความรกใครในพระปจเจกพทธเจา ในเวลาเปนสนข รกษาเดกไว." ครงนน นายอชบาลผหนง ตอนแมแพะตงหลายแสนตวไปหากน เดนไปขางปาชา. แมแพะตวหนงเคยวกนใบไมเปนตน เขาไปสพมไมเหนทารกแลว จงคกเขาใหนมแกทารก. แมนายอชบาล จะทาเสยงวา "เห, เห" กหาออกไปไม. เขาคดวา" จกเอาไมตมนไลออก" จงเขาไปสพมไม เหนแมแพะคกเขาใหทารกนอยกนนมอย จงหวนกลบไดรบความรกในทารกเสมอนบตร จงพาเอาหารกนนไป ดวยคดวา " เราไดลกชายแลว," นางกาล เหนเหตนนแลวจงไป ถกเศรษฐถามแลว จงบอกความเปนไปอนนน อนเศรษฐกลาววา" เจาจงไป ใหทรพย (เขา) ๑ พนแลว นามนกลบมาอก" ไดกระทาตามนนแลว.

นางกาลเอาโฆสกะไปโยนเหว ครงนน เศรษฐ กลาวกะนางทาสนนวา "แมกาล เจาจงเอา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 240เดกนไป ขนสภเขาอนเปนททงโจร จงโยนมนลงไปในเหว, มนกระทบตองภเขา กจกเปนทอนเลกทอนนอย ตกลงทพน, เจารวา มนตายแลวหรอไมตาย จงกลบมา." นางกาลนน นาเดกนนไปทนนแลวยนอยบนยอดเขา โยนลงไปแลว. กพมไผใหญ อาศยทองภเขานนแลเจรญโดยเทอกเขานนเอง. พมกระพงโหมหนาทบ ไดคลมเบองบนพม ไผนนไว. ทารกเมอตก จงตกลงบนพมนน เหมอนตกลงบนผาขนสตวในวนนน หวหนาชางสาน มความตองการดวยไมไผ. เขาไปกบลกชายเรมจะตดพมไมนน, เมอพมไมไผนนไหวอย เดกกไดรองขนแลว. เขาจงพดวา " เหมอนเสยงเดก" จงขนไปทางหนง เหนเดกนน มใจยนดจงพาไปดวยคดวา " เราไดลกชายแลว. " นางกาล ไปสสานกของเศรษฐ ถกเศรษฐนนถามแลว จงบอกเรองนน อนเศรษฐกลาววา" เจาจงไป เอาทรพยให ( เขา) ๑ พนแลวนามนกลบมาอก" ไดทาตามนนแลว.

ใหทกขแกทานทกขนนถงตว เมอเศรษฐ ทากรรมน ๆ อยนนเทยว เดกเตบใหญแลว. เขาไดมชอวา " โฆสกะ." นายโฆสกะนน ปรากฏแกเศรษฐประหนงหนามแทงตา. เศรษฐไมอาจเพอจะแลดเขาตรง ๆ ได. ครงนน เศรษฐตรองหาอบายจะฆานายโฆสกะนน จงไปสสานกของนายชางหมอผสหาย ของตน แลวถามวา " เมอไร ทานจะเผาเตา ?" เมอเขาตอบวา"พรงน" จงกลาววา " ถากระนน ทานจงเอาทรพย ๑ พนนไวแลวจงทาการงานใหฉนสกอยางหนง."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 241 นายชางหมอ. การงานอะไร ? นาย. เศรษฐ. ฉนมบตรชาตชวอยคนหนง ฉนจกสงมนมายงสานกของทาน, เมอฉะน ทานจงใหมนเขาไปสหอง เอามดอนคมตดใหเปนทอนนอยทอนใหญ เอาใสในตม แลวเผาในเตา ทรพย ๑ พนนเปนเชนกบรางวลของทาน. ในภายหลง ฉนจกทาสงทควรทาแกทานใหยงขนอก. นายชางหมอ. ไดจะ. ในวนรงขน เศรษฐจงเรยกนายโฆสกะมาแลว กลาววา "พอเมอวานน ฉนสงการงานนายชางหมอไวอยางหนง, เจาจงมา จงไปยงสานกของเขา แลวพดอยางนวา "ไดยนวา ทานจงยงการงานทคณพอของผมสงไวเมอวนวานนใหสาเรจเถด" ดงนแลว ไดสงไปแลว. นายโฆสกะนน รบวา "จะ" ไดไปแลว. ฝายลกชายของเศรษฐ กาลงเลนคลกบพวกเดก เหนนายโฆสกะนน เดนไปในทนน จงเรยกนายโฆสกะนนแลว ถามวา " ไปไหน ? พ" เมอนายโฆสกะบอกวา " เอาขาวของคณพอ ไปสานกของนายชางหมอ," จงพดวา " ฉนจกไปในทนน,เดกเหลานชนะฉนหลายคะแนนแลว, พจงชนะเอาคะแนนคนใหฉน. นายโฆสกะ. พกลวคณพอ. ลกเศรษฐ. อยากลวพ ฉนจกนาขาวนนไปเอง พวกเดกหลายคนชนะฉนแลว พจงชงชยเอาคะแนนใหฉน จนกวาฉนจะกลบมา. ไดยนวา โฆสกะเปนผฉลาดในการเลนคล, เพราะฉะนน ลกชายของเศรษฐจงไดหนวงเหนยวนายโฆสกะนนไวอยางนน . ฝายโฆสกะนนจงพดกบลกชายเศรษฐนนวา " ถากระนนจงไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 242บอกกบนายชางหมอวา "ทราบวา เมอวานน คณพอผม สงใหทานทาการงานไวอยางหนง, ทานจงยงการงานนนใหสาเรจ" ดงนแลวสงเขาไปแลว. ลกชายของเศรษฐนน ไปยงสานกของนายชางหมอนนไดกลาวตามสงนน. ครงนน นายชางหมอ ไดฆาลกชายเศรษฐนนตามคาสงเศรษฐสงไวทเดยว แลวโยนไปในเตา. ฝายนายโฆสกะ เลนตลอดภาคของวน พอตกเยนกกลบบาน,เมอเศรษฐเหนแลว จงถามวา "ไมไดไปหรอ ? พอ" กแจงถงเหตทตนไมไปและเหตทนองชายไปใหทราบ. เศรษฐฟงคานนแลว จงรองลนวา "อยาไดฆาเลย" ปานประหนงวา มโลหตเดอดพลานในสรระทงสน ประคองแขนคราครวญอยวา "ชางหมอผเจรญ อยาใหเราฉบหายเสยเลย อยาใหเราฉบหายเสยเลย" ดงน ไดไปยงสานกของนายชางหมอนนแลว. นายชางหมอ เหนเศรษฐนน มาอยโดยอาการอยางนน จงพดวา"นาย ทานอยาทาเสยงดงไป, การงานของทานสาเรจแลว." เศรษฐนนอนความโศกเปรยบดงภเขาใหญทวมทบแลว เสวยโทมนส มประมาณมใชนอย ดงบคคลผมใจคดรายตอบคคลผไมประทษรายฉะนน.

ทารายผไมทารายตอบยอมถงฐานะ ๑๐ เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " ผประทษรายในทานผไมประทษราย หา อาชญามได ดวยอาชญา ยอมพลนถงฐานะ ๑๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 243 อยางใดอยางหนงทเดยว คอ พงถงเวทนาอนหยาบ, ความเสอม, ความแตกแหงสรระ, ความเจบไข อยางหนก, ความฟงซานแหงจต, ความขดของแต พระราชา, ความกลาวตอยางทารณ, ความเสอม รอบแหงหมญาต, ความยอยยบแหงโภคะ, อก ประการหนง ไฟปายอมไหมเรอนของผนน, เพราะ ความแตกแหงกาย เขาผมปญญาทราม ยอมเขา ถงนรก."

อบายใหมของเศรษฐ แมเชนนน เศรษฐกไมอาจแลดนายโฆสกะนนตรง ๆ อกไดครนคดหาอบายวา " อยางไร ? จงจะฆามนเสยได." มองเหนอบายวา"เราจกสงมนไปยงสานกของคนเกบสวย ( นายเสมยน) ใน ๑๐๐บานของเรา ใหมนตายเสย" ดงนแลว จงเขยนหนงสอไปถงคนเกบสวยนนวา " ผนเปนลกชาตชวของเรา, ฆามนเสยแลว จงโยนลงไปในหลมคถ. เมอทาการอยางนเสรจแลว, ฉนจกรสงทจะตอบแทนแกทานลงในภายหลง" ดงนแลว จงกลาววา "พอโฆสกะ คนเกบสวยของฉนมอยทบานสวย ๑๐๐ บาน, เจาจงนาเอาจดหมายฉบบนไปใหเขา" ดงนจงเอาจดหมายผกไวทชายผาของเขา. กนายโฆสกะนน ไมรจกอกษรสมย, เพราะตงแตเขาเปนเดกเศรษฐกครนคดฆาเขาเสมอ (แต) ไมอาจฆาได, จกใหเขาศกษาอกษรสมยไดอยางไร ? นายโฆสกะนน ผกจดหมายฆาตวเองไวทชายผา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 244ดวยประการฉะน เมอจะออกเดนจงพดวา "คณพอ ผมไมมเสบยงทาง." เศรษฐ. เจาไมตองมกจ (หวง) ดวยเสบยงทาง. ในบานชอโนน ในระหวางทาง เศรษฐผเปนสหายของขามอย เจาจงไปกนอาหารเชาทเรอนของเขาแลว จงเดนตอไป. นายโฆสกะนน รบวา "จะ" ไหวบดาแลว ออกเดนไปถงบานนน ถามถงเรอนเศรษฐ เดนไปพบภรรยาของเศรษฐ. เมอนางกลาววา "เจามาจากไหน ?" จงตอบวา " มาจากในเมอง." ภรรยาของเศรษฐ. เจาเปนลกของใคร ? โฆสกะ. คณแม ผมเปนลกของเศรษฐ ผเปนสหายของทาน. ภรรยาของเศรษฐ. เจาชอโฆสกะหรอ ? โฆสกะ. ขอรบ คณแม. พรอมกบเวลาเหนเทานน ความรกใครเหมอนลกในโฆสกะนนบงเกดแกนางแลว.

ความรกเกดขนดวยเหต ๒ ประการ กเศรษฐมลกสาวอยคนหนง, นางมอายราว ๑๕- ๑๖ ป รปรางสะสวย นาเลอมใส. เศรษฐใหหญงรบใชไวคนหนงเพอรกษานางแลวใหอยทหองมสร (หองพเศษ) ทพนชนบนแหงปราสาท ๗ ชน ในขณะนน ลกสาวเศรษฐใชหญงคนใชไปตลาด. ครงนน ภรรยาของเศรษฐเหนหญงทาสนนแลว ถงถามวา "จะไปไหน ?" เมอนางตอบวา "ขาแตแมเจา ดฉน ไปดวยกจรบใชแหงธดาของแมเจา" จงกลาววา "เจาจงมา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 245ทางนกอน งดการรบใชไว. จงลาตง ลางเทา ทานามน ปทนอน ใหบตรของเรา จงทาการรบใชภายหลง." นางไดกระทาการตามสงแลว.ครงนน ลกสาวของเศรษฐ ไดดหญงรบใชนนผมาชา. ทนน หญงคนใชนนเรยนกะนางวา "แมเจา อยาเพงโกรธดฉน. บตรเศรษฐชอโฆสกะมาแลว, ดฉนทาสงน ๆ แกเขาแลว ไปในตลาดนนแลวจงมา." เพราะฟงชอวา "โฆสกะ" ผบตรเศรษฐนน ความรกเฉอนผวหนงเปนตนจดถงเยอในกระดก ตงขนแกลกสาวเศรษฐแลว. ลกสาวเศรษฐแปลงสาสน แทจรง ลกสาวเศรษฐนน เปนภรรยาของนายโฆสกะนนในเวลาทเขาเปนนายโกตหลก ไดถวายขาวสกทะนานหนง แกพระปจเจกพทธเจาดวยอานภาพแหงผลทานนน นางจงมาเกดในตระกลเศรษฐน. ความรกในปางกอน ไดทวมทบยดลกสาวเศรษฐนนไว ดวยประการฉะน.เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา "ความรกนน ยอมเกดดวยเหต ๒ ประการ อยางน คอ ดวยความอยรวมกนในกาลกอน ๑ ดวยการเกอกลกนในกาลปจจบน ๑ เหมอนอบล (อาศยเปอกตมและนา) เกดในนาฉะนน." ทนน นางจงถามหญงสาวใชนนวา " (เดยวน) เขาอยทไหนจะ ? แม." หญงสาวใช. เขานอนหลบอยบนทนอน (เจาคะ) แมเจา. ธดาเศรษฐ. กในมอของเขา มอะไรอยหรอ ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 246 หญงสาวใช. มหนงสออยทชายผาเจาคะ แมเจา. ธดาเศรษฐนนจงคดวา "นนจะเปนหนงสออะไรหนอ ?"เมอนายโฆสกะนนกาลงหลบอย, เมอมารดาบดาไมแลเหน เพราะมวเอาใจสงไปในเรองอน, ลงไปสสานก (ของเขา) แลว แกเอาหนงสอนน เขาไปยงหองของตน ปดประต เปดหนาตาง อานหนงสอเพราะนางฉลาดในอกษรสมย แลวคดวา "ตายจรง ! คนเขลา ผกหนงสอสาหรบฆาตวทชายผาแลวกเทยวไป. ถาเราไมเหนหนงสอแลว เขาคงไมมชวตอย" ดงน แลว จงฉกหนงสอฉบบนนเสย เขยนหนงสออกฉบบหนง ตามถอยคาของเศรษฐวา " ลกชายของขาพเจาน ชอเจาโฆสกะ, จงใหนาเครองบรรณาการมาจากบาน (สวย) ๑๐๐ บานทามงคลกบบตรสาวเศรษฐในชนบทน ใหปลกเรอนขน ๒ ชนในทามกลางบานเปนทอยของตน ทาการรกษาอยางแขงแรง ดวยเครองลอมคอกาแพงและเครองลอมคอบรษ, และจงสงขาวไปใหขาพเจาวา " การน การน ฉนทาเสรจแลว. " เมอกรรมอยางนทานทาแลว ฉนจกรสงทควรทาแกทานลงในภายหลง, กแลครนเขยนเสรจแลว นางจงพบ ลงไปผกไวทชายผาของนายโฆสกะนนตามเดม.

นายโฆสกะไดภรรยา นายโฆสกะนน นอนหลบตลอดวน ลกขนบรโภคแลวกหลกไป.ในวนรงขน เขาไปสบานนนแตเชาตร แลเหนนายเสมยนทากจในบานอยทเดยว. นายเสมยนนนเหนนายโฆสกะนนแลว จงถามวา " อะไร ?พอ " นายโฆสกะนน กลาววา " คณพอของผม สงหนงสอมาถงทาน"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 247นายเสมยนจงถามวา "หนงสอเพอการอะไร ? พอ จงบอกมา" รบเอาหนงสอแลว อานดกมความพอใจ จงกลาวกะคหบดทงหลายวา " ผเจรญทงหลาย ขอเชญทานดความรกใครในเราของนายเรา. ทานเศรษฐสงบตรชายมายงสานกของเรา ดวยแจงวา 'จงทามงคลแกบตรคนโตของเรา'พวกทานจงรบเอาไมเปนตนมาเรว" ดงนแลว ใหปลกเรอนมประการดงกลาวแลวในทามกลางบาน ใหนาเครองบรรณาการมาแตบาน ๑๐๐ บานนาลกสาวของเศรษฐในชนบทมาการทามงคลแลว จงสงขาวไปแกเศรษฐวา " การน การน ขาพเจาทาเสรจแลว."

เศรษฐเสยใจจนเกดโรค เพราะไดฟงขาวนน ความเสยใจอยางใหญ บงเกดแกเศรษฐแลววา " เราใหทาสงใด สงนนไมสาเรจ, สงใดมใหทา สงนนกกลบสาเรจ." ความเศราโศกนน กบความเศราโศกถงบตร เปนอนเดยวกนเทยว ยงความรอนในทองใหเกดขน ใหเกดโรคอตสาร๑แลว. แมลกสาวของเศรษฐ กบงคบพวกคนวา " ถาวาใคร ๆ มาจากสานกของเศรษฐ,ทานยงไมบอกแกเราแลว อยาบอกแกเศรษฐบตรกอน. แมเศรษฐเลากคดวา "บดน เราจะไมทาบตรชวชาตคนนนใหเปนเจาของทรพยสมบตของเรา " ดงนแลว จงบอกนายเสมยนคนหนงวา "ลง ฉนปรารถนาจะพบบตรของฉน, ทานจงสงคนรบใชไปคนหนง ใหเรยกบตรของฉนมา." เขารบวา " ไดจะ" ใหหนงสอแลว สงคนผหนงไป. ฝายลกสาวของเศรษฐ ทราบวาบรษนนนายนอยทประต ใหเรยกเขามาแลว ถามวา" อะไร ? พอ."

๑. โรคอนยงโลหตใหแลนไปยง, โรคลงแดง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 248 คนรบใช. เศรษฐ ไมสบาย เพอจะพบลกชาย ใหเรยก (เขา)แมเจา. เศรษฐธดา. พอ เศรษฐยงมกาลง หรอถอยกาลง ? คนรบใช. ยงมกาลง บรโภคอาหารไดอยกอน แมเจา. ลกสาวเศรษฐนน ไมใหบตรเศรษฐทราบเทยวใหๆ ทอยและเสบยงเดนทางแกเขาแลว กลาววา "ทานจกไปไดในเวลาทฉนสงไป จงพกอยกอน. มหาเศรษฐ ไดกลาวกะนายเสมยนอกวา "ลง ทานยงไมไดสงหนงสอไปยงสานกบตรของฉนหรอ ?" นายเสมยน. สงไปแลว นาย คนผไปแลว ยงไมมากอน. เศรษฐ. ถากระนน ทานจงสงผอนไปอก. นายเสมยนนนสงไปแลว. ลกสาวของเศรษฐ ปฏบตแมในบรษนน อยางนนเหมอนกน.ในกาลนน โรคของเศรษฐหนกแลว. ภาชนะหนงเขา, ภาชนะหนงออก. เศรษฐจงถามนายเสมยนอกวา " ลง ทานยงไมไดสงหนงสอไปยงสานกบตรของฉนแลวหรอ." นายเสมยน. สงไปแลว นาย แตคนทไปยงไมกลบ. เศรษฐ. ถากระนน ทานจงสงผอนไปอก. นายเสมยนนนสงไปแลว. ลกสาวเศรษฐ ถามประพฤตเหตนนแมกะบรษผมาในวาระท ๓ แลว. บรษผนนบอกวา "ขาแตนายเศรษฐปวยหนก ตดอาหารเสยแลว มความตายเปนเบองหนา, ภาชนะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 249หนงออก ภาชนะหนงเขา." ลกสาวของเศรษฐจงคดวา "บดนเปนเวลาทเขาควรไปได" จงบอกแกเศรษฐบตรวา " ทราบวา คณพอของทานปวย." เมอเขากลาววา " พดอะไร ? หลอน " จงพดวา " ความไมสาราญมแกบดาของทานนน นาย." โฆสกะ. บดน ฉนควรทาอยางไร ? เศรษฐธดา. นาย เราจกถอเครองบรรณาการอนเกดจากบานสวย๑๐๐ บาน ไปเยยมทาน. นายโฆสกะนน รบวา " จะ" แลวใหคนนาเครองบรรณาการมาเอาเกวยนบรรทก หลกไปแลว. ครงนน ลกสาวของเศรษฐนน พดกะโฆสกะนนวา "บดาของทานถอยกาลง, เมอเราถอเอาเครองบรรณาการมประมาณเทานไปจกเปนการเนนชา, ขอทานจงใหขนบรรณาการนกลบเถด " ดงนแลวจงสงบรรณาการนนทงหมดไปสเรอนแหงตระกลของตน แลวพดอกวา"นาย ทานพงยนขางเทาแหงบดาของทาน, ฉนจกยนขางเหนอศรษะ." เมอเขาไปสเรอนนนเทยว นางกบงคบพวกคนของตนวา "พวกทานจงถอเอาการรกษาทงขางหนาเรอนทงขางหลงเรอน. กในเวลาทเขาไปเศรษฐบตรไดยนอยแลวทขางเทาของบดา. สวนภรรยาไดยนขางเหนอศรษะ.

เศรษฐทากาละ ในขณะนน เศรษฐนอนหงายแลว. สวนนายเสมยน เมอนวดเทาของเศรษฐนน จงพดวา "นาย บตรชายของทานมาแลว."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 250 เศรษฐ. เขาอยทไหน ? นายเสมยน. เขายนอยทปลายเทา. ครงนน เศรษฐเหนบตรชายนนแลว จงใหเรยกนายเสมยนมาแลว ถามวา " ในเรอนของฉนมทรพยอยเทาไร ?" เมอนายเสมยนเรยนวา " นาย มอย ๔๐ โกฏเทานน, แตเครองอปโภคบรโภคและบาน นา สตว ๒ เทา ๔ เทา ยานพาหนะ มอยจานวนเทาน ๆ,"ใครจะพดวา "ฉนไมใหทรพย มประมาณเทานแกโฆสกะบตรของฉน,"(กลบ) พดวา " ฉนให." ลกสาวเศรษฐฟงคานนแลวคดวา " เศรษฐน เมอพด พงพดคาอะไรอน" เปนเหมอนเรารอนดวยความโศก สยายผมรองไหกลาววา "คณพอ พดอะไรน, พวกเราฟงคาของทาน ชอแมน,พวกเราไมมบญหนอ" ดงนแลว จงเอาศรษะประหารเศรษฐนนททาน-กลางอก ลมลงเอาศรษะกลงเกลอกอยททามกลางอกของเศรษฐนนแสดงอาการคราครวญ จนเศรษฐไมอาจพดไดอก. แมเศรษฐ กไดทา กาละในขณะนนเอง.

พระเจาอเทนประทานตาแหนงเศรษฐแกนายโฆสกะ ชนทงหลายสดบวา " เศรษฐถงอนจกรรมแลว" จงไปกราบทลพระเจาอเทน. พระเจาอเทน ทรงใหทาฌาปนกจสรระของเศรษฐนนแลวตรสถามวา " กลกชายหรอลกหญงของเศรษฐนน มอยหรอ ?" ชนทงหลายกราบทลวา "มอย พระเจาขา ลกชายของเศรษฐนนชอวา โฆสกะ, เศรษฐนน มอบหมายทรพยสมบตทงหมดใหแกโฆสกะนนแลว กถงแกอนจกรรม พระเจาขา." พระราชาทรงใหเรยกตวเศรษฐ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 251บตรมาแลวในกาลอน. กในวนนนฝนตก, ทพระลานหลวงมนาขงอยในทนน ๆ เศรษฐบตรไปแลวดวยหวงวา " จกเฝาพระราชา." พระราชาทรงเปดพระแกล ทอดพระเนตรดนายโฆสกะนนเดนมาอย ทรงเหนเขาโดดนาทพระลานหลวงเดนมา จงตรสถามเขา ซงมาถวายบงคมแลวยนอยวา " พอ เจาชอโฆสกะหรอ ?" เมอเขาทลวา " ถกแลวพระเจาขา"ทรงปลอบเขาวา " เจาอยาเสยใจวา ' บดาของเราถงอนจกรรมแลว 'เราจกใหตาแหนงเศรษฐอนเปนของบดาของเจาแกเจานนเอง" ดงนแลวทรงสงเขาไปวา " จงไปเถด พอ" และพระราชาไดประทบยนทอด พระเนตรดเขาซงไปอยเทยว. เขาไมโดดนาทเขาโดดในเวลาทมา ไดลงไปคอย ๆ. ครงนน พระราชาตรสสงใหเรยกนายโฆสกะนนมาจากทนนแลแลวตรสถามวา " เพราะเหตไรหนอ ? พอ ทานเมอมาสสานกของเราจงโดดนามาแลว, เมอไป เดยวนลงไปแลว จงคอย ๆ เดนไป."นายโฆสกะ ทลวา "เปนอยางนน พระเจาขา ขาพระพทธเจา ยงเปนเดกในขณะนน, นชอวา เปนเวลาเลน. กในกาลน ขาพระพทธเจา ไดรบทราบตาแหนงจากพระองคแลว . เพราะฉะนน การทขาพระองคไมเทยวเหมอนในกาลกอน แลวคอย ๆ ไป จงควรในเดยวน." พระราชาทรงสดบคานนแลว ทรงดารวา "ชายผนมปญญา,เราจกใหตาแหนงเศรษฐแกเขาในบดน เถด" ดงนแลว ประทานโภคะทบดาบรโภคแลว ไดประทานตาแหนงเศรษฐ พรอมดวยสรรพวตถ๑๐๐ อยาง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 252 นายโฆสกะรบตาแหนงเศรษฐ นายโฆสกะนนยนอยบนรถ ไดการทาประทกษณพระนครแลว.ทอนนายโฆสกะนนแลดแลว ๆ ยอมหวนไหว. แมลกสาวของเศรษฐนงปรกษากบนางกาลสาวใชวา " แมกาล สมบตมประมาณเทาน สาเรจแลวแกบตรของทาน กเพราะอาศยเรา." กาล. เพราะเหตไร ? แม. เศรษฐธดา. เพราะโฆสกะน ผกจดหมายฆาตวตายไวทชายผามาสเรอนของพวกเรา, ครงนน ฉนฉกจดหมายฉบบนนของเขา เขยนจดหมายฉบบอน เพอใหทามงคลกบฉน ทาอารกขาในเขาสนกาลเทาน. กาล. แม ทานรเหนเพยงเทาน, แตเศรษฐมงแตจะฆาเขาตงแตเขาเปนเดก กไมอาจเพอจะฆาได, อาศยนายโฆสกะนอยางเดยว สนทรพยไปมากมาย. เศรษฐธดา. แม เศรษฐทากรรมหนกหนอ. เศรษฐธดานนเหนนายโฆสกะนน ระทาประทกษณพระนคร เขาไปสเรอน จงหวเราะ ดวยคดวา " สมบตมประมาณเทาน ๆ สาเรจแลวกเพราะอาศยเรา." ครงนน เศรษฐบตรเหนอาการนน จงถามวา " ทานหวเราะ ทาไม ?" เศรษฐธดา. เพราะอาศยเหตอนหนง. เศรษฐบตร. จงบอกเหตนน. เศรษฐธดานน ไมบอกแลว. เศรษฐบตรนน จงขวา " ถาไมบอก จะฟนเจาใหเปน ๒ ทอน"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 253ดงน จงชกดาบออกแลว. เศรษฐธดานนจงบอกวา "ดฉนหวเราะ กเพราะคดวา 'สมบต มประมาณเทาน น ทานไดแลว กเพราะอาศยฉน." เศรษฐ. ถาวาคณพอของฉน มอบมรดกของตนใหแกฉนแลวทานจะไดเปนอะไรในทรพยนน . ไดยนวา เศรษฐ ไมรเรองอะไรสนกาลเทาน. เพราะฉะนน จงไมเชอถอยคาของเศรษฐธดานน. ครงนนเศรษฐธดานน ไดเลาเรองนนทงหมด แกเศรษฐบตรนนวา " บดาของทาน ใหหนงสอฆา (ตว) สงทานมาแลว. ดฉนทากรรมอยางน ๆรกษาทานไวแลว." เศรษฐบตรไมเชอ พดวา " ทานพดไมจรง"จงคดวา " เราจกถามแมกาล" ดงนนแลว จงกลาววา "ไดยนวาอยางนนหรอ ? แม." นางกาล จงกลาววา " พอ ตงแตทานเปนเดกเศรษฐประสงคจะฆาทาน แตไมอาจเพอจะฆาได, อาศยทาน สนทรพยไปมากมาย. ทานพนแลวจากความตายในท ๗ แหง, บดน มาแลวจากบานสวย ถงตาแหนงเศรษฐ พรอมกบดวยสรรพวตถอยางละ ๑๐๐." เศรษฐนนฟงคานนแลว คดวา " เราทากรรมหนกหนอ เราพนแลวจากความตายเหนปานนแล แลวเปนอยดวยความประมาท ไมสม-ควร, เราจกไมประมาท" ดงน สละทรพยวนละพน เรมตงทานไวเพอคนเดนทางไกลและคนกาพรา เปนตนแลว. กฏมพ ชอวามตตะ ไดเปนผขวนขวายในการทานของเศรษฐนนแลว. ความอบตของโฆสกเศรษฐ เปนดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 254 ทาลายฝาเรอนหนยอมพนอหวาตก ในกาลนน เศรษฐ นามวา ภททวตยะ ในภททวดนคร ไดเปนอทฏฐบพพสหาย๑ของโฆสกเศรษฐแลว. โฆสกเศรษฐ ไดฟงสมบตและวยและประเทศของภททวตยเศรษฐ ในสานกของพวกพอคา ซงมาแลว จากภททวดนคร ปรารถนาความเปนสหายกบเศรษฐนน จงสงเครองบรรณาการไปแลว. แมภททวตยเศรษฐ ไดฟงสมบตและวยและประเทศของโฆสกเศรษฐ ในสานกของพวกพอคา ซงมาแลว จากกรงโกสมพ ปรารถนาความเปนสหายกบเศรษฐ จงสงเครองบรรณาการไปแลว เศรษฐทงสองนน ไดเปนอทฏฐบพพสหายกนและกน อยแลวอยางน. ในกาลอน อหวาตกโรคตกแลว ในเรอนของภททวตยเศรษฐเมออหวาตกโรคนนตกแลว แมลงวนยอมตายกอน, ตอนน ตกแตนหน ไก สกร สนข แมว โค ทาสหญง ทาสชาย ยอมตายไปโดย ลาดบกนทเดยว. มนษยเจาของเรอนยอมตายทหลงเขาทงหมด. ในชนเหลานน พวกใดทาลายฝาเรอนหนไป พวกนนยอมไดชวต. แมในกาลนน เศรษฐ ภรยาและลกสาว กหนไปโดยวธนน ปรารถนาจะเหนโฆสกเศรษฐ จงดาเนนไปสกรงโกสมพ. ๓ คนนน มเสบยงหมดลงในระหวางทาง มสรระอดโรยดวยลมและแดด และดวยความหวกระหายถงกรงโกสมพดวยความลาบาก อาบนาในสถานอนสบายดวยนาแลวกเขาไปสศาลาแหงหนง ทประตเมอง. ในกาลครงนน เศรษฐกลาวกะภรยาวา " นางผเจรญ ผมา

๑. เพอนทไมเคยพบเหนกน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 255โดยทานองน ยอมไมถกใจแมของแมผบงเกดเกลา, ทราบวา สหาย ของเราสละทรพยวนละพน ใหทานแกคนเดนทาง คนกาพราเปนตน,เราสงลกสาวไปในทนน ใหนาอาหารมา บารงสรระในทนแล สกวนสองวนแลว จงจกเยอนสหาย. " นางรบวา " ดแลว นาย." เขาพากนพกอยทศาลานนแล. ในวนรงขน เมอเขาบอกเวลาแลว เมอคนกาพราและคนเดนทางเปนตน กาลงไปเพอตองการอาหาร, มารดาและบดาจงสงลกสาวไปดวยคาวา " แม จงไปนาอาหารมาเพอพวกเรา."ธดาของตระกลทมโภคะมาก ไมละอายเทยว เพราะความทตนมความละอายอนความวบตตดขาดแลว ถอถาดไปเพอตองการอาหารกบคนกาพราอนมตตกฎมพ ถามวา "ทานจกรบกสวน ? แม " กบอกวา "๓ สวน."ทนน มตตกฎมพ จงใหภตตาหาร ๓ สวนแกนาง. เมอนางนาภตมาแลว ทง ๓ กนงเพอบรโภครวมกน. ครงนน มารดาและลกสาว จงกลาวกะเศรษฐวา " นาย อนความวบต ยอมเกดขนแมแกตระกลใหญ,อยานกถงพวกฉน จงบรโภคเถด, อยาคดเลย ." ออนวอนดวยประการตาง ๆ ยงเศรษฐนน ใหบรโภคแลว ดวยประการอยางน. เศรษฐนนบรโภคแลว ไมสามารถจะใหอาหารยอยได, เมออรณขนไปอย, กไดทากาละแลว. มารดาและลกสาว คราครวญราไหดวยประการตาง ๆ. ในวนรงขน เดกหญง (กมารกา) เดนรองไหไปเพอตองการอาหาร อนมตตกฎมพนนเหนเขาแลว จงถามวา " ทานจกรบกสวน ? แม จงบอกวา " ๒ สวน." มตตกฎมพนน จงได ให ๒ สวน. นางนามาแลว กออนวอนใหมารดาบรโภค. มารดานนอนธดาของตนนนออนวอนอย บรโภคแลว ไมสามารถจะใหอาหาร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 256ยอยได ในวนนน กไดทากาละแลว. เดกหญงผเดยวเทานน รองไหราไร เปนผมความทกขเพราะความหว อนเกดขนแลวอยางหนก เพราะความเกดขนแหงทกขนน ในวนรงขน เดนรองไหไปเพอตองการอาหารกบพวกยากจน อนมตตกฎมพถามวา "ทานจกรบกสวน ? แม" จงบอกวา "สวนเดยว." มตตกฎมพจานางผรบภตไดทง ๓ วน, เพราะเหตนน จงกลาวกะนางวา " จงฉบหายเถด หญงถอย วนนเจารจกประมาณทองของเจาหรอ ?" ธดามตระกลสมบรณดวยหรโอตตปปะเหมอนตองประหารดวยหอกทอก และเหมอนรดดวยนาดางทแผล รองถามวา " อะไร ? นาย." มตตกฎมพ. วนกอนเจารบเอาไปแลว ๓ สวน. วนวาน ๒ สวนวนนรบเอาสวนเดยว, วนน เจารประมาณทองของตวแลวหรอ ? กลธดา. นาย ทานอยาเขาใจฉนวา "รบไปเพอตนเองผเดยว." มต. เมอเปนเชนน ทาไมจงรบเอาไป ๓ สวน ? แม. กล. ในวนกอน พวกฉนมกน ๓ คน นาย, วานน ม ๒ คน,วนน มฉนผเดยวเทานน. มตตกฎมพ จงถามวา " ดวยเหตไร ?" ฟงเรองทงหมด อนนางบอกแลว ตงแตตน ไมสามารถจะกลนนาตาไวได เกดความเศราใจอยางเหลอเกน จงบอกวา "แม เมอมเหตอยางน อยาคดไปเลย,ทานเปนธดาของภททวตยเศรษฐ ตงแตวนนไป จงเปนธดาของเราเถด"ดงนแลว จมพตทศรษะ นาไปสทเรอน ตงไวในตาแหนงธดาคนโตของตนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 257 เพราะทารวจงชอสามาวด เศรษฐธดานน ฟงเสยงองคะนงในโรงทาน จงถามวา " พอทาไม พอจงไมทาชนนใหเงยบเสยงแลวใหทานเลา ?" มตตกฎมพ จงกลาววา "ไมอาจเพอทาได แม." ธ. อาจ พอ. ม. อยางไร ? แม. ธ. พอ ขอทานจงลอมโรงทาน ตดประตไว ๒ แหง พอประมาณคนผเดยวเขาไปไดเทานนแลว จงบอกวา " พวกทานจงเขาประตหนงออกประตหนง" ดวยอาการอยางน ชนทงหลายกจกเงยบเสยง รบทาน. มตตกฎมพนน ฟงคานนแลว จงกลาววา "อบายเขาทด แม"ดงน ใหกระทาดงนนแลว. แมเศรษฐธดานน ในกาลกอน ชอสามา,แตเพราะนางใหกระทารว จงชอวา สามาวด, จาเดมแตนน ความ โกลาหลในโรงทาน กขาดหายไป. โฆสกเศรษฐไดฟงเสยงนน ในกาลกอน กพอใจวา " เสยงในโรงทานของเรา," แตเมอไมไดยนเสยง๒- ๓ วน จงถามมตตกฎมพ ผมาสทบารงของตนวา " ทานเพอคนกาพราและเพอคนเดนทางไกลเปนตน อนทานยงใหอยหรอ ?" มตตกฎมพ. ขอรบ นาย. โฆสกเศรษฐ. เมอเปนเชนน ทาไม ฉนจงไมไดยนเสยง ๒-๓วน ? มต. ฉนทาอบาย โดยอาการทพวกเขาจะไมมเสยงรบกน. โฆ. เมอเปนเชนน เพราะเหตไร ทานจงไมทาในกาลกอนเลา ? มต. เพราะไมร นาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 258 โฆ. เดยวน ทานรไดอยางไร ? มต. ลกสาวของฉนบอกให นาย. โฆ. อนลกสาวของทาน ทฉนไมรจก มอยหรอ ? มตตกฎมพนน เลาเรองของภททวตยเศรษฐทงหมด จาเดมแตเกดอหวาตกโรคแลว กบอกความทตนตงธดาของเศรษฐนนไวในตาแหนงลกสาวคนโตของตน. ครงนน เศรษฐกลาวกะมตตกฎมพนนวา " เมอเปนเชนน เพราะเหตไร ทานจงไมบอกแกฉน ? ธดาแหงสหายของฉน กชอวาธดาของฉน " ดงนแลว ใหเรยกนางสามาวดนนมาถามวา " แม ทานเปนลกสาวเศรษฐหรอ ?" สามาวด. จะ พอ. โฆสกเศรษฐ กลาววา " ถากระนน เจาอยาคดไป เจาเปน ธดาของฉน " ดงน จมพตนางสามาวดนนทศรษะ ใหหญง ๕๐๐แกนางสามาวดนน เพอประโยชนแกความเปนบรวาร ตงนางสามาวดนนไวในตาแหนงธดาคนโตของตนแลว.

พระเจาอเทนไดอครมเหส อยมา ณ กาลวนหนง ในนครนน ประกาศนกขตฤกษแลวกในงานนกขตฤกษนน แมกลธดาทงหลาย ผมไดออกไปภายนอก ตางพากนเดนไปสแมนา อาบนากบดวยบรวารของตน ๆ. เพราะเหตนนในวนนน แมนางสามาวด อนหญง ๕๐๐ แวดลอมแลวกไดไปเพออาบนา โดยทางพระลานหลวงเชนเดยวกน. ฝายพระเจาอเทน ประทบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 259อยทสหบญชร๑ ทอดพระเนตรเหนนางสามาวดนน จงตรสถามวา" พวกน" หญงฟอนของใคร ?" ราชบรษ ทลวา " ไมเปนหญงฟอนของใคร พระเจาขา." อ. เมอเปนเชนน เปนลกสาวของใครเลา ? ร. เปนลกสาวของโฆสกเศรษฐ พระเจาขา นางนนชอสามาวด. พระเจาอเทน พอทอดพระเนตรเหน กทรงเกดพระสเนหาจงรบสงใหสงสาสนไปใหเศรษฐวา " ไดยนวา ขอทานเศรษฐ จงสงธดามาใหแกฉน." ศ. สงไมได พระเจาขา. อ. ไดยนวา ขอทานเศรษฐอยาทาอยางนเลย, ขอทานเศรษฐจงสงมา จงได. ศ พวกขาพระพทธเจา ชอวาคฤหบด ใหไมได กเพราะกลวภยคอการโบยตครานางกมารกา พระเจาขา. พระราชาทรงกรว จงรบสงใหตตราเรอน จบเศรษฐและภรยาของเศรษฐทมอใหทาไว ณ ภายนอก. นางสามาวดอาบนาแลวกลบมาไมไดโอกาสเพอเขาสบานได จงถามวา "นอะไร ? พอ" บดาตอบวา " แม ในหลวง สงสาสนมา เพราะเหตแหงเจา. เมอพวกเรา กลาววา' ไมให ' จงรบสงใหตราเรอน แลวรบสงใหทาพวกเราไว ณ ภาย-นอก." นางสามาวดจงกลาววา " พอ กรรมหนกอนพอทาแลว, ธรรมดาพระราชา เมอสงสาสนมาแลว ไมควรทลวา 'ไมให' ควรทลวา' ถาพระองคจะทรงรบธดาของขาพระพทธเจาพรอมทงบรวาร กจะถวาย

๑. หนาตาง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 260สพอ." เศรษฐกลาววา "ดละ แม เมอเจาพอใจ พอกจกทาตามอยางนน" ดงนแลว จงใหสงสาสนไปถวายพระราชาตามนน. พระราชา ทรงรบวา " ดแลว" ทรงนานางสามาวดนนมาพรอมทงบรวาร ทรงอภเษก ตงไวในตาแหนงอครมเหสแลว. หญงทเหลอ กไดเปนบรวารของนางเหมอนกน. นเปนเรองของนางสามาวด.

พระเจาอเทนถกจบ กพระเจาอเทน ไดมพระราชเทวอกพระองคหนง ทรงพระนาม วา พระนางวาสลทตตา เปนพระราชธดาของพระเจาจณฑปชโชต. ความพสดารวา ในเมองอชเชน มพระราชาทรงพระนามวา พระเจาจณฑปชโชต. วนหนง พระองคเสดจมาจากพระราชอทยาน ทอดพระเนตรดสมบตของพระองคแลว ตรสวา " สมบตเชนน ของใคร ๆแมอน มไหมหนอ ?" เมออามาตยกราบทลวา " นจะชอวาสมบตอะไร ?สมบตของพระเจาอเทนในเมองโกสมพมากยงนก" ดงนแลว ตรสวา" ถาอยางนน เราจกจบพระเจาอเทนนน." อามาตย. ใคร ๆ กไมสามารถจบทาวเธอได พระเจาขา. พระราชา. เราจกทาอบายบางอยาง จบใหได. อามาตย. ไมสามารถดอก พระเจาขา. พระนราชา. เพราะเหตอะไรเลา ? อามาตย. เพราะพระเจาอเทนนน รศลปะ ชอหสดกนต, ทรงรายมนตแลวดดพณหสดกนตอย จะใหชางหนไปกได, จะจบเอากได,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 261ผทพรงพรอมดวยพาหนะชางชอวาเชนกบทาวเธอ เปนไมม. พระราชา. เราไมอาจทจะจบเขาไดหรอ ? อามาตย. พระเจาขา หากพระองคมความจานงพระทยฉะน โดยสวนเดยวแลว, ถาเชนนน ขอพระองคจงรบสงใหนายชางทาชางไมขน แลวสงไปยงทอยของพระเจาอเทนนน ; ทาวเธอทรงสดบถงพาหนะชางหรอพาหนะมาแลว ยอมเสดจไป แมสทไกล, เราจกสามารถจบทาวเธอผเสดจมาในทนนได. พระราชาตรสวา " อบายน ใชได" ดงนแลว จงรบสงใหนายชางทาชางยนตสาเรจดวยไม เอาผาเกาหมขางนอก แลวทาเปนลวดลาย ใหปลอยไปทรมสระแหงหนง ในทใกลแวนแควนของพระเจาอเทนนน. บรษ ๖๐ คนเดนไปมาภายในทองชาง, พวกเขานามลชางมาทงไวในทนน ๆ. พรานปาคนหนงเหนชางแลวกคดวา "ชางน คควรแกพระเจาแผนดนของเรา" ดงนแลว จงไปกราบทลพระเจาอเทนวา" พระเจาขา ขาพระองคพบชางตวประเสรฐซงเผอกลวน มสวนเปรยบดวยยอดเขาไกรลาศ คควรแกพระองคทเดยว." พระเจาอเทนใหพรานปานนแลเปนผนาทาง ขนทรงชางพรอมดวยบรวาร เสดจออกไปแลว เหลาจารบรษ ทราบการเสดจมาของทาวเธอ จงไปกราบทลแดพระเจาจณฑปชโชต. พระเจาจณฑปชโชตนนเสดจมาแลว ซมพลนกายไว ๒ ขาง ปลอยวางไวตรงกลาง. พระเจาอเทนไมทรงทราบถงการเสดจมาของทาวเธอ จงตดตามชางไป. มนษยทอยขางใน รบพาชางไมหนไปโดยเรว เมอพระราชา ทรงรายมนตดดพณอย, ชางไมทาเหมอนไมไดยนเสยงแหงสายพณ หนไปถายเดยว. พระราชาไม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 262อาจทนพระยาชางได จงเสดจขนมาตดตามไป. เมอทาวเธอรบตามไปโดยเรว พลนกายกลาหลง. พระราชาไดเปนผ ( เสดจ) พระองคเดยวเทานน. ครงนนเหลาบรษของพระเจาจณฑปชโชต ซงดกซมอยแลว ณ ๒ขาง (ทาง ) จงจบทาวเธอถวายพระเจาแผนดนของตน. ตอมา พลนกาย ของทาวเธอ ทราบวา พระราชาของตนตกไปสอานาจแหงขาศกแลวจงตงคายอยภายนอก.

พระเจาจณฑปชโชตทรงใหพระธดาเรยนมนต ฝายพระเจาจณฑปชโชต ทรงสงใหจบพระเจาอเทนอยางจบเปน แลวขงไวในเรอนขงโจรหลงหนง ใหปดประตเสย ทรงดมนาชยบาน ตลอด ๓ วน. ในวนท ๘ พระเจาอเทนทรงถามพวกผคมวา "พอทงหลาย พระเจาแผนดนของพวกเจาไปไหนเสย." พวกผคม. พระเจาแผนดน ทรงดมนาชยบาน ดวยทรงยนดวาเราจบปจจามตรได. พระเจาอเทน. พระเจาแผนดนของพวกเจามกรยาชางกระไร ดงผหญง, การจบพระเจาแผนดนผเปนศตรกนไดแลว จะปลอยหรอฆาเสย จงควรมใชหรอ ? นส กลบใหเรานงทนทกข แลวไปนงดมนาชยบานเสย. ผคมเหลานน กพากนไปทลเนอความนนแดพระราชา พระองคเสดจไปตรสถามวา " ไดยนวา ทานพดอยางน จรงหรอ ?" อเทน. ถกแลว ทานมหาราชเจา. จณฑปชโชต. ดละ เราจกปลอยทาน, ทราบวา ทานมมนตเชนน, ทานจกไหมมนตนนแกเราไหม ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 263 อ. ตกลง ขาพเจาจกให. ในเวลาเรยน จงไหวขาพเจาแลวเรยนมนตนน; กทานจกไหวขาพเจาหรอไมเลา ? จ. เราจกไหวทานทาไมเลา ? อ. ทานจกไมไหวหรอ ? จ. เราจกไมไหว. อ. แมขาพเจา กจกไมให. จ. เมอเปนเชนน เราจกลงราชอาชญาแกทาน. อ. เชญทาเถด, ทานเปนอสระแกรางกายของขาพเจา, แตไมเปนอสระแกจต. พระราชาทรงสดบถอยคาอนองอาจของทาวเธอแลว จงทรงดารวา " เราจกเรยนมนตของพระเจาอเทนน ไดอยางไรหนอ ?" แลวทรงคดไดวา " เราไมอาจใหคนอนรมนตน, เราจกใหธดาของเราเรยนในสานกพระเจาอเทนน แลวจงเรยนในสานกของนาง." ลาดบนน ทาวเธอจงตรสกะพระเจาอเทนนนวา "ทานจกใหแกคนอนผไหวแลวเรยนเอาหรอ ?" อ. อยางนน ทานมหาราช. จ. ถากระนน ในเรอนของเรามหญงคอมอยคนหนง, ทานยนอยภายนอกมาน จงบอกมนตแกหญงนน ผนงอยภายในมานเถด. อ. ดละ ทานมหาราช นางจะเปนคนคอมหรอคนงอย กชางเถอะ, เมอนางไหว, ขาพเจาจกให. ลาดบนน พระราชาเสดจไปตรสบอกพระนางวาสลทตตาราชธดาวา " ลกหญง ชายเปนโรคเรอนนาเตาคนหนง รมนตหาคามได,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 264พอไมอาจทจะใหคนอนรมนตนนได, เจาจงนงภายในมานไหวชายนนแลวเรยนมนต, ชายนน ยนอยภายนอกมาน จกบอกแกเจา, พอจกเรยนจากสานกของเจา." พระเจาจณฑปชโชตนนตรสทาใหพระราชธดาเปนหญงคอม ฝายพระเจาอเทนใหเปนชายโรคเรอนนาเตาอยางน เพราะทรงเกรงคนทงสองนนจะทาสนถวะกนและกน. พระเจาอเทนนนประทบยนอยนอกมานเทยว ไดตรสบอกมนตแกพระนางผไหวแลวนงภายในมาน.

