การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

AN ANALYTICAL STUDY OF BUDDHIST PRINCIPLES IN

ANATTALAKKHAṆA SUTTA

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๙

พระชาญชนก ยโสธโร (ชาญทางการ)

การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๙

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

พระชาญชนก ยโสธโร (ชาญทางการ)

An Analytical Study of Buddhist Principles in

Anattalakkhaṇa Sutta

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of

The Requirement for the Degree of

Master of Arts

(Buddhist Studies)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2016

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya Univesity)

Phra Chanchanok Yasodharo (Chanthangkan)

ก

ชอวทยานพนธ : การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

ผวจย : พระชาญชนก ยโสธโร

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

: พระครศรปรยตยาภวฒน, ผศ.ดร.,

ป.ธ.๖, อภธรรมบณฑต, M.A. (Pali), Ph.D. (Pali)

: ผศ.ดร.สชาตบษยชญานนท, ศน.บ.(สงคมวทยาและมานษยวทยา),

ศน.ม.(พทธศาสนาและปรชญา), Ph.D.(Pali)

วนส าเรจการศกษา : ๒๐ เมษายน ๒๕๖๐

บทคดยอ

การศกษาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร” มวตถประสงค ดงน ๑) เพอศกษาความเปนมาและหลกการส าคญของอนตตลกขณสตร ๒) เพอวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ๓) เพอการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรกบการด าเนนชวต การศกษาวจยครงนเปนการศกษาวจยเชงคณภาพ โดยศกษาจากขอมลในปฐมภมและทตยภม ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฏกา อนฏกา เอกสารและงานวจยทเกยวของ เปนตน

ผลการศกษาวจยพบวา

การศกษาหลกธรรมในอนตตลกขณสตรพบวาอนตตลกขณสตรเปนพระธรรมเทศนาสมพนธกบปฐมเทศนาเปนหลกธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงตรสแสดงโดยมากเปนพระสตรทท าใหเกดปญญาพจารณารปนามโดยไตรลกษณ เกดความรแจงซงรปและนามเปนหนทางหลดพนจากทกข ไดแก มรรค ผล นพพาน

การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรท าใหทราบถงความสมพนธของหลกธรรมในอนตตลกขณสตรกบหลกธรรมอน เปนพระสตรทกลาวถงการออกจากทกข ไดแก ความหลดพนจากขนธ ๕ การดบขนธ ๕ ดวยปญญารแจงในรปและนาม รแจงซงอนจจตา ทกขตา อนตตตา และก าจดสงโยชนทง ๑๐ ประการ ไดแก สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามราคะ ปฏฆะ รปราคะ อรปราคะ อทธจจะ มานะ อวชชา ไดบรรลพระอรหตตผล ดบขนธเขาพระนพพาน

การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรสามารถน าหลกธรรมในอนตตลกขณสตรมาประยกตในการด าเนนชวตเพอความสงบสขดานจตใจ ชวยขจดกเลสเศราหมองซงเปนเหตของการประกอบทจรต ๓ อยาง โดยการเจรญวปสสนากรรมฐานเปนแนวทางเขาใจถงสภาวะจตของตน

ข

Research Title : An Analytical Stydy of Buddhist Principles in Anattalakkhaṇa Sutta Researcher : Phra Chanchanok Yasodharo Degree : Master of Arts (Buddhist Studies) Thesis Supervisory Committee : PhraKrusipariyatyapivatthana, Asst. Prof. Dr., Pali VI, Abhidhammapundit, M.A. (Pali), Ph.D. (Pali) : Asst. Prof. Dr.Suchat Butjayanon, B.A. (Sociology and Anthropology), M.A. (Buddhism and Philosophy), Ph.D. (Pali) Date of Graduation : April 20, 2017

Abstract The thesis entitled “an analytical study of Buddhist principles in Anattalakkhaṇa

Sutta” has objectively served the following purposes ; 1) to study the history and predominant Buddhist principles in Anattalakkhaṇa Sutta 2) to analyze the Buddhist principles in Anattalakkhaṇa Sutta 3) to apply the Buddhist principles found in Anattalakkhaṇa Sutta to the actual ways of life. The qualitative research has been carried out for the present study as well as collecting the primary data from the Tipitaka – Buddhist scriptures, a commentary, a subcommentary, a sub–subcommentary along with the secondary data from the books and research papers etc. relating to the study.

Findings of the Study : Anattalakkhaṇa Sutta was the preaching related to the first sermon of the Buddha

demonstrating in the forms of story describing. This sutta provided the ways to gain the wisdom by considering the name and form carefully under the three characteristic conditions in order to enlighten the followers about the name and form that leading to the cessation of suffering, namely, the noble path, the consequence and the supreme goal of Buddhism. The Buddhist principles found in Anattalakkhaṇa Sutta has also related to other Buddhist topics. The so-called sutta has represented the ways how to overcome the suffering, for example, the deliverance of five aggregates, the cessation of five aggregates with insight wisdom in the name and form, the liberation in impermanent, suffering and soullessness as well as getting rid of the ten fetters viz. false view of individuality, doubt, adherence to rules and rituals, sensual lust, repulsion, attachment to realm of form, attachment to formless realms, conceit, distraction, ignorance and fially becoming the enlightenment one.

The applications of Buddhist principles found in Anattalakkhaṇa Sutta for the actual life were served directly to the mental calmness, overcoming the defilements that was the cause of three wrong action and the practicing of insight development as the ways leading to the apparent understanding about oneself state of mind.

ค

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธเรอง “การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร” ศกษาและวเคราะหพระสตรในพระไตรปฎก ส าเรจลงไดดวยความเมตตาและความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณและขอบคณ ณ โอกาสนแด

ขอกราบขอบพระคณพระเทพวราจารย (ปธ. ๙ M.A., Ph.D) รองอธการบดมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตอบลราชธานประธานอ านวยการหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต

คณาจารยทปรกษาวทยานพนธ ๒ ทาน ม พระครศรปรยตยาภวฒน, ผศ.ดร. และ ผศ.ดร.สชาต บษยชญานนท ไดใหค าปรกษาชแนะการศกษาคนควาประเดนในเนอหาวทยานพนธส าเรจสมบรณ

คณะกรรมการกองบรรณาธการวารสารใบลาน คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏอบลราชธาน ทชวยเผยแพรงานวจย

พระมหาบณฑต ปณฑตเสว เจาหนาทประจ าศนยบณฑต ตรวจสอบรปแบบโครงรางวทยานพนธและวทยานพนธฉบบเตม

พระครปยธรรมประโชตใหการสนบสนนงานวจยและพระมหาสงหณรงค สนทรเมธ, ดร. ชวยแปลบทคดยอภาษาองกฤษ

อาจารยขนเตยน นามเกต ใหค าปรกษารปแบบหนาปกโครงรางวทยานพนธและ สบเอกณฐพล ธาระวงศ เจาหนาทหองสมดและพระสฤทธ สมโน เจาหนาทสถานวทยใหค าปรกษาดานระเบยบการท าวทยานพนธ

ผศ.ดร.บญเลศ ราโชต ใหค าปรกษาการท าวทยานพนธเกยวกบระเบยบวธวทยานพนธ เชงปรมาณและเชงคณภาพและอาจารยสมตรชา ซาเสน อดตเจาหนาทศนยบณฑต ใหค าปรกษาเกยวกบระเบยบการท าวทยานพนธ

พระชาญชนก ยโสธโร

ง

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ค

สารบญ ง

ค าอธบายสญญลกษณและค ายอ ช

บทท ๑ บทน า ๑

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงค ๖

๑.๓ ปญหาทตองการทราบ ๖

๑.๔ ขอบเขตการวจย ๖

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๖

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๗

๑.๗ วธด าเนนการวจย ๑๑

๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๑

บทท ๒ ความเปนมาและหลกการส าคญในอนตตลกขณสตร ๑๒

๒.๑ ประวตความเปนมาของอนตตลกขณสตร ๑๒

๒.๒ หลกการส าคญในอนตตลกขณสตร ๑๘

๒.๒.๑ หลกธรรมในอนตตลกขณสตร ๑๘

๒.๒.๒ หลกการส าคญของไตรลกษณในอนตตลกขณสตร ๒๐

๒.๓ หลกธรรมทสมพนธกบอนตตลกขณสตร ๒๓

บทท ๓ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ๒๗

๓.๑ วเคราะหมมมองหลกธรรมในอนตตลกขณสตรในแงมมตางๆ ๒๗

จ

๑). วเคราะหเปรยบเทยบหลกธรรมในอนตตลกขณสตรเชงอตตากบอนตตา ๒๘

๒). วเคราะหมมมองความเหนแยงกบหลกการในอนตตลกขณสตร ๓๐

๓). การพจารณาขนธ ๕ ๓๑

๔). วเคราะหไตรลกษณ ๓๒

๕). วปสสนาปญญา ๓๓

๓.๒ วเคราะหการพจารณาขนธ ๕ ในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะห

แหงวสทธ ๗ และวปสสนาญาณ ๙ ๓๔

๓.๒.๑ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะห

แหงทฏฐวสทธ ๓๔

๓.๒.๒ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะห

แหงกงขาวตรณวสทธ ๔๕

๓.๒.๓ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะห

แหงมคคามคคญาณทสสนวสทธ ๔๙

๓.๒.๔ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะห

แหงปฏปทาญาณทสสนวสทธ ๕๓

๓.๒.๕ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะห

แหงญาณทสสนวสทธ ๖๑

บทท ๔ แนวทางการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ๖๓

๔.๑ การน าหลกธรรมในอนตตลกขณสตรไปประยกตใชในการด าเนนชวต

ทวไป ๖๓

๔.๒ การประยกตหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการอบรมจตภาวนา ๖๕

๔.๒.๑ การพจารณาดานบคคล ๖๖

๔.๒.๒ การพจารณาดานปรากฏการณ ๖๗

๔.๒.๓ การพจารณาดานสภาวธรรม ๖๙

๔.๓ การประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการแกไขปญหา

สภาวธรรมในแวดลอมทางสงคม ๗๘

ฉ

๔.๓.๑ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาจกขประสาท ๗๘

๔.๓.๒ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาโสตประสาท ๗๘

๔.๓.๓ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณากายประสาท ๗๙

๔.๓.๔ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณารป ๗๙

๔.๓.๕ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาสมฏฐานแหงรป ๗๙

๔.๓.๖ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาเวทนา ๘๐

๔.๓.๗ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาความเปนเหตเปนผลของ

รปกบนาม ๘๐

๔.๓.๘ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาความเหนในอนตตลกษณะ ๘๑

๔.๓.๙ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาความเหนผดในรปกบนาม ๘๑

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๘๒

๕.๑ สรปผลการวจย ๘๒

๕.๒ ขอเสนอแนะ ๘๕

บรรณานกรม ๘๖

ภาคผนวก ๘๙

ประวตผวจย ๙๔

ช

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก. การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรในวทยานพนธน ใชอางองคมภรพระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง ประกอบดวย เลข/ขอ/หนา หลงอกษรยอของคมภรพระไตรปฎก เชน ส .ข. (ไทย) ๑๗/๕๙/๙๔ หมายถง พระไตรปฎกภาษาไทย สงยตตนกาย ขนธวารวรรค เลมท ๑๗ ขอท ๕๙ หนาท ๙๔ สวนพระไตรปฎกฉบบมหาวตถารนยใช เลมท/หนา ในการระบทมาของขอมล เชน ส.ธรรมภกด, พระไตรปฎกมหาวตถารนย ๕,๐๐๐ กณฑ, เลม ๕, หนา ๗๒. เปนตน

พระวนยปฎก

ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย)

ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย)

ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย)

ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย)

ส .ข. (บาล) = สตตนตปฎก ส ยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล)

ส .ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย)

อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย)

ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย)

ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

บทท ๑

บทน ำ

๑.๑ ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ

อนตตลกขณสตรเปนพระสตรทพระพทธเจาทรงตรสสอนปญจวคคยทง ๕ ไดแก โกณทญญะ วปปะ ภททยะ มหานามะ อสสช ไดบรรลพระอรหตตผลในวนเพญเดอนอาสาฬหและวนแรม ๑ คา, ๒ คา, ๓ คา, ๔ คา ตามลาดบ๑ ซงเปนพระสตรทมความสาคญทางพระพทธศาสนาและเปนการปฏวตหลกคาสอนของศาสนาพรามหณในสมยนนทปรารภอตตาหรออาตมนเปนสงเทยงแทดวยเหนวาเปนมลการณ เปนปฐมการณหรอตนกาเนดของสรรพสง ดวยความเหนนนจงเปนเหตแหงความยดมนดวยทฏฐวา ขนธ ๕ เปนธรรมชาตเปนรากฐานของกายและใจ ความยดมนนนเองทางพระพทธศาสนาถอวาเปนปจจยใหมความเกดและการเวยนวายอยในวฏฏสงสารอยางไมมทสนสด

อนตตลกขณสตรเปนพระสตรททรงตรสสอนตอจากพระธมมจกกปปวตตนสตร อนตตา หมายถง ความมใชตน บงคบไมได ไมใชตวตน เปนของมใชตวตน และทรงปรารภขนธ ๕ วาดวยแหงลกษณะโดยอรรถตางๆ วา ปร รตต ตจฉ สญญ อนตตา ปร แปลวา เปนอน เพราะไมอยในอานาจของผใด ไมเชอฟงผใด ยอมเกด แก เจบ ตาย ตามธรรมดาแหงขนธ ๕ แมผทมอานาจวาสนามากสกเทาใด กมอาจหามปรามได ไมอาจวากลาวใหขนธ ๕ เชอฟงได๒ และไมเปนไปดวยอานาจของความปรารถนาเพอจะใหขนธ ๕ นนอยในสภาพคงทนยงยน ไมมความเสอมและความอนตรธานไป

รตต แปลวา เลกนอย เพราะวาเปนของมความสวยงามเลกนอย มความสขเลกนอย ไมสวยงามอยไดนาน เมอวาตามความจรงแลว ไมสวยงาม ไมสขเลย มแตนาเกลยดและเปนทกขอยเปนนจ และคาวา ตจฉ แปลวา เปลา เพราะขนธ ๕ นนเปนของเปลาจากความสวย ความสข หรอไมมความสวยความสขอยในขนธ ๕ นนเลย คาวา สญญ แปลวา วาง เพราะขนธ ๕ วางจากความเปนตวตน คน สตว เมอวาตามความจรงแลว ไมมอะไรเรยกวาตวตน เมอชลงไปวานหรอคอ ตวตน คน สตว กจะตอบวาไมใช สวนคาวา อนตตา หมายถง ความมใชตวตน เพราะไมอยในอานาจบงคบบญชาของผใด เพราะไมมผใดเปนนาย ไมมผใดเปนใหญ๓

๑ ส.ธรรมภกด, พระไตรปฎกมหำวตถำรนย ๕,๐๐๐ กณฑ, (พระนคร : โรงพมพ ลก ส. ธรรมภกด,

๒๕๒๘), เลม ๕, หนา ๗๓. ๒ เรองเดยวกน, เลม ๒๗, หนา ๑๓๙. ๓ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน, หนา ๑๓๙ – ๑๔๐.

๒

อตตา หมายถง ความยดมนในตวตน วาเรา นนของเรา เราเปนนน ดวยทฏฐ ๒ อยาง ไดแก สสสตทฏฐ ความเหนวาเทยง อจเฉททฏฐ ความเหนวาขาดสญ ซงเปนความเหนอยางสดโตง พระสตรชอวา ธมมจกกปปวตนสตร เปนพระสตรแรกทตรสสอนแกปญจวคคยทง ๕ กอนจะแสดง อนตตลกขณสตร ทรงแสดงขอทบรรพชตไมควรปฏบต ๒ ประการ คอการไมประพฤตในทสด ๒ อยาง ไดแก กามสขลลกานโยค การประกอบตนพวพนอยในกาม อตตกลมถานโยค การทรมานตนใหลาบาก๔ ซงแสดงใหเหนทฏฐและอตตาในขนธ ๕ ซงเปนผลใหผปฏบตนนไมสามารถรอตนออกจากสงสารวฏฏได เพราะประกอบดวยความเหนผดจตตดอยในหวงของความเปนอตตา ไมใชความเปนไปเพอความหลดพนดวยปญญา

เหตซงเปนปจจยใหปดบงสามญญลกษณะ ไดแก สนตต ความสบตอแหงรปนาม อรยาบถ ความผลดเปลยนกรยาทางกาย ฆนสญญา ความสาคญวาเปนกลมกอน เปนตน สนตตปดบงอนจจตา อรยาบถปดบงทกขตา ปฏฆสญญาปดบงอนตตตา๕ อตตายอมเปนเหตใหเกดทฏฐ ทฏฐเกดไดเพราะมอวชชาเปนมล ผมากดวยทฏฐ เรยกวา ทฏฐจรต ผมากดวยตณหา เรยกวา ตณหาจรต เวทนาเปนเหต นทาน สมทย ปจจยแกตณหา เมอไมมเวทนาโดยประการตางๆ แลวตณหายอมเกดมได๖ ผสสะเปนเหตใหบคคลบญญตอตตา ดวยสาคญในเวทนาจงบญญตอตตานนเองวา ความถอมนของเราเนองดวยเวทนา ยอมเพงเลงในขอซกถามวา สขเวทนา ทกขเวทนา อทกขมสขเวทนา ทานเลงเหนอนไหนเปนอตตา หรอบญญตอตตาวา ถาเวทนาไมเปนอตตาแลว เรากไมตองเสวยเวทนาเทากบเหนวารปมเวทนา ยอมเพงเลงในขอซกถามวา ในรปขนธลวนๆ กยงมไดมความเสวยอารมณอยทงหมดในรปขนธนน ยงจะสาคญวาเราไดหรอ๗ เวทนาเปนเหตใหบคคลบญญตอตตาดวยสาคญวา เวทนาไมเปนอตตาของเราเลย อตตาของเราไมตองเสวยเวทนากมใช อตตาของเรายงตองเสวยเวทนาอยเพราะวา อตตาของเรามเวทนาเปนธรรมดา ยอมเพงเลงในขอซกถามวา เพราะเวทนาของเราจะตองดบไปทงหมดทงสน เมอเวทนาไมมโดยประการทงปวง เพราะเวทนาดบไป ยงจะเกดอหงการวาเปนเราไดหรอ ในเมอเวทนานนดบไปแลว ฉะนนบคคลยอมไมควรทจะเหนเวทนาดวยทฏฐวา เวทนาเปนอตตาของเรา หรอถาเวทนาไมเปนอตตาของเราแลว อตตาของเรากไมตองเสวยเวทนา หรอเวทนาไมเปนอตตาของเราเลย อตตาของเราไมตองเสวยเวทนากไมใช อตตาของเรายงตองเสวยเวทนาอย อตตายอมเปนไปดวยความไดเกดเปนไปในวฏฏสงสาร ธรรมชาตทมอยเปนธรรมดาของสรรพสตว ธรรมชาตอนเปนเหตปจจย คอ อวชชา ตณหา อปาทาน เปนเหตใหมทกข ดงแสดงในปฏจจสมปบาทวา อวชชาเปนปจจยใหมสงขาร สงขารเปนปจจยใหมวญญาณ วญญาณเปนปจจยใหมนามรป นามรปเปนปจจยใหมสฬายตนะ สฬายตนะเปนปจจยใหมผสสะ ผสสะเปนปจจยใหม

