บทท 5

ระบบทางเดนอาหาร

จดประสงคทวไป

เพอใหผเรยนทราบโครงสรางของระบบทางเดนอาหารทงในสตวกระเพาะเดยว และสตว

เคยวเออง ตลอดถงหนาทการทางานของอวยวะแตละสวนในทางเดนอาหาร

จดประสงคเชงพฤตกรรม

1. บอกโครงสรางของระบบทางเดนอาหารได

2. อธบายเปรยบ เทยบระบบทางเดนอาหารของสตวกระเพาะเดยวและสตวเคยวเอองได

3. บอกหนาทการทางานของอวยวะแตละสวนในทางเดนได

เนอหา

ระบบยอยอาหารมลกษณะเปนทอยาว (gastrointestinal tract หรอ alimentary canal) เรม

จากชองปาก (mouth cavity) จนถงทวาร (anus) ผนงของทางเดนอาหารประกอบดวยกลามเนอเรยบ

เปนสวนมาก ทางเดนอาหารของสตว กระเพาะเดยวเกอบทกชนดจะสนกวาสตวเคยวเออง (ยกเวน

ในมา)

1. โครงสรางพนฐานของทอทางเดนอาหาร

ประกอบดวย ผนง 4 ชน คอ

1.1 ชนเยอเมอก

ชนเยอเมอก (Mucosa หรอ Mucous membrane) ประกอบไปดวย (ภาพท 5.1)

1.1.1 ชนเซลลบผว (Epithelial cell lining หรอ Surface epithelial) เปนเซลลบผวชนด

ตาง ๆ เชน stratified squamous epithelium ชนดชน ทชองปาก ลาคอ หลอดอาหาร และ simple

columnar epithelium ทกระเพาะอาหาร ลาไสเลก และลาไสใหญ

1.1.2 ชนเนอเยอรองพนของเยอเมอก (Lamina propia) เปนชนเนอเยอเกยวพนชนด

loose connective tissue โดยมปลายเสนเลอดฝอยแดง ดา (capillaries) และปลายเสนน าเหลองฝอย

(lacteals) อยทแกนของวลไล (villi) ในลาไสเลก

1.1.3 ชนกลามเนอเรยบ (Muscularis mucosa หรอ Muscularis interna) ชนกลามเนอ

เรยบบาง ๆ 1-2 ชน เรยงซอนเปนวงกลมโดยรอบ ตดอยกบแกนของวลไล เพอชวยให

วลไลโบกเคลอนไหวไปมาเมอกลามเนอสวนนหดตว

49

1.2 ชนใตเยอเมอก

ชนใตเยอเมอก (Submucosa) เปนทอยของเสนเลอดฝอย เสนประสาท กลมเนอเยอ

น าเหลอง (lymphatic follicles) มตอมสรางน าเมอก และน ายอยเขาสทางเดนอาหาร ทาใหเปยกชนอย

ตลอดเวลา นอกจากนยงสรางสารคดหลง (secretion) จากตอมในทางเดนอาหารบางสวน เชน

buccal glands ทกระพงแกม phalyngeal glands ทลาคอ esophageal glands ทหลอดอาหาร และ anal

glands ทรอบ ๆ ทวารหนก เปนตน

1.3 ชนกลามเนอ

ชนกลามเนอ (Muscularis externa) เปนชนกลามเนอเรยบ ม 2 ชน คอ ชนในเซลล

กลามเนอเปนวงกลมโดยรอบ ( circular layer) ชนนอกเซลลกลามเนอทอดไปตามยาว ( longitudenal

layer) สวนกระเพาะม 3 ชน เพมชนในสดทอดทะแยงกบ 2 ชนแรก (oblique layer) ชนกลามเนอ

เรยบเหลานมปมประสาทอตโนมต ชอ myenteric plexus ควบคมการหดและคลายตวของทอทางเดน

อาหารเปนแบบลกคลน (peristaltic movement)