พระอครมเหสองคท ๒ ของพระเจาอเทน ตอมาวนหนง พระเจาอเทนตรสกะพระนาง ผแมอนทาวเธอตรสบอกบอยๆ กไมสามารถจะกลาวบทแหงมนตไดวา "เหวย อหญงคอม ! ปากของมงมรมขอบและกระพงแกมอนหนานก, มงจงวาไปอยางน." พระนางทรงกรว จงตรสวา " เหวย อายขเรอน ชวชาต มงพดอะไร ? คนเชนกนะหรอ ชอวาหญงคอม ?" ดงนแลว ทรงยกมมมานขน, เมอพระเจาอเทนตรสถามวา " ทานเปนใคร ?" จงตรสบอกวา "เราชอ วาสลทตตา ธดาของพระเจาแผนดน." พระเจาอเทน. บดาของทาน เมอตรสถงทานแกเรา กตรสวา"หญงคอม." วาสลทตตา. แมเมอตรสแกเรา พระบดากทรงกลาวกระทาใหทานเปนคนโรคเรอนนาเตา. ทงสององคนน ทรงดารวา "คานน ทาวเธอคงจกตรสดวยเกรงเราจะทาสนถวะกน" แลวกทรงทาสนถวะกนในภายในมานนนเอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 265 จาเดมแตนน การเรยนมนตหรอการเรยนศลปะจงไมม. ฝายพระราชาทรงถามพระธดาเปนนตยวา " เจายงเรยนศลปะอยหรอ ? ลก." พระนางตรสวา "ขาแตพระบดา กระหมอมฉนยงเรยนอย เพคะ." ตอมา วนหนง พระเจาอเทนตรสกะพระนางวา "นางผเจรญ ชอวาหนาทซงสามพงกระทา มารดาบดา พนองชาย และพนองหญงไมสามารถจะทาไดเลย; หากเธอจกใหชวตแกเรา, เราจกใหหญง ๕๐๐นางเปนบรวาร แลวใหตาแหนงอครมเหสแกเธอ." พระนางตรสวา " ถาพระองค จกอาจเพอตงอยในพระดารสน,หมอมฉนกจกถวายทานนแดพระองค." พระเจาอเทนตรสตอบวา "พระนองหญง เราจกอาจ." พระนางทรงรบพระดารสวา "ตกลง เพคะ" ดงนแลวกเสดจไปสสานกพระราชบดา ถวายบงคมแลว ไดยนอยขางหนง. ลาดบนนทาวเธอตรสถามพระนางวา " ศลปะสาเรจแลวหรอ ? ลกหญง." วาสลทตตา. ขาแตพระบดา ศลปะยงไมสาเรจกอน เพคะ. ลาดบนน พระเจาจณฑปชโชต ตรสถามพระนางวา " ทาไมเลาลกหญง ?" วาสลทตตา. ขาแตพระบดา กระหมอมฉนควรจะไดประตประต ๑กบพาหนะตว ๑. จณฑปชโชต. น เปนอยางไรเลา ลกหญง ? วาสลทตตา. ขาแตพระบดา ทราบวา มโอสถขนานหนงจะตองเกบในเวลากลางคน ดวยสญญาดวงดาว เพอประโยชนเปนอปการะแหง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 266มนต, เพราะฉะนน ในเวลาทหมอมฉน ออกไปในเวลาหรอนอกเวลาจงควรทจะไดประตประตหนง กบพาหนะตวหนง. พระราชาตรสรบวา "ได." พระเจาอเทนและพระนางวาสลทตตานน ไดทรงยดประตหนงซงตนพอใจ ไวในเงอมมอแลว.

พาหนะ ๕ ของพระเจาจณฑปชโชต กพระราชา มพาหนะทง ๕ คอ :- นางชางตว ๑ ชอ ภททวด ไปไดวนละ ๕๐ โยชน. ทาสชอวา กากะ ไปได ๖๐ โยชน. มา ๒ ตว คอ มาเวลกงส และมามญชเกส ไปได ๑๐๐ โยชน ชางนาฬาคร ไปได ๑๒๐ โยชน.

ประวตทจะไดพาหนะเหลานน ดงไดยนมา พระราชาพระองคนน ในเมอพระพทธเจายงมไดทรงอบตขน ไดเปนคนรบใชของอสรชนผหนง. ตอมา วนหนงเมออสรชนผนน ไปนอกพระนคร อาบนาแลวมาอย, พระปจเจกพทธเจาองคหนงเขาไปสพระนครเพอบณฑบาต ไมไดภกษาเลยสกอยางหนง เพราะชาวเมองทงสนถกมารดลใจ มบาตรตามทลางไวแลว (เปลา)ออกไป. ลาดบนน มารเขาไปหาพระปจเจกพทธเจานน ดวยเพศทไมมใครรจก แลวถามทานในขณะททานถงประตพระนครวา "ทานเจาขาทานไดอะไร ๆ บางไหม ?" พระปจเจกพทธเจา ตอบวา "กเจาทาอาการคออนไมไดแกเราแลวหรอมใชหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 267 ม. ถากระนน ขอทานจงกลบเขาไปอก, คราวน ขาพเจาจกไมทา. ป. เราจกไมกลบอก. กถาพระปจเจกพทธเจานนพงกลบไปไซร มารนนจะพงสงรางของชาวเมองทงสน แลวปรบมอทาการหวเราะเยยอก, เมอพระปจเจก-พทธเจาไมกลบ มารกหายไปในทนนเอง. ขณะนนอสรชนผนนพอเหนพระปจเจกพทธเจา ผมาอยดวยทงบาตรตามทลางไวแลว (เปลา)จงไหว แลวถามวา "ทานเจาขา ทานไดอะไร ๆ บางไหม ?" ทานตอบวา "ผมอาย ฉนเทยวไปแลว ออกมาแลว." เขาคดวา "พระ-ผเปนเจา ไมตอบคาทเราถาม กลบกลาวคาอนเสย, ทานคงจกยงไมไดอะไร ๆ." ในทนใดนน เขาแลดบาตรของทาน เหนบาตรเปลา กเปนผแกลวกลา แตไมอาจรบบาตร เพราะยงไมรวา ภยในเรอนของตนเสรจแลวหรอยงไมเสรจ จงกลาววา " ทานเจาขา ขอทานจงรอหนอย"ดงนแลว กไปสเรอนโดยเรว ถามวา "ภตสาหรบเราเสรจแลวหรอ ?"เมอคนรบใชตอบวา " เสรจแลว" จงกลาวกะคนรบใชนนวา "พอคนอนทมความเรวอนสมบรณกวาเจาไมม, ดวยฝเทาอนเรว เจาจงไปถงพระผเปนเจานน กลาววา ' ทานเจาขา ขอทานจงใหบาตร,' แลวรบบาตรพาโดยเรว." เขาวงไปดวยคาสงคาเดยวเทานน รบบาตรนามาแลว. แมอสรชนทาบาตรใหเตมดวยโภชนะของตน แลวกลาววา"เจาจงรบไป ถวายบาตรนแกพระผเปนเจา เราจะใหสวนบญ แตทานน แกเจา." เขารบบาตรนนแลวไปดวยฝเทา (เรว) ถวายบาตรแกพระ-ปจเจกพทธเจา ไหวดวยเบญจางคประดษฐ แลวกลาววา "ทานเจาขา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 268เวลาจวนแจแลว, ขาพเจาไปและมา ดวยฝเทาอนเรวยง, ดวยผลแหงฝเทาของขาพเจาน ขอพาหนะทงหลาย ๕ ซงสามารถจะไปได ๕๐ โยชน๖๐ โยชน ๑๐๐ โยชน ๑๒๐ โยชน จงเกดขนแกขาพเจา, อนงรางกายของขาพเจาผมาอยและไปอย ถกแสงแหงดวงอาทตยแผดเผาแลว,ดวยผลแหงความทรางกายถกแสงแหงดวงอาทตยแผดเผานนของขาพเจาขออาชญาของขาพเจา จงแผไปเชนกบแสงแหงดวงอาทตย ในท ๆ เกดแลวและเกดแลว; สวนบญในเพราะบณฑบาตน อนนายใหแลวแกขาพเจา, ดวยผลอนไหลออกแหงสวนบญนน ขอขาพเจาจงเปนผมสวนแหงธรรมอนทานเหนแลว." พระปจเจกพทธเจากลาววา " ขอความปรารถนาททานตงไวน จงสาเรจ" แลวไดกระทาอนโมทนาวา :- "สงทตองการแลว ปรารถนาแลว จงพลน สาเรจแกทาน, ขอความดารทงปวง จงเตม ดง พระจนทร ซงมในดถท ๑๕. สงทตองการแลว ปรารถนาแลว จงพลนสาเรจแกทาน, ขอความดาร ทงปวง จงเตม ดงแกวมณ ชอวาโชตรส." ไดทราบวา คาถา ๒ คาถานแล ชอวา คาถาอนโมทนาของพระปจเจกพทธเจาทงหลาย. รตนะคอแกวมณ อนใหสงทมงหมายทงปวง[แกวสารพดนก] เรยกวา "แกวมณโชตรส" ในคาถานน. นเปนบรพจรตแหงบรษรบใชนน. เขาไดเปนพระเจาจณฑปชโชตในบดน.และดวยผลอนไหลออกแหงกรรมนน พาหนะ ๕ เหลานจงเกดขน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 269 พระเจาอเทนหน ตอมาวนหนง พระราชาเสดจออก เพอทรงกฬาในพระราช-อทยาน. พระเจาอเทนทรงดารวา " เราควรจะหนไป ในวนน " จงทรงบรรจกระสอบหนงใหญ ๆ ใหเตมดวยเงนและทอง วางเหนอหลงนางชาง แลวพาพระนางวาสลทตตาหนไป. ทหารรกษาวงทงหลายเหนพระเจาอเทน กาลงหนไป จงกราบทลแดพระราชา. พระราชาทรงสงพลไปดวยพระดารสสงวา " พวกเจาจงไปเรว ." พระเจาอเทนทรงทราบวา พลนกายไลตามแลว จงทรงแกกระสอบกหาปณะ ทากหาปณะใหตก. พวกมนษยเกบกหาปณะขนแลวไลตามไปอก. ฝายพระเจาอเทน กทรงแกกระสอบทองแลวทาใหตก เมอมนษยเหลานนมวเนนชาอย เพราะความละโมบในทอง กเสดจถงคายของพระองค ซงตงอยภายนอก. ขณะนน พลนกายพอเหนทาวเธอเสดจมา กแวดลอมเชญเสดจใหเขาไปสพระนครของตน. ทาวเธอครนพอเสดจไปแลว กอภเษกพระนางวาสลทตตา ตงไวในตาแหนงอครมเหส. นเปนเรองของพระนางวาสลทตตา.

ประวตนางมาคนทยา อนง หญงอนอก ชอวา นางมาคนทยา กไดตาแหนงแหงอครมเหส แตสานกของพระราชา. ไดยนวา นางเปนธดาของพราหมณชอมาคนทยะ ในแควนกร, แมมารดาของนางกชอวามาคนทยาเหมอนกน. ถงอาของนางกชอวา มาคนทยะดวย นางเปนคนมรปงามเปรยบดวยเทพอปสร. กบดาของนาง เมอไมไดสามทคควร [แกนาง] แม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 270จะถกตระกลใหญ ๆ ออนวอน กกลบตะเพดเอาวา " พวกทานไมคควรแกลกสาวของฉน " แลวไลสงไป. ตอมาวนหนง พระศาสดาทรงตรวจดสตวโลกในเวลาใกลรง ทรงเหนอปนสยแหงอนาคามผล ของมาคนทย-พราหมณ พรอมทงปชาบด๑ ทรงถอบาตรจวรของพระองคแลว ไดเสดจไปสสถานเปนทบาเรอไฟของพราหมณนน ในภายนอกนคม. พราหมณนนแลเหนอตภาพอนเลศดวยความงามแหงพระรปของพระตถาคตแลว กคดวา " ชอวาบรษอนผเชนกบบรษน ยอมไมมในโลกน, บรษนเปนผคควรแกธดาของเรา, เราจกใหธดาของเราแกบรษน เพอประโยชนจะไดเลยงดกน" ดงนแลวจงกลาววา " ทานสมณะ ธดาของขาพเจามอยคนหนงขาพเจายงไมเหนชายผคควรแกนาง ตลอดกาลมประมาณเทาน, ทานเปนผคควรแกนาง, และนางกเปนผคควรแกทานแท, ควรทานไดนางไวเปนบาทบรจารกา และนางกควรไดทานไวเปนภสดา, เราจกใหนางแกทานทานจงยนอยในทนแล จนกวาขาพเจาจะไป (กลบมา)." พระศาสดาไมตรสอะไร ไดทรงดษณภาพ. พราหมณไปสเรอนโดยเรวกลาว(กะนางพราหมณ) วา " นาง ! นาง ! เราเหนผทสมควรแกลกสาว ของเราแลว, หลอนจงแตงตวลกเรว ๆ เขา " ใหธดานนแตงตวแลวพาไป พรอมกบนางพราหมณ ไดไปสสานกของพระศาสดา. ทวพระนครกกกอง (แตกตน) วา " พราหมณนไมให (ลกสาว) แกใคร ๆดวยอางวา "ชายผสมควรแกลกสาวของเราไมม " ตลอดกาลมประมาณเทาน. ไดยนวา "เขากลาววา 'วนน เราเหนชายผสมควรแกลกสาว

๑. ภรรยา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 271ของเราแลว,' ชายผนนจะเปนเชนไรหนอ ? พวกเราจกดชายผนน."มหาชนจงออกไปพรอมกบพราหมณนนดวย. เมอพราหมณนนพาธดามาอย. พระศาสดามไดประทบยนในททพราหมณนนพดไว ทรงแสดงเจดยคอรอยพระบาทไวในทนนแลว ไดเสดจไปประทบยนในทอน.แทจรง เจดยคอรอยพระบาทของพระพทธเจาทงหลาย ยอมปรากฏในททพระองคทรงอธษฐานแลวเหยยบไวเทานน, ยอมไมปรากฏในทอน;อนง เจดยคอรอยพระบาท เปนสงททรงอธษฐานไวเพอประสงคแกบคคลเหลาใด, บคคลเหลานนจาพวกเดยว ยอมแลเหนเจดยคอรอยพระบาทนน; กสตวมชางเปนตน จงเหยยบกตาม, มหาเมฆ (หาฝนใหญ) จงตกกตาม, ลมบาหม จงพดกตาม เพอจะใหบคคลเหลานนแลไมเหน, ใครๆ กไมสามารถเพอจะลบเจดยคอรอยพระบาทนนได.ลาดบนน นางพราหมณ กลาวกะพราหมณวา "ชายนนอยทไหน ?"พราหมณคดวา " เราไดพดกะเขาวา ' ทานจงยนอยในทน,' เขาไปเสยในทไหนหนอ ?" แลดอย กเหนเจดยคอรอยพระบาท จงกลาววา" นเปนรอยเทาของผนน." นางพราหมณรายลกษณะมนตแลวตรวจตราดลกษณะแหงรอยพระบาท เพราะความเปนผแคลวคลองในเวททง ๓พรอมทงมนตสาหรบทายลกษณะ กลาววา " ทานพราหมณ นมใชรอยเทาของผมกเสพกามคณ ๕" แลวกลาวคาถานวา "กคนเจาราคะ พงมรอยเทากระหยง (เวา กลาง), คนเจาโทสะ ยอมมรอยเทาอนสนบบ (หนกสน), คนเจาโมหะ ยอมมรอยเทาจกลง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 272 (หนกทางปลายนวเทา), คนมกเลสเครองมงบงอน เปดแลว มรอยเชนน น." ลาดบนน พราหมณกลาวกะนางวา " นาง หลอนเปนผมปกตเหนมนต เหมอนจระเขในตมนา เหมอนโจรอยในทามกลางเรอน,จงนงเสยเถด." นางพราหมณกลาววา " ทานพราหมณ ทานอยากจะพดคาใด กจงพดคานน; รอยเทาน มใชรอยเทาของผมกเสพกามคณ ๕." พราหมณแลดขางโนนขางน เหนพระศาสดาแลวกลาววา " น คอชายผนน" จงไปกลาววา " ทานสมณะ ขาพเจาจะใหธดาเพอตองการไดเลยงดกน ." พระศาสดาไมตรสเลยวา " เรามความตองการดวยธดา ของทานหรอไมม" ตรสวา " พราหมณ เราจะกลาวเหตอนหนงแกทาน," เมอพราหมณกลาววา " จงกลาวเถดทานสมณะ" จงตรสบอกการทพระองคถกมารตดตาม ตงแตออกผนวช จนถงโคนตนอชปาล-นโครธและการประเลาประโลมอนธดามารทงหลายผมาเพอระงบความโศกของมารนน ผโศกาดรอยวา " บดน พระสมณโคดมนลวงวสยแหงเราเสยแลว" ประกอบขนดวยสามารถแหงเพศนางกมารกาเปนตน ทโคนตนอชปาลนโครธ แลวตรสพระคาถานวา " เรามไดมความพอใจในเมถน เพราะเหนนาง ตณหา นางอรด และนางราคา, ไฉนเลา ? จกมความ พอใจเพราะเหนธดาของทานน ซงเตมไปดวยมตร และกรส, เราไมปรารถนาจะถกตองธดาของทานน แมดวยเทา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 273 ในทสดแหงคาถา พราหมณและพราหมณ กตงอยในอนาคามผล.ฝายนางมาคนทยาผเปนธดาแล ผกอาฆาตในพระศาสดา วา " ถาสมณะนน ไมมความตองการดวยเรา, กควรกลาวถงความทตนไมมความตองการ; แตสมณะน ( กลบ) ทาใหเราเปนผเตมไปดวยมตรและกรส;เอาเถอะ, เราอาศยความถงพรอมดวยชาต, ตระกล, ประเทศ, โภคะยศและวย ไดภสดาเหนปานนนแลว จกรกรรมอนเราควรทาแกสมณ-โคดม. ถามวา " กพระศาสดา ทรงทราบความเกดขนแหงความอาฆาตในพระองค ของนางหรอไมทรงทราบ ?" ตอบวา "ทรงทราบเหมอนกน." ถามวา "เมอพระองคทรงทราบ เหตไฉนจงตรสพระคาถา ?" ตอบวา " พระองคตรสพระคาถา ดวยสามารถแหงพราหมณและพราหมณทงสองนอกน." ธรรมดา พระพทธเจาทงหลายไมทรงคานงถงความอาฆาต ยอมทรงแสดงธรรม ดวยสามารถแหงบคคลผควรบรรลมรรคผลเทานน.มารดาบดา พานางมาคนทยานน ไปฝากนายจฬมาคนทยะ ผเปนนองชายแลวไปสสานกของพระศาสดา ทงสองคนบวชแลว กไดบรรลอรหตผล. ฝายนายจฬมาคนทยะคดวา " ธดาของเราไมควรแกผตาชา,ควรแกพระราชาผเดยว" จงพานางไปสเมองโกสมพ ตบแตงดวยเครองประดบทงปวงแลว ไดถวายแดพระเจาอเทน ดวยคาวา " นางแกวนควรแกสมมตเทพ (ฝาละอองธลพระบาท). " พระเจาอเทนนนพอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 274ทอดพระเนตรเหนนาง กเกดสเนหาอยางแรงกลา จงประทานการอภเษกทามาตคาม ๕๐๐ ใหเปนบรวารของนาง ตงไวในตาแหนงแหงอครมเหสแลว. นเปนเรองของนางมาคนทยา. พระเจาอเทนนน ไดมอครมเหส ๓ นาง ซงมหญงฟอน ๑,๕๐๐นางเปนบรวาร ดวยประการดงน.

สามเศรษฐกบดาบส กในสมยนนแล เมองโกสมพ มเศรษฐ ๓ คน คอ โฆสก-เศรษฐ, กกกฏเศรษฐ, ปาวารกเศรษฐ, เศรษฐเหลานน เมอวสสป-นายกาใกลเขามาแลว, เหนดาบส ๕๐๐ มาจากหมวนตประเทศ กาลงเทยวไปเพอภกษาในพระนคร กเลอมใส จงนมนตใหนง ใหฉนแลวรบปฏญญาใหอยในสานกของตนตลอด ๔ เดอน ใหปฏญญาเพอตองการแกอนมาอก ในสมยทชมดวยฝน (ฤดฝน) แลวสงไป. จาเดมแตนนแมดาบสทงหลาย อยในหมวนตประเทศตลอด ๘ เดอนแลว จงอยในสานกของเศรษฐเหลานน ตลอด ๔ เดอน. ดาบสเหลานน เมอมาจากหมวนตประเทศในเวลาอน เหนตนไทรใหญตนหนง ในแดนอรญ จงนงทโคนตนไทรนน. บรรดาดาบสเหลานน ดาบสผเปนหวหนาคดวา"เทวดาผสงอยในตนไมน จกมใชเทวดาผตาศกด, เทวราชผมศกดใหญทเดยวพงมทตนไทรน; เปนการดหนอ, ถาหากเทวราชนพงใหนาควรดมแกหมฤษ." เทวราชนนไดถวายนาดมแลว. ดาบสคดถงนาอาบ.เทวราชกไดถวายนาอาบแมนน. ตอจากนน ดาบสผเปนหวหนากคดถง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 275โภชนะ เทวราชกถวายโภชนะแมนน. ลาดบนน ดาบสนนไดมความปร-วตกนวา "เทวราชนใหทกสงทเราคดแลว, เออหนอ เราพงเหนเทวราชนน." เทวราชนน ชาแรกลาตนไม แสดงตนแลว. ขณะนน ดาบสทงหลายถามเทวราชนนวา " ทานเทวราช ทานมสมบตมาก สมบตนทานไดแลว เพราะทากรรมอะไรหนอ ?" เทวราช. ขออยาซกถามเลย พระผเปนเจา. ดาบส. จงบอกมาเถด ทานเทวราช. เทวราชนนละอายอย เพราะกรรมทตนทาไวเปนกรรมเลกนอย จงไมกลาจะบอก, แตเมอถกดาบสเหลานนเซาซบอย ๆ กกลาววา"ถาเชนนน ขอทานทงหลายจงฟง" ดงนแลว จงเลา.

ประวตเทวดา ไดยนวา เทวราชนนเปนคนเขญใจคนหนง แสวงหาการงานจางอย ไดการงานจางในสานกของอนาถบณฑกเศรษฐแลว กอาศยการงานนนเลยงชวต. ตอมา เมอถงวนอโบสถวนหนง อนาถบณฑก-เศรษฐ มาจากวหารแลว ถามวา " ในวนน ใคร ๆ ไดบอกความเปนวนอโบสถแกลกจางคนนนแลวหรอ ?" คนในบานตอบวา " ขาแตนายยงไมไดบอก." อนาถบณฑกะกลาววา " ถาเชนนน พวกเจาจงหงหาอาหารเปนไวสาหรบเขา." คราวนน คนเหลานนกหงขาวสกแหงขาวสารกอบหนงไวเพอชายนน. ชายนนทางานในปาตลอดวนนน มาในเวลาเยน เมอเขาคดขาวให กยงไมบรโภคโดยพลนกอน ดวยคดวา" เราเปนผหวแลว" คดวา "ในวนทงหลายอน ความโกลาหลใหญ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 276ยอมมในเรอนนวา ' ขอทานจงใหขาว ขอทานจงใหแกง ขอทานจงใหกบ,' ในวนน ทกคนเปนผเงยบเสยง นอนแลว, พากนคดอาหารไวเพอเราคนเดยวเทานน; นเปนอยางไรหนอ ?" จงถามวา " คนทเหลอบรโภคแลวหรอ ?" คนทงหลายตอบวา " ไมบรโภค พอ." ผรบจาง. เพราะเหตไร ? คนทงหลาย. ในเรอนน เขาไมหงอาหารในเยนวนอโบสถทงหลาย.คนทกคน ยอมเปนผรกษาอโบสถ, โดยทสด เดกแมผยงดมนม ทานมหาเศรษฐ กใหบวนปาก ใหใสของมรสหวาน ๔ ชนด๑ ลงในปากทาใหเปนผรกษาอโบสถแลว, เมอประทปซงระคนดวยนาหอม สวางอยเดกเลกและเดกใหญทงหลายไปสทนอนแลว ยอมสาธยายอาการ ๓๒;แตวา พวกเรามไดทาสตไว เพอจะบอกความทวนนเปนวนอโบสถแกทาน, เพราะเหตนน พวกเราจงหงขาวไวเพอทานคนเดยว, ทานจงรบประทานอาหารนนเถด. ผรบจาง. ถาการทเราเปนผรกษาอโบสถในบดน ยอมควรไซรแมเรากพงเปนผรกษาอโบสถ. คนทงหลาย. เศรษฐยอมรเรองน. ผรบจาง. ถาเชนนน ขอพวกทานจงถามเศรษฐนน. คนเหลานน ไปถามเศรษฐแลว เศรษฐกลาวอยางนวา "ชาย นนไมบรโภคในบดน บวนปากแลว อธษฐานองคอโบสถทงหลาย จกไดอโบสถกรรมกงหนง." ฝายคนรบจางฟงคานน ไดกระทาตามนนแลว.เมอเขาหวโหยแลว เพราะทางานตลอดทงวน ลมกาเรบแลวในสรระ, เขา

๑. คอ เนยใส เนยขน นาผง นาออย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 277เอาเชอกผกทอง จบทปลายเชอกแลวกลงเกลอกอย. เศรษฐ สดบประพฤตเหตเชนนน มคนถอคบเพลงใหคนถอเอาของมรสหวาน ๔ ชนดมาสสานกของชายนน ถามวา " เปนอยางไร ? พอ." ผรบจาง. นาย ลมกาเรบแกขาพเจา. เศรษฐ. ถาอยางนน เจาจงลกขน เคยวกนเภสชน. ผรบจาง. นาย แมทานทงหลายรบประทานแลวหรอ ? เศรษฐ. ความไมสบาย ของพวกเราไมม: เจาเคยวกนเถด. เขากลาววา "นาย ขาพเจา เมอทาอโบสถกรรม ไมไดอาจเพอจะทาอโบสถกรรมทงสนได, แมในอโบสถกรรมกงหนงของขาพเจาอยาไดเปนของบกพรองเลย" ดงนแลว กไมปรารถนา ( เพอจะเคยวกน).ชายนน แมอนเศรษฐกลาวอยวา "อยาทาอยางนเลยพอ" กไมปรารถนาแลว, เมออรณขนอย ทากาละแลว เหมอนดอกไมทเหยวแหงฉะนน เกดเปนเทวดาทตนไทรนน. เพราะเหตนน เทวดานนครนกลาวเนอความนแลว จงกลาววา " เศรษฐนนเปนผนบถอพระ-พทธเจาวาเปนของเรา นบถอพระธรรมวาเปนของเรา นบถอพระสงฆวาเปนของเรา. สมบตนนขาพเจาไดแลว ดวยผลอนไหลออกแหงอโบสถกรรมกงหนง ซงขาพเจาอาศยเศรษฐนนกระทาแลว."

ดาบสเลอมใสออกบวช ดาบส ๕๐๐ พอฟงคาวา " พระพทธเจา" กลกขนประคอง อญชลตอเทวดา กลาววา " ทานพดวา ' พระพทธเจา" ดงนแลวใหเทวดานนปฏญญา ๓ ครงวา "ขาพเจาพดวา 'พระพทธเจา," แลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 278เปลงอทานวา " แมเสยงกกกองนแล กหาไดยากในโลก" แลวกลาววา" ทานเทวดา พวกเราเปนผอนทานใหไดฟงเสยง ทยงมไดเคยฟงแลวในแสนกลปเปนอเนก." ลาดบนน พวกดาบสทเปนอนเตวาสก ไดกลาวคานกะอาจารยวา " ถาเชนนน พวกเราจงพากนไปสสานกของพระศาสดา." อาจารยกลาววา " พอทงหลาย เศรษฐ ๓ ทานเปนผมอปการะมากแกพวกเรา, พรงนพวกเรารบภกษาในทอยของเศรษฐเหลานน บอกแมแกเศรษฐเหลานนแลว จงจกไป, พอทงหลาย พวกพอ จงยบยงอยกอน." ดาบสเหลานน ยบยงอยแลว, ในวนรงขนพวกเศรษฐ เตรยมขาวยาคและภตแลว ปอาสนะไว รวา "วนนเปนวนมาแหงพระผเปนเจาของเราทงหลาย;" ทาการตอนรบ ดาบสเหลานนไปสทอย เชญใหนง ไดถวายภกษาแลว. ดาบสเหลานน ทาภตกจเสรจแลวกลาววา " ทานมหาเศรษฐทงหลาย พวกเราจกไป." เศรษฐ. ทานผเจรญทงหลาย ทานทงหลายรบปฏญญาของพวกขาพเจา ตลอด ๔ เดอน ซงมในฤดฝนแลวมใชหรอ ? บดนพวกทานจกไปไหน ? ดาบส. ไดยนวา พระพทธเจาเกดขนแลวในโลก, พระธรรมกเกดขนแลว, พระสงฆกเกดขนแลว, เพราะฉะนน เราทงหลายจกไมสสานกของพระศาสดา. เศรษฐ. กการไปสสานกของพระศาสดาองคนน ควรแกทานทงหลายเทานนหรอ ? ดาบส. แมคนเหลาอนกควร ไมหาม ผมอาย. เศรษฐ. ทานผเจรญ ถาเชนนน ขอทานทงหลายจงรอกอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 279แมพวกขาพเจา ทาการตระเตรยมแลว กจะไป. ดาบสเหลานน กลาววา "เมอทานทงหลายทาการตระเตรยมอย,ความเนนชายอมมแกพวกเรา, พวกเราจะไปกอน, ทานทงหลายพงมาขางหลง" ดงนแลว กไปกอน, เฝาพระสมมาสมพทธเจา ชมเชยแลวถวายบงคม นง ณ สวนขางหนง. ลาดบนน พระศาสดาตรสอนปพพกถา แสดงธรรมแกดาบสเหลานน. ในทสดแหงเทศนา ดาบสทงปวงบรรลพระอรหตพรอมทงปฏสมภทาทงหลายแลว ทลขอบรรพชา ไดเปนผทรงบาตรและจวรอนสาเรจดวยฤทธ ดจพระเถระมพรรษาตง ๑๐๐ ในลาดบแหงพระดารสวา "ทานทงหลาย จงเปนภกษมาเถด ."

สามเศรษฐสรางวหาร เศรษฐทงสามแมนนแล จดเกวยนคนละ ๕๐๐ เลม บรรทกเครองอปกรณแกทาน มผา เครองนงหม เนยใส นาผงและนาออยเปนตนไปถงเมองสาวตถแลว เขาไปสพระเชตวน ถวายบงคมพระศาสดา สดบธรรมกถาแลว ในทสดแหงกถา กตงอยในโสดาปตตผล ถวายทานอยในสานกของพระศาสดาประมาณกงเดอนแลว ทลเชญพระศาสดา เพอประโยชนเสดจไปสเมองโกสมพ, เมอพระศาสดาจะประทานปฏญญา จงตรสวา "คฤหบดทงหลาย พระตถาคตทงหลาย ยอมยนดยงในเรอนวางแล" จงทลวา " ขอนน พวกขาพระองคทราบแลว พระเจาขาการทพระองคเสดจมาดวยสาสนทพวกขาพระองคสงไป ยอมควร"ดงนแลว ไปสเมองโกสมพ ใหสรางมหาวหาร ๓ หลงคอ โฆสกเศรษฐ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 280ใหสรางโฆสตาราม, กกกฏเศรษฐ ใหสรางกกกฏาราม, ปาวารกเศรษฐใหสรางปาวารการาม แลวสงสาสนไปเพอประโยชนแกอนเสดจมาแหงพระศาสดา. พระศาสดาทรงสดบสาสนของเศรษฐเหลานน กไดเสดจไปในทนนแลว. เศรษฐเหลานนตอนรบ เชญใหพระศาสดาเสดจเขาไปในวหารแลว มอบถวาย ๓ ครงวา "ขาพระองคขอถวายวหารนแกภกษ-สงฆอนมาแต ๔ ทศ ซงมพระพทธเจาเปนประมข" ดงนแลวยอมปฏบตตามวาระ ๆ๑. พระศาสดา ยอมประทบอยในวหารหนงๆ ทก ๆ วน, ประทบอยในวหารของเศรษฐคนใด, กยอมเสดจเทยวไปเพอบณฑบาตทประตเรอนของเศรษฐคนนนแล.

นายสมนมาลาการเลยงภกษสงฆ กเศรษฐทงสามคนนน ไดมนายชางมาลาชอสมนะ เปนผอปฏฐาก.นายสมนมาลาการนน กลาวกะเศรษฐเหลานน อยางนวา "ขาพเจาเปนผกระทาการอปฏฐากทานทงหลายตลอดกาลนาน, เปนผใครเพอจะยงพระศาสดาใหเสวย: ขอทานทงหลาย จงใหพระศาสดาแกขาพเจาวนหนง." เศรษฐทงสามนนกลาววา "นาย ถาเชนนน ทานจงนมนตพระศาสดาเสวยในวนพรงนเถด." นายสมนมาลาการนนรบคาวา "ดแลวนาย " ดงน จงนมนตพระศาสดา ตระเตรยมเครองสกการะ. ในกาลนนพระราชาพระราชทานกหาปณะ ๘ กหาปณะ ใหเปนคาดอกไมแกนางสามาวดทก ๆ วน. ทาสของนางสามาวดนนชอนางขชชตตรา ไปสสานก

๑. ผลดเปลยนกนปฏบต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 281ของนายสมนมาลาการ รบดอกไมทงหลายเนองนตย. ตอมา นายมาลาการกลาวกะนางขชชตตรานน ผมาในวนนน วา "ขาพเจานมนตพระศาสดาไวแลว, วนน ขาพเจาจกบชาพระศาสดาดวยดอกไมอนเลศ; นางจงรออย เปนผชวยเหลอในการเลยงพระฟงธรรม ( เสยกอน) แลวจงรบดอกไมไป." นางรบคาวา "ได." นายสมนะ เลยงภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมขแลว ไดรบบาตรเพอประโยชนแกการการทาอนโมทนา. พระศาสดาทรงเรมธรรมเทศนาเปนเครองอนโมทนาแลว. ฝายนางขชชตตรา สดบธรรมกถาของพระศาสดาอยเทยว ตงอยในโสดาปตตผลแลว. ในวนทงหลายอนนางถอเอากหาปณะ ๔ ไวสาหรบตน รบดอกไมไปดวยกหาปณะ ๔. ในวนนน นางรบดอกไมไปดวยกหาปณะทง ๘ กหาปณะ. ลาดบนน นางสามาวด กลาวกะนางขชชตตรานนวา "แมพระราชาพระราชทานคาดอกไมแกเราเพมขน ๒ เทาหรอหนอ ?" ขชชตตรา. หามได พระแมเจา. สามาวด. เมอเปนเชนน เพราะเหตไร ดอกไมจงมากเลา ? ขชชตตรา. ในวนทงหลายอน หมอมฉนถอเอากหาปณะ ๔ ไวสาหรบตน นาดอกไมมาดวยกหาปณะ ๔. สามาวด. เพราะเหตไร ในวนน เจาจงไมถอเอา ? ขชชตตรา. เพราะความทหมอมฉนฟงธรรมกถาของพระสมมาสม-พทธเจาแลวบรรลธรรม. ลาดบนน นางสามาวดมไดคกคามนางขชชตตรานนเลยวา"เหวย นางทาสผชวราย เจาจงใหกหาปณะทเจาถอเอาแลวตลอดกาล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 282มประมาณเทาน แกเรา" กลบกลาววา " แม เจาจงทาแมเราทงหลายใหดมอมฤตรสทเจาดมแลว," เมอนางกลาววา " ถาอยางนน ขอพระแมเจาจงยงหมอมฉนใหอาบนา" จงใหนางอาบนา ดวยหมอนาหอม ๑๖ หมอแลว รบสงใหประทานผาสาฎกเนอเกลยง ๒ ผน. นางขชชตตรานน นงผนหนง หมผนหนง ใหปอาสนะแลว ใหนาพดมาอนหนง นงบนอาสนะ จบพดอนวจตร เรยกมาตคาม ๕๐๐ มาแลวแสดงธรรมแกหญงเหลานน โดยทานองทพระศาสดาทรงแสดงแลวนนแล. หญงแมทงปวงเหลานน ฟงธรรมกถาของนางแลว กตงอยในโสดาปตตผล. หญงแมทงปวงเหลานนไหวนางขชชตตราแลว กลาววา" แม จาเดมแตวนน ทานอยาทาการงานอนเศราหมอง (งานไพร),ทานจงตงอยในฐานะแหงมารดาและฐานะแหงอาจารยของพวกขาพเจาไปสสานกพระศาสดา ฟงธรรมทพระศาสดาทรงแสดงแลว จงกลาวแกพวกขาพเจา." นางขชชตตราการทาอยอยางนน ในกาลอน กเปนผทรงพระไตรปฎกแลว.

นางขชชตตราเลศในทางแสดงธรรม ตอมา พระศาสดาทรงตงนางขชชตตรานนไวในเอตทคคะวา "ภกษทงหลาย นางขชชตตรานนน เปนผเลศกวาบรรดาอบาสกาสาวกาของเรา ผเปนธรรมกถกา [แสดงธรรมกถา].๑ หญง ๕๐๐ แมเหลานนแล กลาวกะนางขชชตตรานนอยางนวา "แม พวกขาพเจาใครเพอจะเฝาพระศาสดา, ขอทานจงแสดงพระศาสดานนแกขาพเจาทงหลาย,

๑. นยหนง แปลวา "ภกษทงหลาย บรรดาอบาสกาสาวกา ของเรา ผกลาวธรรมทงหลายนางขชชตตราน เปนผเลศ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 283พวกขาพเจาจะบชาพระศาสดานน ดวยเครองสกการบชา มของหอมและระเบยบดอกไมเปนตน." ขชชตตรา. แมเจาทงหลาย ชอวาราชสกล เปนของหนก,ขาพเจาไมอาจเพอจะพาทานทงหลายไปภายนอกได. พวกหญง. แม ทานอยาใหพวกขาพเจาฉบหายเสยเลย, ขอทานจงแสดงพระศาสดาแกพวกขาพเจาเถด. ขชชตตรา. ถาอยางนน การดแล เปนการททานอาจ [ทาได]ดวยชองมประมาณเทาใด, จงเจาะชองมประมาณเทานน ทฝาหองเปนทอยของพวกทาน; ใหนาของหอมและระเบยบดอกไมเปนตนมาแลวยนอยในทนน ๆ จงดแล จงเหยยดหตถทงสองออกถวายบงคม และจงบชาพระศาสดา ผเสดจไปสเรอนของเศรษฐทงสาม. หญงเหลานนกระทาอยางนนแลว แลดพระศาสดาผเสดจไปและเสดจมาอย ถวายบงคม และบชาแลว.

ประวตหนาตาง ตอมาวนหนง พระนางมาคนทยา เสดจออกเดนจากพนปราสาทของตนไปสทอยของหญงเหลานน เหนชองในหองทงหลายแลว จงถามวา " นอะไรกน ?" เมอหญงเหลานน ผไมรความอาฆาตทพระนางนนผกไวในพระศาสดา จงตอบวา "พระศาสดาเสดจมาสนครน, พวกหมอมฉนยนอยในทน ยอมถวายบงคมและบชาพระศาสดา" ดงนแลวคดวา " พระสมณโคดม ชอวามาแลวสนครน บดนเราจกกระทากรรมทควรทาแกพระสมณโคดมนน แมหญงเหลาน กเปนอปฏฐายกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 284ของพระสมณโคดมนน, เราจกรกรรมทพงทาแมแกหญงเหลาน" จงไปกราบทลแดพระราชา วา " ขาแตมหาราช หญง ๕๐๐ รวมทงพระนางสามาวด มความปรารถนาในภายนอก, พระองคจกไมมพระชนมโดย ๒-๓ วนเปนแน ." พระราชาไมทรงเชอแลวดวยทรงพระดารวา"หญงเหลานน จกไมทากรรมเหนปานน." แตเมอพระนางมาคนทยากราบทลอก กไมทรงเชออยนนเอง. ลาดบนน พระนางมาคนทยาจงกราบทลพระราชานน ผแมเมอตนกราบทลอยางนถง ๓ ครง กไมทรงเชอ วา " ถาพระองคไมทรงเชอ (คา) หมอมฉนไซร ขาแตมหาราช ขอพระองคจงเสดจไปสทอยของหญงเหลานนแลว ทรงใครครวญเถด." พระราชาเสดจไปทอดพระเนตรเหนชองในหองทงหลาย จงตรสถามวา "นอะไรกน ?"เมอหญงเหลานนกราบทลเนอความนนแลว, ไมทรงพโรธตอหญงเหลานน มไดตรสอะไร ๆ เลย, รบสงใหปดชองทงหลายเสย แลวใหทาหนาตางมชองนอยไวในหองทงปวง. ไดยนวา หนาตางมชองนอยทงหลาย เกดขนแลวในกาลนน.

พระศาสดาผจญกบการแกแคน พระนางมาคนทยา ไมอาจเพอจะทาอะไร ๆ แกหญงเหลานนไดกดารวา " เราจกทากรรมทควรทาแกพระสมณโคดมใหได" จงใหคาจางแกชาวเมองแลวกลาววา " พวกเจาพรอมดวยพวกผชายทเปนทาสและกรรมกร จงดา บรภาษ พระสมณโคดมผเขาไปสภายในพระนครเทยวอย ใหหนไป." พวกมจฉาทฏฐผไมเลอมใสในรตนะ ๓ กตดตาม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 285พระศาสดาผเสดจไปสภายในพระนคร ดาอย บรภาษอยดวยวตถสาหรบดา ๑๐ อยางวา ๑. "เจาเปนโจร ๒. เจาเปนพาล ๓. เจาเปนบา ๔. เจาเปนอฐ ๕. เจาเปนวว ๖. เจาเปนลา ๗. เจาเปนสตวนรก ๘. เจาเปนสตวดรจฉาน ๙. สคตของเจาไมม ๑๐.เจาหวงไดทคตอยางเดยว." ทานพระอานนทฟงคานนแลว ไดกราบทลคานกะพระศาสดาวา"ขาแตพระองคผเจรญ ชาวเมองเหลาน ยอมดา ยอมบรภาษพวกเรา,พวกเราจะไปในทอนจากทน." พระศาสดาตรสถามวา " เราจะไปทไหน อานนท." พระอานนทกราบทลวา " ไปเมองอน พระเจาขา." พระศาสดา. เมอพวกมนษยในเมองนนดาอย, เราจกไปในทไหนกนอกเลา ? อานนท. พระอานนท. ไปสเมองอน แมจากเมองนน พระเจาขา. พระศาสดา. เมอพวกมนษยในเมองนนดาอย, เราจกไปในทไหนกนเลา ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 286 พระอานนท. ไปเมองอนจากเมองนน พระเจาขา. พระศาสดา. อานนท การทาอยางนไมควร; อธกรณเกดขนในทใด, เมออธกรณนนสงบระงบแลวในทนนแล จงควรไปในทอน;อานนท กพวกเหลานน ใครเลา ? ดา. พระอานนท. ขาแตพระองคผเจรญ พวกเหลานนทกคนจนกระทงพวกทาสและกรรมกร ดา. พระศาสดา ตรสวา " อานนท เราเปนเชนกบชางตวกาวลงสสงคราม, กการอดทนลกศรอนมาจาก ๔ ทศ ยอมเปนภาระของชางซงกาวลงสสงความฉนใด ชอวาการอดทนตอถอยคาอนคนทศลเปนอนมากกลาวแลว กเปนภาระของเราฉนนนเหมอนกน" ดงนแลว เมอทรงปรารภพระองคแสดงธรรมภาษตคาถา ๓ เหลานในนาควรรควา๑

"เราจกอดกลนถอยคาลวงเกน ดงชางอดทน ลกศร ซงตกไปจากแลงในสงคราม, เพราะคนเปน อนมาก เปนผทศล, ราชบรษทงหลาย ยอมนา พาหนะทฝกแลวไปสทประชม, พระราชายอมเสดจ ขนพาหนะทฝกแลว; ในหมมนษยผใดอดกลนถอยคา ลวงเกนได, ผนนชอวาฝก (ตน) แลว เปนผ ประเสรฐสด. มาอสดรทฝกแลวเปนสตวประเสรฐ, มาอาชาไนย มาสนธพทฝกแลว เปนสตวประเสรฐ, พระยาชางชาตกญชรทฝกแลว กเปนสตวประเสรฐ, (แต) ผฝกตนเองไดแลว ประเสรฐกวานน."

๑. ข. ธ. ๒๕/๗๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 287 ธรรมกถาไดมประโยชนแกมหาชนผถงพรอมแลว, พระศาสดาครนทรงแสดงธรรมอยางนนแลว ตรสวา " อานนท เธออยาคดแลว,พวกเหลานน จกดาไดเพยง ๗ วนเทานน ในวนท ๗ จกเปนผนง;เพราะวา อธกรณซงเกดขนแกพระพทธเจาทงหลาย ยอมไมเกน ๗ วนไป."

พระนางมาคนทยาหาความดวยเรองไก พระนางมาคนทยา ใหคนดาพระศาสดาแลว (แต) ไมอาจใหหนไปได จงคดวา " เราจกทาอยางไรหนอ ?" ดงนแลว คดวา" หญงเหลาน เปนผอปถมภพระสมณโคดมนน, เราจกทาความฉบหายใหเเกหญงเหลานน" วนหนง เมอทาการรบใชอยในทเปนทเสวยนาจณฑแหงพระราชา สงขาวไปแกอาวา " โปรดทราบวา ฉนมความตองการดวยไกทงหลาย, ขออาจงนาเอาไกตาย ๘ ตว ไกเปน ๘ ตวมา,กแลครนมาแลว จงยนอยทบนได บอกความทตนมาแลว แมเมอรบสงวา 'จงเขามา,' กอยาเขาไป จงสงไกเปน ๘ ตวไปกอน สงไกตาย นอกนไปภายหลง," และนางไดประทานสนจางแกคนใชดวยสงวา"เจาพงการทาตามคาของเรา." นายมาคนทยะมาแลว ใหทลแดพระราชาใหทรงทราบ, เธอรบสงวา "จงเขามา" กกลาววา " เราจกไมเขาไปสทเปนทเสวยนาจณฑของพระราชา." ฝายพระนางมาคนทยา สงคนใชไปดวยคาวา "พอ จงไปสสานกแหงอาของเรา." เขาไปแลว นาไกเปน ๘ ตว ซงนายมาคนทยะนนใหแลวมา กราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ทานปโรหต สงเครอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 288บรรณาการมาแลว." พระราชาตรสวา "ดแท แกงออมเกดขนแกพวกเราแลว, ใครหนอแล ? ควรแกง." พระนางมาคนทยากราบทลวา " ขาแตมหาราช หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมข เปนผไมมการงานเทยวเตรอย, ขอพระองคจงสงไปใหแกหญงเหลานน;หญงเหลานนแกงแลวจกนามา (ถวาย)." พระราชาทรงสงไปดวยพระ-ดารสวา " เจาจงไปใหแกหญงเหลานน, ไดยนวา หญงเหลานน จงอยาใหในมอคนอน จงฆาแกงเองทเดยว." คนใชรบพระดารสวา "ดละพระเจาขา" แลวไปบอกอยางนน เปนผอนหญงเหลานน คดคานแลววา " พวกฉนไมทาปาณาตบาต" จงมาทลความนนแดพระราชา. พระ-นางมาคนทยา กราบทลวา " ขาแตมหาราช พระองคเหนไหม ? บดน พระองคจกทรงทราบการทาหรอไมทาปาณาตบาตแหงหญงเหลานน, ขอพระองคจงรบสงวา ' หญงเหลานนจงแกงสงไปถวายแกพระสมณโคดม'ดงนเถด พระเจาขา." พระราชาตรสอยางนนแลวสงไป. คนใชนอกน ถอทาเปนเดนไปอย ไปแลว ใหไกเหลานนแกปโรหต รบไกตายไปสสานกของหญงเหลานน กลาววา " ไดยนวา พวกทานแกงไกเหลานแลว จงสงไปสสานกพระศาสดา." หญงเหลานนกลาวรบรองวา " นามาเถด นายชอราการแกงไกตายนเปนกจของพวกเรา" ดงนแลว กรบไว. คนใชนนมาสสานกของพระราชา อนพระราชาตรสถามวา "เปนอยางไร ?พอ" จงกราบทลวา " เมอขาพระองคเพยงกลาววา ' พวกทาน จงแกงสงไปถวายพระสมณโคดม ' เทานน, หญงเหลานน กสวนทางมารบเอาแลว." พระนางมาคนทยา กราบทลวา " ขาแตมหาราช จงดเถด,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 289หญงเหลานน หาทาใหแกบคคลเชนพระองคไม; เมอหมอมฉนทลวา' หญงเหลานนมความปรารถนาในภายนอก,' พระองคกไมทรงเชอ."พระราชาแมทรงสดบคานน กไดทรงอดกลนนงไวเชนเดม. พระนางมาคนทยาคดวา " เราจะทาอยางไรหนอแล ?"