๔ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๓/๒๐. ๕ พระพทธโฆษาจารย , พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, มหาวงศ ชาญบาลชาระและตรวจสอบ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร(อานวยสาสน), ๒๕๕๐), หนา ๗๑๐ – ๗๑๑. ๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๒๑ – ๑๒๖ /๖๙ – ๗๑. ๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๒๒/๗๐.

๓

เวทนา เวทนาเปนปจจยใหมตณหา ตณหาเปนปจจยใหมอปาทาน อปาทานเปนปจจยใหมภพ ภพเปนปจจยใหมชาต ชาตเปนปจจยใหมชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาสะ เปนตน๘

พระพทธศาสนามถนกาเนดในชมพทวปกวา ๒,๕๐๐ ปแลว ปจจบนคอประเทศอนเดย ความเปนมาของศาสนาตางๆ ทเกดขนในชมพทวป เดมแลวเปนถนกาเนดของชาวมลกขะในเวลาตอมาชาวอารยนไดอพยพเขามาครอบครองและปกครองแทนดวยระบบวรรณะ ๔ และไดผสมผสานความเชอเกยวกบจตวญญาณ การเคารพบชาภตผปศาจ เทพเจาและธรรมชาต๙ และเกดนกายตางๆ เชน นกายไวศณพ นกายไศวะ นกายศกต นกายคณะพทยะ นกายสรภทธะ นกายสมารธะ ซงเคารพนบถอเทพเจาตางๆ และพระอาทตย เปนตน๑๐ กวา ๔,๐๐๐ ปกอนพทธศกราชไดกาเนดศาสนาพราหมณ๑๑ และปรชญาเจาสานกโดยพระฤาษในศาสนาพราหมณ เชน กบลดาบสเจาปรชญาลทธสางขยะเกดกอนพทธกาล ๑๐๐ ป๑๒ เจาลทธบางทานรวมสมยเดยวกนกบพระพทธเจา เชน นครนถนาฏบตรหรอศาสดามหาวระ ปกธกจจายนะ อชตะเกสกมพล มกขลโคสาละ ปรณกสสปะ หรอลทธครทง ๖ มหลกฐานปรากฏในพระไตรปฎกเรองสามญญผลสตร ซงเปนการพบปะระหวางพระเจาอชาตศตรกบครทง ๖ เปนตน และความเหนของทานเหลานในทางพระพทธศาสนาถอวาเปนมจฉาทฏฐ

ความเหนของ เจ าลทธปร ชญาเหล าน นมท งส วนท ข ดแย งและสอดคลองกบพระพทธศาสนาเถรวาท ความเหนของเจาสานกปรชญาหลกๆ แลวไดแก สานกปรชญาลทธเวทานตะ สานกปรชญาลทธนยายะ สานกปรชญาลทธไวเศษกะ สานกปรชญาลทธสางขยะ สานกปรชญาลทธโยคะ สานกปรชญาลทธมมางสา เปนตน ความเชอของเจาสานกตางๆ กอนสมยพทธกาลเกดจากการรวบรวมแนวคดของทานฤาษปรารภถงความจรงอยางแทจรง สงทเปนปฐมหรอตนกาเนดของสรรพสง ลกษณะการมองปญหาของเจาลทธนกปรชญาในสมยนนเพอจะไขปญหาวา หากเรารตนกาเนดทมาของจตหรอวญญาณเปนทางออกจากทกขได และวธการปฏบตเพอหาหนทางออกจากทกขของแตละสานกแตกตางกนไปตามหลกการและเหตผล เชน ปรมาตมนเปนธาตทเทยงแท เปนอมตะ ไมดบสญ สวนมนษยนนเกดจากชวาตมน ประกอบดวยอวชาชาความไมร ซงยงมการเวยนวายตายเกดตลอดไปตราบทชวาตมนยงไมรวมเขากบปรมาตมน ซงมภาวะเปนพรหม๑๓ เปนหลกการของลทธเวทานตะ เปรยบเทยบในมมมองของพระพทธศาสนาเถรวาทปรมาตมนในความหมายของลทธเวทานตะ คอความเทยงแทซงหมายถงความเปนพระพรหม ซงเปนทมาของประเดนในการทาวจยเรองการศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร โดยการศกษาวเคราะหจากเอกสารทางพระพทธศาสนา

๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๗/๕๘. ๙ ดรายละเอยดใน พระมหาดาวสยาม วชรปญโญ, ประวตพระพทธศำสนำในอนเดย, พมพครงท ๒,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพเมดทรายพรนตง, ๒๕๕๐), หนา ๓. ๑๐ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน, หนา ๖. ๑๑ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน, หนา ๔. ๑๒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ปรชญำเบองตน, (กรงเทพมหานคร : หจก. นวสาสน

การพมพ, ๒๕๕๑), หนา ๑๕๘. ๑๓ ดรายละเอยดใน พระมหาดาวสยาม วชรปญโญ, ประวตพระพทธศำสนำในอนเดย, พมพครงท ๒

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพเมดทรายพรนตง, ๒๕๕๐), หนา ๑๐.

๔

เถรวาทในบทตอไป ประเดนสาคญของพระพทธศาสนากฏแหงไตรลกษณมหลกการแยงวา สงขารทงหลายไมเทยง ยอมหมายรวมถงจตกบเจตสกซงเปนปจจยตอกน อาศยกนเปนเหตเปนผลตอกน ธรรมทไมมการปรงแตงจงเรยกวา อสงขตธรรม มพระนพพาน เปนตน พระพรหมยงถอวามจตเปนสงขตธรรมและตกอยในกฏแหงไตรวฏฏ ๓ ประการคอ กเลสวฏฏ กมมวฏฏ วปากวฏฏ๑๔ การกาจดอวชชาดวยปญญา พจารณาเหนสงขารเปนของนาเบอหนาย เพราะเบอหนายจงคลายกาหนด เพราะคลายกาหนดจงหลดพนนเปนหลกการตามหลกคาสอนของพระพทธศาสนาเถรวาท

ลทธนยายะมหลกการวาดวยเรอง ทกข ชาต พฤตกรรม และอวชชา อวชชา คอความไมร นามาซงความเกาะเกยว ความแหงแลง ความรษยา ความเหนผด ความประมาท อหงการและความโลภ ลทธนกลาวถงอวชชาเปนประเดนสาคญ ซงมความสอดคลองกบหลกการทางพระพทธศาสนา เถรวาทในบางเรอง และทานฤาษผรวบรวมคาสอนนชอยงพองกบพระพทธเจาวา “โคตมะ” คอทาน ฤาษโคตมะ๑๕ แตเนอหาทเปนสวนของเหตผลเชงลกมลกษณะเปนตรรกวทยาทประยกตใชกบนามหรอสภาวะธรรม กลาวถงปรมาตมนซงเปนความรแท สวนชวาตมนไมมจดสนส ดมทงสขและทกข ลทธไวเศษกะมแนวคดวา โลกเกดจากพลงงานอนมองไมเหน ทสบมาจากกรรมในภพกอน แตจตอนยงใหญคอ ปรมาตมน สวนบคคลเรยกวา ชวาตมน ปรมาตมนเปนอมตะ ไมมตนไมมปลาย ไมมการแตกดบ แผซานทวไปโดยปราศจากรปราง และเปนผสรางสากลโลก๑๖ ลทธนกลาวถงปรมาตมน ซงเปนสภาวะเทยงแท เชนเดยวกบลทธเวทานตะและลทธนยายะ แสดงวธการเขาถงคณลกษณะพเศษโดยธาตทง ๙ ดน นา ลม ไฟ อากาศ เปนธาตทกอเกดปสาท เชน เตโชธาตกอเกดจกขปสาท อากาศธาตกอเกดโสตปสาท วาโยธาตกอเกดลมหายใจและชวหาปสาท ปฐวธาตกอเกดฆานปสาท และธาตเวลามลกษณะปรมาณทกาหนดขณะใหทราบวาม อดต ปจจบน อนาคต และธาตทเหลอไดแก ทฆะ, อาตมะ, มโน มลกษณะเปนหนงกอใหเกดความนกคดทนและทนน ใกลและไกล ขางลางและขางบน อาตมะคอตวตน ถาไมมอาตมะแลวอายตนะทงปวงกปราศจากความหมาย๑๗