1.4 ชนผวนอก

ชนผวนอก (Serosa หรอ Serous membrane) ชนนอกสดของทอทางเดนอาหารถกหม

ดวยเนอเยอเกยวพนชนดเยอใย (fibrous connective tissue) ทเหนยว

ภาพท 5.1 โครงสรางของทอทางเดนอาหารสวนลาไส

A ภาพตดตามยาวของลาไส B ภาพตดตามขวางของลาไส

ทมา : Diversityofanimalsystems.wikispaces.com (2011) และ The PigSite.com (2011)

A B

50

ภาพท 5.2 แสดงระบบทางเดนอาหารสตวกระเพาะเดยว

ทมา : เชดชย และ เลอชาต (2528)

51

2. ในสตวเลยงสามารถแบงออกไดเปน 3 ประเภท ตามนสยการกนอาหาร ดงน

2.1 Carnivorous animal เปนสตวทกนเนอเปนอาหาร เชน สนข เสอ

2.2 Herbivorous animal เปนสตวทกนหญาเปนพชหรออาหารผสม (concentrates) เปน

อาหาร เชน โค กระบอ มา แพะ แกะ

2.3 Omnivorous animal สามารถกนไดทงพชและเนอสตว เชน สกร หรอ มนษย

3. นอกจากนเรายงสามารถแบงสตวตามลกษณะโครงสรางของกระเพาะอาหาร คอ

3.1 สตวกระเพาะเดยว (Simple Stomach or Non ruminant) เชน สกร มา สกร (ภาพท

5.2)

3.2 สตวกระเพาะรวม (Compound Stomach or Ruminant) เชน โค กระบอ แพะ แกะ

4. อวยวะทเกยวของกบระบบยอยอาหาร

4.1 ปาก (Mouth) เปนอวยวะดานแรกของระบบยอยอาหาร มรปรางแตกตางกนตามชนด

ของสตวเลยง ในไกจะเรยก ปากวา “beak” เนองจากมลกษณะแขงและปลายปากแหลม กนอาหาร

แบบจกเมดอาหาร หรอแมลง ภายในปากประกอบไปดวยชองปาก ซงแบงออกเปน 2 ชอง คอ

4.1.1 Oral vestibule หรอ Bucal cavity เปนชองวางทอยทางดานขางระหวางฟน

กรามกบแกม และทางดานหนาระหวางฟนตดกบรมฝปาก

4.1.2 Mouth cavity เปนชองวางทอยระหวางฟนขางซายกบฟนขางขวา ภายใน

ชองวางมลนบรรจอย ทางสวนทายของชองปากจะตดตอกบลาคอ (oropharynx) ภายในชองปากยงม

สวนของเพดานปากชนดแขง (hard palate) และเพดานปากชนดออน (soft palate) ซงเปนทอยของ

เนอเยอน าเหลองทเรยกวา “ตอมทอนซล” (ภาพท 5.3)

ภาพท 5.3 แสดงกายวภาคของปาก

ทมา : Evans and Delahunta (1971)

52

4.2 ฟน (Teeth) เปนโครงสรางทแขงแรงตงอยบนกระดกขากรรไกรบน (premaxilla และ

maxilla) และกระดกขากรรไกรลาง (mandible) ฟนของสตวม 2 ชด คอ ฟนแทและฟนน านม

พบลกษณะของฟน 3 ชนด คอ (ภาพท 5.4)

4.2.1 ฟนหนา หรอฟนตด (Incisor Teeth = I)

4.2.2 ฟนเขยว (Cheek Teeth = C)

4.2.3 ฟนแกม (Cheek Teeth = P, M) เปนฟนทพบอยถดจากฟนเขยวไปทาง

ดานขางทงสองขางบนกระดกขากรรไกรบนและขากรรไกรลาง โดยมอย 2 ชนด คอ ฟนกรามหนา

= Premolar = P และฟนกรามหลง = Molar = M

สตรทเขยนแทนฟนน านม คอ DI (Deciduous Incisor) , DC (Deciduous canine) และ

DP (Deciduous Premolar) สวนพนกรามหลงไมมในชดฟนน านม

ภาพท 5.4 ฟนชนดตาง ๆ

ทมา : ภาควชาสรรวทยา (2555)