พระนางมาคนทยาหาความดวยเรองง กในกาลนน พระราชา ยอมทรงยบยงอยตลอด ๗ วน ตามวาระกน ณ พนปราสาทแหงหญงทงสามนน คอ พระนางสามาวด พระนางวาสลทตตาและพระนางมาคนทยา. ลาดบนน พระนางมาคนทยารวา" พรงน หรอมะรนน พระราชาจกเสดจไปสพนปราสาทของพระนางสามาวด" จงสงขาวไปแกอาวา " โปรดทราบวา ฉนมความตองการดวยง, ขออาจงถอนเขยวงทงหลายแลวสงงไปตวหนง." นายมาคนทยะกระทาอยางนนแลว สงไป. พระราชาทรงถอเอาพณหสดกนตเทยวเสดจไปสทเปนทเสดจไปของพระองค. ในรางพณนนมชอง ๆ หนง.พระนางมาคนทยา ปลอยงเขาไปทางชองนน แลวปดชองเสยงดวยกลมดอกไม. งไดอยในภายในพณนนเองตลอด ๒-๓ วน. ในวนเสดจไปแหงพระราชา พระนางมาคนทยา ทลถามวา "ขาแตสมมตเทพ วนน พระองคจกเสดจไปสปราสาทของมเหสคนไหน ?" เมอตรสตอบวา" ของนางสามาวด,. จงกราบทลวา "ขาแตมหาราช วนน หมอมฉนเหนสบนไมเปนทพอใจ, ขาแตสมมตเทพ พระองคไมอาจเสดจไปในทนนได พระเจาขา. " พระราชา ตรสวา " เราจกไปใหได." พระนางหามไวถง ๓ ครง แลวทลวา "เมอเปนเชนน แมหมอนฉนจกไปกบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 290พระองคดวย," แมพระราชาใหกลบอยกไมกลบ กราบทลวา "หมอมฉนไมทราบวา ' จกมเหตอะไร ? พระเจาขา" ดงนนแลว กไดไปกบพระราชาจนได. พระราชาทรงผา ดอกไม ของหอม และเครองอาภรณ ซงหมหญงรวมดวยพระนางสามาวดถวาย เสวยโภชนะอนดวางพณไวเบองบนพระเศยร แลวบรรทมบนทบรรทม. พระนางมาคนทยาทาเปนเดนไปมา ไดนากลมดอกไมออกจากชองพณ. งอดอาหารถง ๒-๓ วน เลอยออกมาจากชองนนพน (พษ) แผพงพานนอนบนแทนทบรรทมแลว. พระนางมาคนทยาเหนงนน กรองแหวขนวา " ง พระเจาขา" เมอจะดาพระราชาและหญงเหลานน จงกลาววา " พระเจาแผนดนโงองคนไมมวาสนา ไมฟงคาพดของเราแมอหญงเหลานกเปนคนไมมสรหวดอ, พวกมนไมไดอะไรจากสานกของพระเจาแผนดนหรอ ? พวกเจา เมอพระเจาแผนดนพระองคน พอสวรรคตแลว จกเปนอยสบายหรอหนอ ? เมอพระเจาแผนดนยงทรงพระชนมอย พวกเจาเปนอยลาบากหรอ ? วนนเราเหนการฝนราย แลว, พระองคเอย พระองคไมทรงฟงเสยงของหมอมฉนแมผวงวอนอยวา ไมควรเสดจไปปราสาทของพระนางสามาวด."

พระเจาอเทนลงโทษพระนางสามาวด พระราชาทอดพระเนตรเหนง กทรงสะดงพระหฤทยกลวแตมรณะไดเปนประดจลกโพลงดวยความพโรธวา " หญงเหลานมาทากรรมแมเหนปานน, ช ช เรากชวชา ไมเชอคาของนางมาคนทยาน แม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 291ผบอกความทหญงเหลานเปนคนลามก, ครงกอนมนเจาะชองไวในหองทงหลายของตนนงอยแลว. เมอเราสงไกไปใหกสงคนมาอก, วนนปลอยงไวบนทนอน." ฝายพระนางสามาวด กไดใหโอวาทแกหญง ๕๐๐ วา " แมทงหลาย ทพงอนของพวกเราหามไม, ทานทงหลายจงยงเมตตาจตอนสมาเสมอนนแล ใหเปนไปในพระราชาผเปนจอมแหงนรชน ในพระเทวและในตน, ทานทงหลายอยาทาความโกรธตอใคร ๆ." พระราชาทรงถอธนมสณฐานดงงาชาง (หรอเขาสตว ) ซงมกาลง (แหงการโกง) ของคนพนหนง ทรงขนสายแลวพาดลกศรอนกาซาบดวยยาพษทาพระนางสามาวดไว ณ เบองหนา ใหหญงเหลานนทกคน ยนตามลาดบกนแลว จงปลอยลกศรไปทพระอระของพระนางสามาวด. ลกศรนน หวนกลบบายหนาสทางทตนมาเทยว ประดจจะเขาไปสพระหทยของพระราชา ไดตงอยแลวดวยเมตตานภาพ ของพระนางสามาวดนน.พระราชาทรงพระดารวา " ลกศรทเรายงไป ยอมแทงทะลไปไดแมซงศลา, แมฐานะทจะกระทบในอากาศกไมม, กเมอเปนเชนน ลกศรนกลบมงหนามาสหวใจของเรา (ทาไม?); แทจรง แมลกศรน ไมมจต ไมใชสตว ไมใชของมชวต ยงรจกคณของนางสามาวด, ตวเรา แมเปนมนษยกหาร (คณ) ไม."

พระเจาอเทนประทานพรแกพระนางสามาวด ทาวเธอทงธนเสย ทรงประคองอญชล นงกระหยงแทบบาทมลของพระนางสามาวด ตรสพระคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 292 "เราฟนเฟอน เลอนหลง, ทศทงปวงยอม มดตอแกเรา, สามาวดเอย เจาจงตานทานเรา ไว, และเจาจงเปนทพงของเรา." พระนางสามาวดสดบพระดารสของทาวเธอแลว กมไดกราบทลวา" ดแลว สมมตเทพ พระองคจงถงหยอมฉนเปนทพงเถด," (แต)กราบทลวา "ขาแตมหาราช หมอมฉนถงผใดวาเปนทพง แมพระองคกจงถงผนนแล วาเปนทพงเถด." พระนางสามาวด ผเปนสาวกาของพระสมมาสมพทธเจา ครนกลาวคานแลว กกลาววา " พระองค อยาทรงถงหมอมฉนเปนทพงเลย, หมอมฉนถงผใดวาเปนทพง, ขาแตมหาราช ผนนคอพระพทธเจา, พระพทธเจานนเปนผ เยยมยอด, ขอพระองคทรงถงพระพทธเจา พระองคนนเปนทพงดวย, ทรงเปนทพงของ หมอมฉนดวย." พระราชา ทรงสดบคาของพระนางสามาวดนนแลว จงตรส" บดน เรายงกลวมากขน" แลวตรสคาถานวา "เรานเลอนหลงยงขน, ทศทงปวงยอมมดตอ แกเรา, สามาวดเอย เจาจงตานทานเราไว และเจาจงเปนทพงของเรา." ลาดบนน พระนางสามาวดนน กทลถามทาวเธออก โดยนยกอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 293นนแล, เมอทาวเธอตรสวา " ถาเชนนน เราขอถงเจาและพระศาสดาวาเปนทพง และเราจะใหพรแกเจา" ดงนแลว จงกราบทลวา " ขาแตมหาราช พรจงเปนสงอนหมอมฉนไดรบเถด." ทาวเธอเสดจเขาไปเฝาพระศาสดา ทรงถง (พระองค) เปนสรณะแลว ทรงนมนตถวายทานแดภกษสงฆสน ๗ วนแลว ทรงเรยกพระนางสามาวดมาตรสวา "เจาจงลกขนรบพร." พระนางสามาวดกราบทลวา "ขาแตมหาราช หมอมฉนไมมความตองการดวยสงทงหลายมเงนเปนตน, แตขอพระองคจงพระราชทานพรนแกหมอมฉน : (คอ) พระศาสดาพรอมทงภกษ ๕๐๐ รป จะเสดจมา ณ ทนเนองนตยไดโดยประการใด, ขอพระองคทรงกระทาโดยประการนนเถด, หมอมฉนจกฟงธรรม." พระ-ราชาถวายบงคมพระศาสดาแลว ทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงเสดจมาในทนเนองนตยพรอมดวยภกษ ๕๐๐ รป, เหลาหญงซงธรรมทงพระนางสามาวดเขาดวย กลาววา ' หมอมฉนจกฟงธรรม." พระศาสดา. มหาบพตร ธรรมดาการไปในทเดยวเนองนตยยอมไมควรแกพระพทธเจาทงหลาย. เพราะมหาชนหวงเฉพาะ (พระพทธ-เจา ) อย. พระราชา. ขาแตพระองคผเจรญ ถาอยางนน ขอพระองคทรงสงภกษไวรปหนงเถด. พระศาสดาทรงสงพระอานนทเถระแลว. จาเดมแตนน พระ-อานนทเถระนนกพาภกษ ๕๐๐ รปไปสราชสกลเนองนตย; พระเทวแมเหลานน เลยงพระเถระพรอมทงบรวาร ฟงธรรมอยเนองนตย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 294 พระราชาทรงถวายจวรแกพระอานนท วนหนง หญงเหลานน ฟงธรรมกถาของพระเถระแลว เลอมใสไดกระทาการบชาธรรมดวยผาอตราสงค ๕๐๐ ผน. อตราสงคผนหนง ๆ ยอมมคาถง ๕๐๐. พระราชาไมทรงเหนผาสกผนหนงของหญงเหลานน จงตรสถามวา " ผาอตราสงคอยทไหน ?" พวกหญง. พวกหมอมฉนถวายแลวแดพระผเปนเจา. พระราชา. พระผเปนเจานน รบทงหมดหรอ ? พวกหญง. เพคะ รบ (ทงหมด). พระราชาเสดจเขาไปหาพระเถระแลว ตรสถามความทหญงเหลานนถวายผาอตราสงค ทรงสดบความทผาอนหญงเหลานนถวายแลว และความทพระเถระรบไวแลว จงตรสถามวา "ทานผเจรญ ผาทงหลายมากเกนไปมใชหรอ ? ทานจกทาอะไรดวยผามประมาณเทาน ?" พระเถระ. มหาบพตร อาตมภาพรบผาไวพอแกอาตมภาพแลว จก ถวายผาทเหลอแกภกษทงหลายผมจวรเกา. พระราชา. ภกษทงหลาย จกทาจวรเกาของตนใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกใหแกภกษผมจวรเกากวาทงหลาย. พระราชา. ภกษเหลานนจกทาจวรเกาของตนใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกทาใหเปนผาปนอน. พระราชา. เธอจกทาผาปนอนเกาใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกทาใหเปนผาปพน. พระราชา. เธอจกทาผาปพนเกาใหเปนอะไร ? พระเถระ. ขอถวายพระพร เธอจกทาใหเปนผาเชดเทา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 295 พระราชา. เธอจกทาผาเชดเทาเกาใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกโขลกใหละเอยดแลว๑ ผสมดวยดนเหนยวฉาบฝา. พระราชา. ทานผเจรญ ผาทงหลายทถวายแดพวกพระผเปนเจาจกไมเสยหาย แมเพราะทากรรมมประมาณเทานนหรอ ? พระเถระ. อยางนน มหาบพตร. พระราชาทรงเลอมใสแลว รบสงใหนาผา ๕๐๐ อนอกมากใหตงไวแทบบาทมลของพระเถระแลว. ไดยนวา พระเถระไดผามคาถง ๕๐๐ ซงพระราชาทรงวางไวแทบบาทมลถวายโดยสวน ๕๐๐ ถง ๕๐๐ ครง, ไดผามคาถงพนหนงซงพระราชาทรงวางไวแทบบาทมลถวายโดยสวนพนหนง ถงพนครง,ไดผามคาถงแสนหนง ซงพระราชาทรงวางไวแทบบาทมลถวายโดยสวนแสนหนง ถงแสนครง. กชอวาการนบผาทพระเถระไดแลวโดยนยเปนตนวา ๑-๒-๓-๔-๕-๑๐ ดงน ยอมไมม: ไดยนวา เมอพระ-ตถาคตปรนพพานแลว, พระเถระเทยวไปทวชมพทวป ไดถวายบาตรและจวรทงหลาย ซงเปนของ ๆ ตนนนแล แกภกษทงหลายในวหารทงปวงแลว.

พระนางสามาวดถกไฟคลอก พระนางมาคนทยาคดวา "เราทาสงใด, สงนนมไดเปนอยางนน กลบเปนอยางอนไป; เราจกทาอยางไรหนอแล ?" ดงนแลวคดวา" อบายน ใชได" เมอพระราชาเสดจไปสททรงกฬาในพระราชอทยาน

๑. ขณฑาขณฑก แปลวา ใหเปนทอนและหาทอนมได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 296จงสงขาวไปแกอาวา "ขออาจงไปปราสาทของนางสามาวด ใหเปดเรอนคลงผาและเรอนคลงนามนแลว ชบผาในตมนามนแลวพนเสา ทาหญงทงหมดเหลานนไวโดยความเปนอนเดยวกน ปดประต ลนยนตในภายนอก เอาคบไฟมดามจดไฟตาหนก ลงแลวจงไปเสย." นายมาคน-ทยะนนขนสปราสาท ใหเปดเรอนคลงทงหลาย ชบผาในตมนามนแลวเรมพนเสา. ลาดบนน หญงทงหลายมพระนางสามาวดเปนประมข กลาวกะนายมาคนทยะอยวา "นอะไรกน ? อา" เขาไปหาแลว. นายมาคนทยะกลาวอยางนวา " แมทงหลาย พระราชารบสงใหพนเสาเหลานดวยผาชบนามน เพอประโยชนแกการทาใหมนคง ธรรมดาในพระราชวงกรรมทประกอบดและชว เปนของรไดยาก, อยาอยในทใกลเราเลย แมทงหลาย" ดงนแลว ใหหญงเหลานนผมาแลวเขาไปในหอง ปดประตแลว ลนยนตในภายนอก จดไฟ จาเดมแตตน ลงมาแลว. พระนางสามาวดไดใหโอวาทแกหญงเหลานนวา " การกาหนดอตภาพ ซงถกไฟเผาอยางนของพวกเราผทองเทยวอยในสงสาร อนม สวนสดไมปรากฏแลว แมพทธญาณกไมทาไดโดยงาย, ทานทงหลายจงเปนผไมประมาทเถด." หญงเหลานนเมอตาหนกถกไฟไหมอย, มนสการซงเวทนาปรคคหกมมฏฐาน๑, บางพวกบรรลผลท ๒, บางพวกบรรลผลท ๓. เพราะฉะนน พระธรรมสงคาหกาจารย จงกลาววา "ครงนนแล๒ ภกษเปนอนมาก กลบจากบณฑบาตในภายหลงแหงภต (หลงจาก

๑. กมมฏฐาน มอนกาหนดเวทนาเปนอารมณ. ๒. ข. อ. ๒๕/ ขอ ๑๕๗ อเทนสตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 297ฉนขาว), พระผมพระภาคเจา ประทบอยโดยทใด เขาไปเฝาโดยทนน;ครนเขาไปเฝาแลว ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา นงแลว ณ สวนขางหนง; ภกษเหลานน ผนงแลว ณ สวนขางหนงแล ไดกราบทลคาน กะพระผมพระภาคเจาวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานวโรกาสภายในบรของพระเจาอเทน ผเสดจไปสพระราชอทยานถกไฟไหมแลว,หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมขทากาละแลว, ขาแตพระองคผเจรญ คตของอบาสกาเหลานนเปนอยางไร ? สมปรายภพเฉพาะหนาเปนอยางไร ?" พระผมพระภาคเจาตรสวา " ภกษทงหลาย ในอบาสกาเหลาน อบาสกาทเปนโสดาบนกม, เปนสกทาคามกม, เปนอนาคา-มกม, อบาสกาทงหมดนนไมเปนผไรผลทากาละดอก ภกษทงหลาย." ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจา ทรงทราบเนอความนนแลวทรงเปลงพระอทานน ในเวลานนวา "โลกมโมหะเปนเครองผกพน ยอมปรากฏ ดจรปอนสมควร, คนพาลมอปธกเลสเปนเครอง ผกไว ถกความมดแวดลอมแลว จงปรากฏดจม ความเทยง, ความกงวลยอมไมมแกผเหนอย.๑" กแลครนตรสอยางนนแลว ทรงแสดงธรรมวา " ภกษทงหลายธรรมดาสตวทงหลาย เทยวไปในวฏฏะ เปนผไมประมาทตลอดกาลเปนนตยกระทาบญกรรมกม, เปนผมความประมาทกระทาบาปกรรมกม, เหตนน สตวผเทยวไปในวฏฏะ จงเสวยสขบางทกขบาง."

๑. ข. อ. ๒๕/ ขอ ๑๕๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 298 พระเจาอเทนลงโทษพระนางมาคนทยากบพวก พระราชา ทรงสดบวา " ขาววา ตาหนกของพระนางสามาวดถกไฟไหม," แมเสดจมาโดยเรว กไมไดอาจเพอจะทนถงตาหนกอนไฟยงไมไหมได, กแลครนเสดจมาแลว ทรงยงตาหนกใหดบแลว ทรงเกดโทมนสมกาลง แวดลอมดวยหมอามาตย ประทบนงอนสรณถงพระคณของพระนางสามาวด ทรงพระดารวา "นเปนการกระทาของใครหนอ ?"ดงนแลว ทรงทราบวา " กรรมน จกเปนกรรมอนนางมาคนทยาใหทาแลว," ทรงพระดารวา " นางมาคนทยานน อนเราทาใหหวาดกลวแลวถาม กจกไมบอก, เราจกคอย ๆ ถามโดยอบาย." จงตรสกะอามาตยทงหลายวา " ผเจรญทงหลาย ในกาลกอนแตกาลน เราลกขนเสรจสรรพแลว กเปนผระแวงสงสยอยรอบขางทเดยว, นางสามาวดแสวงหาแตโทษเราเปนนตย, นางกตายไปแลว; กบดน เราจกเยนใจไดละ, เราจกไดอยโดยความสข." พวกอามาตยทลวา "ขาแตสมมต-เทพ กรรมนอนใครหนอแลทาแลว ?" พระราชาตรสตอบวา " จกเปนกรรม อนใคร ๆ ทาแลวดวยความรกในเรา." พระนางมาคนทยาทรงยนเฝาอยในทใกล ฟงพระดารสนนแลว จงกราบทลวา "ใคร ๆคนอนจกไมอาจทาได, พระเจาขา กรรมนอนหมอมฉนทาแลว, หมอมฉนสงอาใหทา." พระราชาตรสวา " ชอวาสตวผมความรกในเราอน ยกไวเสยแตเจา ยอมไมม, เราพอใจ, พระเทว เราจะใหพรแกเจา, เจาจงใหเรยกหมญาตของตนมา." นางสงขาวไปแกพวกญาตวา "พระราชาทรงพอพระหฤทย จะพระราชทานพรแกเรา, จงมาเรว ." พระราชารบสงใหทาสกการะใหญ แกญาตทงหลายของพระนาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 299มาคนทยา ซงมาแลว ๆ แมพวกคนผมใชญาตของพระนางมาคนทยาเหนสกการะนนแลว กใหสนจาง กลาววา " พวกเราเปนญาตของพระนางมาคนทยา" พากนมาแลว. พระราชารบสงใหจบคนเหลานนทงหมดไว แลวใหขดหลมทงหลายประมาณแคสะดอ ทพระลานหลวงแลว ใหคนเหลานนนงลงในหลมเหลานนเอาดนรวนกลบ ใหเกลยฟางไวเบองบน แลวจดไฟ, ในเวลาทหนงถกไฟไหมแลว, รบสงใหไถดวยไถเหลกทงหลาย ใหทาใหเปนทอนและหาทอนมได (หรอ) เปนชนและหาชนมได. พระราชารบสงใหเชอดเนอ แมจากสรระของพระ-นางมาคนทยา ตรงทมเนอลา ๆ ดวยมดอนคมกรบแลว ใหยกขนสเตาไฟอนเดอดดวยนามน ใหทอดดจขนมแลว ใหเคยวกนเนอนนแล.

ความตายของพระนางสามาวดควรแกกรรมในปางกอน ตอมาวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนในโรงธรรมวา๑ " ความตายเชนน ของอบาสกาผถงพรอมดวยศรทธาเหนปานน ไมสมควรเลย หนอ ทานผมอายทงหลาย." พระศาสดาเสดจมาตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนเธอทงหลายนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอพวกภกษนนกราบทลวา "ดวย เรองชอน " ดงนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย ความตายนนของหญงทงหลาย มพระนางสามาวดเปนประมข ไมควรแลวในอตภาพน แตวาความตายอนหญงเหลานนไดแลว สมควรแทแกกรรมซงเขาทาไวในกาลกอน," อนภกษเหลานนทลอาราธนาวา " กรรมอะไร อนหญง

๑. ยงกถาใหตงขนในโรงธรรม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 300เหลานนทาไวในกาลกอน พระเจาขา ? ขอพระองคจงตรสบอกแกขาพระองคทงหลาย" ดงนแลว จงทรงนาอดตนทานมา (เลาวา)

บรพกรรมของพระนางสามาวดกบบรวาร ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทต ครองราชสมบตอยในกรงพาราณส พระปจเจกพทธเจา ๘ องค ฉนอยในพระราชวงเนองนตย.หญง ๕๐๐ คน ยอมบารงพระปจเจกพทธเจาเหลานน. ในทานเหลานนพระปจเจกพทธเจา ๗ องคไปสหมวนตประเทศ อกองคหนง นงเขาฌานอยในทรกดวยหญาแหงหนงรมแมนา. ตอมาวนหนง เมอพระ-ปจเจกพทธเจาทงหลายไปแลว, พระราชาทรงพาหญงเหลานนไป เพอทรงเลนนาในแมนา. ณ สถานทนน หญงเหลานนเลนนาตลอดสวนแหงวน ขนแลว ถกความหนาวบบคนเทยวใครจะผงไฟ กลาวกนวา"ทานทงหลาย พงหาดทกอไฟของพวกเรา," เทยวไป ๆ มา ๆ อยเหนทรกดวยหญา (ชฏหญา ) นน จงยนลอมกอไฟแลว ดวยสาคญวา" กองหญา" เมอหญาทงหลายไหมแลวกยบลง, หญงเหลานนแลเหนพระปจเจกพทธเจา จงกลาวกนวา " พวกเรา ฉบหายแลว ! พวกเราฉบหายแลว ! พระปจเจกพทธเจาของพระราชาถกไฟคลอก, พระราชาทรงทราบจกทาพวกเราใหฉบหาย, เราจกทาทานใหไหมทงหมด," ทกคนนาฟนมาจากทโนนทน ทาใหเปนกองในเบองบนแหงพระปจเจกพทธ-เจานน กองฟนใหญไดมแลว. ลาดบนน หญงเหลานนสมฟนนนแลวหลกไป ดวยสาคญวา "บดน จกไหมละ." ครงกอน พวกเขาเปนผไมมความจงใจ กถกกรรมตดตามแลวในบดน. กคนทงหลายแม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 301นาฟน ๑,๐๐๐ เลมเกวยนมาสมอย กไมอาจเพอจะทาพระปจเจกพทธเจาภายในสมาบต แมใหมอาการสกวาอนได. เพราะฉะนน พระปจเจก-พทธเจานน ในวนท ๗ จงไดลกขนไปตามสบายแลว. หญงเหลานนไหมในนรกสนหลายพนป เพราะความทกรรมนนอนทาไวแลว ไหมแลวในเรอนทถกไฟไหมอย โดยทานองนแล สน ๑๐๐ อตภาพ ดวยวบากอนเหลอลงแหงกรรมนนแล. นเปนบรพกรรมของหญงเหลานน ดวยประการฉะน.

บรพกรรมของนางขชชตตรา เมอพระศาสดาตรสอยางนนแลว ภกษทงหลาย จงทลถามพระ-ศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ กนางขชชตตราเลา เพราะกรรมอะไร ? จงเปนหญงคอม, เพราะกรรมอะไร ? จงเปนผมปญญามาก,เพราะกรรมอะไร ? จงบรรลโสดาปตตผล, เพราะกรรมอะไร จงเปนคนรบใชของคนเหลาอน." พระศาสดา ตรสวา " ภกษทงหลาย ในกาลทพระราชาองคนนแล ครองราชสมบตในกรงพาราณส พระปจเจก-พทธเจาองคนนเหมอนกน ไดเปนผมธาตแหงคนคอมหนอยหนง. ลาดบนน หญงผอปฏฐายกาคนหนงหมผากมพลถอขนทองคาทาเปนคนคอมพทธเจาของพวกเรายอมเทยวไปอยางนและอยางน." เพราะผลอนไหลออกแหงกรรมนนนางจงเปนหญงคอม. อนง ในวนแรก พระราชาทรงนมนตพระปจเจกพทธเจาเหลานน ใหนงในพระราชมณเฑยรแลวใหราชบรษรบบาตร บรรจบาตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 302ใหเตมดวยขาวปายาสแลวรบสงใหถวาย. พระปจเจกพทธเจาทงหลาย ถอบาตรอนเตมดวยขาวปายาสรอน ตองผลดเปลยน (มอ) บอย ๆ.หญงนน เหนทานทาอยอยางนน กถวายวลยงา ๘ วลย ซงเปนของของตน กลาววา " ทานจงวางไวบนวลยนแลวถอเอา." พระปจเจก-พทธเจาเหลานน ทาอยางนนแลว. แลดหญงนน. นางทราบความประสงคของทานทงหลาย จงกลาววา " ทานเจาขา ดฉนหามความตอง การวลยเหลานไม, ดฉนบรจาควลยเหลานนแลวแกทานทงหลายนนแล,ขอทานจงรบไป." พระปจเจกพทธเจาเหลานนรบแลวไดไปยงเงอมเขาชอนนทมลกะ. แมทกวนน วลยเหลานนกยงด ๆ อยนนเอง. เพราะผลอนไหลออกแหงกรรมนน ในบดน นางจงเปนผทรงพระไตรปฏก มปญญามาก. เพราะผลอนไหลออกแหงการอปฏฐาก ซงนางทาแกพระ-ปจเจกพทธเจาทงหลาย นางจงไดบรรลโสดาปตตผล. นเปนบรพกรรมในสมยพทธนดรของนาง. สวนในกาลแหงพระกสสปสมมาสมพทธเจา ธดาของเศรษฐในกรงพาราณสคนหนง จบแวน นงแตงตวอยในเวลามเงาเจรญ ( เวลาบาย).ลาดบนน นางภกษณขณาสพรปหนง ซงเปนผคนเคยของนางไดไปเพอเยยมนาง. จรงอย นางภกษณ แมเปนพระขณาสพกเปนผปรารถนาเพอจะเหนตระกลอปฏฐากในเวลาเยน. กในขณะนนหญงรบใชไร ๆ ในสานกของธดาเศรษฐไมมเลย. นางจงกลาววา "ดฉนไหว เจาขาโปรดหยบกระเชาเครองประดบนน ใหแกดฉนกอน." พระเถร คดวา" ถาเรา จกไมหยบกระเชาเครองประดบนใหแกนางไซร นางจกทาความอาฆาตในเราแลว บงเกดในนรก, แตวา ถาเราจก (หยบ)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 303ให, นางจกเกดเปนหญงรบใชของคนอน; แตวา เพยงความเปนผรบใชของคนอน ยอมดกวาความเรารอนในนรกแล." พระเถรนนอาศยความเอนด จงไดหยบกระเชาเครองประดบนนใหแกนาง. เพราะผลอนไหลออกแหงกรรมนน นางจงเปนคนรบใชของคนเหลาอน.

พระศาสดาเสดจมาแสดงธรรมทธรรมสภา รงขนวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนในโรงธรรมวา หญง ๕๐๐มพระนางสามาวดเปนประมข ถกไฟไหมแลวในตาหนก, พวกญาตของพระนางมาคนทยา ถกจดไฟอนมฟางเปนเชอไวเบองบนแลวทาลายดวยไถเหลก, พระนางมาคนทยา ถกทอดดวยนามนอนเดอดพลาน, ในคนเหลานน ใครหนอแล ? ชอวาเปนอย, ใคร ? ชอวาตายแลว." พระศาสดาเสดจมาตรสถามวา "ภกษทงหลาย บดนเธอทงหลายนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ? เมอพวกภกษนนกราบทลวา " ดวย เรองชอน " ดงนแลว จงตรสวา " ภกษทงหลาย คนเหลาใดเหลาหนงประมาทแลว, คนเหลานน แมเปนอยตง ๑๐๐ ป กชอวาตายแลวโดยแท;คนเหลาใด ไมประมาทแลว, คนเหลานน แมตายแลว กชอวายงคงเปนอย; เพราะฉะนน พระนางมาคนทยา จะเปนอยกตาม ตายแลวกตามกชอวาตายแลวทเดยว หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมข แมตายแลว กชอวาเปนอยนนเทยว; ภกษทงหลาย เพราะวาผไมประมาทตายแลว ชอวายอมไมตาย; ดงนแลว ไดภาษตพระคาถาเหลานวา ๒. อปปมาโท อมต ปท ปมาโท มจจโน ปท อปปมตตา น มยนต เย ปมตตา ยถา มตา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 304 เอต วเสสโต ตวา อปปมาทมห ปณฑตา อปปมาเท ปโมทนต อรยาน โคจเร รตา เต ฌายโน สาตตถา นจจ ทฬหปรกกมา ผสนต ธรา นพพาน โยคกเขม อนตตร "ความไมประมาทเปนเครองถงอมตะ๑ ความ ประมาทเปนทางแหงมจจ ผไมประมาทแลว ชอวายอมไมตาย: ผใดประมาทแลว ผนนยอม เปนเหมอนคนตายแลว; บณฑตรความนนโดย แปลกกนแลว (ตงอย ) ในความไมประมาท บนเทงอยในความไมประมาท: ยนดในธรรม เปนทโคจรของพระอรยะทงหลาย, บณฑตผไม ประมาทเหลานน มความเพง มความเพยรเปน ไปตดตอ. บากบนมนเปนนตย เปนนกปราชญ ยอมถกตองพระนพพาน อนเปนแดนเกษมจาก โยคะอนยอดเยยม."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาโท ยอมแสดงเนอความกวางคอ ถอเอาเนอความกวางตงอย. จรงอย พระพทธพจน คอพระไตรปฎก แมทงสน ซงอาจารยทงหลายนามากลาวอย ยอมหยงลงสความไมประมาทนนเอง, เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสไววา "ภกษทงหลาย

๑. อมต ปท แปลวา เปนทางแหงอมตะ กได เปนทางไมตาย กได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 305รอยเทาเหลาใดเหลาหนง ของสตวทงหลายผสญจรไปบนแผนดน, รอยเทาทงปวงนน ยอมถงความประชมลงในรอยเทาชาง, รอยเทาชาง อนชาวโลกยอมเรยกวาเปนยอดแหงรอยเทาเหลานน. เพราะรอยเทาชางนเปนของใหญ แมฉนใด, ภกษทงหลาย กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง,กศลธรรมเหลานนทงหมด มความไมประมาทเปนรากเหงา มความไมประมาทเปนทประชมลง, ความไมประมาท อนเรากลาววา เปนยอดแหงธรรมเหลานน ฉนนน เหมอนกนแล๑." กความไมประมาทนนนน โดยอรรถ ชอวา ความไมอยปราศจากสต, เพราะคาวา " ความไมประมาท" นน เปนชอของสอนตงมนเปนนตย. พงทราบวนจฉยในคาวา อมต ปท , พระนพพาน พระผม-พระภาคตรสเรยกวา อมตะ, เพราะพระนพพานนน ชอวาไมแกไมตายเพราะความเปนธรรมชาตไมเกด, เหตนน พระองคจงตรสเรยกพระ-นพพานวา อมตะ, สตวทงหลายยอมถง อธบายวา ยอมบรรลอมตะดวยความไมประมาทน เหตนน ความไมประมาทนจงชอวา เปนเครองถง; (ความไมประมาท) ทานกลาวอธบายไววา " เปนอบายเครองบรรลซงอมตะ" จงชอวา อมต ปท . ภาวะคอความมวเมา ชอวา ความประมาท. คาวา ความประมาทนน เปนชอของการปลอยสต กลาวคอ ความมสตหลงลม. บทวา มจจโน แปลวา แหงความตาย. บทวา ปท คอเปนอบาย ไดแกเปนหนทาง. จรงอย ชนผประมาทแลว ยอมไม

๑. ส . มหาวาร. ๑๙/๖๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 306เปนไปลวงซงชาตได, แมเกดแลว กยอมแกดวย ยอมตายดวย เหตนนความประมาท จงชอวาเปนทางแหงมจจ คอยอมนาเขาหาความตาย. บาทพระคาถาวา อปปมตตา น มยนต ความวา กผประกอบดวยสต ชอวา ผไมประมาทแลว. ใคร ๆ ไมพงกาหนดวา "ผไมประมาทแลวยอมไมตาย คอเปนผไมแกและไมตาย" ดงน, เพราะวาสตวไร ๆ ชอวาไมแกและไมตาย ยอมไมม, แตชอวาวฏฏะของสตวผประมาทแลว กาหนดไมได; (วฏฏะ) ของผไมประมาทกาหนดได;เหตนน สตวผประมาทแลว แมเปนอย กชอวาตายแลวโดยแท เพราะความเปนผไมพนจากทกข มชาตเปนตนได, สวนผไมประมาท เจรญอปปมาทลกษณะแลว ทาใหแจงซงมรรคและผลโดยฉบพลน ยอมไมเกดในอตภาพท ๒ และท ๓; เหตนนสตวผไมประมาทเหลานน เปนอยกตาม ตายแลวกตาม ชอวายอมไมตายโดยแท. บาทพระคาถาวา เย ปมตตา ยถา มตา ความวา สวนสตวเหลาใดประมาทแลว, สตวเหลานน ยอมเปนเหมอนสตวทตายแลวดวยการขาดชวตนทรย มวญญาณไปปราศแลวเชนกบทอนฟนฉะนนเทยวเพราะความทตนตายแลวดวยความตาย คอ ความประมาท; จรงอยแมจตดวงหนงวา " เราจกถวายทาน, เราจกรกษาศล เราจกทาอโบสถกรรม" ดงน ยอมไมเกดขน แมแกเขาทงหลายผเปนคฤหสถกอน, จตดวงหนงวา "เราจกบาเพญวตรทงหลาย มอาจรยวตรและอปชฌาย-วตรเปนตน, เราจกสมาทานธดงค, เราจกเจรญภาวนา" ดงน ยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน แมผเปนบรรพชต ดงจตดวงหนงไมเกดขนแกสตวทตายแลวฉะนน, สตวผประมาทแลวนน จะเปนผมอะไรเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 307เครองกระทาใหตางจากสตวผตายแลวเลา ? เพราะฉะนน ยอมเปนเหมอนคนตายแลว." บาทพระคาถาวา เอต วเสสโต ตวา ความวา รความนนโดยแปลกกนวา " การแลนออกจากวฏฏะของผประมาทแลวยอมไมม,ของผไมประมาทแลว มอย." มปจฉาวา "กใครเลา ยอมรความแปลกกนนน ?" มวสชนาวา " บณฑตทงหลาย ตงอยในความไมประมาทยอมร." อธบายวา บณฑต คอผมเมธา ไดแก ผมปญญาเหลาใด ตงอยในความไมประมาทของตนแลว เจรญความไมประมาทอย บณฑตเหลานน ยอมรเหตอนแปลกกนนน. บาทพระคาถาวา อปปมาเท ปโมทนต ความวา บณฑตเหลานนครนรอยางนแลว ยอมบนเทง คอ เปนผมหนายมแยม ไดแก ยนดราเรง ในความไมประมาทของตนนน. บาทพระคาถาวา อรยาน โคจเร รตา ความวา บณฑตเหลานน บนเทงอยในความไมประมาทอยางนน เจรญความไมประมาทนนแลว ยอมเปนผยนด คอ ยนดยงในโพธปกขยธรรม ๓๗ เเยกออกเปนสตปฏฐาน ๔ เปนตน และในโลกตรธรรม ๙ ประการ อนนบวาเปนธรรมเครองโคจรของพระอรยะทงหลาย คอ พระพทธเจา พระ-ปจเจกพทธเจาและสาวกของพระพทธเจาทงหลาย. สองบทวา เต ฌายโน ความวา บณฑตผไมประมาทเหลานนเปนผมความเพงดวยฌานทงสองอยาง คอ ดวยอารมมณปนชฌาน กลาว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 308คอ สมาบต ๘๑, และดวยลกขณปนชฌาน กลาวคอ วปสสนามรรคและผล. บทวา สาตตกา ความวา เปนผมความเพยร ซงเปนไปทางกายและทางจต เปนไปแลวตดตอ จาเดมแตกาลเปนทออกบวชจนถงการบรรลพระอรหต. บาทพระคาถาวา นจจ ทฬหปรกกมา ความวา ผประกอบดวยความเพยรเหนปานนวา "ผลนนใด อนบคคลพงบรรลไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวยความเพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษ ยงไมบรรลผลนน แลวหยดความเพยรเสย จกไมม๒" (เชนน) ชอวาบากบนมน ชอวา เปนไปแลวเปนนตย เหตไมทอถอยในระหวาง. ในคาวา ผสนต น พงทราบวนจฉย ดงตอไปน :- การถกตองม ๒ คอ ญาณผสนา (การถกตองดวยญาณ),วปากผสนา ( การถกตองดวยวบาก). ในผสนา ๒ อยางนน มรรค ๔ชอวา ญาณผสนา. ผล ๔ ชอวา วปากผสนา. ในผสนา ๒ อยางนนวปากผสนา พระผมพระภาคเจา ทรงประสงคเอาในบทวา ผสนต น.บณฑตผเปนนกปราชญ เมอทานพพานใหแจงดวยอรยผล ชอวา ยอมทานพพานใหแจงดวยวปากผสนา. บาทพระคาถาวา โยคกเขม อนตตร ความวา (ซงนพพาน)

๑. สมาบต ๘ คอปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน รวมเรยกวา รปสมาบต ๔.อากาสานญจายตนะ วญญาณญจายตนะ อากญจญญายตนะ เนวสญญานาสญญายตนะ รวมเรยกวาอรปสมาบต ๔.๒. สง. น. ๑๖/๓๔.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 309อนเปนแดนเกษม คอ ไมมภย จากโยคะ ๔๑ อนยงมหาชนใหจมลงในวฏฏะ ชอวา ยอดเยยม เพราะความเปนสงประเสรฐกวาโลกยธรรมและโลกตรธรรมทงปวง. ในทสดแหงเทศนา ชนเปนอนมาก ไดเปนพระอรยบคคล มโสดาบนเปนตน. เทศนา เปนกถามประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระนางสามาวด จบ.

๑. โยคะ ๔ กามโยคะ ภวโยคะ ทฏฐโยคะ อวชชาโยคะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 310 ๒. เรองกมภโฆสก [๑๑] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภเศรษฐชอกมภโฆสก ตรสพระธรรมเทศนานวา " อฏานนโต " เปนตน.

กมภโฆสกกลวตายหนไปอยภเขา ความพสดารวา ในนครราชคฤห อหวาตกโรคเกดขนในเรอนของราชคหเศรษฐ. เมออหวาตกโรคนนเกดขนแลว, สตวดรจฉานตงตนแตแมลงวนจนถงโคยอมตายกอน, ถดนนมา กทาสและกรรมกร,ภายหลงเขาทงหมดกคอเจาของเรอน, เพราะฉะนน โรคนนจงจบเศรษฐและภรยาภายหลงเขาทงหมด. สองสามภรยานน โรคถกตองแลว แลดบตรซงยนอย ณ ทใกล มนยนตาทงสองนองดวยนาตา พดกะบตรวา" พอเอย เขาวา เมอโรคชนดนเกดขน, ชนทงหลาย พงฝาเรอนหนไปยอมไดชวต, ตวเจาไมตองหวงใยเราทงสองพงหนไป ( เสยโดยดวน)มชวตอย จงกลบมาอก พงขดเอาทรพย ๔๐ โกฏ ทเราทงสองฝงเกบไวในทโนนขนเลยงชวต." เขาฟงคาของมารดาและบดานนแลว รองไห ไหวมารดาบดากลวตอภยคอความตาย ทาลายฝาเรอนหนไปสชฏแหงภเขา อยในทนนสน ๑๒ ปแลว จงกลบมายงทอยของมารดาบดา .

เขากลบมาบานเดมไมมใครจาได ครงนน ใคร ๆ จาเขาไมได เพราะความทไปในกาลยงเปนเดก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 311กลบมาในกาลมผมและหนวดขนรงรง. เขาไปสทฝงทรพย ดวยสามารถแหงเครองหมายอนมารดาและบดาใหไว ทราบความททรพยไมเสยหาย จงคดวา "ใคร ๆ ยอมจาเราไมได. ถาเราจกขดทรพยขนใชสอยไซร, ชนทงหลายพงคดวา ' คนเขญใจผหนงขดทรพยขนแลว, พงจบเราแลว เบยดเบยน ถากระไรเราพงทาการรบจางเปนอย, ทนน เขานงผาเกาผนหนง ( เทยว) ถามวา"ใคร ๆ มความตองการดวยคนรบจาง มอยหรอ ?" (ไป) ถงถนนอนเปนทอยของคนผจางแลว.

กมภโฆสกรบจางทางาน ขณะนน พวกผจางเหนเขาแลว กลาววา " ถาเจาจกทาการงานของพวกเราไดสกอยางหนงไซร, พวกเราจกใหคาจางสาหรบซอภต." เขาถามวา " ชอวาการงานอะไร ? ทพวกทานจกใหทา." พวกผจางตอบวา " การงานคอการปลกและการตกเตอน, ถาเจาอาจ (ทา) ไดไซร, เจาจงลกขนแตเชาตร เทยวบอกวา " พอทงหลาย ทานทงหลาย จงลกขน จงตระเตรยมเกวยนทงหลาย, จงเทยมโคผ ในเวลาทสตวพาหนะตาง ๆ มชางและมาเปนตนไปเพอตองการกนหญา, แมทงหลาย แมพวกทานจงลกขนตมยาค หงภต" เขารบวา " ไดจะ." ลาดบนน พวกผจางไดใหเรอนหลงหนงแกเขา เพอประโยชนแกการอย ณ ทใกล. เขาไดการงานนนทกวน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 312 พระเจาพมพสารทรงทราบฐานะของกมภโฆสก อยมาวนหนง พระราชาทรงพระนามวา พมพสาร ไดทรงสดบเสยงของเขาแลว. กทาวเธอไดเปนผทรงทราบเสยงรองของสตวทงปวง,เพราะฉะนน จงตรสวา "นนเปนเสยงของคนผมทรพยมาก." ขณะนน นางสนมของทาวเธอคนหนง ยนเฝาอย ณ ทใกลคดวา" ในหลวงจกไมตรสเหลว ๆ ไหล ๆ, เราควรรจกชายน." จงสงชาย ผหนงไป (สบ) ดวยคาวา "ไปเถด พอ ทานจงทราบบรษนน(แลวกลบมา )." เขารบไป พบกมภโฆสกนนแลว กกลบมาบอกวา "นนเปนมนษยกาพราคนหนง ซงทาการรบจางของชนผจางหลาย." พระราชา ทรงสดบถอยคาของบรษนนแลว กทรงดษณภาพ,๑ ในวนท ๒ กด ในวนท ๓ กด ครนทรงสดบเสยงของกมภโฆสกนนแลวกตรสอยางนนเหมอนกน.

นางสนมรบอาสาพระเจาพมพสาร นางสนมแมนน กคดอยางนนเหมอนกน สง (บรษ) ไปหลายครง เมอเขาบอกวา " เปนมนษยกาพรา" จงคดวา " ในหลวงแมทรงสดบคาวา ' นน มนษยกาพรา' กไมทรงเชอ ตรสยาอยวา' นนเสยงบรษผมทรพยมาก ' ในขอนตองมเหต; ควรทเราจะรจกชายนนตามความจรง. " นางสนมนน จงกราบทลพระราชาวา "ขาแตสม-มตเทพ ขาพระบาท เมอไดทรพยพนหนงจกพาธดาไป (ออกอบาย) ใหทรพยนนเขาสราชสกลจงได."

๑. นงเฉย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 313 พระราชา รบสงใหพระราชทานทรพยพนหนงแกนางแลว. นางรบพระราชทานทรพยนนแลว ใหธดานงผาคอนขางเกาผนหนง ออกจากพระราชมณเฑยรพรอมกบธดานน เปนดจคนเดนทาง ไปสถนนอนเปนทอยคนรบจาง เขาไปสเรอนหลงหนง พดวา " แมจา ฉนทงสองเดนทางมา (เหนดเหนอย) จกขอพกในเรอนนสกวนสองวนแลวจกไป."