สรปแนวคดของเจาสานกปรชญาตางๆ พอสงเขปวา เปนหลกการทแสวงหาความหลดพนจากทกขโดยคนหาทมาหรอธาตแทของวญญาณหรอจต เรยกวาอาตมนหรอตวตน ซงแบงออกเปน ๒ ประการ คอเทยงกบไมเทยง ชวาตมนไมเทยงเพราะอยใตอานาจของอวทยาหรออวชชาความไมร ชวาตมนซงประกอบดวยอวชชาแตปรมาตมนเปนความรทเทยงแท สวนชวาตมนสามารถรวมเขากบปรมาตมนไดเมอขจดตวอวชชาไดและปรมาตมนเทยงแทเปนพระพรหม เปนผสรางสรรคและมอานาจเหนอสรรพสงทงปวง สรรพสงเกดจากปรมาณโดยการสรางสรรคจากพระพรหม พระพรหมสรางสรรคสรรพสงซงเกดจากธาตทเลกทสด

๑๔ ดรายละเอยดใน พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนำนกรมพทธศำสตร ฉบบประมวลศพท

, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๑๒๐. ๑๕ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน หนา ๑๐-๑๑. ๑๖ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน หนา ๑๑. ๑๗ ดรายละเอยดใน สมคร บราวาศ, ปรชญำพรำหมณ, พมพครงท ๒, (พระนคร : สานกพมพศยาม,

๒๕๕๔), หนา ๑๕๗ – ๑๖๑.

๕

ขนธ ๕ หมายถง กองแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ลกษณะแหงขนธ ๕ แสดงถงองคประกอบของรปกบนาม ปรงแตงกนเปนรางกายและจตใจ เปนองคประกอบทนามาเพอพจารณาใหเหนวาขนธ ๕ น ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมควรยดมนดวยความเหนสบเนองจากกเลสตณหาเพราะเปนของไมเทยง เมอจกลงความเหนในความเปนตวตน บคคล เราเขานนยอมไมม เพราะขนธ ๕ เองหมายถงกองแหงรปกบนาม ความเหนดวยทฏฐในขนธ ๕ ยอมไมพนจากอปาทานขนธทง ๕ และเมอพจารณาแยกสวนประกอบจะพบวา รปอยางหนง นามอยางหนง แตเปนเหตเปนผลตอกนตามเงอนไขและกฏแหงธรรมชาต ดงทพระพทธเจาทรงตรสแสดงในปจจยแหงปฏฐาน ๒๔ และหลกความเปนเหตเปนปจจยตอกนในปฏจจสมปบาท รปกบนามเปนกลไกทสบเนองกนดวยเปนเหตเปนปจจยเพอการธารงอยดวยลกษณะแหงธรรมชาต ธรรมดา ธรรมนยาม เปนกฏแหงสภาวะความสมดล ชวตจงประกอบดวยทกข ความขดแยงอยตลอด ไมอาจจะหามปรามใหสงนม สงนตองไมม หรอจะเปนไปดวยความปรารถนาวา ขอใหเปนอยางน จงอยาเปนอยางนน ตามสภาพของปจจยใหเปนไป แตสภาวะเปนเครองพน ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เปนตน

จากทกลาวมาเปนประเดนสาคญเพอพจารณาแนวคดในสภาวะของรปกบนาม ซงสอดคลองกบเรองททาการวจยคอ ศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร โดยการสงเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรกบหลกธรรมอน ซงเปนพระสตรสาคญททาใหปญจวคคยทง ๕ ไดสดบพระธรรมเทศนานแลวจตหลดพนจากอาสวะกเลสสาเรจเปนพระอรหนต โดยมใจความวา “รปเปนอนตตา ถารปนจะเปนอตตา รปนกไมเปนไปเพอความเจบไข บคคลตองไดในรปนวา รปของเราจงเปนอยางน รปของเราอยาไดเปนอยางน แลวพระองคทรงยกเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ขนแสดงใหเหนวาเปนอนตตา และถารป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกเปนอตตาแลว ยอมไมเปนไปเพออาพาธ บคคลยอมไดในรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณอยางนวา จงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย ดงน สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา ไมควรตามเหนวา นนเรา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา ภกษทงหลาย พจารณาเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงวารป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ อยางใดอยางหนง ทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกล ลวนแตไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา เมอพระอรยสาวกผไดสดบ พจารณาเหนอย ซงความเปนไปแหงปจจยประการน เปนเหตยดมน ละความเหนอนเปนความยดมนนนแลว พจารณาเหนอยเนองๆ ซงความเปนธรรมดา ยอมเบอหนาย เพราะเบอหนายจงคลายกาหนด เมอคลายกาหนดยอมหลดพน เมอหลดพนยอมมญาณรวาหลดพนแลว พรหมจรรยอยจบแลว ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอก ดงน๑๘

๑๘ ดรายละเอยดใน ส.ข. (ไทย) ๑๗/๕๙/๙๔ – ๙๖. และด ส.ธรรมภกด, พระไตรปฎกมหำวตถำรนย

๕,๐๐๐ กณฑ, เลม ๕, หนา ๗๒.

๖

๑.๒ วตถประสงค ๑.๒.๑ เพอศกษาประวตความเปนมาและหลกการสาคญในอนตตลกขณสตร

๑.๒.๒ เพอศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

๑.๒.๓ เพอศกษาแนวทางการประยกตหลกธรรมในอนตตลกขณสตรเพอนาไปใชกบการดาเนนชวต

๑.๓ ปญหำทตองกำรทรำบ ๑.๓.๑ ความเปนมาและหลกการสาคญในอนตตลกขณสตรเปนมาอยางไร

๑.๓.๒ หลกธรรมในอนตตลกขณสตรมหลกการอยางไร

๑.๓.๓ แนวทางประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรในการดาเนนชวตมแนวทางอยางไร

๑.๔ ขอบเขตกำรวจย การศกษาครงนเปนการศกษาวจยเชงเอกสารเพอมงเนนหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ซง

มเนอหาในพระไตรปฎก อรรถกถา หนงสอ เอกสารงานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา เปนตน

๑.๔.๑ ขอบเขตดานเน อหา โดยการศกษาจากเอกสารและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนาเถรวาท ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ปกรณวเสส รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑.๔.๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดยศกษาหลกธรรมในอนตตลกขณสตรและนาขอมลมาวเคราะหดวยหลกธรรมตางๆ จากเอกสารทไดศกษา เพอเปรยบเทยบ สงเคราะหและอธบายเชงพรรณนาตอไป

๑.๕ นยำมศพทเฉพำะทใชในงำนวจย ๑.๕.๑ หลกธรรม หมายถง สภาวธรรมทเปนไปในอนตตลกขณสตร ไดแก ขนธ ๕ การ

พจารณาขนธ ๕ โดยไตรลกษณ มาพจารณาความสอดคลองของขอมลแลวนามาเปรยบเทยบในสภาวธรรมทปรงแตงขนของสงขารวา สรรพสงปรงแตงขนดวยรปและนามและขนธ ๕ เปนหนวยประกอบกนเขาเปนรปธรรมและนามธรรม และอารมณสาหรบพจารณาใหเหนความเปนเหตและผลของรปกบนาม ไดแก ขนธ ๕, อายตนะ, ธาต, อนทรย, อรยสจจ, ปฏจจสมปบาท เปนตน

๑.๕.๒ อนตตลกขณสตร หมายถง พระสตรทวาดวยสภาวะทไมใชตวตน ไดแก อนจจลกษณะ ทกขลกษณะ อนตตลกษณะ

๗

๑.๖ ทบทวนเอกสำรและงำนวจยทเกยวของ ๑.๖.๑ เอกสำรทเกยวของในกำรวจย มดงน

๑) พระพทธโฆษำจำรย รจนาในคมภรพระวสทธมรรควา เพราะเหตทสมาธท พระศาสดาทรงตรสแสดงแลวดวยธรรมโดยยกจตเปนประธานในพระคาถาวา “สเล ปตฏฐาย นโร สปญโญ จตต ปญญญจ ภาวย ดงน ยอมเปนอนภกษผประกอบดวยสมาธภาวนาอนแนวแน มอานสงสอนจะไดถงการบรรลแลวในอานาจแหงอภญญา เจรญแลวโดยอาการทงปวง แตนนพงเจรญปญญาเปนลาดบไป”๑๙