4.3 ลน (Tongue) เปนอวยวะทประกอบดวยกลามเนอลาย มกระดก hyoid ยดตดโคนลน

ลนปกคลมดวยตมตาง ๆ มากมาย (papillae) เชน filiform papillae รปรางคลายขน มขนาดสนและ

นมในมามมากกวาในสตวอน fungiform papillae รปรางคลายดอกเหด ประกอบดวยตมรบรส

มากมาย foliate papillae รปรางคลายใบไม ภายในไมมตมรบรส แตม mucous gland สวน

circumvallate papilllae มลกษณะกลมนนขนาดใหญ พบเนอเยอทเปนตมรบรสอยทางดานขาง

มากมาย (ภาพท 5.5)

4.4 รมฝปาก แกม ขากรรไกร และเพดานปาก (Lips, Cheeks, Jaws and Palate) รมฝปาก

ของสกรเปลยนไปเปน snout มลกษณะแขงสาหรบขดคยดน รมฝปากของแพะ แกะ มา มลกษณะ

ออนนมยดหยนไดด จงชวยในการเกบกนตวดอาหารเขาปาก สาหรบแกมนนเปนโครงสรางของ

53

กลามเนอทปกคลมดวยผวหนง ดานในเปนเยอเมอก แกมทาใหอาหารสามารถถกบดเบยวไดอยาง

สะดวก (ภาพท 5.6)

ภาพท 5.5 แสดงกายวภาคของลน

ทมา : พรรณ (2555)

ขากรรไกรบนและลาง มกลามเนอทชวยในการบดเคยว (massetor) หมอย ลกษณะการ

เคลอนทของขากรรไกรจะเคลอนไหวไปทางดานขางสลบกนไป

เพดานปาก แบงออกเปน 2 สวน คอ เพดานแขงและเพดานออน เพดานแขงมเยอเมอก

หนาตวขนเปนสนแนวขวาง ในมาจะมเสนเลอกดามาประสานกนเปนตาขาย เรยก carvernous tissue

อยใตเยอชมทาใหเกดเปนแองเลอด เรยกวา “lampers” ในมา มหนาทชวยระบายความรอน สวน

เพดานออนอยตอมาจากเพดานแขง ประกอบดวยตอมน าเมอก (mucous gland)

54

ภาพท 5.5 แสดงตอมน าลายของโค

ทมา : เชดชย และ เลอชาต (2528)

4.5 ตอมทอนซล (Tonsils) เปนอวยวะน าเหลองทมลกษณะเปนกอนเกอบวงกลม โดยม

ชอตามตาแหนงทพบ เชน

4.5.1 Palatine tonsil มเปนคอยทแองบนผนงดานขางของลาคอ พบในมนษยและสนข

4.5.2 Lingual tonsil เปนกลมของเนอเยอน าเหลอง มาอยรวมกนทฐานของลนเหนชด

ในมา วว และสกร

4.5.3 Pharyngeal tonsil เปนหยอมเนอเยอน าเหลองทอยกนอยางหนาแนนทางดานบน

ของลาคอ

4.6 ลาคอ (Pharynx) เปนทางเปดรวมกนทางอาหารและอากาศโดยมฝาปดกลองเสยง

(epiglottis) คอยเปดปดควบคมอย เมอไรทสตวหายใจ epiglottis จะปดระหวางลาคอและปากทาให

อากาศเดนทางผานชองจมกเขาสหลอดลม แตถาสตวกลนอาหาร epiglottis จะปดระหวางลาคอกบ

หลอดลม ทาใหอาหารเดนทางจากปากเขาสหลอดอาหารได

55

ภาพท 5.7 แสดงระบบทางเดนอาหารสตวปก

ทมา : digestion.net78.net (2012)

4.7 หลอดอาหาร (Esophagus) เปนทอทตอระหวางลาคอกบสวนตนของกระเพาะอาหาร

(Cardia) ในสนขและสตวเคยวเอองกลามเนอผนงหลอดอาหารเปนกลามเนอลายตลอด สามารถทา

ใหเกดการอาเจยนและขยอนเอาอาหารออกมาจากกระเพาะอาหารได

4.8 กระเพาะอาหารของสตวกระเพาะเดยว (Non – ruminant stomach) ตาแหนงมกจะอย

ทางดานซายของลาตว แบงออกเปน 4 สวน ดงน (ภาพท 5.2)