นางสนมกบธดาพกอยในเรอนกมภโฆสก หญงเจาของเรอน พดวา " แม ผคนในเรอนมมาก, แมไมอาจพกในเรอนนได, เรอนของนายกมภโฆสกนนแนะวาง เชญแมไป(ขอพก) ในเรอนนนเถด." นางไปทเรอนของกมภโฆสกนนแลวกลาววา " นายจา ฉนทงสองเปนคนเดนทาง จก (ขอพก) อยในเรอนนสกวนสองวน," แมถกเขาหามแลวตงหลายครง กพดออนวอนวา" นายจา ฉนทงสองจก (ขอพก) อยชววนนวนเดยว พอเชาตรกจกไปดอก," ไมปรารถนาจะออกไปแลว. นางพกอยในเรอนของกมภโฆสกนนนนแล วนรงขน ในเวลาเขาจะไปปา จงพดวา " นายจา ขอนายจงมอบคาอาหารสาหรบนายไวแลวจงคอยไป, ฉนจก (จดแจง) หงตมไวเพอนาย." เมอเขากลาววา " อยาเลย ฉนจกหงตมกนเองกได,"จงรบเราบอย ๆ เขา (จนสาเรจ) ทาทรพยทเขาให ใหเปนสกวาอนคนไดรบไวแลวทเดยว ใหนาโภชนะและสงตาง ๆ มขาวสารทบรสทธ เปนตน มาแตรานตลาดหงขาวสกใหละมนละไมด และปรงแกงกบ๒-๓ อยาง ซงมรสอรอยโดยเยยงอยางหงตมในราชสกล ไดใหแกกมภ-โฆสกผมาจากปา. ครนทราบ (วา) เขาบรโภคแลว ถงความเปนผม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 314จตเบกบาน จงพดวา " นายจา ฉนทงสองเปนผเมอยลา ขอพกอยในเรอนนแล สกวนสองวนเถอะ," เขารบรองวา "ไดจะ."

กมภโฆสกเสยรนางชาววง ทนน นางกปรงภตอยางเอรดอรอย ทงเวลาเยนทงวนรงขนแลวไดใหแกเขา. และครนทราบความทเขาเปนผมจตเบกบานแลวกวงวอน (อก ) วา "นายจา ฉนทงสองจกอยในเรอนนแล สก ๒-๓ วน"ดงนแลว อยในเรอนนน เอาศสตราอนคมตดฐานเตยงของเขาภายใตแมแครในทนน ๆ. เมอเขามา พอนงลงเทานน, เตยงกยอบลงเบองลาง. เขากลาววา " ทาไม เตยงน จงขาดไปอยางน ?" นางสนม. นายจา ฉนไมอาจหามพวกเดกหนม ๆ ได พวกเขามาประชมกน (เลน) ทนละซ. กมภโฆสก. แม เพราะอาศยแก ๒ คน ทกขน จงเกดแกฉน,เพราะในกาลกอน ฉนจะไปในทไหน ๆ กปดประตแลวจงไป. นางสนม. จะทาอยางไรไดละ ? พอ ฉนไมอาจหามได. นางตด (ฐานเตยง) โดยทานองนแล สน ๒-๓ วน แมถกเขาตาหนตเตยนวากลาวอย กคงกลาว (แกตว) อยางนนแลวตดเชอกทเหลอ เวนเชอกเสนเลก ๆ ไวเสน ๒ เสน. วนนน เมอเขาพอนงลงเทานน, ฐาน (เตยง) ทงหมดตกลงไปทพนดน. ศรษะ (ของเขา) ได (ฟบลง ) รวมเขากบเขาทงสองเขาลกขนได กพดวา "ฉนจะทาอะไรได ? บดน จกไปไหนได ? ฉน เปนผถกพวกแกทาไมใหเปนเจาของแหงเตยงเปนทนอนเสยแลว."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 315 นางสนม ปลอบวา " จกทาอยางไรไดเลา ? พอ ฉนไมอาจหามเดก ๆ ทคนเคยได, ชางเถอะ, อยาวนวายไปเลย, นายจกไปไหน ?ในเวลาน" ดงนแลว เรยกธดามา บอกวา " แมหน เจาจงทาโอกาสสาหรบเปนทนอนแหงพชายของเจา."

กมภโฆสกไดลกสาวของนางสนมเปนภรรยา ธดานนนอนทขางหนงแลว พดวา " นายคะ เชญนายมา(นอน) ทน." แมนางสนมกกลาวกะกมภโฆสกนนวา "เชญพอไปนอนกบนองสาวเถด พอ." เขานอนบนเตยงเดยวกบธดานางสนมนนไดนาความเชยชดกนในวนนนเอง. นางกมารการองไหแลว. ทนน มารดาจงถามเขาวา "เจารองไหทาไมเลา ? แมหน." ธดา. กรรมชอนเกดแลว แม. มารดาพดวา "ชางเถอะ แมหน เรา อาจทาอะไรได, เจาไดสามคนหนงกด กมภโฆสกนไดหญงผบาเรอเทาคนหนงกด๑ ยอมสมควร"ดงนแลว ไดทากมภโฆสกนนใหเปนบตรเขยแลว. เขาทงสองอยรวมกนแลว.

กมภโฆสกตองจายทรพยเพราะอบายของนางสนม โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน นางสนมนน กสงขาว (กราบทล)แดพระ.ราชาวา "ขาแตสมมตเทพ ขอฝาละอองธลพระบาท จงรบสง

๑. ภรรยา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 316ใหทาการโฆษณาวา ' ขอทวยราษฎรจง (จด) ทามหรสพใน (ยาน)ถนนแหงคนรบจางอย, กคนใด ไมจดทามหรสพในเรอน, สนไหมชอประมาณเทาน ยอมมแกคนนน." พระราชารบสงใหทาอยางนน. คราวนน แมยายพดกะเขาวา" พอเอย เราจาตองจดทามหรสพในถนนแหงคนรบจางตามพระราชาณต,๑ เราจะทาอยางไร ?" กมภโฆสก. แม ฉนแมทาการรบจางอย กแทบจะไมสามารถเปนอยได จกจดทามหรสพอยางไรไดเลา ? แมยาย. พอเอย ธรรมดาบคคลผอยครองเรอนทงหลาย ยอมรบเอา๒แมหนไว, พระเจาอยหวทรงบงคบ จะไมทา ( ตาม) ไมได,อนเราอาจพนจากหนไดดวยอบายอยางใดอยางหนง, ไปเถดพอ จงนากหาปณะ ๑ หรอ ๒ กหาปณะ แตทไหน ๆ กได.

นางสนมสงทรพยของกมภโฆสกไปถวายพระราชา เขาตาหนตเตยนพลางไปนากหาปณะมาเพยง ๑ กหาปณะ แตทฝงทรพย ๔๐ โกฏ นางกสงกหาปณะไป (ถวาย) แดพระราชาแลว (จด ) ทามหรสพดวยกหาปณะของตน, โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน กสงขาวไป(ถวาย) อยางนนนนแลอก. พระราชากทรงบงคบอกวา " ทวยราษฎรจงจดทามหรสพ เมอ ใครไมทา มสนไหมประมาณเทาน" กมภโฆสกนน ถกแมยายกลาวรบเราอยเหมอนครงกอนนนแล จงไปนากหาปณะมา ๑ กหาปณะ แมอก

๑. การบงคบของพระพระราชา. /๒. ตองเปนหนพระราชา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 317นางกสงกหาปณะแมเหลานนไป (ถวาย) แดพระราชา, โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน กสงขาวไป (ถวาย) อกวา ' บดนขอฝาละอองธลพระบาท ทรงสงบรษมา ' รบสงใหเรยกกมภโฆสกนไป (เฝา)."พระราชาทรงสงบรษไปแลว.

กมภโฆสกถกฉดตวไปเฝาพระเจาอยหว พวกบรษไปยงถนนทคนรบจางนนอยแลว ถามหาวา " คนไหนชอกมภโฆสก" เทยวตามหาพบเขาแลว บอกวา " มาเถด พอมหา-จาเรญ พระเจาอยหวรบสงใหหาพอ (ไปเฝา)." เขากลวแลว พดคาแกตวเปนตนวา " พระเจาอยหวไมทรงรจกตวฉน " แลวไมปรารถนาจะไป. ทนน พวกบรษ จงจบเขาทอวยวะทงหลาย มมอเปนตน ฉดมาดวยพลการ.๑

หญงนน เหนบรษเหลานนแลว จง ( ทาท) ขตะคอกวา "เฮย เจาพวกหวดอ พวกเจาไมสมควรจบลกเขยของขาทอวยวะทงหลายมมอเปนตน " แลวปลอบวา " มาเถด พอ อยากลวเลย, ฉนเฝาพระเจาอยหวแลว จกทลใหตดมอของพวกทจบอวยวะมมอเปนตนของเจาทเดยว"แลวพาบตรไปกอน ถงพระราชมณเฑยรแลวเปลยนเพศแตงเครองประ-ดบพรอมสรรพ ไดยนเฝาอย ณ สวนขางหนง. ฝายกมภโฆสก ถกเขาฉดครานามา ( ถวาย) จนได.

พระราชาทรงซกถามกมภโฆสก ขณะนน พระราชา ตรสกะเขาผถวายบงคมแลวยนเฝาอยวา "เจา

๑. ทาดวยกาลง คอทาตามชอบใจ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 318หรอ ? ชอกมภโฆสก." กมภโฆสก. ขาแตสมมตเทพ พระเจาขา. พระราชา. เพราะเหตไร เจาจงปกปดทรพยเปนอนมากไวใชสอย ? กมภโฆสก. ทรพยของขาพระองคจกมแตไหน ? พระเจาขา(เพราะ) ขาพระองคทาการรบจางเลยงชวต. พระราชา. เจาอยาทาอยางนน; เจาลวงขาทาไม ? กมภโฆสก. ขาพระองคมไดลวง พระเจาขา, ทรพยของขาพระ-องคไมม (จรง). ทนน พระราชาทรงแสดงกหาปะเหลานนแกเขาแลว ตรสวา" กหาปณะเหลาน ของใครกน ?"

กมภโฆสกเผยจานวนทรพย เขาจา ( กหาปณะ) ได คดวา "ตายจรง ! เราฉบหายแลว;อยางไรหนอ กหาปณะเหลาน จงตกมาถงพระหตถของพระเจาอยหวได ?" แลไปขางโนนขางน กเหนหญงทงสองคนนน ประดบประดายนเฝาอยรมพระทวารหอง จงคดวา " กรรมนสาคญนก, ชะรอยพระเจาอยหว พงแตงหญงเหลานน (ไปลอลวงแนนอน)." ขณะนน พระราชาตรสกะเขาวา " พดไปเถด ผเจรญ, ทาไม ?เจาจงทาอยางนน." กมภโฆสก. เพราะทพงของขาพระองคไมม พระเจาขา. พระราชา. คนเชนเรา ไมควรเปนทพง (ของเจา) หรอ ? กมภโฆสก. ขาแตสมมตเทพ ถาสมมตเทพ ทรงเปนทพงของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 319ขาพระองค กเปนการเหมาะด. พระราชา. เปนไดซ ผเจรญ, ทรพยของเจามเทาไรละ ? กมภโฆสก. ม ๔๐ โกฏ พระเจาขา. พระราชา. ไดอะไร ( ขน) จงจะควร ? กมภโฆสก. เกวยนหลาย ๆ เลม พระเจาขา.

กมภโฆสกไดรบตาแหนงเศรษฐ พระราชา รบสงใหจดเกวยนหลายรอยเลมสงไป ใหขนทรพยนนมา ใหทาเปนกองไวทหนาพระลานหลวงแลว รบสงใหชาวกรงราชคฤห (มา) ประชมกนแลว ตรสถามวา "ในพระนครน ใครมทรพยประมาณเทานบาง ?" เมอทวยราษฎรกราบทลวา "ไมมพระเจาขา " ตรสถามวา " กเราทาอะไร แกเขาจงควร ?" เมอพวกนนกราบทลวา " ทรงทาความยกยองแกเขา สมควร พระเจาขา" จงทรงตงกมภโฆสกนน ในตาแหนงเศรษฐ ดวยสกการะเปนอนมากพระราชทานบตรของหญงนนแกเขาแลว เสดจไปสสานกพระศาสดาพรอมกบเขา ถวายบงคมแลว กราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงทอดพระเนตรบรษน ชอวาผมปญญาเหนปานน ไมม, เขาแมมสมบตถง ๔๐ โกฏ กไมทาอาการเยอหยง หรออาการสกวาความทะนงตว, ( ทา) เปนเหมอนคนกาพรา นงผาเกา ๆ ทาการรบจางทถนนอนเปนทอยของคนรบจาง เลยงชพอย หมอมฉนรไดดวยอบายชอน, กแลครนรแลวสงใหเรยกมา ไลเลยงใหรบวามทรพยแลว ใหขนทรพยนนมา ตงไวในตาแหนงเศรษฐ. (ใชแตเทานน) หมอมฉนยง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 320ใหบตรแกเขาดวย ขาแตพระองคผเจรญ คนมปญญาเหนปานน หมอมฉนไมเคยเหน." คณธรรมเปนเหตเจรญแหงยศ พระศาสดาทรงสดบเรองนนแลว ตรสวา " มหาบพตร ชวตของบคคลผเปนอยอยางนน ชอวา เปนอยประกอบดวยธรรม; กกรรมมกรรมของโจรเปนตน ยอมเบยดเบยนบบคน (ผทา) ในโลกน ทงในโลกหนา ชอวาความสข อนมกรรมนนเปนเหต กไมม, กบรษทาการรบจางกด ทานากด เลยงชวตในกาลเสอมทรพยนนแล ชอวาชวต ประกอบดวยธรรม, อนความเปนใหญยอมเจรญขนอยางเดยว แกคนผถงพรอมดวยความเพยร บรบรณดวยสต มการงานบรสทธทางทวารทงหลาย มกายและวาจาเปนตน มปกตใครครวญดวยปญญาแลวจงทาผสารวมไตรทวาร มกายทวาร เปนตน เลยงชวตโดยธรรม ตงอยในอนไมเหนหางสตเหนปานนน." ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๒. อฏานวโต สตมโต สจกมมสส นสมมการโน สตสส จ ธมมชวโน อปปมตตสส ยโสภวฑฒต. " ยศยอมเจรญโดยยง แกคนผมความขยน มสต มการงานสะอาด มปกตใครครวญแลวจงทา สารวมแลว เลยงชพโดยธรรม และไมประมาท."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อฏานวโต คอ ผมความเพยงเปนเหตลกขน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 321 บทวา สตมโต คอ สมบรณดวยสต. บทวา สจกมมสส คอ ประกอบดวยการงานทงหลาย มการงานทางกายเปนตน อนหาโทษมได คอหาความผดมได. บทวา นสมมการโน ไดแก ใครครวญ คอไตรตรองอยางนวา" ถาผลอยางนจกม เราจกทาอยางน." หรอวา " เมอการงานนอนเราทาแลวอยางน ผลชอนจกม" ดงนแลว ทาการงานทงปวงเหมอนแพทยตรวจดตนเหต (ของโรค) แลวจงแกโรคฉะนน. บทวา สตสส ไดแก สารวมแลว คอ ไมมชอง ดวยทวารทงหลายมกายเปนตน. บทวา ธมมชวโน คอ ผเปนคฤหสถ เวนความโกงตาง ๆ มโกงดวยตาชงเปนตน เลยงชวตดวยการงานอนชอบทงหลาย มทานาและเลยงโคเปนตน, เปนบรรพชต เวนอเนสนากรรมทงหลาย๑ มเวช-กรรม๒และทตกรรม๓เปนตน เลยงชวตดวยภกษาจาร๔ โดยธรรม คอโดยชอบ. บทวา อปปมตตสส คอ มสตไมหางเหน. บทวา ยโสภวฑฒต ความวา ยศทไดแกความเปนใหญ ความมโภคสมบตและความนบถอ และทไดแกความมเกยรตและการกลาวสรรเสรญ ยอมเจรญ. ในกาลจบพระคาถา กมภโฆสก ดารงอยในโสดาปตตผล. ชน

๑. กรรมคอการแสวงหา (ปจจย) อนไมควร. ๒. กรรมของหมอหรอกรรมหรอความเปนหมอ. ๓. กรรมของคนรบใช หรอกรรมคอความเปนผรบใช. ๔. การเทยวเพอภกษา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 322แมเหลาอนเปนอนมาก กบรรลอรยผลทงหลาย มโสดาปตตผลเปนตนแลว. เทศนาสาเรจประโยชนแกมหาชนอยางนแล. เรองกมภโฆสก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 323 ๓. เรองพระจฬปนถกเถระ [๑๗] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระเถระชอวาจฬปนถก ตรสพระธรรมเทศนานวา "อฏาเนนปปมาเทน"เปนตน.

ธดาเศรษฐไดทาสเปนสาม ดงไดสดบมา ธดาแหงสกลของธนเศรษฐในพระนครราชคฤหในเวลาเขาเจรญวย มารดาบดารกษาไวอยางกวดขนทชนบนแหงปราสาท ๗ ชน (แตนาง) เปนสตรโลเลในบรษ เพราะความเปนผเมาแลวดวยความเมาในความเปนสาว จงทาสนถวะกบทาสของตนเองกลววา " คนอน ๆ จะพงรกรรมนของเราบาง" จงพดอยางนวา"เราทงสองไมอาจอยในทนได, ถามารดาบดาของฉนทราบความเสยหายนไซร จกหาหนเราใหเปนทอนนอยทอนใหญ; เราจะไปสทตางถนแลวอย." ทงสองคนนน ถอเอาทรพยอนเปนสาระทจะพงนาไปไดดวยมอในเรอน ออกไปทางประตดานเหนอแลว ชกชวนกนวา " เราทงสองจกตองไปอยในสถานทแหงใดแหงหนงทชนเหลาอนไมรจก" ดงนแลวทงสองคนไดเดนไปแลว.

มบตรดวยกนสองคน เมอเขาทงสองอยในทแหงหนง นางตงครรภแลว เพราะอาศย การอยรวมกน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 324 นางอาศยความทครรภแกเตมท จงปรกษากบสามนนวา " ครรภของฉนถงความแกเตมทแลว, ธรรมดาการตลอดบตรในทซงเหนหางจากญาตพวกพอง ยอมเปนเหตนาความทกขมาใหแกเราทงสอง, เราทงสองไปสเรอนแหงสกลเดมเถด," เขาพดผดเพยนวา "วนน จะไป,พรงน จงคอยไปเถด," ยงวนทงหลายใหลวงเลยไปเสย เพราะกลววา" ถาเราไปทนน, ชวตของเรายอมไมม." นางคดวา " เจาน เขลาไมอาจไปเพราะความทตนมโทษมาก, ธรรมดามารดาบดา มความเกอกลโดยสวนเดยวเทานน, เจาน จะไปหรอไมไปกตาม, เราจกไปละ."ครนเมอเขาออกจากเรอนไปแลว นางเกบงาเครองเรอน บอกความทตนจะไปสเรอนแหงสกล แกชาวบานทอยถดกนแลว เดนทางไป. ฝายสาม(กลบ) มาเรอน ไมเหนภรยา ถามผคนเคย ทราบวา. " ไปเรอนแหงสกล" จงรบตดตามไปทนในระหวางทาง. แมภรยาของเขานนกไดคลอดบตรในระหวางทางนนเอง. เขาถามวา "นอะไรกน ? นอง" ภรยา. พ ลกชายคนทหนงคลอดแลว. สาม. บดน เราจกทาอยางไร ? ทงสองคนคดเหนรวมกนวา " เราทงสองไปสเรอนแหงสกล เพอประโยชนแกกรรมใด. กรรมนนสาเรจแลวในระหวางทางเทยว, เราจกไปทนนทาอะไร ? กลบกนเถด" ดงนแลว กพากนกลบ. เขาทงสองไดตงชอเดกนนแล วา "ปนถก" เพราะเกดในหนทาง. ตอกาลไมนานนก นางตงครรภแมอก. พฤตการณทงปวงพงใหพสดาร โดยนยอนมในกอนนนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 325 ตงชอเดกทงสอง เพราะเดกแมนนกเกดในหนทาง มารดาบดาจงตงชอบตรผเกดกอนวา "มหาปนถก." ตงชอบตรผเกดภายหลงวา " จฬปนถก." แมสองสามภรยานน กพาเดกทงสองไปสถานทอยของตนตามเดม. มหาปนถกแปลกใจในเรองญาตของตน เมอสองสามภรยาอยในทนน เดกชายมหาปนถก ไดยนเดกชายอน ๆ เรยก (ผนนผน ) วา " อา ลง" และวา "ป (ตา) ยา(ยาย) " จงถามมารดาวา " แม เดกอน ๆ เรยก ( ผนน ) วาป ( ตา ), เรยก ( ผน ) วา ' ยา ( ยาย ),' พวกญาตของเราไมมบางหรอ ?" มารดา. เออ พอ พวกญาตของเราในทนไมม, แตตาของพวกเจาชอ ธนเศรษฐ มอยในพระนครราชคฤห, พวกญาตของเราเปนอนมากมอยในพระนครนน. มหาปนถก. ทาไม พวกเราจงไมไปในทนนเลา ? แม. นางไมบอกเหตทตนมากบตร เมอบตรทงสองพดรบเราหนกเขาจงบอกแกสามวา " เดกเหลานรบกวนฉนเหลอเกน, มารดาบดาเหนพวกเราแลว จกกนเนอ ( เทยว ) หรอ ? มาเถด บดนเราทงสองจกแสดงตระกลแหงตา ยาย แกพวกเดก." สาม. ฉน ไมอาจจะเขาหนาได, แตจกพาเจาพวกนนไปได. ภรยา. ดละ ควรทเดกทงสองจะพบเหนตระกลของตาดวยอบายอยางใดอยางหนงแท.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 326 พาบตรทงสองไปหาตา ชนทงสองพาเดก ๆ ไปถงพระนครราชคฤหโดยลาดบ พกอยในศาลาหลงหนงรมประตพระนคร. มารดาของเดก พาเดกสองคนไปแลวสงใหบอกความทตนมาแกมารดาบดา. มารดาบดาทงสองนน ไดยนขาวนนแลว กลาววา " บรรดาชนทงหลายผยงทองเทยวอยในสงสาร ชอวา ผไมเคยเปนบตร ไมเคยเปนธดากน ยอมไมม, คนเหลานนมความผดตอเราเปนขอใหญพวกเขาไมสามารถจะตงอยในคลองจกษของเราได, ชนทงสองจงเอาทรพยประมาณเทาน ไปสสถานทผาสกเลยงชพเถด, แตจงสงเดกทงสองมาในทน." สองสามภรรยานน รบทรพยททานทงสองนนสงมาแลว มอบเดกทงสองในมอของพวกคนใชทมานนแล สงไปแลว, เดกทงสองเจรญ (วย ) อยในตระกลของตา ยาย.

มหาปนถกออกบวช ในเดกสองคนนน จฬปกถกยงเลกนก, สวนมหาปนถกไปฟงธรรมกถาของพระทศพลกบตา. เมอเขาไปสานกของพระศาสดาเปนนตยจตกนอมไปแลวในบรรพชา. เขาพดกะตาวา "ถาคณตาอนญาตใหกระผมไซร กระผมพงบวช." ทานเศรษฐกลาววา "พดอะไร พอ การบวชของเจาเปนความดแกตากวาการบวชของคนทวทงโลก; ถาเจาอาจไซร. กบวชเถด"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 327ดงนแลว นาเขาไปลสานกพระศาสดา. เมอพระองคตรส (ถาม) วา"คฤหบด ทานไดเดกมาหรอ ? กราบทลวา " พระเจาขา เดกคนนเปนหลานของขาพระองค ประสงคจะบวชในสานกของพระองค." พระศาสดาตรสสงภกษ ผถอการเทยวบณฑบาตเปนวตรรปใดรปหนงวา " เธอจงใหเดกคนนบวช ." พระเถระบอกตจปญจก-กมมฏฐานแกเธอแลว ใหบรรพชา.

มหาปนถกบรรลพระอรหต เธอเรยนพระพทธพจนไดมาก มอายครบ ไดอปสมบทแลว ทากรรมในโยนโสมนสการ บรรลพระอรหตแลว.

มหาปนถกปรารภถงนองชาย ทานใหเวลาลวงไปดวยความสขในฌานและความสขอนเกดแตผลคดวา " เราอาจใหความสขนแกจฬปนถกหรอหนอ ?" ภายหลงไดไปสสานกของเศรษฐผเปนตาแลว กลาวอยางนวา "ทานมหาเศรษฐถาทานอนญาตไซร, รปพงใหจฬปนถกออกบวช ." เศรษฐกลาววา "นมนตทานใหเขาบวชเถด ขอรบ." ไดยนวา เศรษฐเลอมใสดแลวในพระศาสนา แตเมอถกถามวา" เดกเหลานเปนบตรของธดาคนไหนของทา" จะบอกวา "ของลกสาวทหนไป" กละอาย; เพราะฉะนน ทานจงอนญาตการบวชแกหลานทงสองนนโดยงาย.

๑. เจรญกมมฏฐาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 328 จฬปนถกบวชแลวกลายเปนคนโง พระเถระใหจฬปนถกบวชแลว ใหตงอยในศลทงหลาย. แมจฬปนถกนนพอบวชแลว ไดเปนคนโงเขลา. พระเถระเมอพราสอนเธอ กลาวคาถานวา "ดอกบวโกกนท มกลนหอม บานแตเชา พงมกลนไมไปปราศฉนใด, เธอจงเหนพระองครส ผไพโรจนอย ดจพระอาทตยสองแสงในกลางหาว ฉนนน." คาถาเดยวเทานน โดย ๔ เดอน เธอกไมสามารถจะเรยนได.

บรพกรรมของพระจฬปนถก ถามวา " เพราะอะไร ?" แกวา "ไดยนวา เธอบวชในกาลพระกสสปสมมาสมพทธเจาผมปญญา ไดทาการหวเราะเยาะ ในเวลาทภกษเขลารปใดรปหนงเรยนอเทศ, ภกษนนละอายเพราะการหวเราะนน เลยเลกเรยนอเทศ ไมทาการสาธยาย. เพราะกรรมนน จฬปนถกน พอบวชแลว จงเปนคนโง, บททเรยนแลว ๆ เมอเธอเรยนบทตอ ๆ ไป กเลอนหายไป. เมอเธอพยายาม เพอเรยนคาถานแล. สเดอนลวงไปแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 329 จฬปนถกถกพระพชายประฌาน ทนน พระมหาปนถก ไดกลาวกะเธอวา "จฬปนถก เธอเปนคนอาภพในศาสนาน, โดย ๔ เดอน แมคาถาเดยวกไมอาจเรยนได,กเธอจกยงกจแหงบรรพชตใหถงทสดไดอยางไร ? จงออกไปจากทน เสยเถด." ดงนแลว กขบออกจากวหาร. พระจฬปนถกไมปรารถนาความเปนคฤหสถ เพราะความเยอใยในพระพทธศาสนา. กในกาลนน พระมหาปนถกเปนภตตเทสก. หมอชวกโกมารภจถอระเบยบดอกไมของหอมและเครองลบไลเปนอนมากไปสอมพวน บชาพระศาสดา สดบธรรม ลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระทศพลแลวเขาไปหาพระมหาปนถก ถามวา "ภกษในสานกของพระศาสดา มจานวนเทาไร ขอรบ." พระมหาปนถก. ภกษมประมาณ ๕๐๐ รป. หมอชวก. ทานผเจรญ พรงน ขอใตเทาไดพาภกษ ๕๐๐ รปมพระพทธเจาเปนประมข (ไป) รบภกษาในเรอนของกระผม. พระมหาปนถก. อบาสก ภกษโง (รปหนง) ชอจฬปนถกมธรรมไมงอกงาม, รปจะเวนเธอเสย แลวรบนมนตเพอภกษทงหลายทเหลอ.

พระจฬปกถกหนไปสกแตสกไมได พระจฬปนถกฟงคานนแลว คดวา " พระเถระ เมอรบนมนตเพอภกษทงหลายมประมาณเทานน กคดเราไวภายนอกแลวจงรบ, จต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 330ของพชายเรา จกแยก (หมดเยอใย) ในเราแลวอยางไมตองสงสย;บดน เราจะตองการอะไรดวยศาสนาน, เราจกเปนคฤหสถทาบญตาง ๆมทานเปนตนเลยงชพละ." วนรงขน เธอไปเพอจะสกแตเชาตร.พระศาสดา ทรงตรวจดโลก ( คอหมสตว) เฉพาะในเวลาใกลรงทรงเหนเหตนแลว จงเสดจลวงหนาไปกอน ไดทรงหยดจงกรมอยทซมประตใกลทางทพระจพปนถกไป. พระจฬปนถกเมอเดนไปพบพระศาสดาจงเขาไปเฝาถวายบงคม.

พระศาสดาทรงรบรองใหอยตอไป ขณะนน พระศาสดาตรสกะเธอวา "จฬปนถก นเธอจะไปไหน ?ในเวลาน." จฬปนถกทลวา " พระพชายขบไลขาพระองค พระเจาขา ขา-พระองคไปเพอจะสก เพราะเหตนน. " พระศาสดา ตรสวา จฬปนถก เธอชอวาบรรพชาในสานกของเรา, แมถกพชายขบไล ทาไม จงไมมาสสานกของเรา ? มาเถด,เธอจะตองการอะไรดวยความเปนคฤหสถ เธอตองอย (ตอไป ) ในสานกของเรา" ดงนแลว ทรงเอาฝาพระหตถอนมพนวจตรไปดวยจกรลบเธอทศรษะแลว พาไปใหนงทหนามขพระคนธกฎ ประทานทอนผาทสะอาด ซงทรงบนดาลขนดวยฤทธ ดวยตรสสงวา "จฬปนถก"เธอจงผนหนาไปทางทศตะวนออก ลบทอนผาน ดวยบรกรรมวา" รโชหรณ . รโชหรณ " (ผาเชดธล ๆ) อยทนแหละ ครนเมอเขากราบทลเวลาแลว, มภกษสงฆแวดลอม เสดจไปเรอนของหมอชวกประทบนงบนอาสนะทเขาตกแตงไว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 331 พระจฬปนถกเจรญภาวนาบรรลพระอรหต ฝายพระจฬปนถกนงแลดพระอาทตย พลางลบผาทอนนน บรกรรมวา " รโชหรณ " รโชหรณ ." เมอทานลบทอนผานนอย, ทอนผาไดเศราหมองแลว. ลาดบนน จงคดวา " ทอนผานสะอาดแทๆ แตอาศยอตภาพนจงละปกตเดมเสย กลายเปนของเศราหมองอยางนไปได, สงขารทงหลายไมเทยงหนอ ? ( ครนแลว ) เรมตงความสนและความเสอมเจรญวปสสนา. พระศาสดาทรงทราบวา " จตของพระจฬปนถกขนสวปสสนาแลว "จงตรสวา " จฬปนถก เธออยาทาความหมายเฉพาะทอนผานน วา' เศราหมองแลว ตดธล; ' กธลทงหลาย มธลคอราคะเปนตน มอยในภายในของเธอ, เธอจงนา (คอกาจด) มนออกเสย" ดงนแลว ทรงเปลงพระรศม เปนผมพระรปปรากฏดจประทบนงตรงหนา ไดทรงภาษต คาถาเหลานวา "ราคะ ชอวาธล, แตเรณ (ละออง) ทานหา เรยกวา (ธล) ไม: คาวา "ธล" นนเปนชอ ของราคะ; ภกษเหลานน ละธลนนไดขาดแลว อยในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล. โทสะ ชอวาธล, แตเรณ (ละออง) ทานหา เรยกวา ( ธล) ไม: คาวา "ธล" นนเปนชอ ของโทสะ; ภกษเหลานน ละธลนนไดขาดแลว อยในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 332 โมหะ ชอวาธล, แตเรณ (ละออง) ทานหา เรยกวา ( ธล) ไม; คาวา "ธล" นนเปนชอ ของโมหะ; ภกษเหลานน ละธลนนไดขาดแลว อยในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล." ในกาลจบคาถา พระจฬปนถกบรรลพระอรหต พรอมดวย ปฏสมภทาทงหลายแลว. ปฎก ๓ มาถงแกทานพรอมกบปฏสมภทาทเดยว.

บรพกรรมของพระจฬปนถก ไดยนวา ครงดกดาบรรพ ทานเปนพระเจาแผนดน ทรงทาประทกษณพระนคร เมอพระเสโท๑ไหลออกจากพระนลาต๒ ทรงเอาผาสะอาดเชดทสดพระนลาต. ผาไดเศราหมองแลว. ทาวเธอกลบไดอนจจสญญาวา๓ "ผาสะอาดเหนปานนอาศยสรระน ละปกตแปรเปนเศราหมองไปได, สงขารทงหลายไมเทยงหนอ," เพราะเหตนน ผาสาหรบเชดธลนนแล จงเปนปจจยของทานแลว. ฝายหมอชวกโกมารภจ ไดนอมนาทกษโณทกเขาไปถวายพระทศพล, พระศาสดาทรงปดบาตรดวยพระหตถ ตรสวา "ชวกภกษในวหาร ยงมอยมใชหรอ ?" พระมหาปนถกกราบทลวา "ในวหาร ภกษไมมมใชหรอ ?พระเจาขา." พระศาสดา ตรสวา "ม ชวก." หมอชวกสงบรษไปดวยสงวา "พนาย ถากระนน เธอจงไป จงรวาภกษในวหารมหรอไมม.

๑. เหงอ ๒. หนาฝาก ๓. ความหวายวาไมเทยว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 333 พระจฬปนถกนรมตตนเปนภกษพนรป ในขณะนน พระจฬปนถกคดวา "พชายของเราพดวา 'ภกษในวหารไมม,' เราจกประกาศความทภกษในวหารมแกทาน (พชาย)ดงนแลว จง (นรมต) ใหอมพวนทงสนเตมดวยภกษทงนน ภกษบางพวกเยบจวร, บางพวกยอมจวร, บางพวกทาการสาธยาย; นรมตภกษพนรป ไมเหมอนกนและกนอยางน. บรษนนเหนภกษเปนอนมากในวหาร จงกลบมาบอกแกหมอชวกวา" คณหมอขอรบ อมพวนทงสน เตมดวยภกษทงหลาย." (พระธรรมสงคาหกาจารย กลาววา) "ฝายพระเถระ ชอวาจฬปนถก นรมตตน พนครง (เปนภกษพนรป) ในอมพวนนนแล แลวนงในอนพวนอนนารนรมย จนกวาเขาจะบอก เวลา." ลาดบนน พระศาสดา ตรสกะบรษนนวา "เธอจงไปวหารบอกวา "พระศาสดารบสงหาพระชอจฬปนถก." เมอบรษนนไปบอกตามรบสงแลว ทงพนปากกขานวา "ขาพเจา ชอจฬปนถก, ขาพเจาชอจฬปนถก." บรษนนกลบไปกราบทลอกวา "พระเจาขา ไดยนวา ภกษแมทกรปชอจฬปนถกทงนน ?: พระศาสดาตรสวา " ถากระนน เธอจงไป. รปใดเอยกอนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 334'ขาพเจาชอจฬปนถก,' จงจบมอรปนนไว,๑ รปทเหลอจกหายไป." เขาไดทาตามรบสง. ภกษประมาณพนรป หายไปแลวทนททเดยว. พระเถระไดไปกบบรษนน.

พระศาสดารบสงใหจฬปนถกอนโมทนา ในเวลาเสรจภตกจ พระศาสดาตรสเรยกหมอชวกมารบสงวา" ชวก เธอจงรบบาตรของจฬปนถกเถด, จฬปนถกนจกทาอนโมทนาแกเธอ." หมอชวกไดทาอยางนนแลว. พระเถระบนลอสหนาท ดจสหะทขนรน (กาลงคะนอง) ไดทาอนโมทนา ยงพระไตรปฎกใหกระฉอนแลว. พระศาสดาเสดจลกจากอาสนะ มภกษสงฆแวดลอมเสดจไปสวหาร,เมอภกษทงหลายแสดงวตรแลว. เสดจลกจากอาสนะ ทรงยนทหนามขพระคนธกฎ ประทานสคโตวาท ตรสบอกกมมฏฐานแกภกษสงฆ ทรงสงภกษสงฆไปแลว เสดจเขาสพระคนธกฎทอบดวยกลนหอมฟง ทรงผทมสหไสยาโดยพระ๑ ปรศวเบองขวา.

พวกภกษปรารภพระคณของพระศาสดา ครนในเวลาเยน ภกษทงหลายนงประชมกนขางนและขางโนนดจแวดวงดวยมานรตตกมพล๓ ปรารภถงเรองพระคณของพระศาสดาวา"ทานผมอาย พระมหาปนถกไมทราบอธยาศยของพระจฬปนถก จง

๑. ต หตเถ คณห จกรปนนไวทมอ. ๒ นอนตะแคงขางขวา๓.ผทอดวยขนสตวมสแดง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 335ไมสามารถจะใหเรยนคาถาบทเดยวโดย ๔ เดอนได, ไลออกจากวหารดวยเขาใจวา ' พระรปนโง; ' แตพระสมมาสมพทธเจาไดประทานพระอรหตกบทงปฏสมภทา ในระหวางฉน (อาหาร) มอเดยวเทานน เพราะพระองคเปนพระธรรมราชาชนเยยม (หาผทดเทยมมได); พระ-ไตรปฎกกมาพรอมกบปฏสมภทานนเทยว นาชม ! ชอวา กาลงของพระพทธเจาทงหลาย มมาก."

พระศาสดาเสดจไปทประชมภกษสงฆ ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเรองราวนในโรงธรรมแลว๑

ทรงดารวา " วนน เราไป ควรอย " เสดจลกจากพทธไสยา ทรงนงผา ๒ ชนทยอมดแลว ทรงรดประคดเอวดจสายฟา ทรงหมจวรมหาบงสกล ไดขนาดสคตประมาณ ปานผารตตกมพล เสดจออกจากพระคนธกฎอนมกลนหอมตลบ ไปยงโรงธรรม ดวยความงามแหงพระอากปกรยาททรงยางไปแลว ดจพระยาคชสารตวซบมนและดจสหะ(และ) ดวยพระพทธลลาอนหาทสดมได เสดจขนบวรพทธอาสนทบรรจงจดไวในทามกลางแหงโรงกลม ซงประดบแลว ประทบนงทกลางอาสนะ ทรงเปลงพระพทธรงสมพรรณะ ๖ ประการ เปรยบปานเทพดาผวเศษ บนดาลทองมหาสมทรใหกระเพอมอย (และ) ประดจสรโยทยทอแสงออน ๆ เหนอยอดเขายคนธรฉะนน. แลเมอพระสมมา-สมพทธเจา พอเสดจมาถง ภกษสงฆกหยดสนทนา๒ นงเงยบ.

๑. กถาปวตต แปลวา ความเปนไปแหงถอยคา. ๒. กถ ปจฉนทตวา ตดขาซงถอยคา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 336 ทรงราพงถงอาการของภกษบรษท พระศาสดาทรงพจารณาดบรษท ดวยพระหฤทยอนออนโยนทรงราพงวา " บรษทน งามยงนก, การคะนองมอกด คะนองเทากด เสยงไอกด เสยงจามกด แมของภกษรปหนง ยอมไมม, ภกษเหลานแมทงหมด มความเคารพดวยพทธคารวะ อนเดชแหงพระ-พทธเจาคกคามแลว . เมอเรานง, ( เฉยเสย) ไมพดแมตลอดชวอายกรปไหน ๆ จกหายกเรองขนพดกอนไม, ชอวาธรรมเนยมของการยกเรองขน เราควรร, เราเองจกพดขนกอน" ดงนแลว ตรสเรยกภกษทงหลาย ดวยพระสรเสยงอนไพเราะดจเสยงพรหม ตรสถามวา"ภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงประชมกนดวยเรองอะไรเลา ? กแลเรองอะไรทพวกเธอหยดคางไวในระหวาง ?" เมอพวกภกษนนกราบทลวา " ดวยเรองชอน," จงตรสวา " ภกษทงหลาย จฬปนถกหาไดเปนผโงแตในบดนเทานนไม, แมในกาลกอน กเปนผโงแลวเหมอนกน;อนง เราเปนทพานกอาศยของเธอเฉพาะในบดนอยางเดยวหามได, ถงในกาลกอน กไดเปนทพานกอาศยแลวเหมอนกน; และในกาลกอนเราไดทาจฬปนถกนใหเปนเจาของแหงโลกยทรพยแลว, บดน ไดทาใหเปนเจาของแหงโลกตรทรพย," อนภกษทงหลายผใครจะสดบเนอความนนโดยพสดาร ทลอญเชญแลว ทรงนาอดตนทานมา (เลาวา)

เรองมาณพเรยนศลปะในกรงตกกสลา ในอดตกาล มาณพชาวพระนครพาราณสคนหนง ไปยงกรงตกกสลาแลว เปนธมมนเตวาสกของอาจารยทศาปาโมกข เพอประสงค

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 337เรยนศลปะ ไดเปนผอปการะอาจารยอยางยง ในระหวางมาณพ ๕๐๐,ทากจทกอยาง มนวดเทาเปนตน, แตเพราะเปนคนโง จงไมสามารถจะเรยนอะไร ๆ ได, อาจารยแมพยายามดวยคดเหนวา "ศษยคนน มอปการะแกเรามาก, จกใหเขาศกษาใหได" กไมสามารถใหศกษาอะไร ๆ ได. เขาอยสนกาลนาน แมคาถาเดยวกไมสามารถจะเรยน (ใหจา) ไดนกระอา เลยลาอาจารยวา " จกไปละ." อาจารยคดวา "ศษยคนน อปการะเรา, เรากหวงความเปนบณฑตแกเขาอย, แตไมสามารถจะทาความเปนบณฑตนนได, จาเปนทเราจะตองทาอปการะตอบแกศษยคนนใหได, จกผกมนตใหเขาสกบทหนง," ทานนาเขาไปสปา ผกมนตนวา"ฆเฏส ฆเฏส กการณา ฆเฏส ? อห ป ต ชานาม ชานาม."(ทานเพยรไปเถด เพยรไปเถด, เพราะเหตไร ? ทานจงเพยร, แมเรากรเหตนนอย รอย ) ดงนแลว ใหเขาเรยนทบทวนกลบไปกลบมาหลายรอยครง แลวถามวา " เธอจาไดหรอ *?" เมอเขาตอบวา "ผมจาไดขอรบ" ชแจงวา " ธรรมดาศลปะทคนโงทาความพยายามทาใหคลองแลว ยอมไมเลอน" แลวใหเสบยงทาง สงวา " เธอ จงไป, อาศยมนตนเลยงชพเถด, แตเพอประโยชนจะไมใหมนตเลอนไป เธอพงทาการสาธยายมนตนนเปนนตย" ดงนแลว กสงเขาไป. ครนในเวลาเขาถงพระนครพาราณส มารดาไดทาสกการะสมมานะใหญ ดวยดใจวา " บตรของเราศกษาศลปะกลบมาแลว."

๑. ปายต เต แปลวา มนตนนยอมปรากฏแกเธอ ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 338 พระเจาแผนดนตรวจความเปนไปของราษฎร ในกาลนน พระเจาพาราณส ทรงพจารณาวา "โทษบางประการในเพราะกรรมทงหลาย มกายกรรมเปนตนของเรา มอยหรอหนอ ?" ไมทรงเหนกรรมอะไร ๆ อนไมเปนทพอพระทยของพระองค กทรงดารวา" ธรรมดาโทษของตน หาปรากฏแกตนไม, ยอมปรากฏแกคนเหลาอน;เราจกกาหนด (ความเปนไป) ของพวกชาวเมอง" ดงนแลว จงทรงปลอมเพศ เสดจออกไปในเวลาเยน ทรงดารวา " ธรรมดาการสนทนาปราศรยของพวกมนษยผนงบรโภคอาหารในเวลาเยน ยอมมประการตาง ๆกน; ถาเราครองราชยโดยอธรรม, ชนทงหลายคงจะพดกนวา ' พวกเราถกพระเจาแผนดนผไมตงอยโดยธรรม ผชวชา เบยดเบยนดวยสนไหม๑ และพลเปนตน' ถาเราครองราชยโดยธรรม, ชนทงหลายกจกกลาวคาเปนตนวา ' ขอพระเจาอยหวของเราทงหลาย จงทรงพระชนมายยนเถด 'แลวกสรรเสรญคณของเรา" ดงนแลว จงเสดจเทยวไปตามลาดบฝาเรอนนน ๆ. ในขณะนน พวกโจรผหากนทางขดอโมงค กาลงขดอโมงคในระหวางเรอน ๒ หลง เพอตองการเขาเรอนทงสอง โดยอโมงคเดยวกน.พระราชาทอดพระเนตรเหนพวกมนแลว ไดทรงแอบซมอยในเงาเรอน.ในเวลาทพวกมนขดอโมงคเขาเรอนไดแลวตรวจดสงของ มาณพตนขนแลว กสาธยายมนตนน กลาววา "ฆเฏส ฆเฏส, กการณา ฆเฏส ?อห ป ต ชานาม ชานาม."

๑. ทณฑ แปลวา อาชญากได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 339 โจรเหลานน ไดฟงคานนแลว กตกใจกลวทงแมผาทคนนงเสยหนไปเคยซง ๆ หนาทเดยว ดวยบอกกนวา " นยวาเจาคนนรจกพวกเรา, มนจกใหพวกเราฉบหายเสยบดน."

ทรงเหนโจรหนเพราะมนตของมาณพ พระราชาทอดพระเนตรเหนโจรเหลานนกาลงหนไป และไดทรงสดบเสยงมาณพนอกนสาธยายมนตอย ทรงกาหนด (ความเปนไป)ของพวกชาวเมองไดแลว จงเสดจเขาพระราชนเวศน; แลเมอราตรสวางแลว พอเชาตร กรบสงเรยกบรษคนหนง ( มาเฝา) ตรสวา " พนายเธอจงไป พวกโจรขดอโมงคในเรอนชอโนน ในถนนโนน, ในเรอนหลงนน มมาณพเรยนศลปะมาแตเมองตกกศลา (คนหนง) เธอจงนาเขามา." เขาไปบอกวา " พระเจาอยหว รบสงหาทาน" แลวนามาณพมา. ลาดบนน พระราชาตรสกะเขาวา " พอ เธอเปนมาณพผเรยนศลปะมาจากเมองตกกสลาหรอ ?" มาณพ. พระเจาขา พระอาชญาไมพนเกลา. พระราชา. ใหศลปะแกฉนบางเถด. มาณพ. ดละ พระเจาขา ขอพระองคประทบบนอาสนะทเสมอกนแลวเรยนเถด. ลาดบนน พระราชาทรงทาอยางนน ทรงเรยนมนตนนกะเขาแลวไดพระราชทานทรพยพนหนง ดวยพระดารสวา " น เปนสวนบชาอาจารยของทาน. "

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 340 ในกาลนน เสนาบด พดกบภษามาลาของพระเจาแผนดนวา" แกจกแตงพระมสสของในหลวงเมอไร ?" ภษามาลา. พรงน หรอมะรนนแหละ. เสนาบดนน ใหทรพยพนหนงแกเขาแลว พดวา " ขามกจอย(อยางหนง)" เมอเขาถามวา " กจอะไร นาย ?" บอกวา " แกตองทาเปนเหมอนจะทาการแตงพระมสสของในหลวง สบดมดโกนใหคมกรบ, ตดกานพระศอเสย จก (ได) เปนเสนาบด, ขาจกเปนพระเจาแผนดน. เขารบวา " ได " ในวนแตงมสสถวายในหลวง เอานาหอมสระสรงพระ-มสสใหเปยก สบดมดโกน จบทชายพระนลาตคดวา " มดโกนมคมรอย ไปเสยหนอย, เราควรตดกานพระศอโดยฉบเดยวเทานน" ดงนแลวจงยนสวนขางหนง สบดมดโกนอก. ในขณะนน พระราชาทรงระลกถงมนตของพระองคได เมอจะทรงทาการสาธยาย ตรสวา "ฆเฏส ฆเฏส, กการณา ฆเฏส ?อห ป ต ชานาม ชานาม." เหงอไหลโซมจากหนาผากของนายภษามาลาแลว. เขาเขาใจวา "ในหลวงทรงทราบเรา" กลวแลว จงโยนมดโกนเสยทแผนดนแลว หมอบกราบลงแทบพระบาท.