๒) พระโสภณมหำเถระ (มหำสสยำดอ) รจนาในหนงสอวปสสนานยวา ปญญาอนพจาณาเหนตามความเปนจรงแหงรปนาม เปนไปดวยลกษณะแหงไตรลกษณพรอมดวยเหตปจจย เรยกวา ยถาภตญาณทสสนะ อนบงเกดในญาณชอวา กงขาวตรณวสทธญาณ ดงคมภรวสทธมรรคกลาววา ยถาภตญาณทสสนนต สปปจจยนามรปปรคคโห. เตน “อโหส น โข อห อตตมทธานน” ตอาทวเสน เจว “อสสรโต โลโก สมโภต”ตอาทวเสน จ ปวตตสส สมโมหาภนเวสสส ปหาน โหต.๒๐ “ยถาภตญาณทสสนะ คอ การกาหนดรรปนามพรอมดวยเหตปจจย ทาใหละความยดมนผดทดาเนนไปโดยนยเปนตนวา ‘เราเคยเกดมากอนอยางตอเนองในภพทแลวมากอนจะถงภพนหรอไม’ และโดยนยเปนตนวา ‘สตวโลกเกดจากพระผเปนเจา’” ความรแจงแหงกรรมและวบากแหงกรรมนนเปนเหตใหสนความสงสยทง ๑๖ ประการ ผเจรญวปสสนาจนปรากฏญาณนยอมรเหนวามเพยงรปกบนามเกดขนโดยความเปนเหตและผล ความรแจงในสมฏฐานแหงปจจยเปนตน จงเขาใจวารปนามในปจจบนเกดจากเหต คอ อวชชา ตณหา อปาทาน

๓) พระพรหมคณำภรณ (ป.อ.ปยตโต) กลาวในหนงสอพทธธรรมฉบบเดมวา ปจจยเพอใหเกดขนแหงสมมาทฏฐ ม ๒ อยางดงน คอ ปรโตโฆสะและโยนโสมนสการ

๑). ปรโตโฆสะ = “เสยงจากผอน” คาบอกเลา ขาวสาร คาชแจงอธบาย การแนะนาชกจง การสงสอน การถายทอด การไดเรยนรจากผอน อนวาสมมาทฏฐนยอมแยงตออวชชา ความเหนเองผด ความเหนนนยอมเปนทมาแหงทกข คาบอกเลาถงคนพาลหรอบณฑต เปนทมาของตวอยางทดและตวอยางทไมด เปนตน

๒). โยนโสมนสการ หมายถง “การกระทาไวในใจอยางแยบคาย” การพจารณาสบคนถงตนสายปลายเหต การเหนดวยปญญาสบสาวไดตลอดสาย การคดอยางมระเบยบ การรจกคดพจารณาดวยอบายอนแยบคาย การคดแยกแยะออกดตามสภาวะของสงนนๆ โดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปาทานของตนเขาจบ๒๑

๑๙ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ หนา ๕๑๔. ๒๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนำนย เลม ๒, พระพรหมโมล (สมศกด อปสโม ป.ธ. ๙,

M.A., Ph.D.) ตรวจและชาระ พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, (นครปฐม : หางหนสวนจากด ซเอไอ เซนเตอร จากด, ๒๕๕๐), หนา ๖๑๑.

๒๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม (ฉบบเดม), พมพครงท ๒๔, (นนทบร : โรงพมพเพมทรพยการพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๒๖๓.

๘

๔) พระพทธทำสภกข ไดกลาวไวในหนงสอคมอมนษยฉบบสมบรณวา โดยความจรงแหงปรมตถธรรมแลวบคคลและสรรพสงไมอยในอานาจ เพราะเหตทบคคลตกอยภายใตกฏแหง สามญญลกษณะและบคคลทมจตใจประกอบดวยอวชชา ไมรถงอนจจง ทกขง อนตตายอมมความรสกวา เราม เราเปน เปนธรรมดา๒๒

๕) พระธรรมธรรำชมหำมน (โชดก ญำณสทธ ป.ธ. ๙) กลาวไวในหนงสอวปสสนากรรมฐานภาค ๑ เลม ๒ วา ความเบอหนายมไดหมายเอาความเบอหนายอยางชาวโลก เชน เบอหนายตอชวต ความเบอหนายในสงขารทงปวงอปมาวาขอนฉนใดผปฏบตธรรมเมอถงนพพทา ยอมเบอหนายในรปนาม เบอหนายในภพ เพราะเบอหนายในรปนาม เพราะทมาของภพคอทมาของการวายเวยนไปในภพภมตางๆ ไดแก ภม ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ เปนตน ถาเปรยบกบนกแมเราจะทากรงเงนกรงทองประดบดวยมณเพชรนลจนดา แตนกกไมมความพอใจในกรงนน ดงน๒๓

๖) พระเทพมน (วลำศ ญำณวโร ป.ธ. ๙) กลาวในหนงสอวปสสนาทปนถงโทษของความอยากคอตณหานนไมหมดสน ความอมในกามไมม ดงเรองพระเจามนธาตมหาราชตกสวรรคชนดาวดงสแลวนายอทยานบาลผรกษาพระราชอทยานมาพบเขา ไดตรสกอนจะสนชพตกษยวา “เจาทงหลาย จงประกาศใหทวทกแหงหนเปนใจความวา พระเจามนธาต ผเปนพระเจาจกรพรรดเสวยราชสมบตเปนใหญในมหาทวป ไดเปนใหญในเทวโลกชนจาตมอยชวระยะหนง ไดมโอกาสขนไปเสวยเทวสมบตกงหนงในสวรรคชนดาวดงสถงกระนนยงไมสามารถทจะยงตณหาตณหาใหเตมได มอกศลจตคดปลนเทวสมบตของทาวอมรนทราธราชผมคณ จงสนบญตกลงมาในทน เปนคาขอครงสดทายของขา”๒๔

๗) พระพรหมมน สวจเถร (ผน ธรรมประทป) กลาวในหนงสอธรรมประทปวา การพจารณาขนธ ๕ ใหแยกสกลกายออกเปนรปประการหนง ทสาเรจดวยธาต ๔ มารวมเขาจงเกดเปนรปกายขน แลวใหพจารณานามทง ๔ ไดแก เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ นามทงปวงเกดดวยธาตร แสดงอาการ รปตงอยไดเพราะธาต ๔ เมอธาตแยกกนเปนดบ เมอพจารณาดงนน ยอมเหนวากายมการเกดดบแลวถอนอตตาตวตนเสยได ไมยดมนในรปนนๆ วา “เอต มม” รปนามเปนของเรา๒๕

๒๒ ดรายละเอยดใน พทธทาสภกข, คมอมนษย ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท

ตถาตาพบลเคชน จากด, ๒๕๔๙), หนา ๕๔. ๒๓ ดรายละเอยดใน พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป.ธ. ๙), วปสสนำกรรมฐำน ภำค

๑ เลม ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๘), หนา ๒๐๕-๒๐๖. ๒๔ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙), วปสสนำทปน, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร :

สานกพมพดอกหญา, ๒๕๔๕), หนา ๕๒. ๒๕

ดรายละเอยดใน พระพรหมมน สวจเถร (ผน ธรรมประทป), ธรรมประทป, พมพครงท ๔,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๒๖๖.

๙

๑.๖.๒ งำนวจยทเกยวของ ประกอบดวย

๑) พระครพสฐสรภำณ (นรนดร ศรรตน) ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหหลกการปฏบตธรรมในภทเทกรตตสตร” พบวา ปญญนทรยคอความรทวรชดทเปนใหญในการกระทาหนาทครอบงาซงความหลง โดยทความรทวชดนมความหมายครอบคลมถง กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาดภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ปญญาทเหมอนดงแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรด๒๖

๒) พระครธรรมธรแสงชย กนตสโล (เพชรชนสกล) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในอนงคณสตร” พบวา ผเจรญวปสสนากรรมฐานควรพจารณารปนามโดยความเปนไปตามความจรง ไมควรตดกบบญญตของรปและนาม และพงปฏบตธรรมใหเปนไปตามความเปนจรงของรปนาม ยอมละรปนามทพจารณาเหนไดเทานน๒๗

๓) พระมหำญำณทสน ฉฬภญโญ (วงศก ำภ) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตในหมวดสมปชญญะบรรพในสตปฏฐานสตร” พบวา การทจะกาหนดรปนามนน เราตองรจกรปกบนามเสยกอน เชน ขณะตาเหนรป หไดยนเสยง ขนธ ๕ เกดแลว ขนธ ๕ นนแหละเปนรปกบนาม ตวอยาง เวลาเหนนาฬกา นาฬกาเปนรป ตาเปนรป เหนนาฬกางามๆ แลวใจสบาย ความสบายนนเปนเวทนา จานาฬกาไดวางามความจาไดนนเปนสญญา แตงใจใหเหนวางามเปนสงขาร เหนนาฬกา ผเหนเปนวญญาณคอจกขวญญาณจต เปนจตดวงหนงเกดทางจกขทวาร ตาเหนรปครงหนงครบขนธ ๕ พอด ยอขนธ ๕ ลงเปน ๒ คอ รปคงเปนรปไวตามเดม เวทนา สญญา สงขาร วญญาณทง ๔ ขนธน ยอลงเปนหนงเรยกวา “นาม”๒๘

๔) พระมนส กนตสโล (มอพมพ) ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหแนวคดอสรภาพแหงจตในพระพทธศาสนานกายเถรวาท” พบวา ความหลดพนดวยวปสสนาพละ ไดแก เพราะจตไมหวนไหวในนจจสญญาดวยอนจจานปสสนา เพราะจตไมหวนไหวในสขสญญาดวย ทกขานปสสนา เพราะจตไมหวนไหวในอตตสญญาดวยอนตตานปสสนา เพราะจตไมหวนไหวในนนทดวยนพพทานปสสนาเพราะจตไมหวนไหวในราคะดวยวราคานปสสนา เพราะจตไมหวนไหวในสมทย

๒๖ พระครพสฐสรภาณ (นรนดร ศรรตน), “การศกษาวเคราะหหลกการปฏบตธรรมในภทเทกรตต

สตร”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๔), หนา ๘๕.