(1) Cardia (2) body

(3) fundus (4) pylorus

ถาแบงบรเวณตาง ๆ ภายในเยอบกระเพาะอาหาร แบงไดหลายบรเวณ เชน

(1) esophagus region (2) cardiac gland region

(3) fundic gland region (4) pyloric gland region

ในสวนของ esophagus region เปนสวนทไมมตอมเลย สาหรบ cardiac gland region

มตอทสรางน าเมอก (mucus) fundic gland region พบสวนของการหลงน ายอย , กรดเกลอ และม

สวนของผลตเมอกสวนสดทาย คอ pyloric gland region พบแตเซลลทผลตเมอก (ภาพท 5.7)

4.9 กระเพาะอาหารของสตวเคยวเออง (Ruminant stomach) ประกอบดวย 4 กระเพาะ

คอ (ภาพท 5.8)

(1) Rumen (ผาข รว) (2) Reticulum (รงผง)

(3) Omasum (สามสบกลบ) (4) Abomasum (กระเพาะแท)

56

กระเพาะท 1 ถง กระเพาะท 3 ไมมสวนผลตน ายอย มแตเฉพาะสวนของ Abomasum

เทานน กระเพาะรเมนเปนกระเพาะอาหารสวนแรกทมขนาดใหญทสด ทางสวนหนาเชอมตดกบ

หลอดอาหาร สวนทายเชอมตดกบกระเพาะรงผง ในลกโคจะพบมรองรอยเปนแนวทอตรงบรเวณ

กระเพาะอาหารรงผง เรยกวา reticular groove ซงเปนทางผานของน านมจากหลอดอาหาร เขาส

reticular groove สงนมไปยงกระเพาะแทโดยไมผานกระเพาะอาหารผาข รวและสามสบกลบ

กระเพาะอาหารสวนรเมน (ผาข รว) แบงเปน 2 สวน คอ dorsal sac และ ventral sac ความจของ

ทง 2 sac ประมาณ 200 ลตร

ภาพท 5.8 กายวภาคกระเพาะอาหารโค

ทมา : สมชาย (2012)

กระเพาะรงผง เปนสวนทสองของกระเพาะทมขนาดเลกทสด สวนหนาตอกบกระเพาะ

ผาข รว สวนหลงตดกบกระเพาะสามสบกลบ เยอเมอกมลกษณะเปนสนคลายรงผง กระเพาะอาหาร

สวนนอยตดกบกระบงลม และตดกบหวใจ ดงนนสตวกนตะปหรอลวดทปนมากบหญาเขาไป

สวนมากจะตดอยกระเพาะสวนน ทาใหเศษตะปหรอลวดมโอกาสทมแทงผานกระบงลมมาทมตา

กลามเนอหวใจได

กระเพาะสามสบกลบ เปนกระเพาะทอยตอจากกระเพาะอาหารรงผง แตอยสวนหนา

กระเพาะแท (abomasum) ดจากภายนอกมรปรางกลมภายในกระเพาะเมอเปดผาจะพบ ประกอบไป

ดวยแผนกลามเนอทเปนกลบชวยในการบดอาหาร

57

กระเพาะแท เปนสวนทตอมสรางน ายอย และกรด ขนาดปรมาตรประมาณ 8% เมอ

เทยบกบกระเพาะผาข รวซงมปรมาตร 80% แตถาในลกโคทยงไมหยานม ขนาดของกระเพาะผาข รว

และกระเพาะอาหารรงผง รวมกนยงมขนาดเลกกวากระเพาะแท

ภาพท 5.9 เปรยบเทยบกระเพาะของมา สกร และสนข

ทมา : เชดชย และ เลอชาต (2528)