กสายของพระราชา ธรรมดาพระราชาทงหลายยอมเปนผฉลาด, เพราะฉะนน พระองคจงตรสกะเขาอยางนวา " เฮย ! อายภษามาลาใจราย มงเขาใจวา 'พระ-เจาแผนดนไมรมงหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 341 ภษามาลา. ขอพระองค โปรดพระราชทานอภยแกขาพระองคเถดพระเจาขา. พระราชา. ชางเถอะ, อยากลวเลย, บอกมาเถด. ภษามาลา. พระเจาขา เสนาบดใหทรพยพนหนงแกขาพระองคบอกวา " แกจงทาทเปนแตงพระมสสของในหลวง ตดกานพระศอเสย,เมอพระองคสวรรคตแลว, ขาจกเปนพระเจาแผนดน ตงแกใหเปนเสนาบด." พระราชา ทรงสดบคานนแลว ทรงดารวา " เราไดชวตเพราะอาศยอาจารย" ดงนแลว จงดารสสงใหหาเสนาบดมา (เฝา) ตรสวา" เสนาบดผเจรญ ชอวาอะไรทเธอไมไดแลวจากสานกของฉน. บดนฉนไมอาจจะดเธอได, เธอจงออกไปจากแควนของฉน" รบสงใหเนร-เทศเขาออกจากแวนแควนแลว กรบสงใหมาณพผอาจารยมาเฝา ตรสวา" ทานอาจารย ขาพเจาไดชวตเพราะอาศยทาน" ดงนแลว ทรงทาสกการะใหญ ไดพระราชทานตาแหนงเสนาบดแกอาจารยนนแลว.มาณพในครงนนไดเปนจฬปนถก, พระศาสดาเปนอาจารยทศาปาโมกข. พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานนมาแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย แมในกาลกอน จฬปนถกกโงอยางนเหมอนกน. แมในกาลนนเรากไดเปนทพงพานกของเธอ ยงเธอใหตงอยในโลกยทรพยแลว, ในวนรงขน เมอกถา (สนทนากน) ตงขนวา " นาสรรเสรญ พระศาสดาทรงเปนทพงพานกของพระจฬปนถกแลว" ตรสเลาเรองอดตในจฬ-เสฏฐชาดก๑แลว ตรสคาถาวา

๑. ข. ชา. ๒๗/๒. อรรถกถา. ๑/๑๗๕. จลลกเสฏฐชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 342 "ผมปรชาเหนประจกษ ยอมตงตนไดดวย ทนทรพยแมนอย เหมอนคนกอไฟกองนอยใหลก เปนกองใหญไดฉะนน."แลวตรสวา " ภกษทงหลาย เราเปนทพงพานกของจฬปนถกนเฉพาะแตในบดนหามได. ถงในกาลกอน กไดเปนทพงพานกแลวเหมอนกน ;แตวา ในกาลกอน เราไดทาจฬปนถกนใหเปนเจาของโลกยทรพย, บดนทาใหเปนเจาของโลกตรทรพย" ดงนแลว ทรงประชมชาดกวา จฬกน-เตวาสก แมในครงนน ไดเปนจฬปนถก (ในบดน ), สวนจฬกเศรษฐผฉลาดเฉยบแหลม เขาใจพยากรณ นกษตร ( ในครงนน ) คอเรานนเอง."

พวกภกษชมพระจฬปนถก อกวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนในธรรมสภาวา "ผมอายพระจฬปนถก แมไมสามารถจะเรยนคาถา ๔ บท โดย ๔ เดอนไดกไมสละความเพยร ตงอยในอรหตแลว, บดนไดเปนเจาของทรพยคอโลกตรธรรมแลว."

พระศาสดาสอนใหทาทพงดวยธรรม ๔ ประการ พระศาสดาเสดจมาตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวยเรองชอน ( พระเจาขา)," จงตรสวา " ภกษทงหลาย ภกษในศาสนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 343ของเรา ปรารภความเพยรแลว ยอมเปนเจาของแหงโลกตรธรรมไดเทยว"ดงนแลว ตรสคาถานวา ๓. อฏาเนนปปมาเทน สเมน ทเมน จ ทป กยราถ เมธาว ย โอโฆ นาภกรต. " ผมปญญา พงทาเกาะ (ทพง) ทหวงนา ทวมทบไมได ดวยความหมน ดวยความไม ประมาท ดวยความระวง และดวยความฝก. "

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทป กยราถ ความวา ผมปญญาประกอบพรอมแลวดวยปญญาอนรงเรองในธรรม พงทา คอพงกระทาไดแกอาจทา เกาะ คออรหตผล อนเปนทพงพานกของตนในสาครคอสงสารอนลกยง โดยความเปนทพงอนไดยากยงน ดวยธรรมอนเปนเหต๔ ประการเหลาน คอ; ดวยความหมน กลาวคอ ความเพยร ๑ ดวยความไมประมาท กลาวคอการไมอยปราศจากสต ๑ ดวยความระวง กลาวคอปารสทธศลส ๑ ดวยความฝกอนทรย ๑. ถามวา "พงทาเกาะเชนไร ?" แกวา "พงทาเกาะทหวงนาทวมทบไมได." อธบายวา พงทาเกาะทหวงนา คอ กเลสทง ๔ อยาง ไมสามารถจะทวมพดคอกาจดได; แทจรง พระอรหต อนโอฆะไมสามารถจะทวมทบไดเลย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 344 ในเวลาจบคาถา ชนเปนอนมาก ไดเปนพระอรยบคคล มพระ- โสดาบนเปนตนแลว. เทศนามประโยชนแกบรษทผประชมกนแลวดงนแล. เรองพระจฬปนถกเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 345 ๔. เรองพาลนกษตร [๑๘] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภนกษตรของคนพาล ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปมาทมนยชนต" เปนตน.

คนพาลชาวเมองสาวตถเลนนกษตร ความพสดารวา ดงไดสดบมา ในสมยหนง เขาปาวประกาศชอพาลนกษตร๑ ในพระนครสาวตถ. ในนกษตรนน พวกชนพาลผมปญญาทราม เอาเถาและโคมย (มลโค) ทารางกาย เทยวกลาววาจาของอสตบรษไปตลอด ๗ วน, เหนใคร ๆ เปนญาตกตาม เปนสหายกตามเปนบรรพชตกตาม ชอวาละอายอย ไมม, ยนกลาววาจาของอสตบรษ อยทประตทก ๆ ประต. มนษยทงหลายไมอาจฟงอสปปรสวาทของพวกเขาได จงสงทรพยใหกงบาทบาง บาทหนงบาง กหาปณะหนงบางตามกาลง, พวกเขาถอเอาทรพยทไดแลว ๆ ทประตเรอนของมนษยเหลานน ๆ แลวกหลกไป. กในกาลนน พระนครสาวตถ มอรยสาวกประมาณ ๕ โกฏ. ทานเหลานนสงขาวไปถวายพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระ-ผมพระภาคเจากบภกษสงฆ อยาเสดจเขาไปสพระนคร จงประทบอยแตในพระวหารสน ๗ วน," กแลตลอด ๗ วนนน (ทานเหลานน) จดขาวยาคและภตเปนตน (สงไป) ในพระวหารนนแลเพอภกษสงฆ แมตนเองกไมออกจากเรอน.

๑. การรนเรงของคนพาล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 346 กครนเมอนกษตรสดสนหลงแลว, ในวนท ๘ อรยสาวกเหลานนนมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ใหเสดจเขาไปยงพระนครถวายทานใหญ นง ณ สวนขางหนงแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ๗ วนของพวกขาพระองคลวงไปไดโดยยากอยางยง, เมอพวกขาพระองคไดยนวาจามใชของสตบรษของพวกพาล, หทงสองเปนประ-หนงวาถงอาการแตกทาลาย, ใคร ๆ กไมละอายแกใคร ๆ, เพราะเหตนนพวกขาพระองค จงไมใหพระองคเสดจเขาภายในพระนคร, ถงพวกขาพระองคกไมอาจออกจากเรอน."

คนพาลกบคนฉลาดมอาการตางกน พระศาสดา ทรงสดบถอยคาของอรยสาวกเหลานนแลว ตรสวา " กรยาของพวกผมปญญาทราม ยอมเปนเชนน, สวนผมปญญาทงหลายรกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยอนเปนสาระ ยอมบรรลสมบตคออมตมหานพพาน" ดงนแลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๔. ปมาทมนยชนต พาลา ทมเมธโน ชนา อปปมาทจ เมธาว ธน เสฏ ว รกขต. มา ปมาทมนยเชถ มา กามรตสนถว อปปมตโต ห ฌายนโต ปปโปต วปล สข . "พวกชนพาลผมปญญาทราม ยอมประกอบ เนอง ๆ ซงความประมาท, สวนผมปญญา ยอมรกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยอน ประเสรฐ, ทานทงหลายอยาตามประกอบความ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 347 ประมาท, อยาตามประกอบความเชยชดดวย ความยนดในกาม; เพราะวาผไมประมาทแลว เพงพนจอย ยอมบรรลสขอนไพบลย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา พาลา ไดแก ผประกอบดวยความเปนชนพาล คอผทไมรจกประโยชนในโลกนและโลกหนา. บทวา ทมเมธโน คอไรปญญา. พวกชนพาลนน เมอไมเหนโทษในความประมาท ชอวายอมประกอบเนอง ๆ ซงความประมาท คอวา ยอมใหกาลลวงไปดวยความประมาท. บทวา เมธาว เปนตน ความวา สวนบณฑตผประกอบดวยปญญาอนรงเรองในธรรม ยอมรกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยคอ รตนะ ๗ ประการ อนประเสรฐ คอสงสด ซงสบเนองมาแตวงศตระกล. อธบายวา เหมอนอยางวา ชนทงหลายเมอเหนอานสงสในทรพยวา "เราทงหลาย อาศยทรพยอนสงสด จกถงสมบตคอกามคณ จกทาทางเปนทไปสปรโลกใหหมดจดได," ยอมรกษาทรพยนนไวฉนใด; แมบณฑตกฉนนน เมอเหนอานสงสในความไมประมาทวา "ชนผไมประ-มาทแลว ยอมไดเฉพาะซงฌานทงหลาย มปฐมฌานเปนตน ยอมบรรลโลกตรธรรมมมรรคและผลเปนตน ยอมยงวชชา ๓ (และ) อภญญา ๖๑ ใหถงพรอมได." ยอมรกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยอนประเสรฐ.

๑. อทธวธ แสดงฤทธได, ทพโสต หทพย, เจโตปรยญาณ รจกกาหนดใจผอน. ปพเพนวา-สานสสต ระลกชาตได, ทพยจกข ตาทพย, อาสวกขยญาณ รจกทาอาสวะใหสน, รวมเปนอภญญา ๖. ๓ ขอเบองปลาย เรยกวา วชชา ๓ กได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 348 บทวา มา ปมาท ความวา เพราะฉะนน ทานทงหลายอยาตามประกอบความประมาท คออยาใหกาลลวงไปดวยความประมาท. บาทคาถาวา มา กามรตสนถว ความวา อยาตามประกอบ คออยาคด ไดแก อยาไดเฉพาะแมซงความเชยชดดวยอานาจแหงตณหา กลาวคอ ความยนดในวตถกามและกเลสกาม. บทวา อปปมโต ห เปนตน ความวา เพราะวาบคคลผไมประมาทแลว โดยความเปนผมสตตงมน เพงอย ยอมบรรลนพพาน-สขอนไพบลย คอโอฬาร. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตน. เทศนามประโยชนแกมหาชนแลว ดงนแล. เรองพาลนกษตร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 349 ๕. เรองพระมหากสสปเถระ [๑๙] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระมหากสสปเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปมาท อปปมาเทน" เปนตน.

พระเถระตรวจดสตวโลกดวยทพยจกษ ความพสดารวา วนหนง พระเถระอยในปปผลคหา๑ เทยวไปบณฑบาต ภายหลงภต นงเจรญอาโลกกสณ๒ ตรวจดสตวทงหลายผประ-มาทแลวและไมประมาทแลว ซงจตและเกดในททงหลาย มนา แผนดนและภเขาเปนตนอย ดวยทพยจกษ. พระศาสดา ประทบนงในพระเชตวนนนแล ทรงตรวจดดวยทพยจกษวา "วนน กสสปผบตรของเรา อยดวยธรรมเปนเครองอยอะไรหนอ ?" ทรงทราบวา "ตรวจดการจตและเกดของสตวทงหลายอย,"จงตรสวา "ชอวาการจตและการเกดแหงสตวทงหลาย แมอนพทธญาณไมทรงกาหนด, ใคร ๆ ไมสามารถจะทาการกาหนดสตวทงหลาย ผถอปฏ-สนธในทองของมารดา อนมารดาบดายงไมทนรกจตเสยแลวได, การรจตและปฏสนธของสตวเหลานน ไมใชวสยของเธอ, วสยของเธอมประมาณนอย, สวนการรการเหนสตวทงหลายผจตและเกดอยโดยประการทงปวง

๑. ปปผล แปลวา ไมเลยบหรอดปล รวมกบคหาศพท แปลวา ถาอนประกอบดวยไมเลยบหรอดปล อกนยหนง ถาน พระมหากสสปเถระอาศยอยมากกวาทอน นามเดมของพระเถระชอวา ปปผล ถาแปลมงเอาชอพระเถระเปนทตงแลว กแปลวา ถาเปนทอยของพระปปผล.๒. อาโลกกสณ กสณกาหนดเอาแสงสวางเปนอารมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 350เปนวสยของพระพทธเจาทงหลายเทานน" ดงนแลว ทรงแผพระรศมไปเปนประหนงวา ประทบนงอยในทเฉพาะหนา ตรสพระคาถานวา ๕. ปมาท อปปมาเทน ยทา นทต ปณฑโต ปาปาสาทมารยห อโสโก โสกน ปช ปพพตฏโว ภมมฏเ ธโร พาเล อเวกขต. "เมอใดบณฑตบรรเทาความประมาทดวยความ ไมประมาท เมอนนบณฑตนน ขนสปญญา เพยงดงปราสาท ไมเศราโศก ยอมพจารณา เหนหมสตว ผมความเศราโศก ปราชญยอม พจารณาเหนคนพาลทงหลายได เหมอนคนผ ยนอยบนยอดเขา มองเหนชนผยนอยบนพน ดนไดฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา นทต เปนตน ความวา เมอใดบณฑตพอกพนธรรมมความไมประมาทเปนลกษณะ ไมใหโอกาสแกความประมาท ชอวา ยอมบรรเทา คอยอมขบไลซงความประมาทนน ดวย กาลงแหงความไมประมาท; เหมอนนาใหม ไหลเขาสสระโบกขรณยงนาเกาใหกระเพอมแลว ไมใหโอกาสแกนาเกานน ยอมรน คอ ยอมระบายนาเกานนใหไหลหนไป โดยทสดของตนฉะนนนนแล. เมอนนบณฑตนน มความประมาทอนบรรเทาแลว บาเพญปฏปทาอนสมควรแกความไมประมาทนนอย, ขนสปญญาเพยงดงปราสาท กลาวคอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 351ทพยจกษอนบรสทธ โดยอรรถวาสงเยยม ดวยปฏปทานน ดจบคคลขนสปราสาททางบนไดฉะนน ชอวาผไมเศราโศก เพราะความเปนผละลกศร คอความโศกเสยไดแลว, ยอมพจารณาเหน คอยอมมองเหนประชา คอหมสตว ผชอวา มความเศราโศก เพราะความเปนผละลกศรคอความโศกยงไมได ซงจตอย และเกดอย ดวยทพยจกษ. ถามวา เหมอนอะไร ? แกวา เหมอนคนผยนบนยอดเขา ยอมมองเหนชนผยนอยบนพนดนไดฉะนน; อธบายวา บคคลผยนอยบนยอดเขา ยอมมองเหนชนผยนอยทพนดนได หรอผยนอยบนปราสาทชนบน ยอมมองเหนชนผยนอยในบรเวณแหงปราสาทไดโดยไมยากฉนใด; ปราชญคอบณฑต ไดแกพระ-มหาขณาสพแมนน กยอมพจารณาเหนคนพาลทงหลาย ผยงถอนพชคอวฏฏะไมได จตอยและเกดอยโดยไมยากฉนนน, ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก กระทาใหแจงแลวซงพระอรยผลทงหลาย มโสดาปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระมหากสสปเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 352 ๒. เรองภกษ ๒ สหาย [๒๐] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ ๒สหาย ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมตโต ปมตเตส" เปนตน.

ภกษ ๒ รปมปฏปทาตางกน ไดยนวา ภกษ ๒ รปนน เรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลว เขาไปยงวหารอนตงอยในปา. ในภกษ ๒ รปนน รปหนง เกบฟนมาตอเวลายงวนแลว จดเตาไฟแลว นงผงไฟสนทนากบพวกภกษหนมและสามเณรอยตลอดปฐมยาม. รปหนงไมประมาท ทาสมณธรรมอย ตกเตอนรปนอกนวา "ผมอาย ทานอยาทาอยางนน, เพราะอบาย๑ ๔ เปนเชนเรอนทเปนทนอนแหงชนผประมาทแลว, ธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย อนบคคลผโออวด ไมอาจใหทรงยนดได."ทานไมฟงคาตกเตอนของภกษนน. ภกษนอกน คดวา "ภกษนไมเชอถอยคา๒" จงไมปรารถนา (ตกเตอน) ทานไมประมาทแลวไดทา สมณธรรม. ฝายพระเถระผเกยจคราน ผงไฟในปฐมยามแลว ในเวลาทภกษนอกนเดนจงกรมแลวเขาไปสหอง จงเขาไป พดวา "ทานผเกยจครานมาก ทานเขาไปสปา เพอตองการหลบนอน (หรอ):อนบคคลเรยนกมมฏฐานในสานกพระพทธเจา แลวลกขนทาสมณธรรมตลอดทงกลางคนกลางวน ไมควรหรอ ?" ดงนแลว กเขาไปยงทอย

๑. อบาย ๔ คอ ๑. นรยะ นรก ๒. ดรจฉานโยน กาเนดสตวดรจฉาน ๓. ปตตวสย ภมแหงเปรต ๔. อสรกาย พวกอสรกาย. ๒. น วจนกขโม ไมอดทนตอถอยคา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 353ของตนแลวนอนหลบ, ฝายภกษนอกน พกผอนในมชฌมยามแลวกลบลกขนทาสมณธรรมในปจฉมยาม. ทานไมประมาทอยางนน ตอกาลไมนานนก กบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย. ภกษรปเกยจครานนอกน ใหเวลาลวงไปดวยความประมาทอยางเดยว. ภกษ๒ รปนน ออกพรรษาแลว ไปสสานกพระศาสดา ถวายบงคมพระศาสดาแลว นง ณ ทสมควรขางหนง.

พระศาสดาตรสถามภกษทงสอง พระศาสดาทรงกระทาปฏสนถารกบภกษ ๒ รปนนแลว ตรสถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอไมประมาททาสมณธรรมกนแลหรอ ?กจแหงบรรพชตของพวกเธอถงทสดแลว แลหรอ ?" ภกษผประมาทกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ความไมประมาทของภกษนน จกมแตทไหน ? ตงแตเวลาไป เธอนอนหลบใหเวลาลวงไปแลว." พระศาสดา ตรสถามวา "กเธอเลา ? ภกษ." ภกษรปเกยจคราน ทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเกบฟนมาตอเวลายงวน จดเตาไฟแลว นงผงไฟอยตลอดปฐมยามไมหลบนอน ใหเวลาลวงไปแลว."

ผไมปญญาดยอมละทงผมปญญาทราม ลาดบนน พระศาสดาตรสกะทานวา "เธอประมาทแลว ปลอยเวลาลวงไป ( เปลา) ยงมาพดวา ' ตวไมประมาท ' และทาผไมประมาทใหเปนผประมาท. เธอเปนเหมอนมาตวทรพล ขาดเชาว๑แลวในสานก

๑. หมายความวา ฝเทา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 354แหงบตรของเรา, สวนบตรของเราน เปนเหมอนมาทมเชาวเรวในสานกของเธอ" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา ๖. อปปมตโต ปมตเตส สตเตส พหชาคโร อพลสส ว สฆสโส หตวา ยาต สเมธโส. " ผมปญญาด เมอชนทงหลายประมาทแลว ไมประมาท, เมอชนทงหลายหลบแลว ตนอยโดย มาก ยอมละบคคลผมปญญาทรามไปเสย ดจมา ตวมฝเทาเรว ละทงตวหากาลงมไดไปฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมตโต ความวา ชอวา ผถงพรอมดวยความไมประมาท เพราะความเปนผถงความไพบลยแหงสต ไดแกพระขณาสพ. บทวา ปมตเตส ความวา เมอสตวทงหลายตงอยแลวในการปลอยสต. บทวา สตเตส คอ (เมอสตวทงหลาย) ชอวา ประพฤตหลบอยทกอรยาบถทเดยว เพราะไมมธรรมเปนเครองตน คอ สต. บทวา พหชาคโร ไดแก ผดารงอยในธรรมเปนเครองตน คอความไพบลยแหงสตเปนอนมาก. บทวา อพลสส ว ความวา ดจมาสนธพอาชาไนยตวมเชาวนเรววงทงมาตวมกาลงทราม มเชาวนขาดแลว โดยความเปนมามเทาดวนไปฉะนน. บทวา สเมธโส เปนตน ความวา บคคลผมปญญายอดเยยมยอมละบคคลผเหนปานนนไป ดวยอาคมคอปรยตบาง ดวยอธคมคอการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 355บรรลมรรคผลบาง : อธบายวา เมอคนมปญญาทบพยายามเรยนพระสตรสตรหนงอยนนแล, ผมปญญาดยอมเรยนไดวรรคหนง. ยอมละไปดวยอาคมคอปรยต อยางนกอน : อนง เมอคนมปญญาทบ กาลงพยายามทาทพกกลางคนและทพกกลางวนอยนนแล และเรยนกมมฏฐานสาธยายอยนนแล, แมในกาลเปนสวนเบองตน บคคลผมปญญาด เขาไปสทพกกลางคนหรอทพกกลางวนทผอนทาไว พจารณากมมฏฐานอย ยงสรรพกเลสใหสนไป ทาโลกตรธรรม ๙ ประการ ใหอยในเงอมมอได, ผมปญญาดยอมละไปไดดวยอธคมคอการบรรลมรรคผลอยางน. อนง ผมปญญาดละคอ ทงคนมปญญาทบนนไวในวฏฏะ ถอน (ตน) ออกจากวฏฏะไปโดยแทแล. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลาย มโสดา-ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษ ๒ สหาย จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 356 ๗. เรองทาวสกกะ [๒๑] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอทรงอาศยเมองเวสาล ประทบอยในกฏาคารศาลา๑

ทรงปรารภทาวสกกเทวราช ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมาเทนมฆวา" เปนตน.

เหตททาวสกกะไดพระนามตาง ๆ ความพสดารวา เจาลจฉวนามวา มหาล อยในเมองเวสาล.พระองคทรงสดบเทศนาในสกกปญหสตรของพระตถาคตแลว๒ ทรงดารวา" พระสมมาสมพทธเจา ยอมตรสสมบตของทาวสกกะไวมากมาย; พระ-องคทรงเหนแลวจงตรส หรอไมทรงเหนแลวตรสหนอแล ? ทรงรจกทาวสกกะหรอไมหนอ ? เราจกทลถามพระองค." ครงนนแล เจาลจฉวนามวา มหาล เขาไปเฝาถงทพระผมพระภาคเจาประทบอย; ครนเขาไปเฝาแลว จงถวายบงคมพระผมพระภาคเจานง ณทสมควรขางหนง. เจามหาล ลจฉว ครนนง ณ ทสมควรขางหนงแลวแลไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา " ขาแตพระองคผเจรญ ทาวสกกะผจอมแหงเทพทงหลาย พระองคทรงเหนแลวแลหรอ ?" พระผมพระภาคเจา. มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลายอาตมภาพเหนแลวแล."

๑. ศาลาดจเรอนยอด. ๒. ท. มหา. ๑๐/๒๙๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 357 มหาล. ขาแตพระองคผเจรญ กทาวสกกะนน จกเปนทาวสกกะปลอมเปนแน, เพราะวา ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย บคคลเหนไดโดยยาก พระเจาขา. พระผมพระภาคเจา. มหาล อาตมภาพ รจกทงตวทาวสกกะ ทงธรรมททาใหเปนทาวสกกะ กทาวสกกะถงความเปนทาวสกกะ เพราะสมาทานธรรมเหลาใด, อาตมภาพ กรจกธรรมเหลานนแล. มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอนเปนมนษย ไดเปนมาณพชอมฆะ, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'ทาวมฆวา;' มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอน เปนมนษย ไดใหทานกอน (เขา), เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา ' ทาวปรนทท;' มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอน เปนมนษย ไดใหทานโดยเคารพ. เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา ' ทาวสกกะ;' มหาล ทาวสกกะเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอน เปนมนษย ไดใหทพกอาศย, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา ' ทาววาสวะ;' มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ทรงดารขอความตงพนไดโดยครเดยว, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'สหสสกขะ๑;' มหาล นางอสรกญญาชอ สชาดา เปนพระปชาบดของทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา ' ทาวสชมบด;'

๑. สหสสกโข แปลวา ผเหนอรรถตงพน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 358 มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงจอมเทพทงหลาย เสวยราชสมบตเปนอสรยาธปตยแหงเทพทงหลายชนดาวดงส, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา ' เทวานมนทะ ;' มหาล ทาวสกกะถงความเปนทาวสกกะแลว เพราะไดสมาทานวตตบท ๗ ใด, วตตบท ๗ นน ไดเปนอนทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ซง ( ครง) เปนมนษยในกาลกอน สมาทานใหบรบรณแลว; วตตบท ๗ ประการเปนไฉน ? คอเราพงเปนผเลยงมารดาบดาตลอดชวต; พงเปนผมปกตประพฤตออนนอมตอผใหญในตระกลตลอดชวต; พงเปนผพดออนหวานตลอดชวต; พงเปนผไมพดสอเสยดตลอดชวต; พงมจตปราศจากมลทน คอ ความตระหน มเครองบรจาคอนสละแลว มฝามออนลางแลว๑ ยนดแลวในการสละ ควรแกการขอยนดในการจาแนกทาน พงอยครอบครองเรอนตลอดชวต; พงเปนผกลาวคาสตยตลอดชวต; พงเปนผไมโกรธตลอดชวต; ถาความโกรธพงเกดแกเราไซร เราพงหกหามมนเสยพลนทเดยว ดงน, มหาล ทาวสกกะถงความเปนทาวสกกะ เพราะไดสมาทานวตตบท ๗ ใด, วตต-บท ๗ นน ไดเปนของทาวสกกะ ผเปนจอมแหงเทพทงหลาย (ครง) เกดเปนมนษยในกาลกอน สมาทานใหบรบรณแลว ฉะนแล (พระผมพระภาคเจา ครนตรสคาไวยากรณนแลว, ไดตรสพระ-พทธพจนภายหลงวา) ๑. หมายความวา เตรยมหยบสงของใหทาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 359 " ทวยเทพชนดาวดงส เรยกนรชนผเลยง มารดาบดา มปกตประพฤตออนนอมตอผใหญใน ตระกล กลาวถอยคาไพเราะออนหวาน ละวาจาสอ เสยด ประกอบในอนกาจดความตระหน มวาจาสตย ขมความโกรธได นนแลวา "สปบรษ๑."

ทาวสกกะบาเพญกศลเมอเปนมฆมาณพ พระผมพระภาคเจา ตรสวา " มหาล กรรมนทาวสกกะทาไวในคราวเปนมฆมาณพ " ดงนแลว อนมหาล ลจฉว ใครจะทรงสดบขอปฏบตของทาวสกกะนนโดยพสดาร จงทลถามอกวา "มฆมาณพปฏบตอยางไร ? พระเจาขา" จงตรสวา " ถากระนน " จงฟงเถดมหาล " ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา (ตรสวา)

เรองมฆมาณพ ในอดตกาล มาณพชอวามฆะ ในอจลคามในแควนมคธ ไปสสถานททางานในบาน คยฝนดวยปลายเทาในทแหงตนยนแลว ไดทาใหเปนรมณยสถานแลวพกอย อกคนหนงเอาแขนผลกเขา นาออกจากทนนแลว ไดพกอยในทนนเสยเอง. เขาไมโกรธตอคนนน ไดกระทาท อนใหเปนรมณยสถานแลวพกอย คนอนกเอาแขนผลกเขานาออกมาจากทนนแลว ไดพกอยในทนนเสยเอง. เขาไมโกรธแมตอคนนน ไดกระทาทอนใหเปนรมณยสถานแลวกพกอย. บรษทงหลายทออกไปแลว ๆ จากเรอน กเอาแขนผลกเขา นาออกจากสถานทเขาชาระแลว ๆ

๑. ส . ส. ๑๕/๓๓๗. ๒. ทนายนด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 360ดวยประการฉะน. เขาคดเสยวา " ชนเหลานนแมทงหมด เปนผไดรบสขแลว, กรรมนพงเปนกรรมใหความสขแกเรา" ดงนแลว วนรงขนไดถอเอาจอบไปทาทเทามณฑลแหงลานใหเปนรมณยสถานแลว. ปวงชนไดไปพกอยในทนนนนแล. ครนในฤดหนาว เขาไดกอไฟใหคนเหลานน, ในฤดรอน ไดใหนา. ตอมา เขาคดวา " ชอรมณยสถาน เปนทรกของคนทงปวง,ชอวาไมเปนทรกของใคร ๆ ไมม, จาเดมแตนไป เราควรเทยวทาหนทางใหราบเรยบ" ดงนแลว จงออกไป (จากบาน) แตเชาตรทาหนทางใหราบเรยบ เทยวตดรานกงไมทควรตดรานเสย.

มฆมาณพไดสหาย ๓๓ คน ภายหลง บรษอกคนหนงเหนเขาแลว กลาววา "ทาอะไรเลา ?เพอน." มฆะ. ฉนทาหนทางเปนทไปสวรรคของฉนละซ, เพอน. บรษ. ถากระนน แมฉนกจะเปนเพอนของทาน. มฆะ. จงเปนเถอะเพอน ธรรมดาสวรรคยอมเปนทรกทชอบใจของชนเปนอนมาก ตงแตนนมา กไดเปน ๒ คนดวยกน. แมชายอนอก เหนเขาทงสองแลว ถามเหมอนอยางนนนนแล พอทราบแลว กเปนสหายของคนทงสอง แมคนอน ๆ อกกไดทาอยางนน รวมคนทงหมดจงเปน ๓๓ คน ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 361 สหาย ๓๓ คนถกหาวาเปนโจร ชนเหลานนแมทงหมด มมอถอวตถมจอบเปนตน กระทาหนทางใหราบเรยบไปถงทประมาณ ๑ โยชน และ ๒ โยชน. นายบานเหนชายเหลานนแลวคดวา " มนษยเหลานประกอบแลวในฐานะทไมควรประกอบ, แมถาชนเหลาน พงนาวตถทงหลายมปลาและเนอเปนตนมาจากปา, หรอทาสราแลวดม, หรอทากรรมเชนนนอยางอน, เราพงไดสวนอะไร ๆ บาง." ลาดบนน นายบานจงใหเรยกพวกนนมาถามวา " พวกแกเทยวทาอะไรกน ?" ชนเหลานน. ทาทางสวรรค ขอรบ. นายบาน. ธรรมดาผอยครองเรอนทงหลาย จะทาอยางนนไมควร,ควรนาวตถทงหลายมปลาและเนอเปนตนมาจากปา ควรทาสราแลวดมและควรทาการงานทงหลายมประการตาง ๆ. ชนเหลานนคดคานคาของนายบานนนเสย. แมถกเขาวากลาวซา ๆอย กคงคดคานราไป. เขาโกรธแลว คดวา "เราจกใหพวกมนฉบหาย." จงไปยงสานกของพระราชา กราบทลวา "ขาพระองคเหนพวกโจรเทยวไป ดวยการคมกนเปนพวก พระเจาขา" เมอพระ-ราชาตรสวา " เธอจงไป, จงจบพวกมนแลวนามา, ไดทาตามรบสงแลว แสดงแกพระราชา. พระราชา มทนไดทรงพจารณา ทรงบงคบวา "พวกทานจงใหชางเหยยบ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 362 ชางไมเหยยบเพราะอานภาพแหงเมตตา มฆมาณพไดใหโอวาทแกชนทเหลอทงหลายวา "สหายทงหลายเวนเมตตาเสย ทพงอยางอนของพวกเรา ไมม, ทานทงหลายไมตองทาความโกรธในใครๆ จงเปนผมจตเสมอเทยวดวยเมตตาจต ในพระราชาในนายบาน ในชางทจะเหยยบ และในคน" ชนเหลานนกไดทาอยางนน. ลาดบนน ชางไมอาจเขาไปใกลได เพราะอานภาพแหงเมตตาของชนเหลานน. พระราชาทรงสดบความนนแลว ตรสวา "ชางมนเหนคนมาก จงไมอาจเหยยบได, ทานทงหลายจงไป, เอาเสอลาแพนคลมเสยแลวจงใหมนเหยยบ." ชางอนเขาเอาเสอลาแพนคลมชนเหลานนไสเขาไปเหยยบ กถอยกลบไปเสยแตไกลเทยว. พระราชา ทรงสดบประพฤตเหตนนแลว ทรงดารวา "ในเรองน ตองมเหต." แลวรบสงใหเรยกชนเหลานนมาเฝา ตรสถามวา" พอทงหลาย พวกเจาอาศยเรา ไมไดอะไรหรอ ?" พวกมฆะ. นอะไร ? พระเจาขา. พระราชา. ขาววา พวกเจาเปนโจรเทยวไปในปา ดวยการคมกนเปนพวก. พวกมฆะ. ใคร กราบทลอยางนน พระเจาขา ? พระราชา. นายบาน, พอ. พวกมฆะ. ขอเดชะ พวกขาพระองคไมไดเปนโจร, แตพวกขาพระองค ชาระหนทางไปสวรรคของตน ๆ จงทากรรมนเเละกรรมน,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 363นายบานชกนาพวกขาพระองคในการทาอกศล ประสงคจะใหพวกขาพระองคผไมทาตามถอยคาของตนฉบหาย โกรธแลว จงกราบทลอยางนน. ชน ๓๓ คนไดรบพระราชทาน ทนน พระราชา ทรงสดบถอยคาของชนเหลานน เปนผถงความโสมนส ตรสวา " พอทงหลาย สตวดรจฉานน ยงรจกคณของพวกเจา,เราเปนมนษย กไมอาจรจก, จงอดโทษแกเราเถด," กแล ครนตรสอยางนนแลว ไดพระราชทานนายบานพรอมทงบตรและภรยาใหเปนทาส,ชางตวนนใหเปนพาหนะสาหรบข, และบานนนใหเปนเครองใชสอยตามสบายแกชนเหลานน.

มฆมาณพกบพวกสรางศาลา พวกเขาพดกนวา " พวกเราเหนอานสงสแหงบญในปจจบนน ทเดยว," ตางมใจผองใสโดยประมาณยง ผลดวาระกนขนชางนนไปปรกษากนวา " บดน พวกเราควรทาบญใหยงขนไป," ตางไตถามกนวา " พวกเราจะทาอะไรกน ?" ตกลงกนวา " จกสรางศาลาเปนทพกของมหาชนใหถาวร ในหนทางใหญ ๔ แยก." พวกเขาจงสงใหหาชางไมมาแลวเรมสรางศาลา. แตเพราะปราศจากความพอใจในมาตคาม จงไมไดใหสวนบญในศาลานนแกมาตคามทงหลาย.

มฆมาณพมภรยา ๔ คน กในเรอนของมฆมาณพ มหญง ๔ คน คอ นางสนนทา สจตราสธรรมา สชาดา. บรรดาหญง ๔ คนนน นางสธรรมาคบคดกบนาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 364ชางไม กลาววา " พ ขอพจงทาฉนใหเปนใหญในศาลานเถด"ดงนแลว ไดใหคาจาง (แกเขา) นายชางไมนนรบคาวา " ได "แลวตากไมสาหรบทาชอฟาใหแหงเสยกอนสงอน แลวถาก สสกทาไมชอฟาใหสาเรจ แลวสลกอกษรวา " ศาลานชอสธรรมา" ดงนแลวเอาผาพนเกบไว.

นางสธรรมาไดรวมกศลสรางศาลาดวย ครนชางไมสรางศาลาเสรจแลว ในวนยกชอฟา จงกลาวกะชน๓๓ คนนนวา " นาย ตายจรง ! ขาพเจานกกจทควรทาอยางหนงไมได." พวกมฆะ. ผเจรญ กจชออะไร ? ชาง. ชอฟา. พวกมฆะ. ชางเถด, พวกเราจกนาชอฟานนมาเอง, ชาง. ขาพเจาไมอาจทาดวยไมทตดเดยวนได, ตองไดไมชอฟาทเขาตดถากสลกแลวเกบไวในกอนนนแล จงจะใชได. พวกมฆะ. เดยวน พวกเราควรทาอยางไร ? ชาง. ถาในเรอนของใคร ๆ มชอฟาททาไวขาย ซงเขาทาเสรจแลวเกบไวไซร, ควรแสดงหาชอฟานน. พวกเขาแสวงหาอย เหนในเรอนของนางสธรรมา แลวใหทรพยพนหนง กไมไดดวยทรพยทเปนราคา, เมอนางสธรรมาพดวา " ถา"พวกทานทาฉนใหมสวนบญในศาลาดวยไซร, ฉนจกให. " ตอบวา" พวกขาพเจาไมใหสวนบญแกพวกมาตคาม." ลาดบนน ชางไมกลาวกะคนเหลานนวา " นาย พวกทานพดอะไร ? เวนพรหมโลกเสยสถานทอน ชอวา เปนทเวนมาตคาม ยอมไมม, พวกทานจงรบเอา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 365ชอฟาเถด, เมอเปนเชนนน การงานของพวกเรากจกถงความสาเรจ." พวกเขา รบวา " ดละ" แลวรบเอาชอฟา สรางศาลาใหสาเรจแลวแบงเปน ๓ สวน ( คอ ) ในสวนหนง สรางเปนทสาหรบอยของพวกอสรชน, สวนหนง สาหรบคนเขญใจ, สวนหนง สาหรบคนไข.

เรองชางเอราวณ ชน ๓๓ คน ใหปกระดาน ๓๓ แผน แลวใหสญญาชางวา" ผเปนแขก มานงบนแผนกระดานอนผใดปไว, เจาจงพาแขกนนไปใหพกอยทเรอนของผนน ซงเปนเจาของแผนกระดานนนแหละ. การนวดเทา การนวดหลง ของควรเคยว ควรบรโภค ทนอน ทกอยางจกเปนหนาทของผนน ซงเปนเจาของแผนกระดานนนแหละ." ชางรบผทมาแลว ๆ นาไปสเรอนของเจาของกระดานนนเทยว.ในวนนน เจาของกระดานนน ยอมทากจทควรทาแกผทชางนาไปนน.นายมฆะ ปลกตนทองหลางตนหนงไว ไมสหางศาลา แลวปแผนศลาไวทโคนตนทองหลางนน. พวกทเขาไปแลว ๆ สศาลา แลดชอฟาอานหนงสอแลว ยอมพดกนวา "ศาลาชอสธรรมา " ชอของชน ๓๓คนไมปรากฏ. นางสนนทา คดวา " พวกน เมอทาศาลาทาพวกเราไมใหมสวนบญดวย, แตนางสธรรมา กทาชอฟาเขารวมสวนจนไดเพราะความทตนเปนคนฉลาด. เรากควรจะทาอะไร ๆ บาง, จกทาอะไรหนอ ?" ในทนใดนน นางกไดมความคดดงนวา "พวกทมาสศาลาควรจะไดนากนและนาอาบ, เราจะใหเขาขดสระโบกขรณ," นางใหเขาสรางสระโบกขรณแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 366 นางสจตราคดวา " นางสธรรมาไดใหชอฟา, นางสนนทาไดสรางสระโบกขรณ, เรากควรสรางอะไร ๆ บาง เราจกทาอะไรหนอแล ? " ทนน นางไดมความคดดงนวา " ในเวลาทพวกชนมาสศาลา ดมนาอาบนาแลวไป ควรจะประดบระเบยบดอกไมแลวจงไป, เราจกสรางสวนดอกไม. " นางไดใหเขาสรางสวนดอกไมอนนารนรมยแลว. ผทจะออกปากวา "โดยมากในสวนนน ไมมตนไมทเผลดดอกออกผลชอโนน" ดงน มไดม. ฝายนางสชาดาคดเสยวา "เราเปนทงลกลงของนายมฆะ เปนทงบาทบรจารกา (ภรยา). กรรมทนายมฆะนนทาแลว กเปนของเราเหมอนกน, กรรมทเราทาแลว กเปนของนายมฆะนนเหมอนกน "ดงนแลว ไมทาอะไร ๆ มวแตงแตตวของตนเทานน ปลอยเวลาใหผานพนไปแลว.

มฆมาณพบาเพญวตตบท ๗ ประการ ฝายนายมฆะ บาเพญวตตบท ๗ เหลาน คอ บารงมารดา บดา ๑ ประพฤตออนนอมตอผเจรญในตระกล ๑ พดคาสตย ๑ ไมพดคาหยาบ ๑ ไมพดสอเสยด ๑ กาจดความตระหน ๑ ไมโกรธ ๑ ถงความเปนผควรสรรเสรญอยางนวา " ทวยเทพชนดาวดงส เรยกนรชนผเลยง มารดาบดา มปกตประพฤตออนนอมตอผใหญใน ตระกล กลาวถอยคาไพเราะออนหวาน ละวาจาสอ เสยด ประกอบในอนกาจดความตระหนมวาจาสตย ขมความโกรธได นนแลวา "สปบรษ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 367ในเวลาสนชวต ไดเกดเปนทาวสกกเทวราชในภพดาวดงส. สหายของเขาแมเหลานน กเกดในทนนเหมอนกน. ชางไม เกดเปนวศวกรรมเทพบตร.

เทวดากบอสรทาสงครามกน ในกาลนน พวกอสรอยในภพดาวดงส อสรเหลานน คดวา" เทพบตรใหม ๆ เกดแลว" จงเตรยม (เลยง) นาทพย. ทาวสกกะไดทรงนดหมายแกบรษทของพระองค เพอประสงคมใหใคร ๆ ดม.พวกอสรดมนาทพยเมาทวกนแลว. ทาวสกกะทรงดารวา " เราจะตองการอะไร ? ดวยความเปนราชาอนทวไปดวยเจาพวกน " ทรงนดหมาย แกบรษทของพระองคแลว ใหชวยกนจบอสรเหลานนทเทาทงสองใหเหวยงลงไปในมหาสมทร. อสรเหลานนมศรษะปกดงตกลงไปในสมทรแลว, ขณะนน อสรวมานไดเกดทพนภายใตแหงเขาสเนร ดวยอานภาพแหงบญของพวกเขา. ตนไมชอจตตปาล ( ไมแคฝอย) กเกดแลว. แลเมอสงครามระหวางเทวดาและอสร (ประชดกน), ครนเมอพวกอสรปราชยแลว, ชอวา เทพนครในชนดาวดงสประมาณหมนโยชนเกดขนแลว. และในระหวางประตดานทศตะวนออกและทศตะวนตกแหงพระนครนน มเนอทประมาณหมนโยชน, ระหวางประตดานทศใตและทศเหนอ กเทานน. อนง พระนครนนประกอบดวยประตพนหนง ประดบดวยอทยานและสระโบกขรณ. ปราสาทนามวา เวชยนต สง ๗๐๐ โยชนแลวดวยแกว ๗ ประการ๑ ประดบดวยธงทงหลาย สง ๓๐๐ โยชน

๑. แกว ๗ ประการ คอ แกวมณ แกวไพฑรย แกวประพาฬ แกวมกดา แกววเชยรแกวผลก แกวหง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 368ผดขนดวยผลแหงศาลาในทามกลางพระนครนน, ทคนเปนทอง ไดมธงเปนแกวมณ, ทคนเปนแกวมณ ไดมธงเปนทอง, ทคนเปนแกวประพาฬไดมธงเปนแกวมกดา, ทคนเปนแกวมกดา ไดมธงเปนแกวประพาฬ,ทคนเปนแกว ๗ ประการ ไดมธงเปนแกว ๗ ประการ. ธงทตงอยกลาง ไดมสวนสง ๓๐๐ โยชน ปราสาทสงพนโยชน ลวนแลวดวยแกว ๗ ประการ เกดแลวดวยผลแหงศาลา ดวยประการฉะน. ตนปารฉตตกะ มปรมณฑล (แผไป) ๓๐๐ โยชนโดยรอบ เกดขนดวยผลแหงการปลกตนทองหลาง. บณฑกมพลศลา มสดงดอก๑ชย-พฤกษสครงและสบวโรย๒ โดยยาว ๖๐ โยชน โดยกวาง ๕๐ โยชน หนา๑๕ โยชน ทกงแหงพระวรกายยบลงในเวลาประทบนง ฟขนเตมทอกในเวลาเสดจลกขน เกดขนแลวทโคนไมปารฉตตกะ ดวยผลแหงการปแผนศลา.

เทพบตร ๓๓ องคนงบนกระพองชางเอราวณ สวนชางเกดเปนเทพบตรชอเอราวณ. แทจรง สตวดรจฉานทงหลาย ยอมไมมในเทวโลก; เพราะฉะนน ในเวลาทาวสกกะเสดจออกเพอประพาสพระอทยาน เทพบตรนน จงจาแลงตวเปนชางชอเอราวณ สงประมาณ ๑๕๐ โยชน. ชางเทพบตรนน นรมตกระพอง๓๓ กระพอง เพอประโยชนแกชน ๓ คน, ในกระพองเหลานนกระพองหนง ๆ โดยกลมประมาณ ๓ คาวต โดยยาวประมาณกงโยชน.

๑. ชยสมนะ ชอตนไมดอกแดง เชนตนเซงและหงอนไกเปนตน. ๒. ปาฏลสแดงเจอขาว. แดงออนชมพ เสตรตตมสโส ปาฏโล นาม. อภ. หนา ๑๖๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 369ชางเทพบตรนนนรมตกระพองชอสทศนะประมาณ ๓๐ โยชน ในทามกลางกระพองทงหมด เพอประโยชนแกทาวสกกะ เบองบนแหงกระ-พองนน มมณฑปแกวประมาณ ๑๒ โยชน ธงขลบดวยแกว ๗ ประการสงโยชนหนง ตงขนในระหวาง ๆ (เปนระยะ ๆ) ในมณฑปแกวนน.ขายแหงกระดงทถกลมออน ๆ พดแลว มเสยงกงวานปานเสยงทพยสงคต ประสานดวยเสยงดนตรอนมองค ๕ หอยอยทรมโดยรอบ. บลลงกแกวมณประมาณโยชนหนงเปนพระแทน ทเขาจดไวเรยบรอยแลวเพอทาวสกกะ ในทามกลางมณฑป, ทาวสกกะยอมประทบนงเหนอบลลงกนน เทพบตร ๓๓ องคนงบนรตนบลลงก ในกระพองของตน. บรรดากระพอง ๓๓ กระพอง ในกระพองหนง ๆ ชางเทพบตรนนนรมตงากระพองละ ๗ งา, ในงาเหลานน งาหนง ๆ ยาวประมาณ ๕๐ โยชน, ในงาหนง ๆ มสระโบกขรณ (งาละ) ๗ สระ, ในสระโบกขรณแตละสระ มกอบวสระละ ๗ กอ, ในกอหนง ๆ มดอกบวกอละ ๗ ดอก,ในดอกหนง ๆ มกลบดอกละ ๗ กลบ, ในกลบหนง ๆ (ม) เทพธดาฟอนอย ๗ องค: มหรสพฟอนยอมมบนงาชาง ในท ๕๐ โยชนโดยรอบอยางนแล. ทาวสกกเทวราชเสวยยศใหญเสดจเทยวไป ดวยประการฉะน.