๒๗ พระครธรรมธรแสงชย กนตสโล (เพชรชนสกล), “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในอนงคณสตร”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๔๕-๔๖.

๒๘ พระมหาญาณทสน ฉฬภญโญ (วงศกาภ), “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตในหมวดสมปชญญะบรรพในสตปฏฐานสตร”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๔๑.

๑๐

ดวยนโรธานปสสนาเพราะจตไมหวนไหวในอาทานะดวยปฏนสสคคานปสสนา ชอวาวปสสนาพละเพราะจตไมหวนไหวไมกวดแกวง ไมเอนเอยง เพราะละอวชชา๒๙

๕) พระสมมตร ผำสโก (รตนพำณชย) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวทางของพระครจนทปญญาภรณ (ขาว จนทาโภ)” พบวา วปสสนา คอปญญาหยงรเหนแจงโดยประการตางๆ ในสภาวะลกษณะของสภาวะธรรมรป สภาวะธรรมนามตามความเปนจรงวา สภาวะธรรมทงหลายไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตว ไมใชบคคลตวตนเราเขา สวนขอปฏบตตางๆ ในการฝกฝนอบรมปญญาใหเกดความเหนแจงรชดสงทงหลายตรงตอสภาวะตามความเปนจรง ไมใชเหนไปตามทเราวาดภาพ และความอยากได๓๐

๖) นำยพรชย พนธไสว ไดศกษาวจยเรอง “วเคราะหนโรธสมาบตในพระพทธศาสนา เถรวาท” พบวา บคคลทสามารถเขานโรธสมาบตไดจะตองเปนพระอรยะบคคล ๒ จาพวก ดวยกาลงของสมาธและกาลงของปญญา โดยกาลงความสามารถทง ๒ สวน คอ สมถพละอน ไดแก สมาธจรยา ๙ และวปสสนาพละ ไดแก ญาณจรยา คอ พระอนาคามและพระอรหนต ทมความชานาญในสมาบต ๘ เทานน ซงพระอรยบคคล ๒ จาพวกดงกลาวจะตองเปนผมความสามารถในการระงบสงขาร ๓ อยาง ไดแก กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร๓๑

๗) นำยนวฒน ชยภำณเกยรต ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาอนปสสนาในจฬสจจกสตร” พบวา เมออนจจานปสสนาถงความบรบรณแลว นโรธานปสสนา ขยานปสสนา วยานปสสนา วปรณามานปสสนากชอวาสาเรจแลวเปนบางสวน ครนทกขานปสสนาสาเรจแลว นพพทานปสสนา วราคานปสสนา และอาทนวานปสสนากสาเรจเหมอนกน เมออนตตานปสสนาสาเรจแลว อนปสสนาอก ๓ ประการ เชน ปฏนสสคคานปสสนา ปฏสงขานปสสนา และววฏฏานปสสนายอมสาเรจดวยเหมอนกน ทกลาววา สาเรจแลวเปนบางสวน เปนการกลาวในสมมสนญาณเทานน แตถาไดญาณชนสงตงแตภงคญาณขนไป วปสสนาตาง ๆ กจะสาเรจไดโดยบรบรณ๓๒

๒๙ พระมนส กนตสโล (มอพมพ), “การศกษาวเคราะหแนวคดอสรภาพแหงจตในพระพทธศาสนา

นกายเถรวาท”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖), หนา ๕๕.

๓๐ ดรายละเอยดใน พระสมมตร ผาสโก (รตนพาณชย), “ศกษาการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวทางของพระครจนทปญญาภรณ (ขาว จนทาโภ)”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต. (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ๑๐๑.

๓๑ นายพรชย พนธไสว, “ศกษาวเคราะหนโรธสมาบตในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๑๐๕.

๓๒ นายนวฒน ชยภาณเกยรต , “ศกษาอนปสสนาในจฬสจจกสตร”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๕๙ – ๖๐.

๑๑

๑.๗ วธด ำเนนกำรวจย

การศกษาวเคราะหเรองหลกธรรมในอนตตลกขณสตร เปนการศกษาวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนศกษาหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ซงมเนอหาจากพระไตรปฎกภาษาไทย พระวนยปฎก มหาวรรค เลมท ๔ และพระสตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค เลมท ๑๗ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และมขนตอนและวธการศกษาดงน

๑.๗.๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางพระพทธศาสนาเถรวาทและคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ปกรณวเสส รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ

๑.๗.๒ นาขอมลมาวเคราะห เพอใหเหนความสอดคลองกนของขอมลจากเอกสารตางๆ วเคราะหเนอความแหงอนตตลกขณสตรเพอศกษาวเคราะห แลวเรยบเรยงนาเสนออาจารยทปรกษาวทยานพนธ ๒ ทาน

๑.๗.๓ นาขอมลทอาจารยทปรกษาตรวจสอบแลวในสวนทยงบกพรองและสวนทเกยวกบเนอหาทตองขยายความเพมเตมหรออธบายเชงวเคราะห มาปรบปรงแกไขใหเรยบรอย

๑.๘ ประโยชนทคำดวำจะไดรบ

๑.๘.๑ ทาใหทราบถงความเปนมาและหลกการสาคญในอนตตลกขณสตร

๑.๘.๒ ทาใหทราบถงหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

๑.๘.๓ ทาใหทราบถงแนวทางประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรกบการดาเนนชวต

บทท ๒

ความเปนมาและหลกการส าคญในอนตตลกขณสตร

ในบทน ผวจยจะวเคราะหความเปนมา ความส าคญและเนอหาในอนตตลกขณสตร ซงเปนหลกธรรมทพระศาสดาทรงตรสสอนแกปญจวคคยทง ๕ มเนอหาจากพระไตรปฎก ดงน

๒.๑ ประวตความเปนมาของอนตตลกขณสตร

๒.๒ ความส าคญของหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

๒.๓ หลกธรรมทส าคญกบอนตตลกขณสตร

พระสมมาสมพทธเจาไดตรสอนตตลกขณสตร เปนตนวา “รปเปนอนตตา ถารปนจะเปนอตตา รปนยอมไมเปนไปเพอความเจบไข บคคลตองไดในรปนวา รปของเราจงเปนอยางน รปของเราอยาไดเปนอยางน” โดยทพระสมมาสมพทธเจาทรงยกเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ขนแสดงใหเหนวาเปนอนตตา และถารป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกเปนอตตาแลว ยอมไมเปนไปเพออาพาธ บคคลยอมไดในรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณอยางนวา จงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย ดงน

๒.๑ ประวตความเปนมาของอนตตลกขณสตร

อนตตลกขณสตร วาดวยลกษณะมใชตวตน อนตตลกขณสตรเปนพระสตรท ๒ ท พระพทธเจาทรงตรสแสดงแกปญจวคคยทง ๕ องคไดบรรลเปนพระอรหตตผล ในวนเพญเดอน ๘ ดงน เพอใหทราบถงประวตความเปนมาของอนตตลกขณสตร ควรทราบพระประวต โดยยอของ พระศาสดาและหลกธรรมททรงแสดงแก พระปญจวคคยทง ๕ กอนเพราะเปนเหตไดดวงตาเหนธรรมพอสงเขป ดงน

ดวยพระมหากรณาธคณแหงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาเปนเหตใหพระองคทรงอธษฐานในการประกาศพระพทธศาสนาอยางมนคงในครงทพระองคเพงไดทรงตรสรใหม ไดรบค าของทาวสกกเทวราช เพราะทรงพจารณาบคคล ๔ ประเภททมอปนสยตางกนในการไดตรสรธรรม ไดแก

๑. อคฆฏตญญ ผรและเขาใจหลกธรรมเพยงยกหวขอขนแสดง เปรยบไดกบดอกบวทพนน า พอถกแสงแดดกเบงบาน