4.10 ลาไสเลก (Small Intestine) แบงออกเปน 3 สวน คอ ลาไสเลกตอนตน ( duodenum) ,

ลาไสเลกสวนกลาง (Jejunum) , ลาไสเลกสวนปลาย ( Ileum) โดยแตละสวนมความแตกตางกนในแง

ความยาว และทางจดกายวภาคศาสตร duodenum เปนลาไสเลกสวนแรกรปตวย ยดตดกบผนงชอง

ทอง ดวยเยอยดลาไส (mesentery) สน ๆ มตบออนวางตวระหวางลาไสเลก Jejunum เปนสวน

แตกตางจาก duodenum เปนสวนทยาวทสดของลาไสเลกและเชอมกบ ileum (ภาพท 5.2)

58

4.11 ลาไสใหญ (Large Intestine) ประกอบดวยสวน ลาไสใหญสวนตนตอมาจาก Ileum

(cecum) เปนทอปลายตน และ colon (ascending , transverse และ descending colon) สดทายจะ

เชอมกบไสตรง (rectum) และ anus (รทวาร) (ภาพท 5.10) ลาไสใหญเปนสวนทมการเปลยนแปลง

ไดมากโดยเฉพาะในสวนของ ascending colon เชน ในมา มไสตงขนาดใหญและยาวมาก เรยงขด

ทบไปทบมา ม าเปนสตวกระเพาะเดยว แตสามารถยอยหญาเหมอนสตวกระเพาะรวมได ในสกร

ลาไสใหญเรมตนทไสตง มความยาวประมาณ 6 – 7 เมตร ความจประมาณ 10 – 12 ลตร สามารถ

ยอยอาหารประเภทหญาไดชวยสงเคราะหไวตามน บคอมเพลค และไวตามนเค

ภาพท 5.10 เปรยบเทยบลาไสใหญสตวชนดตาง ๆ

ทมา : เชดชย (2528)

สกร โคและแกะ

59

4.12 ทวารหนก (Anus) เปนสวนปลายสดของทอทางเดนอาหารมกลามเนอหรดเพอบงคบ

การปดเปดของรทวาร ซงการขบถายอจจาระ (defecation) อยท งภายใตอานาจจตใจ (voluntary)

และนอกอานาจจตใจ (Involuntary)

5. โครงสรางอน ๆ ทเกยวกบระบบยอยอาหาร

5.1 Peritoneum เปนเนอเยอบผวทมขนาดบางมาก พบบอยตามผวดานในของชองทอง

5.2 Mesentery เปนเยอยดขวลาไส ประกอบดวยเยอ 2 ชน

5.3 Omentum เปนเยอบชองทองทเชอมกระเพาะอาหารกบอวยวะอน ๆ ม 2 ชนด คอ

lesser และ greater omentum

ภาพท 5.11 ตบออนทมความสมพนธกบลาไสเลกสวนตน (duodenum) และถงน าด (gall bladder)

เนอตบออนมเนอเยอสรางน ายอย (pancreatic juice) สงเขาลาไสเลกสวนตนทาง

ทอตบออน (pancreatic duct) ในสตวจะตอเชอมกบทอน าด สวน islets of langerhans

เปนตอมไรทอหลงฮอรโมนอนซลน (insulin) เขาสกระแสโลหต

ทมา : วโรจน (2540)

60

5.4 Salivary gland ตอมน าลายทสาคญในสตวเลยง ไดแก parotid (ทกกห) mandibular

(ทขากรรไกร) และ sublingual salivary gland (ทใตลน) (ภาพท 5.6)

5.5 Pancreas ตบออนจดเปนตอมทมทอ (exocrine) และตอมไรทอ (endocrine) สวนท

เปนตอมมทอจะสรางเอนไซมและเกลอโซเดยมไบคารบอเนต ซงผานทางทอของตบออนเปดเขาส

ลาไสเลก สวน ลาไสเลกตอนตน ใกลกบชองเปดของทอน าด (common bile duct) สวนทเปน

ฮอรโมนจากทอตบออน ประกอบไปดวย trypsin , chymotrypsin , carboxy peptidase, amylase,

lipase สวนทเปนฮอรโมน ผลตอนซลน แลกลคากอน (ภาพท 5.11)