ภรยาของมฆมาณพ ๓ คนกเกดในภพดาวดงส แมนางสธรรมา ถงแกกรรมแลว๑ กไดไปเถดในภพดาวดงสนนเหมอนกน. เทวสภาชอสธรรมา มประมาณ ๕๐๐ โยชน ไดเกดแลว

๑. กาล กตวา ทากาละแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 370แกนาง. ไดยนวา ชอวาสถานทอน อนนาปลมใจกวานน ยอมไมม. ในวนอฏฐม (ดถท ๘) แหงเดอน มการฟงธรรม ในทนนนนเอง.จนกระทงทกวนน ชนทงหลาย เหนสถานทอนนาปลมใจแหงใดแหงหนงเขา กยงกลาวกนอยวา "เหมอนเทวสภาชอสธรรมา." แมนางสนนทา ถงแกกรรมแลว กไดไปเกดในภพดาวดงสนนเหมอนกน. สระโบกขรณชอสนนทา มประมาณ ๕๐๐ โยชน เกดแลวแกนาง. แมนางสจตรา ถงแกกรรมแลว กไดไปเกดในภพดาวดงสนนเหมอนกน. สวนชอจตรลดา มประมาณ ๕๐๐ โยชน ทพวกเทพดาพาเหลาเทพบตรผมบรพนมตเกดแลวใหหลงเทยวไปอย เกดแลวแมแกนาง. ทาวสกกะโอวาทนางสชาดาผเปนนางนกยาง สวนนางสชาดา ถงแกกรรมแลว เกดเปนนางนกยางในซอกเขาแหงหนง. ทาวสกกะทรงตรวจดบรจารกาของพระองค ทรงทราบวา" นางสธรรมาเกดแลวในทนเหมอนกน. นางสนนทาและนางสจตรากอยางนน," พลางทรงดาร (ตอไป) วา "นางสชาดาเกดทไหนหนอ ?"เหนนางเกดในซอกเขานนแลว ทรงดารวา " นางสชาดานเขลา ไมทาบญอะไร ๆ บดนเกดในกาเนดดรจฉาน, แมบดน ควรทเราจะใหนางทาบญแลวนามาไวเสยทน" ดงนแลว จงทรงจาแลงอตภาพ เสดจไปยงสานกของนางดวยเพศทเขาไมรจก ตรสถามวา "เจาเทยวทาอะไรอยทน ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 371 นางนกยาง. นาย กทานคอใคร ? ทาวสกกะ. เรา คอมฆะ สามของเจา. นางนกยาง. ทานเกดทไหน ? นาย. ทาวสกกะ เราเกดในดาวดงสเทวโลก. กเจารสถานทเกดแหงหญงสหายของเจาแลวหรอ ? นางนกยาง. ยงไมทราบ นาย. ทาวสกกะ. หญงแมเหลานน กเกดในสานกของเราเหมอนกนเจาจกเยยมหญงสหายของเจาไหมเลา ? นางนกยาง. หมอมฉนจกไปในทนนไดอยางไร ? ทาวสกกะ ตรสวา " เราจกนาเจาไปในทนน" ดงนแลว นาไปสเทวโลก ปลอยไวรมฝงสระโบกขรณทชอนนทา ตรสบอกแกพระมเหสทงสามนอกนวา " พวกหลอนจะดนางสชาดาสหายของพวกหลอนบางไหม ?" มเหส. นางอยทไหนเลา ? พระเจาขา. ทาวสกกะ. อยรมฝงโบกขรณชอนนทา. พระมเหสทงสามนน เสดจไปในทนน ทาการเยาะเยยวา "โอรปของแมเจา, โอ ผลของการแตงตว; คราวน ทานทงหลายจงดจะงอยปาก, ดแขง ดเทา ของแมเจา, อตภาพของแมเจาชางงามแท "ดงนแลว กหลกไป. ทาวสกกะ เสดจไปสานกของนางอก ตรส (ถาม) วา " เจาพบหญงสหายแลวหรอ ?" เมอนางทลวา "พระมเหสทงสามนน หมอมฉนไดพบแลว (เขาพากน) เยาะเยยหมอมฉนแลวกไป, ขอพระองคโปรด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 372นาหมอมฉนไปทซอกเขานนตามเดมเถด" ดงนแลว กทรงนานางนนไปทซอกเขาตามเดม ปลอยไวในนนแลว ตรสถามวา " เจาเหนสมบตของหญงทงสามนนแลวหรอ ?" นางนกยาง. หมอมฉนเหนแลว พระเจาขา. ทาวสกกะ. แมเจากควรทาอบายอนเปนเหตใหเกดในทนน. นางนกยาง. จกทาอยางไรเลา ? พระเจาขา. ทาวสกกะ. เจาจกรกษาโอวาททเราใหไวไดไหม ? นางนกยาง. รกษาได พระเจาขา. ลาดบนน ทาวสกกะกประทานศล ๕ แกนาง แลวตรสวา" เจาจงเปนผไมประมาท รกษาเถด" ดงนแลว กเสดจหลกไป. จาเดมแตนนมา นาง ( เทยว) หากนแตปลาทตายเองเทานน.โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน ทาวสกกะ เสดจไปเพอทรงประสงคจะลองใจนาง จงทรงจาแลงเปนปลาตายนอนหงายอยหลงหาดทราย. นางเหนปลานนแลว ไดคาบเอา ดวยสาคญวา " ปลาตาย" ในเวลาจะกลนปลากระดกหางแลว. นางรวา "ปลาเปน" จงปลอยเสยในนา. ทาวสกกะทรงปลอยเวลาใหลวงไปหนอยหนงแลว จงทรงทาเปนนอนหงายขางหนานางอก นางกคาบอก ดวยสาคญวา "ปลาตาย" ในเวลาจะกลนเหนปลายงกระดกหางอย จงปลอยเสย ดวยรวา "ปลาเปน." ทาสกกะทรงทดลองอยางน (ครบ) ๓ ครงแลว ตรสวา " เจารกษาศลไดด"ใหนางทราบพระองคแลว ตรสวา " เรามาเพอประสงคจะลองใจเจา,เจารกษาศลไดด, เมอรกษาไดอยางนน ไมนานเทาไร กจกเกดในสานกของเราเปนแน จงเปนผไมประมาทเถด" ดงนแลว เสดจหลกไป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 373 นางสชาดาทองเทยวอยในภพตาง ๆ จาเดมแตนนมา นางไดปลาทตายเองไปบาง ไมไดบาง, เมอไมได โดยกาลลวงไป ๒-๓ วนเทานน กซบผอม ทากาละแลวเกดเปนธดาของชางหมอในเมองพาราณส ดวยผลแหงศลนน. ตอมา ในเวลาทนางมอายราว ๑๕-๑๖ ป ทาวสกกะทรงคานงถงวา "นางเกดทไหนหนอ ?" (ได) เหนแลว ทรงดารวา "บดน ควรทเราจะไปทนน" ดงนแลว จงทรงเอาแกว ๗ ประการ ซงปรากฏ โดยพรรณคลายฟกทอง บรรทกยานนอย ขบเขาไปในเมองพาราณสเสดจไปยงถนนปาวรองวา " ทานทงหลาย (มา) เอาฟกทองกนเถด,"แตตรสกะผเอาถวเขยวและถวราชมาษเปนตนมาวา "ขาพเจาไมใหดวยราคา," เมอเขาทลถามวา " ทานจะใหอยางไร ?" ตรสวา " ขาพเจาจะใหแกสตรผรกษาศล." พวกพลเมอง. นาย ชอวาศลเปนเชนไร ? สดาหรอสเขยวเปนตน. ทาวสกกะ. พวกทานไมรจกศลวา ' เปนเชนไร ' จกรกษาศลนนอยางไรไดเลา ? แตเราจกใหแกสตรผรกษาศล. พวกพลเมอง. นาย ธดาของชางหมอนน เทยวพดอยวา 'ขาพเจารกษาศล,' จงใหแกสตรนนเถด. แมธดาของชางนน กทลพระองควา "ถากระนน กใหแกฉนเถด นาย." ทาวสกกะ. เธอ คอใคร ? ธดาชางหมอ. ฉนคอสตรผไมละศล ๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 374 ทาวสกกะ. ฟกทองเหลานน ฉนกนามาใหจาเพาะเธอ. ทาวสกกะ ทรงขบยานนอยไปเรอนของนางแลว ประทานทรพยทเทวดาพงใหโดยพรรณอยางฟกทอง ทามใหคนพวกอนลกเอาไปไดใหรจกพระองคแลว ตรสวา " นทรพยสาหรบเลยงชวตของเธอ. เธอจงรกษาศล ๕ อยาไดขาด" แลวเสดจหลกไป.

นางสชาดาธดาของอสร ฝายธดาของชางหมอนน จตจากอตภาพนนแลว เกดในเรอนของผมเวรตอทาวสกกะ เปนธดาของอสรผหวหนาในภพอสร และเพราะความทนางรกษาศลดแลวใน ๒ อตภาพ นางจงไดเปนผมรปสวย มพรรณ ดจทองคา ประกอบดวยรปสรอนไมสาธารณ (ทวไป). จอมอสรนามวาเวปจตต พดแกผมาแลว ๆ วา " พวกทานไมสมควรแกธดาของขาพเจา "แลวกไมใหธดานนแกใคร ๆ คดวา " ธดาของเรา จกเลอกสามทสมควรแกตนดวยตนเอง" ดงนแลว จงใหพลเมองทเปนอสรประชมกน แลวไดใหพวงดอกไมในมอของธดานน ดวยการสงวา " เจาจงรบผสมควรแกเจาเปนสาม." ทาวสกกะปลอมเปนอสรชงนางสชาดา ในขณะนน ทาวสกกะ ทรงตรวจดสถานทนางเกด ทราบประพฤตเหตนนแลว ทรงดารวา " บดน สมควรทเราจะไปนาเอานางมา "ดงนแลว ไดทรงนรมตเพศเปนอสรแก ไปยนอยททายบรษท. แมนางอสรกญญานน เมอตรวจดขางโนนและขางน พอพบทาวสกกะนน กเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 375ผมหทยอนความรกซงเกดขนดวยอานาจปพเพสนนวาสทวมทบแลว ดจหวงนาใหญ กปลงใจวา " นน สามของเรา " จงโยนพวงดอกไมไปเบองบนทาวสกกะนน. พวกอสรนกละอายวา " พระเจาอยหวของพวกเราไมไดผทสมควรแกพระธดาตลอดกาลประมาณเทาน บดนไดแลว, ผทแกกวาปนแล สมควรแกพระธดาของทาวเธอ" ดงนแลว จงหลกไป. ฝายทาวสกกะ ทรงจบอสรกญญานนทมอแลว ทรงประกาศวา" เรา คอทาวสกกะ" แลวทรงเหาะไปในอากาศ. พวกอสรรวา " พวกเราถกสกกะแกลวงเสยแลว" จงพากนตดตามทาวสกกะนนไป. เทพบตรผเปนสารถนามวามาตล นาเวชยนตรถมาพกไวในระหวางทาง. ทาวสกกะทรงอมนางขนในรถนนแลว บายพระพกตรสเทพนคร เสดจไปแลว. ครนในเวลาททาวสกกะนน เสดจถงสมพลวน๑ ลกนกครฑไดยนเสยงรถ (ตกใจ) กลวรองแลว. ทาวสกกะไดทรงสดบเสยงสกนกครฑเหลานนแลว ตรสถามมาตลวา " นนนกอะไรรอง ?" มาตล. ลกนกครฑ พระเจาขา. ทาวสกกะ. เพราะเหตไร มนจงรอง ? มาตล. เพราะไดยนเสยงรถแลว กลวตาย. ทาวสกกะ ตรสวา "อาศยเราผเดยว นกประมาณเทานถกความเรวของรถใหยอยยบไปแลว มนอยาฉบหายเสยเลย, เธอจงกลบรถเสย เถด." มาตลเทพบตรนน ใหสญญาแกมาสนธพพนหนงดวยแส กลบรถแลว. พวกอสรเหนกรยานน คดวา " ทาวสกกะแก หนไปตงแต

๑. ปาไมงว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 376อสรบร บดน กลบรถแลว, เธอจกไดผชวยเหลอเปนแน" จงกลบเขาไปสอสรบรตามทางทมาแลวนนแล ไมยกศรษะขนอก. ฝายทาวสกกะ ทรงนานางสาวอสรชอสชาดาไปเทพนครแลว ทรงสถาปนาไวในตาแหนงหวหนานางอปสร ๒ โกฏกง. นางทลขอพรกะทาวสกกะวา "ขอเดชะพระมหาราชเจา มารดาบดาหรอพชายพหญงของหมอมฉน ในเทวโลกน ไมม; พระองคจะเสดจไปในทใด ๆ พง(ทรงพระกรณา) พาหมอมฉนไปในทนน ๆ (ดวย) ทาวเธอไดประ-ทานปฏญญาแกนางวา "ได."

พวกอสรกลวทาวสกกะ กจาเดมแตนนมา เมอดอกจตตปาตลบาน พวกอสรประสงคจะรบกะทาวสกกะ ขนมาเพอหมายจะตอยทธ ดวยสาคญวา " เปนเวลาทดอกปารฉตตกทพยของพวกเราบาน" ทาวสกกะไดประทานอารกขาแกพวกนาคในภายใตสมทร. ถดนน พวกครฑ, ถดนน พวกกมภณฑ,ถดนน พวกยกษ, ถดนน ทาวจตมหาราช, สวนชนบนกวาทก ๆ ชนประดษฐานรปจาลองพระอนทร ซงมวชราวธในพระหตถไวททวารแหงเทพนคร. พวกอสรแมชานะพวกนาคเปนตนมาแลว เหนรปจาลองพระอนทรมาแตไกล กยอมหนไป ดวยเขาใจวา "ทาวสกกะเสดจออกมาแลว."

อานสงสความไมประมาท พระศาสดาตรสวา "มหาล มฆมาณพปฏบตอปปมาทปฏปทา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 377อยางน; กแล มฆมาณพนน ไมประมาทอยางน จงถงความเปนใหญเหนปานน ทรงเสวยราชยในเทวโลกทงสอง, ชอวาความไมประมาทนนบณฑตทงหลายมพระพทธเจาเปนตน สรรเสรญแลว, เพราะวา การบรรลคณวเศษซงเปนโลกยะและโลกตระแมทงหมดยอมมได เพราะอาศยความไมประมาท " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๗. อปปมาเทน มฆวา เทวาน เสฏต คโต อปปมาท ปส สนต ปมาโท ครหโต สทา. "ทาวมฆวะ ถงความเปนผประเสรฐกวาเทพยดา ทงหลาย เพราะความไมประมาท; บณฑตทงหลาย ยอมสรรเสรญความไมประมาท, ความประมาท อนทานตเตยนทกเมอ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาเทน คอ เพราะความไมประมาทททาไว ตงตนแตแผวถางภมประเทศในอจลคาม. บทวา มฆวา เปนตน ความวา มฆมาณพ ซงปรากฏวา" มฆวะ" ในบดน ชอวา ถงความเปนผประเสรฐกวาเทพยดาทงหลายเพราะความเปนราชาแหงเทวโลกทงสอง. บทวา ปส สนต ความวา บณฑตทงหลายมพระพทธเจาเปนตนยอมชมเชย สรรเสรญความไมประมาทอยางเดยว. ถามวา " เพราะเหตไร ?" วสชนาวา " เพราะความไมประมาท เปนเหตใหไดคณวเศษทเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 378โลกยะและโลกตระทงหมด." บาทพระคาถาวา ปมาโท ครหโต สทา ความวา สวนความประมาท อนพระอรยะเหลานนตเตยน คอนนทาแลว เปนนตย. ถามวา " เพราะเหตไร ?" วสชนาวา " เพราะความประมาทเปนตนเคาของความวบตทกอยาง."จรงอย ความเปนผโชครายในมนษยกด การเขาถงอบายกด ลวนมความประมาทเปนมลทงนน ดงน. ในเวลาจบคาถา เจาลจฉวนามวามหาล ทรงดารงอยในโสดา-ปตตผลแลว. แมบรษทผประชมกนเปนอนมาก กไดเปนพระอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตน ดงนแล. เรองทาวสกกะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 379 ๘. เรองภกษรปใดรปหนง [๒๒] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " อปปมาทรโต ภกข" เปนตน.

ภกษนงพจารณาไฟไหมปาเปนอารมณ ดงไดสดบมา ภกษรปนนเรยนกมมฏฐาน ตราบเทาถงพระอรหตในสานกพระศาสดาแลว เขาปาเพยรพยายามอย กไมอาจบรรลพระอรหต ได. ทานนกวา " เราจกไปทลพระศาสดาใหตรสบอกกมมฏฐานใหวเศษ(ขนไป) " ดงนแลว ออกจากปานน กาลงเดนมายงสานกพระศาสดาเหนไฟปาตงขน ( ลกลาม) มากมาย ในระหวางหนทาง รบขนยอดเขาโลนลกหนง นงดไฟซงกาลงไหมปา ยดเอาเปนอารมณวา " ไฟน เผาเชอทงหลายมากและนอยไป ฉนใด; แมไฟคออรยมรรคญาณ กจกพงเผาสงโยชนทงหลายมากและนอยไป ฉนนน."

ปฏปทาตดสงโยชน พระศาสดา ประทบนงในพระคนธกฎนนแล ทรงทราบวาระจตของเธอแลว ตรสวา " อยางนนแล ภกษ สงโยชนทงหลายละเอยดและหยาบ ซงเกดอยในภายในของสตวเหลาน ดจเชอมากบางนอยบาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 380ฉะนน, ควรเผาสงโยชนเหลานนดวยไฟคอญาณเสยแลว ทาใหเปนของไมควรเกดอก" ดงนแลว ทรงเปลงพระรศม ปรากฏประหนงวาประทบนง ณ ทจาเพาะหนาของภกษนน ตรสพระคาถานวา ๘. อปปนาทรโต ภกข ปมาเท ภยทสส วา สโชน อณ ถล ฑห อคคว คจฉต. " ภกษยนดแลวในความไมประมาท หรอมปกต เหนภยในความประมาท ยอมเผาสงโยชน ทง ละเอยดและหยาบไป ดจไฟเผาเชอมากและนอย ไปฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาทรโต ความวา ยนดคออภรมยแลวในความไมประมาท ไดแก ยงกาลใหลวงไปดวยความไมประมาท. บาทพระคาถาวา ปมาเท ภยทสส วา ความวา ผเหนภยในความประมาท มการเขาถงนรกเปนตน, อกประการหนง ชอวาผเหนความประมาทโดยความเปนภย เพราะความประมาทนนเปนรากเหงาแหงความอบตเหลานน. บทวา สโชน ความวา สงโยชน ๑๐ อยาง๑ เปนเครองประกอบ เครองผก ( หมสตว) ไวกบทกขในวฏฏะ สามารถยงสตวใหจมลงในวฏฏะได.

๑. สกกายทฏฐ ความเหนเปนเหตถอตวถอตน ๑ วจกจฉา ความลงเล ไมแนใจ ๑ สลพพต-ปรามาส ความลบคลาศลและพรต ๑ กามราคะ ความกาหนดดวยอานาจกเลสกาม ๑ ปฏฆะความกระทบกระทงแหงจต ๑ รปราคะ ความตดใจในรปธรรม ๑ อรปราคะ ความตดใจในอรป-ธรรม ๑ มานะ ความถอตววาเปนนนเปนน ๑ อทธจจะ ความฟงซาน ๑ อวชชา ความหลงเปนเหตไมรจรง ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 381 บทวา อณ ถล คอมากและนอย. บาทพระคาถาวา ฑห อคคว คจฉต ความวา ภกษนนยนดแลวในความไมประมาท ยอมเผาสงโยชนนนดวยไฟคอญาณ ซงตนบรรลแลวดวยความไมประมาท คอทาใหเปนของไมควรเกดขนอกตอไปดจไฟเผาเชอมากและนอยนนแลไปฉะนน. ในกาลจบคาถา ภกษนน นงอยางเดมเทยว เผาสงโยชนทงหมดแลว บรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย มาทางอากาศ(เหาะมา) ชมเชยสรรเสรญพระสรระของพระตถาคต ซงมพรรณะดจทองคาแลว ถวายบงคม หลกไป ดงนแล. เรองภกษรปใดรปหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 382 ๙. เรองพระตสสเถระผมปกตอยในนคม [๒๓] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระตสสเถระผมปกตอยในนคม ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมาทรโต" เปนตน.

พระเถระเทยวรบบณฑบาตแตในบานญาต ความพสดารวา กลบตรคนหนง เกดเตบโตในบานทตงอยในนคมแหงหนง ซงไมไกลแตกรงสาวตถ บรรพชาแลวไดอปสมบทในศาสนาของพระศาสดาแลว ปรากฏวา " ชอวา พระนคมตสสเถระเปนผมกนอยสนโดษ สงด ปรารภความเพยร." ทานเทยวบณฑบาตเฉพาะในบานของญาตเปนนตย. เมอคนทงหลายมอนาถบณฑกเศรษฐ เปนตน ทามหาทานอยกด, เมอพระเจาปเสนทโกศล ทรงบาเพญอสทสทานอยกด,*กไมมากรงสาวตถ. พวกภกษจงสนทนากนวา " พระนคมตสสะน ลกขนเสรจสรรพแลว กคลกคลดวยญาตอย เมอชนทงหลายมอนาถบณฑกเศรษฐ เปนตนทามหาทานอยกด, เมอพระเจาปเสนทโกศลทรงบาเพญอสทสทานอยกด,เธอไมมาเลย ดงนแลว จงกราบทลแดพระศาสดา.

พระเถระไดรบสาธการจากพระศาสดา พระศาสดา รบสงใหเรยกทานมาแลว ตรสถามวา " ภกษ

๑. ทานอนไมมทานอนเสมอ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 383ขาววา เธอทาอยางนน จรงหรอ ?" เมอทานกราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมมความคลกคลดวยญาต, ขาพระองคอาศยพวกมนษยทเปนญาตเหลานน ยอมไดอาหารทพอจะกลนกนได,ขาพระองคคดวา ' เมอเราไดอาหารทเลวกตาม ประณตกตาม ซงพอยงอตภาพใหเปนไปไดแลว, ประโยชนอะไรดวยการแสวงหาอาหารอกเลา ?' ดงนแลว จงไมมา, กชอวา ความคลกคลดวยหมญาตไมมแกขาพระองค พระเจาขา" แมตามปกต (พระองค ) กทรงทราบอธยาศยของทานอย จงประทานสาธการวา " ดละ ๆ ภกษ" ดงนแลวตรสวา " ภกษ กขอทเธอไดอาจารยผเชนเราแลว ไดเปนผมกนอยไมอศจรรยนก, เพราะวา ชอวา ความเปนผมกนอยนเปนแบบแผนของเรา เปนประเพณของเรา" ดงนแลว อนภกษทงหลายทลอาราธนาแลว ทรงนาอดตนทานมาวา

เรองนกเขาแตว ในอดตกาล นกแขกเคาหลายพนตว อยในปาไมมะเดอแหงหนงใกลผงแมนาคงคาในปาหมพานต บรรดานกแขกเตาเหลานน พระยานกแขกเตาตว หนง เมอผลแหงตนไมทตนอาศยอยสนแลว จกกนหนอใบหรอเปลอกซงยงเหลออย ดมนาในแมนาคงคา เปนสตวทมความปรารถนานอยอยางยง สนโดษ ไมไปในทอน ดวยคณคอความปรารถนานอยและสนโดษของพระยานกแขกเตานน ภพของทาวสกกะ ไหวแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 384 ทาวสกกะทรงทดลองพระยานกแขกเตา ทาวสกกะทรงราพงอย ทรงเหนเหตนนแลว ทรง (บนดาล)ใหตนไมนนเหยวแหงดวยอานภาพของตน เพอจะทดลองพระยานกแขกเตานน ตนไมหกแลว เหลออยสกวาตอเทานน เปนชองนอยและชองใหญ (ปรหมด). เมอลมโกรกมา ( กระทบ ) ไดเปลงเสยงดจถกบคคลเคาะ ตงอยแลว ขยทงหลายปลวออกจากชองของตนไมนน. พระยานกแขกเตาจกกนขยเหลานน แลวดมนาในแมนาคงคาไมไปในทอน ไมพรนพรงลมและแดด จบอยทปลายตอมะเดอ. ทาวสกกะทรงทราบความทพระยานกแขกเตานน มความปรารถนานอยอยางยงทรงดารวา " เราจกใหพระยานกแขกเตานน กลาวคณแหงมตรธรรมแลวใหพรแกนกนน ทา ( บนดาล) ตนมะเดอใหมผลไมวายแลว" ดงนแลว (นรมต ) พระองคเปนพระยาหงสตวหนง นานางอสรกญญานามวาสชาดาไวขางหนา เสดจไปปามะเดอนน จบทกงแหงตนไมตนหนงในทไมไกล เมอจะตรสสนทนากบพระยานกแขกเตานน ตรสคาถานวา " พฤกษามใบสดเขยวมอย, หมไมมผลหลาก หลาย กมมาก, เหตไรหนอ ? ใจของนกแขกเตา จงยนดแลวในไมแหงทผ." สวชาดกทงหมด บณฑตพงใหพสดาร ตามนยทมาแลวในนวกนบาต๑

นนและ; แตความเกดขนแหงเรองเทานน ในนวกนบาตและในทนตางกนทเหลอเหมอนกนทงนน.

๑. ข. ชา. นวก. ๒๗/๒๕๗. อรรถกถา. ๕/๓๕๕. จลลสวกราชชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 385 ภกษควรปรารถนานอยและสนโดษ พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา"ทาวสกกะ ในกาลนน ไดเปนอานนท, พระยานกแขกเตาไดเปนเราเอง" ดงนแลว ตรสวา " อยางน ภกษทงหลาย ชอวา ความเปนผมความปรารถนานอยน เปนแบบแผน เปนประเพณของเรา ขอทตสสะผมปกตอยในนคม บตรของเรา ไดอาจารยเชนเราแลวเปนผมความปรารถนานอย ไมนาอศจรรย; ธรรมดาภกษ พงเปนผมความมกนอย เหมอนตสสะผมปกตอยในนคม; เพราะวา ภกษเหนปานนน เปนผไมควรเสอมจากมรรคและผล, ยอมอยในทใกลแหงพระนพพานโดยแททเดยว" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๙. อปปนาทรโต ภกข ปนาเท ภยทสส วา อภพโพ ปรหานาย นพพานสเสว สนตเก. "ภกษยนดแลวในความไมประมาท มปกต เหนภยในความประมาท ไมควรเพออนเสอม (จาก มรรคและผล ) ตงอยแลวในทใกลแหงพระ- นพพานทเดยว."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา อภพโพ ปรหานายความวา ภกษผเหนปานนน ๆ ไมควรเพออนเสอมจากธรรมคอสมถะและวปสสนา หรอจากมรรคและผล คอจะเสอมเสยจากคณธรรมทตนบรรลแลว แมหามได จะไมบรรลคณธรรมทตนยงไมไดบรรลกหามได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 386 บาทพระคาถาวา นพพานสเสว สนตเก ความวา ตงอยในทใกลทเดยวแหงกเลสปรนพพาน (การดบกเลส ) บาง อนปาทา-ปรนพพาน (การดบดวยหาเชอมได) บาง. ในกาลจบพระคาถา พระตสสเถระผมปกตอยในนคม บรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลายแลว. ชนแมเหลาอนเปนอนมากไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน. เทศนามผลมากแกมหาชนดงนแล. เรองพระตสสเถระผมปกตอยในนคม จบ. อปปมาทวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๒ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 387 คาถาธรรมบท จตตวรรค๑ท ๓ วาดวยการฝกจต[๑๓] ๑. ชนผมปญญา ยอมทาจตทดนรน กลบกลอก อนบคคลรกษาไดยาก หามไดยาก ใหตรง ดจชางศร ดดลกศรใหตรงฉะนน จตน (อนพระโยคาวจร ยกขนจากอาลย คอกามคณ ๕ แลวซดไปในวปสสนา กมมฏฐาน) เพอละบวงมาร ยอมดนรนดจปลาอน พรานเบดยกขนจาก (ทอย) คอนา แลวโยนไป บนบก ดนรนอยฉะนน. ๒. การฝกจตอนขมไดยาก เปนธรรมชาตเรว มกตกไปในอารมณตามความใคร เปนการด (เพราะ วา ) จตทฝกแลว ยอมเปนเหตนาสขมาให. ๓. ผมปญญา พงรกษาจตทเหนไดแสนยาก ละเอยดยงนก มกตกไปในอารมณตามความใคร (เพราะวา) จตทคมครองไวได เปนเหตนาสขมาให ๔. ชนเหลาใด จกสารวมจตอนไปในทไกล เทยว ไปดวงเดยวไมมสรระ มถาเปนทอาศย ชนเหลานน จะพนจากเครองผกแหงมาร.

๑. วรรคน มอรรถกถา ๙ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 388 ๕. ปญญายอมไมบรบรณแกผมจตไมมนคง ไมร แจงซงพระสทธรรม มความเลอมใสอนเลอนลอย ภย (ความกลว) ยอมไมมแกผมจตอนราคะไม ซมซาบ มใจไมถกโทสะตามกระทบ ละบญและ บาปได ตนอย. ๖. (บณฑต) รจกกายน อนเปรยบดวยหมอ กนจตอนเปรยบดวยนคร พงรบมารดวยอาวธ คอ ปญญา พงรกษาความชนะทชนะแลว และพงเปนผ ไมตดอย. ๗. ไมนานหนอ กายนจกนอนทบแผนดน กายน มวญญาณไปปราศ อนบคคลทงแลว ราวกบทอนไม ไมมประโยชนฉะนน. ๘. จตซงตงไวผดแลว พงทาเขา (บคคล) นน ใหเลวทรามยงกวาความพนาศฉบหาย ทโจรเหนโจร หรอคนจองเวรทา (แกกน ) นน (เสยอก). ๙. มารดาบดา กหรอวาญาตเหลาอน ไมพงทา เหตนน (ใหได) แตจตอนตงไวชอบแลว พงทา เขาใหประเสรฐกวาเหตนน. จบจตตวรรคท ๓

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 389 ๓. จตตวรรควรรณนา

๑. เรองพระเมฆยเถระ [๒๔] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยทภเขาชอจาลกา ทรงปรารภทานพระเมฆยะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ผนทน จปล จตต " เปนตน.

พระเมฆยะถกวตกครอบงา เมฆยสตร๑ทงหมด บณฑตพง ( แสดง) ใหพสดาร เพอใหเรองแหงพระเมฆยเถระนนแจมแจง. กพระศาสดาตรสเรยกพระเมฆยเถระผไมสามารถเพอประกอบความเพยรในอมพวนนนได เพราะความททานถกวตก ๓ อยางครอบงามาแลว ตรสวา "เมฆยะ เธอละทงเราผออนวอนอยวา ' เมฆยะ เราเปนผ ๆ เดยว, เธอจงรอคอย จนกวาภกษบางรปแมอนจะปรากฏ ' ดงน (ไวใหอยแต ) ผเดยว ไปอย (ชอวา)ทากรรมอนหนกยง. ขนชอวาภกษ ไมควรเปนธรรมชาต (แลนไป)เรว, การยงจตนนใหเปนไปในอานาจของตน ยอมควร" ดงนแลวจงไดทรงภาษตพระคาถา ๒ พระคาถาเหลานวา ผนทน จปล จตต ทรกข ทนนวารย อช กโรต เมธาว อสกาโรว เตชน

๑. ข. อ. ๒๕/ ๑๒๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 390 วารโชว ถเล ขตโต โอกโมกตอพภโต ปรผนทตท จตต มารเธยย ปหาตเว ฯ " ชนผมปญญายอมทาจตทดนรน กลบกลอก อนบคคลรกษาไดยาก หามไดยาก ใหตรง ดจ ชางศรดดลกศรใหตรงฉะนน จตน (อนพระ- โยคาจรยกขนจากอาลย คอกามคณ ๕ แลว ซดไปในวปสสนากมมฏฐาน) เพอละบวงมาร ยอมดนรน ดจปลาอนพรานเบด ยกขนจาก (ทอย) คอนา แลวโยนไปบนบก ดนรนอย ฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ผนทน คอดนรนอยในอารมณทงหลายมรปเปนตน. บทวา จปล ความวา ไมดารงอยในอารมณเดยวได เหมอนทารกในบานผไมนงอยดวยอรยาบถหนงฉะ.นน จงชอวา กลบกลอก. บทวา จตต ไดแก วญญาณ. กวญญาณนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา "จต" เพราะเปนธรรมชาตวจตรดวยภม วตถ อารมณและวถจตมกรยาจตเปนตน. บทวา ทรกข ความวา ชอวา อนบคคลรกษาไดยาก เพราะตงไวไดยากในอารมณอนเปนทสบายอารมณหนงนนแล เหมอนโคทคอยเคยวกนขาวกลาในนา อนคบคงไปดวยขาวกลาฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 391 บทวา ทนนวารย ความวา ชอวา อนบคคลหามไดยาก เพราะเปนธรรมชาตทรกษาไดยาก เพอจะหาม (กน) จตอนไปอยสวสภา-คารมณ. สองบทวา อสกาโรว เตชน ความวา นายชางศร นาเอาทอนไมทอนหนงมาจากปาแลว ทาไมใหมเปลอก (ปอกเปลอกออก) แลวทาดวยนาขาวและนามน ลนทกระเบองถานเพลง ดดทงามไมทาใหหายคดคอใหตรง ใหเปนของควรทจะยงขนทรายได. กแลครนทาแลวจงแสดงศลปะแดพระราชาและราชมหาอามาตย ยอมไดสกการะและความนบถอเปนอนมาก ชอฉนใด, บรษผมปญญา คอผฉลาด ไดแกผรแจงกฉนนนเหมอนกน (คอ) ทาจตน อนมสภาพดนรนเปนตน ใหหมดเปลอก คอใหปราศจากกเลสทหยาบดวยอานาจธดงค และการอยในปา แลวชโลมดวยยางคอศรทธา ลนดวยความเพยรอนเปนไปทางกายและเปนไปทางจต ดดทงามคอสมถะและวปสสนาทาใหตรงคอมใหคดไดแกใหสนพยศ, กแลครนทาแลวพจารณาสงขารทงหลาย ทาลายกองอวชชาใหญไดแลว ทาคณวเศษน คอ วช๑ชา ๓ อภญญา๒ ๖โลกตรธรรม๓ ๙ ใหอยในเงอมมอทเดยว ยอมไดความเปนทกขไณย- บคคลผเลศ. ๑. วชชา ๓ คอปพเพนวาสานสสตญาณ รจกระลกชาตได ๑ จตปปาตญาณ รจกกาหนดจตและเกดของสตวทงหลาย ๑ อาสวกขยญาณ รจกทาอาสวะใหสนไป ๑.๒. อภญญา ๖ คอ อทธวธ แสดงฤทธ ๑ ทพโสต หทพย ๑ เจโตปรยญาณ รจกกาหนดใจผอนได ๑ ปพเพนวาสานสสต ระลกชาตได ๑ ทพยจกข ตาทพย ๑ อาสวกขยญาณ รจกทาอาสวะใหสนไป ๑. ๓. โลกตรธรรม ๙ คอ มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 392 บทวา วารโชว แปลวา ดจปลา. สองบทวา ถเล ขตโตไดแก อนพรานเบดซดไปบนบก ดวยมอ เทา หรอดวยเครองดกมตาขายเปนตน อยางใดอยางหนง. พงทราบวนจฉยในบาทพระคาถาวา โอกโมกตอพภโต (ดงตอไปน ):- นา ชอวา โอกะ (ได) ในคานวา "ภกษชาวเมองปาฐา มจวรชมดวยนา ไดมาสเมองสาวตถ เพอประสงคจะเฝาพระศาสดา๑."อาลย ชอวา โอกะ (ได ) ในคานวา "มนละอาลยแลว ไมตดทอย.๒" แมคาทงสองกยอมไดในบาทพระคาถาน. ในบทวา โอกโมกโตน มเนอความ (อยาง) นวา " จากทอยคอนา คอจากอาลยกลาวคอนา," บทวา อพภโต แปลวา อนพรานเบดยกขนแลว. บาทพระคาถาวา ปรผนทตท จตต ความวา จตน คอทยนดแลวในอาลยคอกามคณ ๕ อนพระโยคาวจรยกขนแลวจากอาลย คอกามคณ ๕ นน ซดไปในวปสสนากมมฏฐาน เผาดวยความเพยรอนเปนไปทางกายและเปนไปทางจต เพอละวฏฏะ กลาวคอ บวงมาร ยอมดนรน คอยอมไมอาจตงอยในวปสสนากมมฏฐานนนได, เหมอนอยางปลานนอนพรานเบดยกขนจากอาลยคอนาแลวโยนไปบนบก เมอไมไดนายอมดนในฉะนน. แมเมอเปนอยางน บคคลผมปญญา ไมทอดธระ ยอมทาจตนนใหตรง คอใหควรแกการงาน โดยนยทกลาวแลวนนแล. อกนยหนง จตน คอทละบวงมารลอกเลสวฏไมได ตงอยยอมดนรนดจปลานนฉะนน, เพราะฉะนน พระโยคาวจรควรละบวงมารเสย

๑. ว. มหาวรรค. ภาค ๒. ๕/๑๓๕-๖. ๒. สง. ขนธ. ๑๗/ ๑๒.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 393คอควรละบวงมารกลาวคอกเลสวฏอนเปนเหตดนรนแหงจตนน ดงนแล. ในกาลจบคาถา พระเมฆยเถระ ไดตงอยในพระโสดาปตตผล.ชนแมพวกอนเปนอนมาก กไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตนดงนแล. เรองพระเมฆยเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 394 ๒. เรองภกษรปใดรปหนง [๒๕] ขอความเบองตน พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "ทนนคคหสส ลหโน" เปนตน.

อบาสกาจดทอยถวายภกษ ๖๐ ป ไดยนวา ไดมบานตาบลหนง ชอมาตกคาม ใกลเชงเขา ในแวนแควนของพระเจาโกศล. ภายหลงวนหนง ภกษประมาณ ๖๐ รปทลอาราธนาใหตรสบอกพระกมมฏฐานจนถงพระอรหต ในสานกของพระศาสดาแลว ไปสบานนน เขาไปเพอบณฑบาต. ลาดบนนเจาของบานนนชอมาตกะใด มารดาของเจาของบานนน เหนภกษเหลานนแลวนมนตใหนงในเรอน จงองคาสดวยขาวยาคและภตอนมรสเลศตาง ๆถามวา "พวกทานประสงคจะไป ณ ทไหน ? เจาขา." ภกษเหลานนบอกวา " พวกฉนมความประสงคจะไปสทตามความผาสก มหาอบาสกา."นางทราบวา " พระผเปนเจาทงหลาย ชะรอยจะแสวงหาสถานทสาหรบจาพรรษา จงหมอบลงทใกลเทาแลวกลาววา " ถาพระผเปนเจาทงหลาย จกอยในทนตลอด ๓ เดอนนไซร, ดฉนจกรบสรณะ ๓ ศล ๕(และ) ทาอโบสถกรรม." ภกษทงหลายปรกษากนวา " เราทงหลาย เมออาศยอบาสกาน ไมมความลาบากดวยภกษา จกสามารถทาการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 395สลดออกจากภพได" ดงน แลวจงรบคา. นางไดชาระวหารอนเปนทอยถวายแกภกษเหลานน.

ภกษ ๖๐ รปทากตกากน ภกษเหลานนเมออยในทนน วนหนง ไดประชมกนแลวตกเตอนกนและกนวา " ผมอาย พวกเราไมควรประพฤตโดยความประมาทเพราะวามหานรก๑ ๘ ขม มประตเปด (คอยทา) พวกเราเหมอนอยางเรอนของตนทเดยว. กแลพวกเราไดเรยนพระกมมฏฐานในสานกของพระพทธเจาผยงทรงพระชนมอยแลวจงมา. กธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย อนใคร ๆ ผโออวด แมเทยวไปตามรอยพระบาทกไมสามารถใหทรงโปรดปรานได. (แต ) บคคลผมอธยาศยเปนปกตเทานน สามารถใหทรงโปรดปรานได ทานทงหลายจงเปนผไมประมาทเถด. พวกเราไมควรยน ไมควรนงในทแหงเดยวกน ๒ รป แตวาในกาลเปนทบารงพระเถระในเวลาเยนแล และในกาลเปนทภกษาจารในเวลาเชาเทานนพวกเราจกรวมกน, (แต) ในกาลทเหลอจกไมอยรวมกน ๒ รป.กอกอยางหนงแล เมอภกษผไมมความผาสกมาตระฆงในทามกลางวหารขนแลว พวกเราจงจกมาตามสญญาแหงระฆงแลว ทายาใหแกภกษนน."

ภกษมาประชมกนดวยเสยงระฆง เมอภกษเหลานนทากตกากนอยางนอย, วนหนงอบาสกานนใหบคคลถอเภสชทงหลาย มเนยใสและนาออยเปนตน อนชนทงหลาย

๑. มหานรก ๘ ขม คอ ๑. สญชวะ. ๒ กาลสตะ. ๓. สงฆาฏะ. ๔. โรรวะ. ๕. มหาโรรวะ.๖. ตปะ. ๗. มหาตาปะ. ๘. อเวจ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 396มทาสและกรรมกรเปนตน แวดลอมเดนไปสวหารนนในเวลาเยน ไมเหนภกษทงหลายในทามกลางวหารแลว จงถามพวกบรษวา " พระผเปนเจาทงหลาย ไปเสย ณ ทไหนหนอแล ?" เมอพวกเขาบอกวา "แมคณพระผเปนเจาทงหลายจกเปนผนงอยในทพกกลางคน และทพกกลางวนของตน ๆ (เทานน)" จงกลาว (ตอไป) วา "ฉนทาอยางไรเลาหนอ จงจกสามารถพบ (พวกพระผเปนเจา) ได." ลาดบนน มนษยทงหลายทรกตกวตรของภกษสงฆ จงบอกกะอบาสกานนวา "คณแม พระผเปนเจาทงหลายจกประชมกน ในเมอบคคลมาตระฆง." นางจงใหตระฆง ภกษทงหลายไดยนเสยงระฆงแลวออกจากทของตน ๆ ดวยสาคญวา " ภกษบางรปจกไมมความผาสก,"จงประชมกนในทามกลางวหาร. ภกษชอวา เดนมาโดยทางเดยวกนแม๒ รป ยอมไมม.

อบาสกาเจรญสมณธรรมตามทภกษบอก อบาสกาเหนภกษรปหนง ๆ เทานนเดนมาจากทแหงหนง ๆ จงคดวา "(ชะรอย) พระผเปนเจาผเปนบตรของเราจกทาความทะเลาะววาทแกกนและกน" ดงนแลว ไหวภกษสงฆกลาววา "ทานผเจรญทานทงหลายไดทาความทะเลาะกนหรอ ?" ภกษทงหลายกลาววา " พวกฉนหาไดทาความทะเลาะววาทกนไมมหาอบาสกา." อบาสกา. ทานผเจรญ ถาพวกทานไมมความทะเลาะววาทกนไซร,เมอเปนเชนนน เหตไรพวกทานจงไมมา เหมอนเมอมาสเรอนของดฉน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 397มาโดยรวมกนทงหมด, (นกลบ) มาทละองค ๆ จากทแหงหนง ๆ. ภกษ. มหาอบาสกา พวกฉนนงทาสมณธรรมในทแหงหนง ๆ. อบาสกา. พอคณทงหลาย ชอวาสมณธรรมนนคออะไร ? ภกษ. มหาอบาสกา พวกฉนทาการสาธยายอาการ ๓๒ เรมตงซงความสนและความเสอมในอตภาพอย. อบาสกา. ทานเจาขา การทาการสาธยายอาการ๑ ๓๒ และการเรมตงความสนความเสอมในอตภาพ ยอมสมควรแกพวกทานเทานน หรอยอมสมควรแกพวกดฉนดวยเลา ? ภกษ. มหาอบาสกา ธรรมน อนพระผมพระภาคเจามไดทรงหามแกใคร ๆ. อบาสกา. ถาอยางนน ขอพวกทานจงใหอาการ ๓๒ และขอจงบอกการเรมตงซงความสนและความเสอมในอตภาพ แกดฉนบาง. ภกษ. มหาอบาสกา ถาอยางนน ทานจงเรยนเอา. แลวใหเรยนเอาทงหมด.

อบาสกาบรรลมรรค ๓ ผล ๓ กอนภกษ จาเดมแตนน อบาสกานนกไดทาการสาธยายซงอาการ ๓๒ (และ)เรมตงไวซงความสนไปและความเสอมไปในตน ไดบรรลมรรค ๓ ผล ๓กอนกวาภกษเหลานนทเดยว. ปฏสมภทา ๔ และโลกยอภญญา ไดมา

๑. คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงผดไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขนนาตา นามนเหลว นาลาย นามก ไขขอ มตร ถาเตมมตถลงคง มนสมองเขาดวย เปน ๓๒ตามคมภรวสทธมรรค.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 398ถงแกอบาสกานนโดยมรรคนนแล. นางออกจากสขอนเกดแตมรรคและผลแลว ตรวจดดวยทพยจกษใครครวญอยวา " เมอไรหนอแล ? พระผเปนเจาผเปนบตรของเราจงจกบรรลธรรมน " แลวราพง (ตอไป ) วา" พระผเปนเจาเหลานทงหมด ยงมราคะ ยงมโทสะ ยงมโมหะ, พระผเปนเจาเหลานนมไดมคณธรรมแมสกวาฌานและวปสสนาเลย อปนสยแหงพระอรหตของพระผเปนเจาผบตรของเรา มอยหรอไมหนอ ?" เหนวา"ม" ดงนแลว จงราพง ( ตอไป ) วา " เสนาสนะเปนทสบาย จะมหรอไมมหนอ ?" เหนแมเสนาสนะเปนทสบายแลว จงราพง ( ตอไป อก) วา "พระผเปนเจาทงหลายของเรายงไมไดบคคลเปนทสบายหรอหนอ ? เหนแมบคคลเปนทสบายแลว จงใครครวญอยวา " พระผเปนเจาทงหลายยงไมไดอาหารเปนทสบายหรอหนอ ?" กไดเหนวาอาหารเปนทสบายยงไมมแกพวกเธอ." จาเดมแตนนมา กจดแจงขาวยาค๑ อนมอยางตาง ๆ และของขบเคยวเปนอเนกประการ และโภชนะมรสตาง ๆ อนเลศแลว นมนตภกษทงหลายใหนงแลว จงถวายนาทกษโณทก๒

แลว มอบถวายดวยคาวา " ทานผเจรญ พวกทานชอบใจสงใด ๆขอจงถอเอาสงนน ๆ ฉนเถด." ภกษเหลานน รบเอาวตถทงหลายมขาวยาคเปนตนแลว บรโภคตามความชอบใจ.

๑.แปลตามพยญชนะวา......ยงขาวยาคมอยางตาง ๆ ดวย ยงของเคยวมประการมใชนอยดวยยงโภชนะมรสอนเลศตาง ๆ ดวย ใหถงพรอมแลว.๒. แปลวา นาเพอทกษณา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 399 ภกษ ๖๐ รปบรรลพระอรหต เมอภกษเหลานนไดอาหารอนเปนทสบาย จตกเปนธรรมชาต มอารมณเดยว ( แนวแน ). พวกเธอมจตแนวแนเจรญวปสสนา ตอกาลไมนานนก กไดบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย แลวคดวา" นาขอบคณ ! มหาอบาสกาเปนทพงของพวกเรา; ถาพวกเราไมไดอาหารอนเปนทสบายแลวไซร, การแทงตลอดมรรคและผล คงจกไมไดมแกพวกเรา ( เปนแน ); บดน พวกเราอยจาพรรษาปวารณาแลว จกไปสสานกของพระศาสดา." พวกเธออาลามหาอบาสกาวา " พวกฉนใครจะเฝาพระศาสดา."มหาอบาสกากลาววา " ดแลวพระผเปนเจาทงหลาย " แลวตามไปสงภกษเหลานน, กลาวคาอนเปนทรกเปนอนมากวา " ขอทานทงหลาย พง(มา) เยยมดฉนแมอก" ดงนเปนตน แลวจงกลบ.