๑๓

๒. วปจตญญ ผรและเขาใจหลกธรรมเมอทานอธบายขอธรรมนน เปรยบไดกบดอกบวบนผวน า

๓. เนยยะ ผรและเขาใจหลกธรรมเมอทานอธบายบอย ๆ เปรยบไดกบดอกบวใตน า จะบานในวนตอ ๆ ไป

๔. ปทปรมะ ผมบทอยางยงเพราะไมสามารถจะอบรมใหเขาใจในหลกธรรมได สอนไปเพอเปนอปนสยในภพตอไป เปรยบไดกบดอกบวทยงไมโผลจากตมตองเปนอาหารของปลาและเตา๑

ปญจวคคยทง ๕ องค ไดดวงตาเหนธรรมเปนพระโสดาบนเพราะไดฟงพระธรรมเทศนาชอวา ธมมจกกปปวตนสตร แลวไดตรสแสดงอนตตลกขณสตร เปนผลใหปญจวคคยทง ๕ หลดพนจากอาสวะกเลส และพทธสาวกของพระพทธเจาทกองคลวนมอปนสยในการบ าเพญบารมเพอไดเปนพทธสาวกของพระองค ซงเกดดวยการตงความปรารถนาไวในอดตแลว๒ และพระองคจกทรงตรสสอน พระธรรมวนยตามอปนสยอนแกกลาของพระสาวกเพราะทรงมญาณชอวา อนทรยปโรปรยตตญาณ ญาณอนเปนเครองรความยงและหยอนแหงอนทรยของสตวทงหลาย๓ ดงน

การทพระพทธเจาจะทรงประกาศพระศาสนาแกชาวโลกไดนน ดวยทรงมเหตในปณธานแตภพอดตตงความปรารถนาในพทธภมในพระศาสนาของพระพทธเจาองคใดองคหนงแลวได ลฏฐยาเทศจากพระพทธเจาวาจกไดตรสรเปนพระพทธเจาในอนาคตกาลขางหนาโนนเพอใหสมาทานวตรทง ๑๐ ประการ๔ เพอการบ าเพญบารมใหถงความบรบรณ ไดแก ทานบารม ศลบารม เนกขมมะบารม ปญญาบารม วรยะบารม เปนตน เพราะเหตน พระศรศากยมนสมณะโคดม ไดบ าเพญทานบารมในพระศาสนาของพระทปงกรพทธเจา ในอดตกาลกวา ๔ อสงไขยแสนกป ครงเสวยพระชาตเปนสเมธดาบส แลวไดรบการพยากรณจากพระทปงกรพทธเจา ดงน๕

พระประวตของพระผมพระภาคเจากอนจะไดตรสรนนทรงเปนพระราชโอรสของ พระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา ทรงอภเษกสมรสกบพระนางพมพาหรอพระนางยโสธรา เมอมพระชนมายได ๑๖ พรรษา ทรงเสวยสขในราชสมบตอยถง ๒๙ พรรษา ทรงไดพบกบเทวทตทง ๔ ไดแก คนแก คนเจบ คนตาย และสมณะ ใน ๓ ประการแรกนนทรงบงเกดซงธรรมสงเวชใน พระหทย แตเมอไดพบสมณะ ทรงบงเกดความสงบนงในพระทย แลวทรงครนคดและตดสนใจออกหนจากการเสวยสขในราชสมบตตอไป ไดลอบหนไปในเวลาเทยงคนโดยมากณฐกะกบนายฉนนะอ ามาตยผคอยตดตามและน าเรองไปทลตอพระราชบดาและพระราชมารดาวาทรงสละความสขจากการเสวย

๑ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนตร, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๘), หนา ๒๗๗ – ๒๗๘.

๒ ข.อป. (ไทย) ๓๒/๕๙๕ – ๖๐๒/๙๑ – ๙๒. ๓ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๗),

หนา ๒๗๑. ๔ บารม, พระพทธเจาองคใหมทจะตรสรตอจาก “เจาชายสทธตถะ”, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๕๐), หนา ๓๕๗. ๕ ข.อป. (ไทย) ๓๓/๑๖๔/๑๕๗.

๑๔

ราชสมบตแลว ออกผนวชเพอคนหาหนทางออกจากทกข แลวทรงไดเขาศกษาในส านกของอาจารย ๒ ทาน ไดแก อาฬารดาบสกาลามโคตรและอทกดาบสรามบตรเปนเหตใหพระองคทรงไดบรรลสมาบต ๗ และสมาบต ๘ แลวทรงลาอาจารยไปเพอแสวงหาทางหลดพนจากทกขอนหมดจดยงกวาตอไป เปนตน แลวไดพบกบปญจวคคยทง ๕ หนงในนนเปนพราหมณผพยากรณหลงจากทพระองคทรงมพระชนมายได ๓ วนวาจกทรงออกผนวชแลวไดตรสรเปนพระพทธเจาเพยงประการเดยว คอ ทานโกณฑญญะพราหมณ ดงน ดวยเหตดงกลาวปญจวคคยทง ๕ จงไดตดตามอปฏฐากพระองค เพราะหวงวาเมอพระองคตรสรธรรมแลวจกไดฟงพระโอวาทและส าเรจอมฤตธรรมตามพระองค ดงน เปนตน ในล าดบทพระองคทรงตดสนใจจกทรงบ าเพญทกกรกรยานนมไดทรงยอถออย ๖ พรรษาแตกไมไดตรสรธรรมเลย เมอทรงกลบมาฉนภตตาหารเพราะตรกไดถงการทรมานตนอยางนวามใชหนทางตรสรไดอยางแนนอน จงเปนเหตใหปญจวคคยทง ๕ หนจากพระองคเพราะคดวาพระองคจกไมไดตรสรแลว เพราะคลายความเพยรเวยนมาเปนผมกมาก ดงน จากนนไดบ าเพญภาวนาทางจตหรอปญญาแตเพยงพระองคเดยวไดพบกบนางสชาดาผถวายขาวมธปายาส ๔๙ กอนและโสตถยพราหมณ ไดถวายหญากสะ ๘ ก ามอ ในวนวสาขาบชา ขน ๑๕ ค า เดอน ๖ ดงน ทรงไปถงแหง โคนตนโพธ คอ ตนอสสตถพฤกษ ไดวางหญาเปนอาสนะรองนงใตตนโพธนนแลวทรงเรมบ าเพญเพยรทางจตและทรงตงปณธานอยางแนวแนวา “หากไมไดบรรลพระสมโพธญาณแลว แมเนอและเลอดจะเหอดแหงไปกตามท เราจะไมลกขนจากบลลงกน” ครนแลวดวยปณธานอนแนวแนไดทรงบรรลญาณทง ๓ ประการ ตามล าดบแหงกาลทง ๓ ไดแก ปพเพนวาสานสตญาณ จจปปาตญาณ อาสวกขยญาณ ตามล าดบแหงยามทง ๓ กาลนน แลวทรงไดบรรลพระสมโพธญาณตรสรเปนพระอนตตรสมมาสมพทธเจาอยางสมบรณ ไดเสวยวมตตสขอย ๗ สปดาห แลวทรงพจารณาธรรมทพระองคไดตรสรนวาเปนธรรมทลกซงกวาบคคลจะเขาใจจงบงเกดความมกนอยในอนอยผเดยว ครงนนทาวสกกเทวราชไดทราบความด ารของพระองคจงลงจากเทวภมมาทลอาราธนาใหพระองคทรงโปรดสรรพสตวแสดงธรรมแกผมธลในตานอยมอย ดงน จากนนพระองคทรงไดพจารณาอปนสยในการไดบรรลธรรม แลวทรงกระท าอายสงขาราธษฐานวาจกประดษฐานพระพทธศาสนาตราบเทากาลทธรรมวนยนนยงไมถงซงความมนคง ครงนนพระองคไดทรงพจารณาถงอาจารยทงสอง ทราบวาทานทงสองนนไดท ากาละไปแลวเมอไมนานมาน แลวทรงด ารถงปญจวคคยทง ๕ กทรงทราบวา ปญจวคคยทง ๕ อยทปาอสปตนมฤคทายวน เมองพาราณส แควนมคธ ดงน แลวไดเสดจด าเนนไปดวยพระบาทเพอโปรดปญจวคคยทง ๕ ใหไดดวงตาเหนธรรมตามพระองค ในล าดบททรงมงเสดจไปปาอสปตนมฤคทายวน ไดพบกบอาชวกเดนสวนทางมา แลวถามพระผมพระภาควา “อนทรยทานผองใสนก ผวพรรณของทานบรสทธผดผอง ทานบวชอทศใคร ใครเปนครของทาน ทานชอบใจธรรมของใคร” แลวพระองคทรงตรสวา เราไดตรสรเอง ไมไดชอบใจธรรมของใคร ไมมใครเปนศาสดา ดงน๖

ในกาลเมอพระองคเสดจใกลจะถง ฝายปญจวคคยท ง ๕ แลเหนแลวตกลงกนวา พระสมณโคดมก าลงเสดจมานนแลว ทรงเปนผคลายความเพยรเวยนมาเปนผมกมาก พวกเราอยาลกรบกราบไหว จดแตอาสนะไว พระองคจะปรารถนานงกนง ดงน ล าดบนนเมอพระผมพระภาคเจาได

๖ ดรายละเอยดใน คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนตร, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยง

เชยง, ๒๕๔๘), หนา ๒๔๓ - ๒๗๙.