5.6 Liver ตบเปนอวยวะทใหญทสดของรางกาย มความแตกตางกนไปตามจานวนกลบ

(lobe) ตบโดยทวไปวางตวตอจากกระบงลมคอนไปทางขวา ตบไดรบเลอด (nutrient blood) มาจาก

hepatic artery โดยผานเขาสขว (porta) ของตบ ไปยงสวนกระเพาะอาหาร มามตบออน และลาไส

เพอนา nutrient blood ไปเลยงเซลล กระเพาะอาหาร มาม ตบออน และลาไส หลงจากนน เลอดจะ

ยอนกลบเขาสตบ ผานไปทาง hepatic เขาส caudal venacava ในทสด ในสตวเลยงทกชนด (ยกเวน

มาไมมถงน าดสาหรบเกบน าด ) น าดออกจากตบผานทาง hepatic duct ซงจะไปเชอมกบ cystic duct

จากถงน าด เพอรวมเปนทอเดยวเรยก common bile duct เปดเขาสลาไสเลกสวนลาไสเลกตอนตน

หนาทของตบ

1. ผลตน าดเพอชวยในการยอยไขมนทสตวกนเขาไป

2. ใชประโยชนจากขบวนการเมตาโบลซมของโปรตน คารโบไฮเดรต ไขมน เชน

การเปลยนคารโบไฮเดรต ไขมน เชน การเปลยนคารโบไฮเดรตใหเปนแปง (glycogen) การสลาย

แปงใหเปนน าตาล การผลตน าตาลจากโปรตน สลายกรดอะมโน ทเหลอเปนแอมโมเนยและยเรย

3. เปนทเกบของไกลโคเจน (glycogen) ไวตามน เอ และ บ

4. กาจดหรอทาลายพษจากสารพษ และสงแปลกปลอมตาง ๆ

5. ทาลายเมดเลอดทหมดอาย และเกบธาตเหลกไวใชตอไป

6. กรองและกาจดเชอแบคทเรย และพยาธตวเลก ๆ

7. ผลต fibrinogen , albumin , globulin , prothrombin

8. ชวยในการดดซมไวตามนทละลายในไขมน

9. แหลงสรางเมดเลอดในขณะทเปนตวออน (embryo) อยในมดลก

10. เปนทสงเคราะห ทเกบ และทใชไขมน

11. สราง bile salts ชวยยอยไขมน

61

แบบฝกหด 5.1

1. สตวใดมตอมน าเหลองมากทสด

………………………………………………………………………………………………………….

2. ตบออนอยใกลกบอวยวะใดมากทสด

………………………………………………………………………………………………………….

3. อวยวะใดจดเปนอวยวะทใหญทสดในรางกาย

………………………………………………………………………………………………………….

4. ทอน าดนาน าดมายอยไขมนทอวยวะใด

………………………………………………………………………………………………………….

5. อวยวะใดทาหนาทผลตน าด

………………………………………………………………………………………………………….

6. สตวใดไมมถงน าดสาหรบเกบน าด

………………………………………………………………………………………………………….

7. ตอมน าลายทสาคญอยบรเวณใด

………………………………………………………………………………………………………….

8. จงเขยนชอตอมน าลายตามททานรมา 2 ชอ

………………………………………………………………………………………………………….

9. มามเปนอวยวะทตงอยทางซายหรอทางขวาของลาตว

………………………………………………………………………………………………………….

10. มามอยชดตดกบอวยวะใด

………………………………………………………………………………………………………….

62

แบบฝกหด 5.2

ภาพท 5.12 แสดงระบบทางเดนอาหารสตวเคยวเออง

จงเตมคาศพททางกายวภาคศาสตรตามหมายเลขของระบบทางเดนอาหาร

1. ……………………………………………………………………………

2. ……………………………………………………………………………

3. ……………………………………………………………………………

4. ……………………………………………………………………………

5. ……………………………………………………………………………

6. ……………………………………………………………………………

7. ……………………………………………………………………………

8. ……………………………………………………………………………

9. ……………………………………………………………………………

10. ……………………………………………………………………………

11. ……………………………………………………………………………