พระศาสดาตรสถามสขทกขกะภกษเหลานน ฝายภกษเหลานนแล ถงเมองสาวตถแลว ถวายบงคมพระศาสดาแลว นง ณ ทควรขางหนง อนพระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย(สรรยนตมจกร ๔ มทวาร ๙) พวกเธอพออดทนไดดอกหรอ ? พวกเธอพอยงอตภาพใหเปนไปไดดอกหรอ ? อนง พวกเธอไมลาบากดวยบณฑบาตหรอ ?" จงกราบทลวา " พออดทนไดพระเจาขา พอยงอตภาพใหเปนไปได พระเจาขา, อนง ขาพระองคทงหลาย มไดลาบากดวยบณฑบาตเลย, เพราะวาอบาสกาคนหนง ชอมาตกมาตาทราบวาระจตของพวกขาพระองค. เมอพวกขาพระองคคดวา ' ไฉนหนอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 400มหาอบาสกาจะพงจดแจงอาหารชอเหนปานนเพอพวกเรา.' (นาง) กไดจดแจงอาหารถวายตามทพวกขาพระองคคดแลว" ดงนแลว กกลาวสรรเสรญคณของมหาอบาสกานน.

อบาสกาจกของถวายตามทภกษตองการ ภกษรปใดรปหนง สดบถอยคาสรรเสรญคณของมหาอบาสกานนแลว เปนผใครจะไปในทนน เรยนกมมฏฐานในสานกของพระศาสดาแลว ทลลาพระศาสดาวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกไปยงบานนน" แลวออกจากพระเชตวน ถงบานนนโดยลาดบ ในวนทตนเขาไปสวหาร คดวา " เขาเลาลอวา อบาสกาน ยอมรถงเหตอนบคคลอนคดแลว ๆ. กเราเหนดเหนอยแลวในหนทางจกไมสามารถกวาดวหารได, ไฉนหนอ อบาสกานจะพงสงคนผชาระวหารมาเพอเรา." อบาสกานงในเรอนนนเองราพงอย ทราบความนนแลว จงสงคนไป ดวยคาวา " เจาจงไป, ชาระวหารแลวจงมา." ฝายภกษนอกนอยากดมนา จงคดวา " ไฉนหนอ อบาสกาน จะพงทานาดมละลายนาตาลกรวดสงมาใหแกเรา." อบาสกากไดสงนานนไปให. เธอคด (อก) วา " ขออบาสกา จงสงขาวยาคมรสสนทและแกงออมมาเพอเรา ในวนพรงนแตเชาตรเถด." อบาสกากไดทาอยางนน.ภกษนนดมขาวยาคแลว คดวา " ไฉนหนอ อบาสกาพงสงของขบเคยวเหนปานนมาเพอเรา." อบาสกากไดสงของเคยวแมนนไปแลว เธอคดวา" อบาสกานสงวตถทเราคดแลว ๆ ทก ๆ สงมา ; เราอยากจะพบอบาสกานน, ไฉนหนอ นางพงใหคนถอโภชนะมรสเลศตาง ๆ เพอเรา มาดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 401ตนเองทเดยว." อบาสกาคดวา " ภกษผบตรของเราประสงคจะเหนเราหวงการไปของเราอย," ดงนแลว จงใหคนถอโภชนะไปสวหารแลวไดถวายแกภกษนน. ภกษนนทาภตกจแลว ถามวา " มหาอบาสกา ทานหรอ ? ชอวามาจกมาตา." อบาสกา. ถกแลว พอ. ภกษ. อบาสกา ทานทราบจตของคนอนหรอ ? อบาสกา. ถามดฉนทาไม ? พอ. ภกษ. ทานไดทาวตถทก ๆ สงทฉนคดแลวๆ, เพราะฉะนน ฉนจงถามทาน. อบาสกา. พอ ภกษทรจตของคนอน กมมาก. ภกษ. ฉนไมไดถามถงคนอน, ถาม (เฉพาะตว) ทานอบาสกา. แมเปนอยางนน อบาสกากมไดบอก (ตรง ๆ) วา " ดฉนรจตของคนอน " (กลบ) กลาววา " ลกเอย ธรรมดาคนทงหลายผรจต ของคนอน ยอมทาอยางนนได."

ภกษลาอบาสกากลบไปเฝาพระศาสดา ภกษนนคดวา "กรรมนหนกหนอ, ธรรมดาปถชน ยอมคดถงอารมณอนงามบาง ไมงามบาง; ถาเราจกคดสงอนไมสมควรแลวไซร,อบาสกาน กพงยงเราใหถงซงประการอนแปลก เหมอนจบโจรทมวยผมพรอมดวยของกลางฉะนน; เราควรหนไปเสยจากทน" แลวกลาววา" อบาสกา ฉนจกลาไปละ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 402 อบาสกา. ทานจกไปทไหน ? พระผเปนเจา. ภกษ. ฉนจกไปสสานกพระศาสดา อบาสกา. อบาสกา. ขอทานจงอยในทนกอนเถด เจาขา. ภกษนนกลาววา " ฉนจกไมอย อบาสกา จกตองไปอยางแนนอน"แลวไดเดนออก ( จากทนน ) ไปสสานกของพระศาสดา.

พระศาสดาแนะใหรกษาจตอยางเดยว ลาดบนน พระศาสดาตรสถามเธอวา " ภกษ เธออยในทนนไมไดหรอ ?" ภกษ. เปนอยางนน พระเจาขา ขาพระองคไมสามารถอยในทนนได. พระศาสดา. เพราะเหตไร ? ภกษ. ภกษ. ขาแตพระองคผเจรญ ( เพราะวา) อบาสกานน ยอมรถงเรองอนคนอนคดแลว ๆ ทกประการ, ขาพระองคคดวา " กธรรมดาปถชน ยอมคดอารมณอนงามบาง ไมงามบาง; ถาเราจกคดสงบางอยางอนไมสมควรแลวไซร, อบาสกานน กจกยงเราใหถงซงประการอนแปลกเหมอนจบโจรทมวยผมพรอมทงของกลางฉะนน" ดงนแลวจงไดมา. พระศาสดา. ภกษ เธอควรอยในทนนแหละ. ภกษ. ขาพระองคไมสามารถ พระเจาขา ขาพระองคจกอยในทนนไมได. พระศาสดา. ภกษ ถาอยางนน เธอจกอาจรกษาสงหนงเทานนไดไหม ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 403 ภกษ. รกษาอะไร ? พระเจาขา. พระศาสดา ตรสวา " เธอจงรกษาจตของเธอนนแหละ ธรรมดาจตนบคคลรกษาไดยาก, เธอจงขมจตของเธอไวใหได อยาคดถงอารมณอะไร ๆ อยางอน, ธรรมดาจตอนบคคลขมไดยาก" ดงนแลวจงตรสพระคาถานวา ๒. ทนนคคหสส ลหโน ยตถ กามนปาตโน จตตสส ทมโถ สาธ จตต ทนต สขาวห . "การฝกจตอนขมไดยาก เปนธรรมดาเรว มกตกไปในอารมณตามความใคร เปนการด (เพราะ วา ) จตทฝกแลว ยอมเปนเหตนาสขมาให.

แกอรรถ บณฑตพงทราบวเคราะหในพระคาถานน (ดงตอไปน). ธรรมดาจตน อนบคคลยอมขมไดโดยยาก เพราะเหตนน จงชอวา ทนนคคห . จตนยอมเกดและดบเรว เพราะเหตนน จงชอวา ลห ซงจตอนขมไดยาก อนเกดและดบเรวนน. บาทพระคาถาวา ยตถ กามนปาตโน ความวา มกตกไปในอารมณใดอารมณหนงนนแล. จรงอย จตน ยอมไมรจกฐานะอนตนควรได หรอฐานะอนไมควรได, ฐานะอนสมควรหรอฐานะอนไมสมควรยอมไมพจารณาดชาต ไมพจารณาดโคตร ไมพจารณาดวย; ยอมตกไปในอารมณทตนปรารถนาอยางเดยว. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 404จงตรสวา " มกตกไปในอารมณตามความใคร." การฝกจตเหนปานนนน เปนการด คอความทจตอนบคคลฝกฝนดวยอรยมรรค๑ ๔ ไดแก ความทจตอนบคคลทาแลวโดยประการทจตสนพยศได เปนการด. ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะวา จตนอนบคคลฝกแลว ยอมเปนเหตนาสขมาให คอวา จตทบคคลฝกแลว ไดแกทาใหสนพยศ ยอมนามาซงความ สขอนเกดแตมรรคผล และสขคอพระนพพานอนเปนปรมตถ." ในกาลจบเทศนา บรษททมาประชมกนเปนอนมาก ไดเปนอรย-บคคลมพระโสดาบนเปนตน, เทศนาสาเรจประโยชนแกมหาชนแลว.

ภกษนนกลบไปสมาตกคามอก พระศาสดาครนประทานโอวาทนแกภกษนนแลว จงทรงสงไปดวยพระดารสวา " ไปเถด ภกษ เธออยาคดอะไรๆ อยางอน จงอยในทนนนนแหละ." ภกษนนไดพระโอวาทจากสานกของพระศาสดาแลว จงไดไป (อย ) ในทนน, ไมไดคดอะไร ๆ ทชวนใหคดภายนอกเลย. ฝายมหาอบาสกา เมอตรวจดดวยทพยจกษ กเหนพระเถระแลวกาหนด (ร) ดวยญาณของตนนนแลวา " บดน ภกษผบตรของเราไดอาจารยใหโอวาทแลวจงกลบมาอก " แลวไดจดแจงอาหารอนเปนทสบายถวายแกพระเถระนน.

๑. อรยมรรค ๔ คอ โสดาปตตมรรค ๑ สกทาคามมรรค ๑ อนาคามมรรค ๑ อรหต-มรรค ๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 405 พระเถระบรรลพระอรหตและระลกชาตได พระเถระนนไดโภชนะอนเปนทสบายแลว โดย ๒-๓ วนเทานนกไดบรรลพระอรหต ยบยงอยดวยความสขอนเกดแตมรรคและผลคดวา" นาขอบใจ มหาอบาสกาไดเปนทพงของเราแลว เราอาศยมหาอบาสกาน จงถงซงการแลนออกจากภพได, แลวใครครวญอยวา มหาอบาสกานไดเปนทพงของเราในอตภาพนกอน, กเมอเราทองเทยวอยในสงสารมหาอบาสกานเคยเปนทพงในอตภาพแมอน ๆ หรอไม ? แลวจงตามระลกไปตลอด ๙๙ อตภาพ. แมมหาอบาสกานน กเปนนางบาทบรจารกา (ภรยา) ของพระเถระนนใน ๙๙ อตภาพ เปนผมจตปฏพทธในชายเหลาอน จงใหปลงพระเถระนนเสยจากชวต. พระเถระครนเหนโทษของมหาอบาสกานนเพยงเทานแลว จงคดวา" นาสงเวช มหาอบาสกานไดทากรรมหนกมาแลว."

อบาสกาใครครวญดบรรพชตกจของพระเถระ ฝายมหาอบาสกานงในเรอนนนเอง พลางใครครวญวา " กจแหงบรรพชตของภกษผบตรของเรา ถงทสดแลว หรอยงหนอ ?" ทราบวาพระเถระนนบรรลพระอรหตแลว จงใครครวญยงขนไป กทราบวา" ภกษผบตรของเราบรรลพระอรหตแลว คดวา ' นาปลมใจจรง อบาสกานไดเปนทพงของเราอยางสาคญ ' ดงนแลวใครครวญ (ตอไปอก) วา" แมในกาลลวงแลว อบาสกานไดเคยเปนทพงของเราหรอเปลาหนอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 406ตามระลกไปตลอด ๙๙ อตภาพ; แตเราแลไดคบคดกบชายเหลาอน ปลงพระเถระนนเสยจากชวตใน ๙๙ อตภาพ, พระเถระนแลเหนโทษมประมาณเทานของเราแลว คดวา 'นาสงเวช อบาสกาไดทากรรมหนกแลว 'นางใครครวญ (ตอไป) วา " เราเมอทองเทยวอยในสงสาร เรามไดเคยทาอปการะแกภกษผเปนบตรเลยหรอหนอ ?" ไดระลกถงอตภาพทครบ ๑๐๐ อนยงกวา ๙๙ อตภาพนน กทราบวา "ในอตภาพทครบ๑๐๐ เราเปนบาทบรจารกาแหงพระเถระนน ไดใหชวตทานในสถานเปนทปลงจากชวตแหงหนง. นาดใจ เรากระทาอปการะมากแกภกษผบตรของเรา" นงอยในเรอนนนเองกลาววา " ขอทานจงใครครวญดใหวเศษยงขน."

พระเถระนพพาน พระเถระนน ไดสดบเสยง ( ของอบาสกานน) ดวยโสตธาตอนเปนทพยแลว ระลกถงอตภาพทครบ ๑๐๐ ใหวเศษขน แลวเหนความทอบาสกานนไดใหชวตแกตนในอตภาพนน จงคดวา " นาดใจอบาสกานไดเคยทาอปการะแกเรา " ดงนแลว มใจเบกบานกลาวปญหาในมรรค ๔ ผล ๔ แกอบาสกาในทนนนนเอง ไดปรนพพานแลวดวยนพพานธาตอนเปนอนปาทเสส. เรองภกษรปใดรปหนง จบ.๑. อเห สทธ เอกโต หตวา แปลตามพยญชนะวา เปนโดยความเปนอนเดยวกนกบบรษทงหลายเหลาอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 407 ๓. เรองอกกณฐตภกษ [๒๖] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภภกษผกระสน(จะสก ) รปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "สทททส "เปนตน.

พระเถระแนะอบายพนทกขแกเศรษฐบตร ดงไดสดบมา เมอพระศาสดาประทบอยในกรงสาวตถ บตรเศรษฐผหนง เขาไปหาพระเถระผเปนชตน๑ของตน เรยนวา "ทานผเจรญ กระผมใครจะพนจากทกข, ขอทานโปรดบอกอาการสาหรบพนจากทกขแกกระผมสกอยางหนง. " พระเถระ กลาววา "ดละ ผมอาย ถาเธอใครจะพนจากทกขไซร, เธอจงถวายสลากภต๒ ถวายปกขกภต๓ ถวายวสสาวาสกภต๔ ถวายปจจยทงหลายมจวรเปนตน, แบงทรพยสมบตของตนใหเปน ๓ สวนประกอบการงานดวยทรพยสวน ๑ เลยงบตรและภรรยาดวยทรพยสวน ๑ถวายทรพยสวน ๑ ไวในพระพทธศาสนา." เขารบวา "ดละ ขอรบ"แลวทากจทกอยาง ตามลาดบแหงกจทพระเถระบอก แลวเรยนถามพระเถระอกวา "กระผมจะทาบญอะไรอยางอน ทยงขนไปกวานอกเลา ?ขอรบ."

๑. กลปกะ ผเขาไปสตระกล ๒. ภตทยายกถวายตามสลาก. ๓. ภตททายกถวายในวนปกษ. ๔. ภตททายกถวายแกภกษผจาพรรษา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 408 พระเถระ ตอบวา " ผมอาย เธอจงรบไตรสรณะ (และ)ศล ๕." เขารบไตรสรณะและศล ๕ แมเหลานนแลว จงเรยนถามถงบญกรรมทยงขนไปกวานน. พระเถระกแนะวา " ถากระนน เธอจงรบศล ๑๐." เขากลาววา " ดละ ขอรบ " แลวกรบ (ศล ๑๐).เพราะเหตทเขาทาบญกรรมอยางนนโดยลาดบ เขาจงมนามวา อนปพพ-เศรษฐบตร. เขาเรยนถามอกวา " บญอนกระผมพงทา แมยงขนไปกวาน ยงมอยหรอ ? ขอรบ" เมอพระเถระกลาววา " ถากระนน เธอจงบวช," จงออกบวชแลว. ภกษผทรงพระอภธรรมรปหนง ไดเปนอาจารยของเธอ, ภกษผทรงพระวนยรปหนง เปนพระอปชฌาย, ในเวลาทภกษนนไดอปสมมทแลวมาสสานกของตน (อาจารย) อาจารยกลาวปญหาในพระอภธรรมวา "ชอวา ในพระพทธศาสนา ภกษทากจนจงควร, ทากจนไมควร. " ฝายพระอปชฌาย กกลาวปญหาในพระวนย ในเวลาทภกษนนมาสสานกของตนวา " ชอวา ในพระพทธศาสนา ภกษทาสงนควร,ทาสงนไมควร; สงนเหมาะ สงนไมเหมาะ."

อยากสกจนซบผอม ทานคดวา "โอ ! กรรมนหนก; เราใครจะพนจากทกข จงบวช,แตในพระพทธศาสนาน สถานเปนทเหยยดมอของเรา ไมปรากฏ, เราดารงอยในเรอนกอาจพนจากทกขในวฏฏะได เราควรเปนคฤหสถ(ดกวา)." ตงแตนน ทานกระสน (จะสก) หมดยนด (ในพรหม-จรรย) ไมทาการสาธยายในอาการ ๓๒, ไมเรยนอเทศ ผอม ซบซด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 409มตวสะพรงไปดวยเสนเอน ถกความเกยจครานครอบงา เกลอนกลนแลวดวยหดเปอย. ลาดบนน พวกภกษหนมและสามเณร ถามทานวา " ผมอายทาไม ? ทานจงยนแฉะอยในทยนแลว นงแฉะในทนงแลว ถกโรคผอมเหลองครอบงา ผอม ซบซด มตวสะพรงดวยเสนเอน ถกความเกยจครานครอบงา เกลอนกลนแลวดวยหดเปอย, ทานทากรรมอะไรเลา ?" ภกษ. ผมอาย ผมเปนผกระสน. ภกษหนมและสามเณร. เพราะเหตไร ? ภกษนน บอกพฤตการณนนแลว, ภกษหนมและสามเณรเหลานนบอกแกพระอาจารยและพระอปชฌายของทานแลว. พระอาจารยและพระ-อปชฌาย ไดพากนไปยงสานกพระศาสดา. รกษาจตอยางเดยวอาจพนทกขได พระศาสดาตรสถามวา " ภกษทงหลาย พวกเธอมาทาไมกน ?" อาจารยและอปชฌาย. ขาแตพระองคผเจรญ ภกษรปนกระสนในศาสนาของพระองค. พระศาสดา. ไดยนวา อยางนนหรอ ? ภกษ. ภกษ. อยางนน พระเจาขา. พระศาสดา. เพราะเหตไร ? ภกษ. ขาแตพระองคผเจรญ ( เพราะ) ขาพระองคใครจะพนจากทกข จงไดบวช, พระอาจารยของขาพระองคนน กลาวอภธรรมกถา,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 410พระอปชฌายกลาววนยกถา. ขาพระองคนนไดทาความตกลงใจวา ' ในพระพทธศาสนาน สถานเปนทเหยยดมอของเราไมมเลย, เราเปนคฤหสถกอาจพนจากทกขได, เราจกเปนคฤหสถ' ดงน พระเจาขา. พระศาสดา. ภกษ ถาเธอจกสามารถรกษาไดเพยงสงเดยวเทานน,กจคอการรกษาสงทงหลายทเหลอ ยอมไมม. ภกษ. อะไร ? พระเจาขา. พระศาสดา. เธอจกอาจรกษาเฉพาะจตของเธอ ไดไหม ? ภกษ. อาจรกษาได พระเจาขา. พระศาสดา ประทานพระโอวาทนวา " ถากระนน เธอจงรกษาเฉพาะจตของตนไว, เธออาจพนจากทกขได" ดงนแลว จงตรสพระคาถาน ๓. สทททส สนปณ ยตถ กามนปาตน จตต รกเขถ เมธาว จตต คตต สขาวห . "ผมปญญา พงรกษาจต ทเหนไดแสนยาก ละเอยดยงนก มนตกไปในอารมณตามความใคร, (เพราะวา) จตทคมครองไวได เปนเหตนาสขมา ให."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สทททส ไดแก ยากทจะเหนไดดวยด. บทวา สนปณ ละเอยดทสด ไดแก ละเอยดอยางยง. บาทพระคาถาวา ยตถ กามนปาตน ความวา มกไมพจารณา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 411ดฐานะทงหลายมชาตเปนตน ตกไปในอารมณอยางใดอยางหนง ในฐานะทพงไดหรอไมพงได สมควรหรอไมสมควร. บาทพระคาถาวา จตต รกเขถ เมธาว ความวา คนอนธพาลมปญญาทราม ชอวา สามารถรกษาจตของตนไวได ยอมไมม. เขาเปนผเปนไปในอานาจจต ยอมถงความพนาศฉบหาย: สวนผมปญญาคอเปนบณฑตเทยว ยอมอาจรกษาจตไวได. เพราะเหตนน แมเธอจงคมครองจตไวใหได; เพราะวา จต ทคมครองไวได เปนเหตนาสขมาใหคอยอมนามาซงสขอนเกดแตมรรคผลและนพพาน ดงน. ในกาลจบเทศนา ภกษนนบรรลโสดาปตตผลแลว ชนแมเหลาอนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน. เทศนาไดสาเรจประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองอกกณฐตภกษ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 412 ๔. เรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระ [๒๗] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษชอวาสงฆรกขต ตรสพระธรรมเทศนานวา " ทรงคม เอกจร " เปนตน

พระเถระไมรบผาสาฎกทพระหลานชายถวาย ดงไดสดบมา กลบตรผหนงในกรงสาวตถ ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลวออกบวช ไดอปสมบทแลว มนามวาสงฆรกขตเถระโดย ๒ - ๓ วนเทานน กบรรลพระอรหตผล. นองชายของทาน ไดบตรแลว กไดตงชอของพระเถระ ( แกบตรนน) . เขามนามวาภาคไนยสงฆรกขต เจรญวยแลว ไดบรรพชาอปสมบทในสานกของพระเถระ เขาไปจาพรรษาในวดใกลบานแหงใดแหงหนง ไดผาวสสา-วาสกสาฎก ๒ ผน คอยาว ๗ ศอกผนหนง ยาว ๘ ศอกผนหนง กาหนดไววา " ผาผนยาว ๘ ศอกจกเปนของพระอปชฌายของเรา" คดวา" ผาผนยาว ๗ ศอกจกเปนของเรา" ออกพรรษาแลว ประสงควา" จกเยยมพระอปชฌาย" เดนมาพลางเทยวบณฑบาตในระหวางทางครนมา (ถง) แลว เมอพระเถระยงไมกลบมาสวหารนนแล, เขาไปสวหารแลวปดกวาดทสาหรบพกกลางวนของพระเถระ จดตงนาลางเทาไวปอาสนะแลวนงแลดหนทางเปนทมา (แหงพระเถระ) อย. ครนทราบความทพระเถระมาถงแลว กระทาการตอนรบ รบบาตรจวร อาราธนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 413พระเถระใหนง ดวยคาวา " ขอทานนงเถด ขอรบ" ถอพดกานตาลพดแลว ถวายนาดม ลางเทาทงสองแลว นาผาสาฎกนนมาวางไว ณทใกลเทาเรยนวา "ทานขอรบ ขอทานจงใชสอยผาสาฎกผนน" ดงน แลว ไดยนพดอย. ลาดบนน พระเถระกลาวกะเธอวา " สงฆรกขต จวรของฉนบรบรณ, เธอนนแล จงใชสอย." พระสงฆรกขต. ทานขอรบ ผาสาฏกน กระผมกาหนดไวเพอทานทเดยว จาเดมแตเวลาทกระผมไดแลว, ขอทานจงทาการใชสอยเถด. พระเถระ. ชางเถอะ สงฆรกขต จวรของฉนบรบรณ, เธอนนแล จงใชสอยเถด. พระสงฆรกขต. ทานขอรบ ขอทานอยาทาอยางนนเลย (เพราะ)เมอทานใชสอยผาสากฎน ผลมากจกมแกกระผม.

พระหลานชายนกถงฆราวาสวสย ลาดบนน เมอพระสงฆรกขตนน แมกลาว (วงวอน) อยแลว ๆ เลา ๆ, พระเถระกไมปรารถนาผาสาฎกผนนน. เธอยนพดอยพลางคดอยางนวา "ในเวลาเปนคฤหสถ เราเปนหลานของพระเถระ;ในเวลาบวชแลว เรากเปนสทธวหารก (ของทาน), แมเมอเปนเชนนนพระอปชฌาย กไมประสงคทาการใชสอยรวมกบเรา, เมอพระอปชฌายน ไมทาการรวมใชสอยกบเรา, เราจะตองการอะไรดวยความเปนสมณะ,เราจกเปนคฤหสถ (ดกวา)." ขณะนน เธอไดมความคดเหนวา " การครองเรอน ตงตวไดยาก,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 414เราจกขายผาสาฎกผนยาว ๘ ศอกแลว ซอแมแพะ (มา ) ตวหนง,ธรรมดาแมแพะยอมตกลกเรว เรานนจะขายลกแพะทตกแลว ๆ ทาใหเปนตนทน, ครนรวมตนทนไดมากแลว จกนาหญงคนหนงมาเปนภรยา,นางจกคลอดบตรคนหนง เมอเปนเชนนน เราจกตงชอหลวงลงของเราแกบตรนน แลวใหนงในยานนอยพาบตรและภรยาของเรามาไหวหลวง-ลง, เมอเดนมา จกพดกะภรยาของเราในระหวางทางวา ' หลอนจงนาบตรมาแกเรากอน, เราจกนา ( อม ) เขาไป.' หลอนจกพดวา ' เธอจะตองการอะไรดวยบตร, เธอจงมา จงขบยานนอยนไป,' แลวรบเอาบตรไป ตงใจวา ' เราจกนาเขาไป,' เมอไมอาจอมไปได จกทงไวทรอยลอ, เมอเปนเชนนน ลอจกทบสรระของเขาไป, ลาดบนน เราจะพดกะหลอนวา ' หลอนไมไดใหบตรของฉนแกฉนเอง. หลอนไมสามารถอมบตรนนไปได, บตรนนยอมเปนผอนเจาใหฉบหายเสยแลว, จกเอาดามปฏกตหลง (ภรยา)."

พระเถระถกพระหลานชายต พระหลานชายนน คดอยอยางนน พลางยนพดอยเทยว เอาพดกานตาลตศรษะพระเถระแลว. พระเถระใครครวญอยวา " เพราะเหตไรหนอแล ? เราจงถกสงฆ-รกขตตศรษะ," ทราบเรองทพระหลานชายนนคดแลว ๆ ทงหมด, จงพดวา " สงฆรกขต เธอไมไดอาจจะใหประหารมาตคาม, ในเรองน พระเถระผแกมโทษอะไรเลา ?" เธอคดวา " ตายจรง เราฉบหายแลว, นยวาพระอปชฌายรเรอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 415ทเราคดแลว ๆ, เราจะตองการอะไรดวยความเปนสมณะ" ดงนแลวจงทงพดกานตาล ปรารภเพอจะหนไป.

พระศาสดาตรสถามเหตทเกดขน ลาดบนน ภกษหนมและสามเณรทงหลาย ไลตามจบภกษนนพามายงสานกพระศาสดา. พระศาสดาทอดพระเนตรเหนภกษเหลานนแลวตรสถามวา " ภกษทงหลาย พวกเธอมาทาไมกน ?" พวกเธอ ไดภกษรปหนงหรอ ?" พวกภกษ. อยางนน พระเจาขา พวกขาพระองคพาภกษหนมรปน ซงกระสน (จะสก ) แลวหลบหน มายงสานกพระองค. พระศาสดา. ไดยนวา อยางนนหรอ ? ภกษ. พระสงฆรกขต. อยางนน พระเจาขา. พระศาสดา. ภกษ เธอทากรรมหนกอยางนน เพออะไร ? เธอเปนบตรของพระพทธเจาพระองคหนง ผปรารภความเพยร บวชในศาสนาของพระพทธเจาผเชนเรามใชหรอ ? ไมไดอาจใหเขาเรยกตนวา' พระโสดาบน' ' พระสกทาคาม, ' พระอนาคาม หรอ ' พระอรหนต;'ไดทากรรมหนกอยางนนเพออะไร ? พระสงฆรกขต. ขาพระองคกระสน ( จะสก) พระเจาขา. พระศาสดา. เพราะเหตไร ? เธอจงกระสน (จะสก). พระสงฆรกขตนน กราบทลเรองนนทงหมดแดพระศาสดาจาเดมแตวนทตนไดผาวสสาวาสกสาฎก จนถงเอาพดกานตาลตพระเถระแลวกราบทลวา " เพราะเหตน ขาพระองคจง (คด) หลบหนไปพระเจาขา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 416 สารวมจตเปนเหตใหพนเครองผกของมาร ลาดบนน พระศาสดาตรสกะเธอวา " มาเถดภกษ เธออยาคดไปเลย,ธรรมดาจตนมหนาทรบอารมณ แมมอยในทไกล, ควรทภกษจกพยายามเพอประโยชนแกการพนจากเครองผกคอราคะ โทสะ โมหะ"ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๔. ทรงคม เอกจร อสรร คหาสย เย จตต สเมสสนต โมกขนต มารพนธนา. "ชนเหลาใด จกสารวมจต อนไปในทไกล เทยวไปดวงเดยว ไมมสรระ มถาเปนทอาศย ชน เหลานน จะพนจากเครองผกแหงมาร."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ทรงคม เปนตน (พงทราบวนจฉยดงตอไปน ) กชอวาการไปและการมาของจต โดยสวนแหงทศมทศบรพาเปนตน แมประมาณเทาใยแมลงมม ยอมไมม, จตนนยอมรบอารมณแมมอยในทไกล เพราะเหตนน จงชอวา ทรงคม . อนง จต ๗-๘ ดวง ชอวาสามารถเกดขนเนองเปนชอโดยความรวมกนในขณะเดยว ยอมไมม, ในกาลเปนทเกดขน จตยอมเกดขนทละดวง ๆ, เมอจตดวงนนดบแลว, จตดวงใหมกเกดขนทละดวงอกเพราะเหตนน จงชอวา เอกจร . สรรสณฐานกด ประเภทแหงสมสเขยวเปนตนเปนประการกดของจต ยอมไมม เพราะเหตนน จงชอวา อสรร .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 417 ถาคอมหาภต๑ ๔ ชอวา คหา, กจตนอาศยหทยรปเปนไปอยเพราะเหตนน จงชอวา คหาสย . สองบทวา เย จตต ความวา ชนเหลาใดเหลาหนง คอเปนบรษหรอสตร เปนคฤหสถหรอบรรพชต เมอไมใหกเลสทยงไมเกดใหเกดขน ละกเลสทเกดขนแลว เพราะความฟนเฟอนแหงสต ชอวาจกสารวมจต คอจกทาจตใหสงบ ไดแก ไมใหฟงซาน. บาทพระคาถาวา โมกขนต มารพนธนา ความวา ชนเหลานนทงหมด ชอวาจกพนจากวฏฏะอนเปนไปในภม ๓ อนนบวาเปนเครองผกแหงมาร เพราะไมมเครองผกคอกเลส. ในกาลจบเทศนา พระภาคไนยสงฆรกขตเถระ บรรลโสดาปตต-ผลแลว. ชนแมเหลาอนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตนแลว. เทศนาไดสาเรจประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระ จบ.

๑. มหาภต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 418 ๕. เรองพระจตตหตถเถระ [๒๘] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเถระชอจตตหตถ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อนวฏ ตจตตสส"

เขาเทยวตามโคจนออนเพลย ไดยนวา กลบตรชาวเมองสาวตถคนหนง แสวงหาโคผทหายไปอยจงเขาปา พบโคผในเวลาเทยง ปลอยเขาฝงแลวคดวา " เราจกไดวตถสกวาอาหาร ในสานกของพระผเปนเจาทงหลายแนแท" ถกความหวกระ-หายรบกวนแลว จงเขาไปสวหาร ถงสานกของภกษทงหลาย ไหวแลวไดยนอย ณ สวนขางหนง. กในสมยนนแล ภตอนเหลอจากภกษทงหลายฉน ยงมอยในถาดสาหรบใสภตอนเปนเดน. ภกษเหลานนเหนเขาถกความหวรบกวนแลว จงกลาววา " เชญทานถอเอาภตกนเถด," กชอวาในครงพทธกาล แกงและกบมากมายยอมเกดขน, เขารบภตพอเยยวยาอตภาพจากถาดนนบรโภคแลว ดมนา ลางมอ ไหวภกษทงหลายแลวถามวา " ทานขอรบ วนน พระผเปนเจาทงหลายไดไปสทนมนตแลวหรอ ?" ภกษทงหลายตอบวา " อบาสก วนน ไมม, ภกษทงหลายยอมได (ภตตาหาร) เนอง ๆ โดยทานองนเทยว."

เขาบวชเปนภกษ เขาคดวา " พวกเรา ลกขนแลว ครนลกขนแลว แมทาการงาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 419เนอง ๆ ตลอดคนและวน กยงไมไดภตมกบอนอรอยอยางน, ไดยนวาภกษเหลานยอมฉนเนอง ๆ, เราจะตองการอะไรดวยความเปนคฤหสถ,เราจกเปนภกษ" ดงนแลว จงเขาไปหาภกษทงหลายขอบรรพชาแลว.ลาดบนน พวกภกษพดกะเขาวา " เปนการด อบาสก" ใหเขาบรรพชาแลว. เขาไดอปสมบทแลว ทาวตรและปฏวตร ซงเปนอปการะแกภกษทงปวง. เธอไดมสรระอวนทวนโดยกาลลวงไป ๒-๓ วน เพราะลาภและสกการะทเกดขนแกพระพทธะ๑ทงหลาย.

เขาบวช ๆ สก ๆ ถง ๖ ครง แตนน เธอคดวา " เราจกตองการอะไรดวยการเทยวไปเพอภกษาเลยงชพ, เราจกเปนคฤหสถ." เธอสกเขาเรอนแลว. เมอกลบตร [ทดสกใหม] นน ทาการงานอยในเรอน โดย ๒ - ๓ วน เทานน สรระกซบผอม. แตนนเธอคดวา " ประโยชนอะไรของเราดวยทกขน, เราจกเปนสมณะ" ดงนแลว กกลบมาบวชใหม. เธอยบยงอยไมไดกวนกระสนขนแลวสกอก แตเธอไดมอปการะแกพวกภกษในเวลาบวช. โดย๒ - ๓ วน เทานน เธอกระอาใจแมอก คดวา " ประโยชนอะไรของเราดวยความเปนคฤหสถ, เราจกบวช" จงไปไหวภกษทงหลาย ขอบรรพชาแลว. ลาดบนน ภกษทงหลาย ใหเขาบรรพชาอกแลว ดวยอานาจแหงอปการะ, เขาบวชแลวกสกอยอยางนถง ๖ ครง. ภกษทงหลายคดวา" ภกษน เปนไปในอานาจแหงจตเทยวไปอย" จงขนานนามแกเธอวา"จตตหตถเถระ."

๑. ใชศพทวา พทธาน ในทน นาจะหมายถงพระสมพทธะ และอนพทธะหรอพระสาวกพทธะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 420 ครงท ๗ เขาเกดธรรมสงเวชเลยบวชไมสก เมอนายจตตหตถนนเทยวไป ๆ มา ๆ อยอยางนเทยว ภรยาไดมครรภแลว. ในวาระท ๗ เขาแบกเครองไถจากปาไปเรอน วางเครองใชไวแลว เขาหองดวยประสงควา " จกหยบผากาสาวะของตน." ในขณะนน ภรยาของเขากาลงนอนหลบ. ผาทหลอนนงหลดลย นาลาย ไหลออกปาก, จมกกกรนดงครด ๆ, ปากอา, กดฟน. หลอนปรากฏแกเขาประดจสรระทพองขน. เขาคดวา " สรระนไมเทยงเปนทกข. เราบวชตลอดกาลประมาณเทานแลว อาศยสรระน จงไมสามารถดารงอยในภกษภาวะได" ดงนแลว กฉวยผากาสาวะพนทอง พลางออกจากเรอน. ขณะนน แมยายของเขายนอยทเรอนตดตอกน เหนเขากาลงเดนไปดวยอาการอยางนน สงสยวา " เจานกลบไปอกแลว เขามาจากปาเดยวนเองพนผากาสาวะททอง ออกเดนบายหนาตรงไปวหาร; เกดเหตอะไรกนหนอ ?" จงเขาเรอนเหนลกสาวหลบอย รวา "เขาเหนลกสาวของเราน มความราคาญไปเสยแลว" จงตลกสาว กลาววา " นางชวชาต จงลกขน.ผวของเอง เหนเองกาลงหลบ มความราคาญไปเสยแลว, ตงแตน เองจะไมมเขาละ" ลกสาวกลาววา " หลกไป หลกไปเถดแม เขาจะไปขางไหน, อก ๒-๓ วนเทานน กมาอก." แมนายจตตหตถนน บนไปวา " ไมเทยงเปนทกข " กาลงเดนไป ๆ บรรลโสดาปตตผลแลว. เขาไปไหวภกษทงหลายแลว กขอบรรพชา.ภกษทงหลายกลาววา "พวกเราจกไมอาจใหทานบรรพชาได, ความเปนสมณะของทานจกมมาแตทไหน ? ศรษะของทานเชนกบหนลบมด." เขากลาววา " ทานขอรบ พวกทานโปรดอนเคราะหใหกระผมบวชในคราว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 421นอกคราวหนงเถด." ภกษเหลานนจงใหเขาบวชแลว ดวยอานาจแหงอปการะ บรรลพระอรหตแลวถกหาวาพดไมจรง ได ๒-๓ วนเทานน เธอกบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาภกษแมเหลานน พดกบเธอวา " คณจตตหตถ คณควรรสมยทคณจะ ไปโดยแท. ทาไม ในครงน คณจงชกชาอยเลา ?" เธอกลาววา " พวกผมไปแลวในเวลาทมความเกยวของดอก๑ ขอรบ ความเกยวของนน ผมตดไดแลว, ตอไปน พวกผมมความไมไปเปนธรรมดา." พวกภกษพากนไปสสานกของพระศาสดา กราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญภกษน ถกพวกขาพระองคพดอยางน กลาวชออยางน เธอพยากรณพระอรหต เธอพดคาไมจรง." พระศาสดา ตรสวา "อยางนน ภกษทงหลาย บตรของเรา ไดทาการไปและการมา ในเวลาไมรพระสทธรรมในเวลาทตนยงมจตไมมนคง, บดน บตรของเรานนละบญและบาปไดแลว" ไดตรสสองพระคาถาเหลานวา ๕. อนวฏ ตจตตสส สทธมม อวชานโต ปรปลวปสาทสส ปา น ปรปรต อนวสสตจตตสส อนนวาหตเจตโส ปปาปปหนสส นตถ ชาครโต ภย . "ปญญายอมไมบรบรณ แกผมจตไมมนคง ไมรแจงซงพระสทธรรม มความเลอมใสอนเลอน

๑. หมายถง กเลสเปนเครองเกยวของ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 422 ลอย, ภย (ความกลว) ยอมไมมแกผมจตอน ราคะไมซมซาบ มใจไมถกโทสะตามกระทบ ละบญ และบาปได ตนอย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา อนวฏ ตจตตสส พระศาสดาทรงแสดงเนอความวา " ชอวาจตน ของใคร ๆ ไมมแนนอนหรอมนคง;กบคคลใด ไมดารงอยในภาวะไหน ๆ เหมอนกบฟกเขยวทตงไวบนหลงมา เหมอนกบหลกทปกไวในกองแกลบ เหมอนกบดอกกระทมบนศรษะลาน, บางคราวเปนเสวก บางครงเปนอาชวก บางคาบเปนนครนถบางเวลาเปนดาบส, บคคลเหนปานน ชอวามจตไมมนคง, ปญญาอนเปนกามาพจรกด อนตางดวยปญญามรปาพจรเปนอาทกด ยอมไมบรบรณแกบคคลนน ผมจตไมมนคง ไมรพระสทธรรมน อนตางโดยโพธปก-ขยธรรม๑ ๓๗ ชอวามความเลอมใสอนเลอนลอย เพราะความเปนผมศรทธานอย หรอเพราะความเปนผมศรทธาคลอนแคลน, เมอปญญาแมเปนกามาพจรไมบรบรณ ปญญาทเปนรปาพจร อรปาพจรและโลกตระจกบรบรณไดแตทไหนเลา ? บทวา อนวสสตจตตสส ไดแก ผมจตอนราคะไมชมแลว. ในบทวา อนนวาหตเจตโส พระผมพระภาคเจาตรสความทจตถกโทสะกระทบแลวไวในอาคตสถานวา๒ " มจตถกโทสะกระทบเกดเปนดงเสาเขอน."

๑. มธรรมเปนฝกฝายแหงความตรสร ๓๗ เปนประเภท.๒. ทแหงบาลประเทศอนมาแลว. อภ. ว. ๓๕/๕๑๐. ม. ม. ๑๒/๒๐๖.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 423 แตในบทวา อนนวาหตเจตโส น บณฑตพงทราบเนอความวา" ผมจตอนโทสะไมกระทบ." บทวา ปปาปปหนสส ความวา ผละบญและบาปไดดวยมรรคท ๔ คอผสนอาสวะแลว. บาทพระคาถาวา นตถ ชาครโต ภย ความวา ความไมมภยดเหมอนพระผมพระภาคเจาตรสไวสาหรบทานผสนอาสวะ ตนอยแล, กทานผสนอาสวะนน ชอวา ตนแลว เพราะประกอบดายธรรมเปนเหตตนทงหลาย มศรทธาเปนอาท, เพราะฉะนน ทานตนอย (ตนนอน)กตาม ยงไมตน (ยงนอนหลบ) กตาม ภยคอกเลสชอวายอมไมมเพราะกเลสทงหลายไมมการหวนกลบมา, จรงอย กเลสทงหลาย ชอวายอมไมตดตามทาน เพราะกเลสทงหลายททานละไดแลวดวยมรรคนน ๆไมมการเขาไปหา (ทาน) อก, เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " กเลสเหลาใด อนอรยบคคลละไดแลวดวยโสดาปตตมรรค,เธอยอมไมมาหา คอไมกลบมาสกเลสเหลานนอก; กเลสเหลาใด อนอรย-บคคลละไดแลวดวยสกทาคามมรรค อนาคามมรรค และอรหตมรรค, เธอยอมไมมาหา คอไมกลบมาสกเลสเหลานนอก " ดงน. เทศนาไดมประโยชน มผล แกมหาชนแลว.

กเลสทาผมอปนสยแหงพระอรหตใหเศราหมองได ตอมาวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนวา " ผมอายทงหลายขนชอวากเลสเหลาน หยาบนก, กลบตรผถงพรอมดวยอปนสยแหงพระ-อรหตเหนปานน ยงถกกเลสใหมวหมองได (ตอง) เปนคฤหสถ ๗ ครง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 424บวช ๗ ครง." พระศาสดาทรงสดบประวตกถาของภกษเหลานน จงเสดจไปสธรรมสภา ดวยการไปอนสมควรแกขณะนน ประทบบนพทธ-อาสนแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย พวกเธอนงประชมกน ดวยถอยคาอะไรหนอ ? " เมอพวกภกษกราบทลวา " ดวยเรองชอน " แลวจงตรสวา " อยางนนนนแล ภกษทงหลาย ขนชอวากเลสทงหลายยอมเปนสภาพหยาบ, ถากเลสเหลาน มรปราง อนใคร ๆ พงสามารถจะเกบไวไดในทบางแหง, จกรวาลกแคบเกนไป, พรหมโลกกตาเกนไป, โอกาสของกเลสเหลานนไมพงม (บรรจ) เลย, อนกเลสเหลาน ยอมทาบรษอาชาไนยทถงพรอมดวยปญญา แมเชนกบเราใหมวหมองได จะกลาวอะไรในเหลาชนทเหลอ; จรงอย เราเคยอาศยขาวฟางและลกเดอยเพยงครงทะนาน และจอบเหยน บวชสกแลว ๖ ครง." ภกษเหลานนกราบทลถามวา " ในกาลไร ? พระเจาขา." พระศาสดาตรสวา " จกฟงหรอ ? ภกษทงหลาย." ภกษเหลานนกราบทลวา " อยางนน พระเจาขา." พระศาสดาตรสวา " ถากระนน พวกเธอจงฟง" ดงนแลวทรงนาอดตนทานมา (ตรสวา) :-

เรองบณฑตจอบเหยน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตเสวยราชสมบตอยในกรงพาราณสบรษผหนง ชอกททาลบณฑต บวชเปนนกบวชภายนอกอยในปาหมวนต๘ เดอน เมอภมภาคชมชน ในสมยทฝนตกชก๑คดวา " ในเรอนของเรา

๑. วสสารตตสมเย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 425ยงมขาวฟางและลกเดอยประมาณครงทะนาน และจอบเหยน (อกอนหนง), พชคอขาวฟางและลกเดอยอยาเสยไป" จงสกเอาจอบเหยนฟนทแหงหนง หวานพชนน ทารวไว ในเวลาทเมลดพชแกกเหยว เกบพชไวประมาณทะนานหนง เคยวกนพชทเหลอ. ทานคดวา " บดน ประ-โยชนอะไรดวยเรอนของเรา, เราจกบวชอก ๘ เดอน" จงออกบวชแลว.ทานอาศยขาวฟางและลกเดอยเพยงหนงทะนานและจอบเหยน เปนคฤหสถ๗ ครง บวช ๗ ครง โดยทานองนแล แตในครงท ๗ คดวา " เราอาศยจอบเหยนอนน เปนคฤหสถแลวบวชถง ๗ ครง, เราจกทงมนในทไหน ๆ สกแหงหนง." ทานไปยงฝงแมนาคงคา คดวา " เราเมอเหนทตก คงตองลงงมเอา; เราจกทงมน โดยอาการทเราจะไมเหนทซงมนตก" จงเอาผาเกาหอพชประมาณทะนานหนง แลวผกผาเกาทแผนจอบจบจอบทปลายดาม ยนทฝงแหงแมนา หลบตาแกวงเวยนเหนอศรษะ๓ ครง ขวางไปในแมนาคงคา หนไปด ไมเหนทตกไดเปลงเสยงวา" เราชนะแลว เราชนะแลว" ดงน ๒ ครง. ในขณะนน พระเจากรงพาราณส ทรงปราบปจจนตชนบทใหสงบราบคาบแลวเสดจมา โปรดใหตงคายพก๑ ใกลฝงแมนา เสดจลงสแมนา เพอทรงประสงคจะสรง-สนาน ไดทรงสดบเสยงนน. กธรรมดาวา เสยงทวา " เราชนะแลวเราชนะแลว" ยอมไมพอพระหฤทยของพระราชาทงหลาย. พระองคจงเสดจไปยงสานกของกททาลบณฑตนน ตรสถามวา " เราทาการยายอมตรมาเดยวน กดวยคดวา ' เราชนะ' สวนเธอรองวา ' เราชนะแลวเราชนะแลว,' นชอเปนอยางไร ?" กททาลบณฑต จงทลวา "พระ-

๑. ขนธาวาร ประเทศเปนทกนดวยทอนไม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 426องคทรงชนะพวกโจรภายนอก, ความชนะทพระองคทรงชนะแลว ยอมกลบเปนไมชนะอกไดแท; สวนโจรคอความโลภ ซงมในภายใน อนขาพระองคชนะแลว, โจรคอความโลภนน จกไมกลบชนะขาพระองคอกชนะโจรคอความโลภนนอยางเดยวเปนด" ดงนแลวจงกลาวคาถานวา "ความชนะใด กลบแพได ความชนะนนมใช ความชนะทด, (สวน) ความชนะใด ไมกลบแม ความชนะนนแลเปนความชนะทด.๑" ในขณะนนเอง ทานแลดแมนาคงคา ยงกสณมนาเปนอารมณใหบงเกด บรรลคณพเศษแลว นงในอากาศโดยบลลงก. พระราชาทรงสดบธรรมกถาของพระมหาบรษ ไหวแลว ทรงขอบวช ทรงผนวชพรอมกบหมพล. ไดมบรษทประมาณโยชนหนงแลว. แมกษตรยสามนต-ราชอน๒ ทรงสดบความทพระเจากรงพาราณสนนผนวชแลวเสดจมาดวยประสงควา "เราจกยดเอาพระราชสมบตของพระเจากรงพาราณสนน"ทรงเหนพระนครทมงคงอยางนนวางเปลา จงทรงดารวา " พระราชาเมอทรงทงพระนครเหนปานนผนวช จกไมทรงผนวชในฐานะอนตาชา, ถงเราผนวชกควร" ดงนแลว เสดจไปในทนน เขาไปหาพระมหาบรษทรงขอบวช ทรงผนวชพรอมกบบรษทแลว. พระราชา ๗ พระองคทรงผนวชโดยทานองเดยวกนน. ไดมอาศรมตงแผไปถง ๗ โยชน.พระราชา ๗ พระองคกทรงทงโภคะทงหลาย พาชนมประมาณเทานบวช

๑. ข. ชา. เอก. ๒๗/๒๒. อรรถกถา. ๒/๑๑๓.๒. สามนตราชา พระราชาผอยในเมองใกลเคยงกน พระราชาโดยรอบ พระราชาใกลเคยง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 427แลว. พระมหาบรษอยประพฤตพรหมจรรย๑ เปนผเขาถงพรหมโลกแลว. พระศาสดา ครนทรงนาธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย กททาลบณฑตในกาลนน ไดเปน๒เรา, ขนชอวากเลสเหลาน เปนสภาพหยาบอยางนน." เรองพระจตตหตถเถระ จบ.

๑. ความอยในพรหมจรรย ความอยเพอพรหมจรรย. ๒. ส. ม. ย. อโหส.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 428 ๖. เรองภกษผปรารภวปสสนา [๒๙] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภพวกภกษผปรารภวปสสนา ตรสพระธรรมเทศนานวา "กมภปม " เปนตน

ภกษ ๕๐๐ รปอยในไพรสณฑ ไดยนวา ภกษ ๕๐๐ รป ในกรงสาวตถ เรยนกมมฏฐานตราบเทาพระอรหตในสานกพระศาสดาแลว คดวา "เราจกทาสมณธรรม"ไปสนทางประมาณ ๑๐๐ โยชน ไดถงบานตาบลใหญตาบลหนง. ลาดบนน พวกมนษยเหนภกษเหลานน จงนมนตใหนงบนอาสนะทจดไวองคาสดวยภตตาหารทงหลายมขาวยาคเปนตนอนประณตแลว เรยนถามวา"พวกทานจะไปทางไหน" ขอรบ," เมอภกษเหลานน กลาววา " พวกเราจกไปสถานตามผาสก" จงวงวอนวา " นมนตพวกทานอยในทนตลอด ๓ เดอนนเถด ขอรบ, แมพวกกระผมกจกตงอยในสรณะ รกษาศลในสานกของพวกทาน." ทราบการรบนมนตของภกษเหลานนแลวจงเรยนวา " ในทไมไกลมไพรสณฑใหญมาก, นมนตพวกทานพกอยทไพรสณฑนนเถดขอรบ" ดงนแลว สงไป. ภกษเหลานน เขาไปสไพรสณฑนนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 429 เทวดาทาอบายหลอนภกษ พวกเทวดาผสงอยในไพรสณฑนน คดวา " พระผเปนเจาทงหลายมศล ถงไพรสณฑนโดยลาดบแลว; กเมอพระผเปนเจาทงหลายพานกอยในทน, การทพวกเราพาบตรและภาดาขนตนไมไมควรเลย" จงนงลงบนพนดน คดวา " พระผเปนเจาทงหลาย อยในทนคนเดยวในวนน พรงนจกไปเปนแน." ฝายพวกภกษ เทยวไปบณฑบาตในบาน ในวนรงขนแลวกกลบมายงไพรสณฑนนนนแล พวกเทวดาคดวา " ใคร ๆ จกนมนตภกษสงฆไวฉนพรงน เพราะฉะนน จงกลบมา, วนนจกไมไป, พรงน เหนจกไปแน" ดงนแลว กพากนพกอยทพนดนนนเอง ประมาณครงเดอนโดยอบายน. แตนนมา พวกเทวดาคดวา " ทานผเจรญทงหลายเหนจกอยในทนนนแล ตลอด ๓ เดอนน, กเมอทานทงหลายอยในทน ทเดยวแล พวกเราแมจะขนนงบนตนไม กไมควร ถงสถานทจะพาเอาพวกบตรและภาดานงบนพนดนทง ๓ เดอน กเปนทกขของพวกเรา;พวกเราทาอะไร ๆ ใหภกษเหลานหนไปไดจะเหมาะ; เทวดาเหลานนเรมแสดงรางผหวขาด และใหไดยนเสยงอมนษย ในทพกกลางคนทพกกลางวน และในทสดของทจงกรมนน ๆ โรคทงหลายมจามไอเปนตนเกดแกพวกภกษแลว. ภกษเหลานนถามกนและกนวา " ผมอาย โรคอะไรเสยดแทงคณ ? โรคอะไรเสยดแทงคณ ?" กลาววา " โรคจามเสยดแทงผม, โรคไอเสยดแทงผม" ดงนแลว กลาววา " ผมอาย วนน ผมไดเหนรางผหวขาดในทสดทจงกรม, ผมไดเหนรางผในทพกกลางคน, ผมไดยนเสยงอมนษยในทพกกลางวน, ทนเปนทควรเวน,ในทน ความไมผาสกมแกพวกเรา พวกเราจกไปทสานกของพระศาสดา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 430ภกษเหลานน ออกไปสสานกของพระศาสดาโดยลาดบ ถวายบงคมแลวนง ณ สวนขางหนง.

พระศาสดาประทานอาวธ ลาดบนน พระศาสดาตรสกะภกษเหลานนวา " ภกษทงหลายพวกเธอจกไมอาจเพออยในทนนหรอ ?" ภกษ. อยางนน พระเจาขา อารมณอนนากลวเหนปานน ปรากฏแกขาพระองคทงหลาย ผพานกอยในทนน, เพราะเหตนน จงมความไมผาสกเหนปานน. ดวยเหตนน ขาพระองคทงหลายจงคดวา " ทน เปนทควรเวน." ทงทนนมาสสานกของพระองคแลว. พระศาสดา. ภกษทงหลาย พวกเธอไปในทนนนนแลสมควร. ภกษ. ไมอาจ พระเจาขา. พระศาสดา. ภกษทงหลาย พวกเธอไมเอาอาวธไป, บดนพวกเธอจงเอาอาวธไปเถด. ภกษ. ถอเอาอาวธชนดไหนไป ? พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา " เราจกใหอาวธแกพวกเธอ. พวกเธอจงถอเอาอาวธทเราใหไป " ดงนแลว ตรสเมตตสตรทงสนวา "ผรสนตบท (บทอนสงบ) พงกระทาสกขา ๓ หมวดใด, ผฉลาดในประโยชน ควรกระทาสกขา ๓ หมวดนน ผฉลาดในประโยชน พงเปนผองอาจ เปนผตรง เปนผซอตรง เปนผออนโยน เปนผ ไมทะนงตว."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 431 เปนอาท ดงนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย พวกเธอพงสาธยายเมตตสตรน จาเดมแตไพรสณฑภายนอกวหาร เขาไปสภายในวหาร"ดงน ทรงสงไปแลว. ภกษเหลานน ถวายบงคมพระศาสดา ออกไปถงไพรสณฑนนโดยลาดบ พากนสาธยายเปนหมในภายนอกวหาร เขาไปสไพรสณฑแลว

เทวดากลบไดเมตตาจต พวกเทวดาในไพรสณฑทงสน กลบไดเมตตาจต ทาการตอนรบภกษเหลานน, ถามโดยเออเฟอถงการรบบาตรจวร. ถามโดยเออเฟอถงการนวดฟนกาย, ทาการอารกขาใหอยางเรยบรอยในทนนแกพวกเธอ,( เทวดา ) ไดเปนผนงสงบ ดงพนมจกร. ขนชอวาเสยงแหงอมนษยมไดมแลวในทไหน ๆ. จตของภกษเหลานน มอารมณเปนหนง. พวกเธอนงในทพกกลางคนและทพกกลางวน ยงจตใหหยงลงในวปสสนาเรมตงความสนความเสอมในตนคดวา "ขนชอวาอตภาพนเชนกบภาชนะคน เพราะอรรถวาตองแตก ไมมนคง" ดงน เจรญวปสสนาแลว.

พระสมมาสมพทธเจาตรสคาถากาชบ พระสมมาสมพทธเจา ประทบนงในพระคนธกฎนนเอง ทรงทราบวาภกษเหลานน เรมวปสสนาแลว จงทรงเรยกภกษเหลานน ตรสวา"อยางนนนนแล ภกษทงหลาย ขนชอวาอตภาพน ยอมเปนเชนกบดวยภาชนะดนโดยแท เพราะอรรถวาตองแตก ไมมนคง" ดงนแลวทรงฉายพระโอภาสไป แมประทบอยในท ๑๐๐ โยชน กเปนประหนงประทบนงในทเฉพาะหนาของภกษเหลานน ทรงฉายพระฉพพรรณรงส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 432 มพระรปปรากฏอย ตรสพระคาถานวา ๖. กมภปม กายมท วทตวา นครปม จตตมท ถเกต๑วา โยเธถ มาร ปาวเธน ชต จ รกเข อนเวสโน๒ สยา. "[บณฑต] รจกกายน อนเปรยบดวยหมอ , กนจต อนเปรยบดวยนคร, พงรบมารดวยอาวธคอปญญา พงรกษาความชนะทชนะแลว และพงเปนผไมตดอย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา นครปม ความวา รจกกายน คอทนบวาประชมแหงอาการมผมเปนอาท ซงชอวาเปรยบดวยหมอ คอเชนกบภาชนะดน เพราะอรรถวาไมมกาลงและทรามกาลง เพราะอรรถวาเปนไปชวกาล ดวยความเปนกายไมยงยน. บาทพระคาถาวา นครปม จตตมท ถเกตวา เปนตน ความวาธรรมดานคร มคลก แวดลอมดวยกาแพง ประกอบดวยประตและปอมยอมชอวามนคงภายนอก, ถงพรอมดวยถนน ๔ แพรง มรานตลาดในระหวาง ชอวาจดแจงดภายใน, พวกโจรภายนอกมาสนครนน ดวยคดวา "เราจกปลน กไมอาจเขาไปได ยอมเปนดงวากระทบภเขา กระ-ทอนกลบไป ฉนใด, กลบตรผบณฑตกฉนนนเหมอนกน กนวปสสนาจตของตน ทาใหมนคง คอใหเปนเชนกบนคร หามกเลสทมรรคนน ๆ

๑. เปตวา. ๒. อรรถกถา วา อนเวสโน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 433พงฆา ดวยอาวธคอปญญาอนสาเรจแลวดวยวปสสนา และสาเรจแลวดวยอรยมรรค ชอวาพงรบ คอพงประหารกเลสมารนน ดจนกรบยนอยในนคร รบหมโจรดวยอาวธมประการตาง ๆ มอาวธมคมขางเดยวเปนตนฉะนน." สองบทวา ชตจ รกเข ความวา กลบตร เมอตองเสพอาวาสเปนทสบาย ฤดเปนทสบาย บคคลเปนทสบาย และการฟงธรรมเปนเหตสบายเปนตน เขาสมาบตในระหวาง ๆ ออกจากสมาบตนนพจารณาสงขารทงหลายดวยจตหมดจด ชอวาพงรกษาธรรมทชนะแลว คอวปสสนาอยางออนทตนใหเกดขนแลว. สองบทวา อนเวสโน สยา ไดแก พงเปนผไมมอาลย. อธบายวา เหมอนอยางวา นกรบ ทาซมเปนทพกพลในภมประเทศเปนทประชดแหงสงคราม๑ รบอยกบพวกอมตร เปนผหวหรอกระหายแลว เมอเกราะหยอนหรอเมออาวธพลดตก กเขาไปยงซมเปนทพกพล พกผอน กน ดม ผกสอด ( เกราะ.) จบอาวธแลวออกรบอก ยายเสนาของฝายอน ชนะปรปกษทยงมไดชนะ รกษาชยชนะทชนะแลว. กถาวานกรบนน เมอพกผอนอยางนนในซมเปนทพกพลยนดซมเปนทพกพลนน พงพกอย กพงทารชสมบตใหเปนไปในเงอมมอของปรปกษฉนใด, ภกษกฉนนนเหมอนกน หมนเขาสมาบต ออกจากสมาบตนน พจารณาสงขารทงหลาย ดวยจตอนหมดจด ยอมสามารถรกษาวปสสนาอยางออน ทไดเฉพาะแลว ยอมชนะกเลสมาร ดวยความไดเฉพาะซงมรรคอนยง, กถาวา ภกษนน ยอมพอใจสมาบต อยางเดยว ไม

๑. สงคามสเส ในสสประเทศแหงสงคราม คอในสมรภมหรอสนามรบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 434หมน พจารณาสงขารทงหลาย ดวยจตอนหมดจด ยอมไมสามารถทาการแทงตลอดมรรคและผลได, เพราะเหตนน ภกษเมอรกษาธรรมทควรรกษา พงเปนผไมตดอย คอพงทาสมาบตใหเปนทเขาพกแลวไมตดอยไดแกไมพงทาอาลยในสมาบตนน. พระศาสดาตรสวา " เธอทงหลายจงทาอยางนน. " พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลายเหลานน ดวยประการฉะน. ในเวลาจบเทศนา ภกษ ๕๐๐ รปนงในทนงเทยว บรรลพระ-อรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย สรรเสรญชมเชยทงถวายบงคมพระ-สรระอนมวรรณะเพยงดงทองของพระตถาคต มาแลว ดงนแล เรองภกษผปรารภวปสสนา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 435 ๗. เรองพระปตคตตตสสเถระ [๓๐] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภพระเถระชอวา ปตคตตตสสเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อจร วตย กาโย"เปนตน.

พระเถระกายเนา ไดยนวา กลบตรชาวกรงสาวตถผหนง ฟงธรรมกถาในสานกของพระศาสดา ถวายชวตในพระศาสนา ไดบรรพชาอปสมบทแลวไดชอวา พระตสสเถระ. เมอกาลลวงไป ๆ โรคเกดขนในสรระของทาน.ตอมทงหลาย ประมาณเทาเมลดผกกาดผดขน. มน (โตขน) โดยลาดบประมาณเทาเมลดถวเขยว ประมาณเทาเมลดถวดา ประมาณเทาเมลดกระเบา ประมาณเทาผลมะขามปอม ประมาณเทาผลมะตม แตกแลว.สรระทงสน ไดเปนชองเลกชองนอย ชอของทานเกดขนแลววา พระ-ปตคตตตสสเถระ (พระตสสเถระผมกายเนา). ตอมา ในกาลเปนสวนอน กระดกของทาน แตกแลว. ทานไดเปนผทใคร ๆ ปฏบตไมได.ผานงและผาหมเปอนดวยหนองและเลอด ไดเปนเชนกบขนมรางแห.พวกภกษมสทธวหารกเปนตนไมอาจจะปฏบตได (จงพากน) ทอดทงแลว. ทานเปนผไมมทพงนอน ( แซว ) แลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 436 พระพทธเจาทรงพยาบาลและทรงแสดงธรรม กธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลาย ยอมไมทรงละการตรวจดโลกสน ๒ วาระ (คอ) ในกาลใกลรง เมอทรงตรวจดโลก ทรงตรวจดจาเดมแตขอบปากแหงจกรวาล ทาพระญาณใหมงตอพระคนธกฎ. เมอทรงตรวจดเวลาเยน ทรงตรวจดจาเดมแตพระคนธกฎ ทาพระญาณใหมงตอท(ออกไป ) ภายนอก. กในสมยนน พระปตคตตตสสเถระ ปรากฏแลวภายในขายคอพระญาณของพระผมพระภาคเจา. พระศาสดาทรงเหนอปนสยแหงพระอรหตของตสสภกษ ทรงดารวา "ภกษน ถกพวกสทธวหารกเปนตน ทอดทงแลว, บดน เธอยกเวนเราเสย กไมมทพงอน" ดงน แลว จงเสดจออกจากพระคนธกฎ เหมอนเสดจเทยวจารกในวหาร เสดจไปสโรงไฟ ทรงลางหมอ ใสนา ยกตงบนเตา เมอทรงรอใหนารอนไดประทบยนในโรงไฟนนเอง: ทรงรความทนารอนแลว เสดจไปจบปลายเตยงทตสสภกษนอน. ในกาลนน พวกภกษ กราบทลวา"ขอพระองค จงเสดจหลกไป พระเจาขา พวกขาพระองคจกยก๑ (เอง)แลว ( ชวยกน ) ยกเตยง นาไปสโรงไฟ. พระศาสดาทรงใหนารางมาทรงเทนารอน ( ใส ) แลว ทรงสงภกษเหลานนให ( เปลอง ) เอาผาหมของเธอ ใหขยาดวยนารอน แลวใหผงแดด ลาดบนน พระ-ศาสดา ประทบยนอยในทใกลของเธอ ทรงรดสรระนนใหชมดวยนาอนทรงถสรระของเธอ ใหเธออาบแลว . ในทสดแหงการอาบของเธอ,ผาหมนนแหงแลว. ทนน พระศาสดาทรงชวยเธอใหนงผาหมนน ทรงใหขยาผากาสาวะทเธอนงดวยนา แลวใหผงแดด. ทนน เมอนาทกายของ

๑. สานวนภาษามคธ ใชคหธาต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 437เธอพอขาด (คอแหง) ผานงนนกแหง. เธอนงผากาสาวะผนหนงหมผากาสาวะผนหนง เปนผมสรระเบา มจตมอารมณเปนหนง นอนบนเตยงแลว. พระศาสดาประทบยน ณ ทเหนอศรษะของเธอ ตรสวา" ภกษ กายของเธอน มวญญาณไปปราศแลว หาอปการะมได จกนอนบนแผนดน เหมอนทอนไม" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา ๗. อจร วตย กาโย ปว อธเสสสต ฉฑโฑ อเปตวาโณ นรตถ ว กลงคร . "ไมนานหนอ กายนจกนอนทบแผนดน. กายน มวญญาณไปปราศ อนบคคลทงแลว, ราวกบ ทอนไมไมมประโยชนฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อจร วต เปนตน ความวา ภกษตอกาลไมนานเลย กายนจกนอนทบแผนดน คอจกนอนเบองบนแหงแผนดน ทสตวนอนแลวดวยการนอนปกตน. ดวยบทวา ฉฑโฑ พระศาสดา ทรงแสดงเนอความวา "กายน จกเปนของชอวาเปลา เพราะความมวญญาณไปปราศ ถกทอดทงแลวนอน." เหมอนอะไร ? เหมอนทอนไม ไมมประโยชน. อธบายวา เหมอนทอนไมอนไรอปการะ ไมมประโยชน, จรงอย พวกมนษยผมความตองการดวยทพสมภาระ เขาไปสปา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 438แลว ตดไมตรงโดยสณฐานแหงไมตรง ไมคดโดยสณฐานแหงไมคดถอเอา (เปน) ทพสมภาระ, แตตดไมเปนโพรง ไมผ ไมไมมแกนไมเกดเปนตะปมตะปาทเหลอ ทงไวในปานนนนเอง มนษยพวกอนผมความตองการดวยทพสมภาระมาแลว ชอวา หวงถอเอาชนไมทถกทงไวนน ยอมไมม, มนษยเหลานน แลดไมนนแลว ยอมถอเอาไม ทเปนอปการะแกตนเทานน; ไมนอกน ยอมเปนไมถมแผนดนอยางเดยว,กไมนน พงเปนไมแมทใคร ๆ อาจจะทาเชงรองเตยงหรอเขยงเทา หรอวาตงแผนกระดาน ดวยอบายนน ๆ ได; สวนวา บรรดาสวน ๓๒ ในอตภาพน แมสวนหนง ชอวา เขาถงความเปนของทจะพงถอเอาไดดวยสามารถแหงอปกรณวตถ มเชงรองเตยงเปนตน หรอดวยมขเปนอปการะอยางอน ยอมไมม กายนมวญญาณไปปราศแลว ตอวนเลกนอยเทานนกจกตองนอนเหนอแผนดน เหมอนทอนไมไมมประโยชนฉะนน ดงนแล.

พระปตคตตตสสเถระนพพาน ในเวลาจบเทศนา พระปตคตตตสสเถระ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาแลว. แมชนอนเปนอนมาก กไดเปนพระอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตน. ฝายพระเถระบรรลพระอรหตแลวกปรนพพาน.พระศาสดาโปรดใหทาสรรกจของทาน ทรงเกบ ( อฐ ) ธาต แลวโปรดใหทาเจดยไว. พวกภกษ กราบทลถามพระศาสดาวา " พระเจาขา พระปต-คตตตสสเถระ บงเกดในทไหน ?"

๑. ปวคต .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 439 พระศาสดา. เธอปรนพพานแลว ภกษทงหลาย. พวกภกษ. พระเจาขา กายของภกษผถงพรอมดวยอปนสยแหงพระอรหตเหนปานนน เกดเปนกายเนา เพราะเหตอะไร ? กระดกทง-หลายแตกแลว เพราะเหตอะไร ? อะไรเปนเหตถงควานเปนอปนสยแหงพระอรหตของทานเลา ? พระศาสดา. ภกษทงหลาย ผลนทงหมด เกดแลวแกตสสะนนกเพราะกรรมทตวทาไว. พวกภกษ. กกรรมอะไร ? ททานทาไว พระเจาขา. พระศาสดา ตรสวา " ภกษทงหลาย ถากระนน พวกเธอจงฟง"ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา (ตรสดงตอไปน :-)

บรพกรรมของพระตสสะ ตสสะนเปนพรานนก ในกาลแหงพระสมมาสมพทธเจาทรงพระ-นามวากสสปะ ฆานกเปนอนมากบารงอสรชน, ขายนกทเหลอจากนกทใหแกอสรชนเหลานน. คดวา "นกทเหลอจากขาย อนเราฆาเกบไวจกเนาเสย" จงหกกระดกแขงและกระดกปกของนกเหลานน ทาอยางทมนไมอาจบนหนไปได แลวกองไว. เขาขายนกเหลานนในวนรงขน,ในเวลาทไดนกมามากมาย กใหปงไว เพอประโยชนแหงตน. วนหนงเมอโภชนะมรสของเขาสกแลว พระขณาสพองคหนง เทยวไปเพอบณฑ-บาต ไดยนอยทประตเรอนของเขา เขาเหนพระเถระแลว ยงจตใหเลอมใสคดวา "สตวมชวตมากมาย ถกเราฆาตาย, กพระผเปนเจายนอยทประตเรอนของเรา และโภชนะอนมรสกมอยพรอมภายในเรอน, เราจะถวาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 440บณฑบาตแกทาน " ดงนแลวจงรบบาตรของพระขณาสพนน ใสโภชนะอนมรสนนใหเตมบาตรแลว ถวายบณฑบาตอนมรส แลวไหวพระเถระดวยเบญจางคประดษฐ กลาววา "ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาพงถงทสดแหงธรรมททานเหนเถด." พระเถระไดทาอนโมทนาวา "จงเปนอยางนน."

ประมวลผลธรรม ภกษทงหลาย ผล (ทงหมด ) นนสาเรจแลวแกตสสะ ดวยอานาจแหงกรรมทตสสะทาแลวในกาลนนนนเอง; กายของตสสะเกดเนา เปอย, และกระดกทงหลายแตก กดวยผลของการทบกระดกนกทงหลาย;ตสสะบรรลพระอรหต กดวยผลของการถวายบณฑบาตอนมรสแกพระ-ขณาสพ ดงนแล เรองพระปตคตตตสสเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 441 ๘. เรองนนทโคปาลกะ [๓๑] ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในโกศลชนบท ทรงปรารภนายโคบาลกชอนนทะ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ทโส ทส " เปนตน.

นายนนทะหลบหลกราชภย ดงไดสดบมา นายโคบาลกชอนนทะ ในกรงสาวตถ เปนคนมงคง มทรพยมาก มสมบตมาก รกษาฝงโคของคฤหบคชออนาถบณฑกะอย. นยวา นายนนทโคบาลกนน หลบหลกความบบคนแหงพระราชาดวยความเปนคนเลยงโค อยางชฎลชอเกณยะ หลบหลกความบบคนแหงพระราชาดวยเพศบรรพชต รกษาขมทรพยของตนอย. เขาถอเอาปญจ-โครสตลอดกาลสมควรแกกาล (ตามกาหนดเวลา) มาสสานกของทานอนาถบณฑกเศรษฐ พบพระศาสดา ฟงธรรมแลว ทลวงวอนพระศาสดาเพอตองการใหเสดจมาสทอยของตน.

พระศาสดาไปโปรดนายนนทะ พระศาสดา ทรงรอความแกกลาแหงญาณของเขาอย ไมเสดจไปแลว (ครน) ทรงทราบความทเขาเปนผมญาณแกกลาแลว วนหนงอนภกษสงฆหมใหญแวดลอมแลว เสดจจารกไปอย ทรงแวะจากหนทางประทบนงแลว ทโคนตนไมแหงใดแหงหนง ซงใกลสถานทอยของเขา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 442 นายนนทะไปสสานกของพระศาสดา ถวายบงคมกระทาปฏสนถารนมนตพระศาสดาแลว ไดถวายปญจโครสทานอนประณต แกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประธานสน ๗ วน. ในวนท ๗ พระศาสดาทรงกระทาอนโมทนาเสรจแลว ตรสอนบพพกถาตางโดยทานกถาเปนตน ในเวลาจบกถา นายโคบาลกชอนนทะ ตงอยในโสดาปตตผล รบบาตรของพระ-ศาสดา ตามสงเสดจพระศาสดาไปไกล เมอพระศาสดารบสงใหกลบดวยพระดารสวา "อบาสก จงหยดเถด" ถวายบงคมพระศาสดากลบแลว.ลาดบนน นายพรานคนหนงไดแทงเขาใหตายแลว.

พวกภกษโทษพระศาสดาวาทาใหนายนนทะถกฆา พวกภกษผมาขางหลง เหนแลว จงไปกราบทลพระศาสดาวา" ขาแตพระองคผเจรญ นายโคบาลกชอนนทะ ถวายมหาทานตามสงเสดจแลวกลบไป ถกนายพรานฆาตายเสยแลว กเพราะความทพระองคเสดจมาแลวในทน. ถาวาพระองคจกมไดเสดจมาแลวไซร, ความตายจกไมไดมแกเขาเลย."

จตทตงไวผดทาความฉบหายใหยงกวาเหตใด ๆ พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย เมอเรามากตาม มไดมากตาม ชอวา อบายเปนเครองพนจากความตายของนายนนทะนน แมผไปอยสทศใหญ ๔ สทศนอย ๔ ยอมไมม; ดวยวา จตเทานนซงตงไวผดแลว อนเปนไปในภายในของสตวเหลาน ยอมทาความพนาศฉบหาย ทพวกโจร (หรอ) พวกคนจองเวรจะทา (ให) ไมไดดงน ตรสพระคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 443 ๘. ทโส ทส ยนต กยรา เวร วา ปน เวรน มจฉาปณห ต จตต ปาปโย น ตโต กเร "จตซงตงไวผดแลว พงทาเขา (บคคล) นน ใหเลวทรามยงกวาความพนาศฉบหาย ทโจรเหนโจร หรอคนจองเวรเหนคนจองเวรทา (แกกน) นน (เสยอก)."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทโส ทส แปลวา โจรเหนโจร.ศพทวา ทสวา เปนพระบาลทเหลอ (บณฑตพงเพมเขา). สองบทวา ยนต กยรา ความวา พงทาซงความพนาศฉบหายนนใดแกโจรหรอคนจองเวรนน. ถงในบทท ๒ กมนยเชนเดยวกน. พระผมพระภาคเจาตรสเปนคาอธบายไวดงนวา "โจรผมกประทษ-รายตอมตรผหนง เมอผดในบตร ภรยา นา ไร ววและควายเปนตนของโจรผหนง โจรผดตอโจรใด, เหนโจรแมนนซงผดอยในตนอยางนนนนแหละ, กหรอวาคนจองเวรเหนชนผผกเวรกนไวดวยเหตบางอยางนนแหละซงชอวา ผจองเวร, ชอวาพงทาความพนาศฉบหายอนใดแกโจรหรอคนผจองเวรนน คอพงเบยดเบยนบตรและภรยาของโจรหรอคนจองเวรนนพงทาสงของตาง ๆ มนาเปนตนของโจร หรอของคนจองเวรนนใหฉบหายหรอพงปลงซงโจรหรอคนจองเวรนนจากชวต เพราะความทตนเปนคนโหดราย คอเพราะความทตนเปนคนทารณ, จตชอวาตงไวผด เพราะความเปนจตตงไวผดในอกศลกรรมบถ ๑๐ พงทาใหเขาเลวทรามยงกวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 444ความพนาศฉบหายนน คอทาบรษนนใหเปนผลามกกวาเหตนน; จรงอย โจรกด คนจองเวรกด มประการดงกลาวแลว พงยงทกขใหเกดหรอพงทาซงความสนไปแหงชวต แกโจรหรอแกคนจองเวร (ได ) ในอตภาพนเทานน, สวนจตน ซงตงไวผดในอกศลกรรมบถทงหลาย ยอมยงบคคลใหถงความพนาศฉบหายในทฏฐธรรมบาง ซดไปในอบาย ๔ ยอมไมใหยกศรษะขนไดในพนอตภาพบาง." ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลาย มโสดา-ปตตผลเปนตน, เทศนามประโยชนแกมหาชนแลว. กกรรมทอบาสกไดทาไวในระหวางภพ พวกภกษมไดทลถาม,เพราะฉะนน (กรรมนน) พระศาสดาจงมไดตรสบอก ดงนแล. เรองนนทโคปาลกะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 445 ๙. เรองพระโสไรยเถระ [๓๒] ขอความเบองตน พระศาสดายงพระธรรมเทศนานวา "น ต มาตา ปตา กรยา"เปนตน ซงตงขนในโสไรยนคร ใหจบลงในพระนครสาวตถ.

เศรษฐบตรกลบเพศเปนหญงแลวหลบหน เมอพระสมมาสมพทธเจา ประทบอยในกรงสาวตถ, ลกชายของโสไรยเศรษฐ ในโสไรยนคร นงบนยานนอยอนมความสขกบสหาย ผหนงออกไปจากนคร เพอประโยชนจะอาบนาดวยบรวารเปนอนมาก.ขณะนน พระมหากจจายนเถระ มความประสงคจะเขาไปสโสไรยนครเพอบณฑบาต หมผาสงฆาฏภายนอกพระนคร. กสรระของพระเถระมสเหมอนทองคา ลกชายของโสไรยเศรษฐ เหนทานแลว จงคดวา" สวยจรงหนอ พระเถระรปน ควรเปนภรยาของเรา, หรอสแหงสรระของภรยาของเรา พงเปนเหมอนสแหงสรระของพระเถระนน." ในขณะสกวาเขาคดแลวเทานน เพศชายของเศรษฐบตรนน กหายไป, เพศหญงไดปรากฏแลว. เขาละอายจงลงจากยานนอยหนไป. ชนใกลเคยงจาลกชายเศรษฐนนไมได จงกลาววา "อะไรนน ๆ ?" แมนางกเดนไปสหนทางอนไปยงเมองตกกสลา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 446 พวกเพอนและพอแมออกตดตามแตไมพบ ฝายสหายของนาง แมเทยวคนหาขางโนนและขางน กไมไดพบ.ชนทงปวงอาบเสรจแลวไดกลบไปสเรอน; เมอชนทงหลายกลาวกนวา" เศรษฐบตรไปไหน ?" ชนทไปดวยจงตอบวา " พวกผมเขาใจวา" เขาจกอาบนากลบมาแลว." ขณะนน มารดาและบดาของเขาคนดในทนน ๆ เมอไมเหน จงรองไห ราพน ไดถวายภตเพอผตาย ดวยความสาคญวา " ลกชายของเรา จกตายแลว."

นางเดนตามพวกเกวยนไปเมองตกกสลา นางเหนพวกเกวยนไปสเมองตกกสลาหมหนง จงเดนตดตามยาน-นอยไปขางหลง ๆ. ขณะนน พวกมนษยเหนนางแลว กลาววา "หลอนเดนตามขางหลง ๆ แหงยานนอยของพวกเรา (ทาไม ?) พวกเราไมรจกหลอนวา ' นางนเปนลกสาวของใคร ?' นางกลาววา " นาย พวกทานจงขบยานนอยของตนไปเถด. ดฉนจกเดนไป," เมอเดนไป ๆ (เมอยเขา)ไดถอดแหวนสาหรบสวมนวมอใหแลว ใหทาโอกาสในยานนอยแหงหนง(เพอตน).

ไดเปนภรยาของลกชายเศรษฐในเมองนน พวกมนษย คดวา " ภรยาของลกชายเศรษฐของพวกเรา ในกรงตกกสลา ยงไมม, เราทงหลายจกบอกแกทาน, บรรณาการใหญ(รางวลใหญ) จกมแกพวกเรา." พวกเขาไปแลว เรยนวา " นาย แกวคอหญง พวกผมไดนามาแลว เพอทาน." ลกชายเศรษฐนนไดฟงแลว ใหเรยกนางมา เหนนางเหมาะกบวยของตน มรปงามนาพงใจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 447มความรกเกดขน จงไดกระทาไว (ใหเปนภรยา) ในเรอนของตน.

ชายอาจกลบเปนหญงและหญงอาจกลบเปนชายได จรงอย พวกผชาย ชอวาไมเคยกลบเปนผหญง หรอพวกผหญงไมเคยกบเปนผชาย ยอมไมม. เพราะวา พวกผชายประพฤตลวงในภรยาทงหลายของชนอน ทากาละแลว ไหมในนรกสนแสนปเปนอนมากเมอกลบมาสชาตมนษย ยอมถงภาวะเปนหญง สน ๑๐๐ อตภาพ ถงพระอานนทเถระ ผเปนอรยสาวก มบารมบาเพญมาแลวตงแสนกลปทองเทยวอยในสงสาร ในอตภาพหนง ไดบงเกดในตระกลชางทองทาปรทารกรรมไหมในนรกแลว, ดวยผลกรรมทยงเหลอ ไดกลบมาเปนหญงบาเรอเทาแหงชายใน ๑๔ อตภาพ, ถงการถอนพช (เปนหมน )ใน ๗ อตภาพ. สวนหญงทงหลาย ทาบญทงหลายมทานเปนตน คลายความพอใจในความเปนหญงกตงจตวา " บญของขาพเจาทงหลายน ขอจงเปนไปเพอกลบไดอตภาพเปนชาย" ทากาละแลว ยอมกลบไดอตภาพเปนชาย. พวกหญง ทมผวดงเทวดา ยอมกลบไดอตภาพเปนชาย แมดวยอานาจแหงการปรนนบตดในสามเหมอนกน. สวนลกชายเศรษฐน ยงจตใหเกดขนในพระเถระโดยไมแยบคาย จงกลบไดภาวะเปนหญงในอตภาพนทนท.

นางคลอดบตร กครรภไดตงในทองของนาง เพราะอาศยการอยรวมกบลกชายเศรษฐในตกกสลา. โดยกาลลวงไป ๑๐ เดอน นางไดบตร ในเวลาท บตรของนางเดนได กไดบตรแมอกคนหนง. โดยอาการอยางน บตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 448ของนางจงม ๔ คน, คอบตรผอยในทอง ๒ คน บตรผเกดเพราะอาศยเธอ(ครงเปนชายอย ) ในโสไรยนคร ๒ คน.

นางไดพบกบเพอนเกแลวเลาเรองใหฟง ในกาลนน ลกชายเศรษฐผเปนสหายของนาง ( ออก) จากโสไรยนครไปสกรงตกกสลาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม นงบนยานนอยอนมความสขเขาไปสพระนคร. ขณะนน นางเปดหนาตางบนพนปราสาทชนบน ยนดระหวางถนนอย เหนสหายนน จาเขาไดแมนยา จงสงสาวใชใหไปเชญเขามาแลว ใหนงบนพนมคามาก ไดทาสกการะและสมมานะอยางใหญโต. ขณะนน สหายนนกลาวกะนางวา " แมมหา-จาเรญ ในกาลกอนแตน ฉนไมเคยเหนนาง, กเมอเปนเชนน ไฉนนางจงทาสกการะแกฉนใหญโต, นางรจกหรอ ?" นาง. จะ นาย ฉนรจก, ทานเปนชาวโสไรยนคร มใชหรอ ? สหาย. ถกละ แมมหาจาเรญ. นางไดถามถงความสขสบายของมารดาบดา ของภรยา ทงของลกชายทงสอง สหายนอกนตอบวา " จะ แมมหาจาเรญ ชนเหลานน สบายด" แลวถามวา " แมมหาจาเรญ นางรจกชนเหลานนหรอ ?" นาง. จะ นาย ฉนรจก, ลกชายของทานเหลานนมคนหนง,เขาไปไหนเลา ? สหาย. แมมหาจาเรญ อยาไดพดถงเขาเลย; ฉนกบเขา วนหนงไดนงในยานนอยอนมความสขออกไปเพออาบนา ไมทราบทไปของเขาเลย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 449เทยวคนดขางโนนและขางน (ก) ไมพบเขา จงไดบอกแตมารดาและบดา (ของเขา), แมมารดาและบดาทงสองนน ของเขา ไดรองไหคราครวญ ทากจอนควรทาแกคนผลวงลบไปแลว. นาง. ฉน คอเขานะ นาย. สหาย. แมมหาจาเรญ จงหลกไป. นางพดอะไร ? สหายของฉนยอมงามเหมอนลกเทวดา, (ทง) เขาเปนผชาย (ดวย). นาง. ชางเถอะ นาย ฉน คอเขา. ขณะนน สหายจงถามนางวา " อนเรองนเปนอยางไร ?" นาง. วนนน เธอเหนพระมหากจจายนเถระผเปนเจาไหม ? สหาย. เหนจะ. นาง. ฉนเหนพระมหากจจายนะผเปนเจาแลว ไดคดวา ' สวยจรงหนอ พระเถระรปนควรเปนภรยาของเรา, หรอวาสแหงสรระของภรยาของเรา พงเปนเหมอนสแหงสรระของพระเถระนน,' ในขณะทฉนคดแลวนนเอง เพศชายไดหายไป, เพศหญงปรากฏขน เมอเปนเชนน ฉนไมอาจบอกแกใครได ดวยความละอาย จงหนไปจากทนนมา ณ ทน นาย. สหาย. ตายจรง เธอทากรรมหนกแลว, เหตไร เธอจงไมบอกแกฉนเลา ? เออ กเธอใหพระเถระอดโทษแลวหรอ ? นาง. ยงไมใหทานอดโทษเลย นาย, กเธอรหรอ ? พระเถระอย ณ ทไหน ? สหาย. ทานอาศยนครนแหละอย. นาง. หากวา ทานเทยวบณฑบาต พงมาในทนไซร, ฉนพง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 450ถวายภกษาหารแกพระผเปนเจาของฉน . สหาย. ถากระนน ขอเธอจงรบทาสกการะไว, ฉนจกยงพระ-ผเปนเจาของเราใหอดโทษ.

นางขอขมาพระมหากจจายนเถระ เธอไปสทอยของพระเถระ ไหวแลว นง ณ ทควรสวนหนงแลวเรยนวา " ทานขอรบ พรงน นมนตทานรบภกษาของกระผม." พระเถระ. เศรษฐบตร ทานเปนแขกมใชหรอ ? เศรษฐบตร. ทานขอรบ ขอทานอยาไดถามความทกระผมเปนแขกเลย, พรงน ขอนมนตทานรบภกษาของกระผมเถด. พระเถระ รบนมนตแลว. สกการะเปนอนมาก เขาไดตระเตรยมไวแมในเรอนเพอพระเถระ. วนรงขน พระเถระไดไปสประตเรอน.ขณะนน เศรษฐบตรนมนตทานใหนงแลว องคาส (เลยงด) ดวยอาหารประณต พาหญงนนมาแลว ใหหมอบลงทใกลเทาของพระเถระ เรยนวา" ทานขอรบ ขอทานจงอดโทษแกหญงผสหายของกระผม (ดวย)." พระเถระ. อะไรกนน ? เศรษฐบตร. ขาแตทานผเจรญ ในกาลกอน คนผนไดเปนสหายทรกของกระผม พบทานแลว ไดคดชออยางนน; เมอเปนเชนนนเพศชายของเขาไดหายไป, เพศหญงไดปรากฏแลว: ขอทานจงอดโทษเถด ทานผเจรญ. พระเถระ. ถากระนน เธอจงลกขน, ฉนอดโทษใหแกเธอ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 451 เขากลบเพศเปนชายแลวบวชไดบรรลอรหตผล พอพระเถระ เอยปากวา "ฉนอดโทษให" เทานน เพศหญง ไดหายไป, เพศชายไดปรากฏแลว. เมอเพศชาย พอกลบปรากฏขนเทานน. เศรษฐบตรในกรงตกกสลาไดกลาวกะเธอวา " สหายผรวมทกข เดกชาย ๒ คนนเปนลกของเราแมทงสองแท เพราะเปนผอยในทองของเธอ (และ) เพราะเปนผอาศย ฉนเกด, เราทงสองจกอยในนครนแหละ, เธออยาวนวายไปเลย." โสไรยเศรษฐบตร พดวา " ผรวมทกข ฉนถงอาการอนแปลกคอ เดมเปนผชาย แลวถงความเปนผหญงอก แลวยงกลบเปนผชายไดอก โดยอตภาพเดยว (เทานน); ครงกอน บตร ๒ คนอาศยฉนเกดขน, เดยวน บตร ๒ คนคลอดจากทองฉน; เธออยาทาความสาคญวา' ฉนนนถงอาการอนแปลก โดยอตภาพเดยว จกอยในเรอนตอไปอก,ฉนจกบวชในสานกแหงพระผเปนเจาของเรา เดก ๒ คนน จงเปนภาระของเธอ, เธออยาเลนเลอในเดก ๒ คนน" ดงนแลว จบบตรทง ๒ ลบ(หลง) แลว มอบใหแกบดา ออกไปบวชในสานกพระเถระ, ฝายพระเถระ ใหเธอบรรพชาอปสมบทเสรจแลว พาเทยวจารกไป ไดไปถงเมองสาวตถโดยลาดบ. นามของทานไดมวา " โสไรยเถระ." ชาวชนบท รเรองนนแลว พากนแตกตนอลหมานเขาไปถามวา"ไดยนวา เรองเปนจรงอยางนนหรอ ? พระผเปนเจา." พระโสไรยะ. เปนจรง ผมอาย. ชาวชนบท. ทานผเจรญ ชอวาเหตแมเชนนมได (เทยวหรอ ?);เขาลอกนวา "บตร ๒ คนเกดในทองของทาน, บตร ๒ คน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 452อาศยทานเกด" บรรดาบตร ๒ จาพวกนน ทานมความสเนหามากในจาพวกไหน ? พระโสไรยะ. ในจาพวกบตรผอยในทอง ผมอาย. ชนผมาแลว ๆ กถามอยอยางนนนนแหละเสมอไป. พระเถระบอกแลวบอกเลาวา " มความสเนหาในจาพวกบตรผอยในทองนนแหละมาก." เมอราคาญใจจงนงแตคนเดยว ยนแตคนเดยว. ทานเขาถงความเปนคนเดยวอยางน เรมตงความสนและความเสอมในอตภาพ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลายแลว. ตอมา พวกชนผมาแลว ๆ ถามทานวา " ทานผเจรญ ไดยนวาเหตชออยางนไดมแลว จรงหรอ ?" พระโสไรยะ. จรง ผมอาย. พวกชน. ทานมความสเนหามากในบตรจาพวกไหน ? พระโสไรยะ. ขนชอวาความสเนหาในบตรคนไหน ๆ ของเรายอมไมม. ภกษทงหลาย กราบทลพระศาสดาวา " ภกษรปนพดไมจรงในวนกอน ๆ พดวา ' มความสเนหาในบตรผอยในทองมาก ' เดยวน พดวา ' ความสเนหาในบตรคนไหน ๆ ของเราไมม,' ยอมพยากรณพระอรหตผล พระเจาขา."

จตทตงไวชอบดยงกวาเหตใด ๆ พระศาสดา ตรสวา ภกษทงหลาย บตรของเราพยากรณอรหตผลหามได, (เพราะวา) ตงแตเวลาทบตรของเรา เหนมรรค-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 453ทสนะ๑ดวยจตทตงไวชอบแลว ความสเนหาในบตรไหน ๆ ไมเกดเลย,จตเทานน ซงเปนไปในภายในของสตวเหลาน ยอมใหสมบตทมารดาบดาไมอาจทาใหได" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา ๙. น ต มาตา ปตา กรยา อเ วาป จ าตกา สมมาปณหต จตต เสยยโส น ตโต กเร. "มารดาบดา กหรอวาญาตเหลาอน ไมพงทา เหตนน (ใหได), (แต) จตอนตงไวชอบแลว พงทาเขาใหประเสรฐกวาเหตนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา น ต ความวา มารดาบดา (และ)ญาตเหลาอน ไมทาเหตนนไดเลย. บทวา สมมาปณหต คอ ชอวา ตงไวชอบแลว เพราะความเปนธรรมชาตตงไวชอบในกศลกรรมบถ ๑๐. บาทพระคาถาวา เสยยโส น ตโต กเร. ความวา พงทาคอยอมทาเขาใหประเสรฐวา คอเลศกวา ไดแกใหยงกวาเหตนน. จรงอย มารดาบดา เมอจะใหทรพยแกบตรทงหลาย ยอมอาจใหทรพยสาหรบไมตองทาการงานแลวเลยงชพโดยสบาย ในอตภาพเดยวเทานน, ถงมารดาบดาของนางวสาขา ผมทรพยมากมายถงขนาด มโภคะมากมาย ไดใหทรพยสาหรบเลยงชพโดยสบายแกนาง ในอตภาพเดยว

๑. บาลบางแหงวา มตตสส ทฏกาลโต แตกาลเหนมรรค.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท 454เทานน, กอนธรรมดามารดาบดา ทจะสามารถใหสรคอความเปนพระเจาจกรพรรดในทวปทงส ยอมไมมแกบตรทงหลาย. จะปวยกลาวไปไย(ถงมารดาบดาผทสามารถให) ทพยสมบตหรอสมบตมปฐมฌานเปนตน(จกมเลา), ในการใหโลกตรสมบต ไมตองกลาวถงเลย. แตวาจตทตงไวชอบแลว ยอมอาจใหสมบตนแมทงหมดได, เพราะฉะนน พระผม-ภาคเจาจงตรสวา "เสยยโส น ตโต กเร." ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลาย มโสดาปตตผลเปนตน. เทศนาไดเปนประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระโสไรยเถระ จบ. จตตวรรควรรณนา จบ วรรคท ๓ จบ