๑๕

เสดจมาถง ปญจวคคยทง ๕ ตางกลมกตกา ไดท าการปฏสนถารอยางปกต แตยงเรยกชอพระองคโดยออกชอพระนาม และใชค าวาอาวโส จงทรงตรสหามถง ๓ ครงวา “เธอทงหลายอยารองเรยกพระองคโดยชอและค าวาอาวโส เพราะเราไดตรสรแลว เมอเงยโสตสดบพระธรรมกจกไดท าทสดแหงพรหมจรรยได” ปญจวคคยทง ๕ ยงคงรองเรยกอยเชนเดม แตเมอพระองคทรงตรสใหระลกถงค ากลาวนวาเคยไดตรสดงนหรอไม เปนเหตใหปญจวคคยระลกไดวา พระองคไมเคยตรสอยางนมากอนจงตงใจฟงพระธรรมเทศนา ดงนวา บรรชตไมควรเขาใกลทสด ๒ อยาง ไดแก ๑. กามสขลลกานโยค การประกอบตนพวพนอยในกาม ๒. อตตกลมถานโยค การประกอบการทรมานตนใหล าบาก กหนทางสายกลาง (มชฌมาปฏปทา) อนเปนไปเพอการประพฤตทสดแหงพรหมจรรย คอญาณและความสงบ คอ อรยมรรคมองค ๘ ไดแก ๑. สมมาทฏฐ ความเหนชอบ ๒. สมมาสงกปปะ ความด ารชอบ ๓. สมมาวาจา วาจาชอบ ๔. สมมากมมนตะ ประพฤตชอบ ๕. สมมาอาชวะ การงานชอบ ๖. สมมาวายามะ ความเพยรชอบ ๗. สมมาสต ระลกชอบ ๘. สมมาสมาธ ตงใจมนชอบ แลวทรงตรสแสดงธรรมซงเปนขอปฏญญาการตรสรธรรมทงปวง คอ อรยสจจ ๔ ประการ ไดแก ทกขอรยสจจ ทกขสมทยอรยสจจ ทกขนโรธอรยสจจ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ เปนตน

ทกขอรยสจจ ไดแก ความเกดกเปนทกข ความเจบกเปนทกข ความตายกเปนทกข ความประสบกบสงไมเปนทรกทพอใจกเปนทกข ความพลดพรากจากสงเปนทรก เปนทพอใจกเปนทกข ความไมไดตามความปรารถนากเปนทกข วาโดยยออปาทานขนธทง ๕ เปนตวทกข เปนตน

ทกขสมทยอรยสจจ ไดแก ตณหาอนท าใหเกดอก ประกอบดวยความเพลดเพลน ความก าหนดรกใครในกาม คอ กามตณหา และตณหา ๒ อยาง ไดแก ภวตณหาและวภวตณหา เปนตน

ทกขนโรธอรยสจจ ไดแก ความดบตณหาเพราะความสละ ละทงซงความอาลยใน สงขตธรรม ความส ารอกดวยปญญารเองโดยชอบเปนทออกเพราะรแจงความดบไปแหงตณหาเพราะ รปนาม คอ เหตของทกข เปนตน

ทกขนโรธคามนปฏปทา ไดแก หนทางดบซงตณหา คอ อรยมรรคมองค ๘ อยาง ไดแก สมมาทฏฐ ความเหนชอบ สมมาสงกปปะ ความด ารชอบ สมมาวาจา การพดชอบ สมมากมมตตะ กระท าชอบ สมมาอาชวะ อาชพชอบ สมมาวายามะ ความเพยรชอบ สมมาสต ระลกชอบ สมมาสมาธ ตงใจมนชอบ๗ เปนตน

พระธรรมเทศนาอนเปนการปฏญญาถงการไดตรสรในธรรมทงหลายดวยพระองคเอง ดงน

วาโดยสจจญาณ กจจญาณ กตญาณแหงทกขอรยสจจมใจความวา “ภกษทงหลาย จกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา นทกขอรยสจจ ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวาน ทกขอรยสจจ เปนกจควร

๗ ดรายละเอยดใน ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๒ – ๑๖/๑๘ – ๒๓.

๑๖

ก าหนดร ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา ทกขอรยสจจ เราไดก าหนดรแลว”

วาโดยสจจญาณ กจจญาณ กตญาณแหงทกขสมทยอรยสจจมใจความวา “ภกษทงหลาย จกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา นทกขสมทยอรยสจจ ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา ทกขสมทยอรยสจจ เปนกจควรละ ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา ทกขสมทยอรยสจจ เราไดละแลว”

วาโดยสจจญาณ กจจญาณ กตญาณแหงทกขนโรธอรยสจจมใจความวา “ภกษทงหลาย จกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา นทกขนโรธอรยสจจ ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา ทกขนโรธอรยสจ จน เปนกจควรท าใหแจง ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวาทกขนโรธอรยสจจน เราไดท าใหแจงแลว”

วาโดยสจจญาณ กจจญาณ กตญาณแหงทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจมใจความวา “ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา นทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจน เปนกจควรท าใหแจง ภกษทงหลายจกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมท งหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวาทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจน เราไดท าใหแจงแลว”๘

พระไตรลกษณเปนหลกการส าคญทางพระพทธศาสนาหรอเปนค าสงสอนโดยมากใน พระธรรมวนยของสมเดจพระผมพระภาคเจา ความวา รปเปนอนตตา เวทนาเปนอนตตา สญญาเปนอนตตา สงขารเปนอนตตา วญญาณเปนอนตตา หากรปจกเปนอตตาแลว รปยอมไมเปนไปเพออาพาธ บคคลยอมไดในรปวา รปของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย ดงน๙ สรรพสงขารธรรมทงปวงไมเทยง เปนทกข สงใดเปนทกข สงนนไมควรจะตามเหนวาของเรา นนเรา ชอวา จตนนเปนใหญในหนาท ยอมมผลเปนไปในการกระท า ตดสนซงอารมณ เจตคตในความก าหนดรกใคร เปนไปในการตดสนใจ การตกลงใจ ยอมเลอกสรร ความเหนของบคคลยอมเกด ณ ทนน ยอมเปนไปในการก าหนด เปนตน

๘

ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๕ – ๑๖/๒๒ – ๒๓. ๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๓/๓๘๘ – ๓๘๙.

๑๗

หลงจากทพระพทธเจาไดทรงตรสแสดงธมมจกกปปวตตนสตรแกปญจวคคยทง ๕ แลว โกณฑญญะพราหมณไดดวงตาเหนธรรมดวยธรรมจกษวา “สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมดกมความดบไปเปนธรรมดา” โกณฑญญะพรามหณไดทลขอบวชเปนพระสาวกในพระธรรมวนยของพระผมพระภาคเจา ซงเปนวนทมพระรตนตรยครบองค ๓ ไดแก พระพทธ พระธรรม พระสงฆ แลวพระองคทรงตรสแสดงอนตตลกขณสตรแกปญจวคคยทง ๕ เปนเหตใหพระปญจวคคยทง ๕ ไดบรรลธรรมเปนพระอรหตตผลกนตามล าดบ ดงน๑๐

การแสดงพระไตรลกษณทมาในอนตตลกขณสตรน ท าใหมองเหนนยส าคญดวยการเปลองซงทฏฐ ๒ ไดแก สสสตทฏฐ ความเหนวาเทยง (เทากบความเหนโนมเอยงวาตวตน) อจเฉททฏฐ ความเหนวาขาดสญ (เทากบเหนวาไม มเหตไมมปจจย หรอเหนวาบคคลผ เปน พระอรหนตไมตางกบปถชน) เพราะในพธเจรญวปสสนากรรมฐานพจารณาเหนพระไตรลกษณมาเปนอารมณแหงสงขารธรรมในล าดบของปฏปทาญาณทสสนวสทธหรอการพจารณาหนวงเอาอารมณแหง วปรณามลกษณะอนเกดแตสภาวลกษณะมาเปนอารมณ โดยความเปนจรงของสรรพสงทปรากฏในพนอารมณกรรมฐานนนคอความจรงสงสด เมอพจารณาอยางละเอยดลกซง ยอมเหนวา ขนธ ๕ ไมเทยง เปนทกข มใชตวตน๑๑ และยดหนวงพระไตรลกษณเปนอารมณได เอาสงขารธรรมเปนทางด าเนนของสงขตธรรม เพอพจารณาเหนโทษภยและทางปลอดโปรง สงขตลกษณะมบาทฐานชดเจนทไดก าหนดรในล าดบแหงญาณชอวา ทฏฐวสทธและกงขาวตรณวสทธ ธรรมทเปนไปแกการก าหนดรในลกษณะแหงรปและนามประการใด คอ ปญญารในสภาวลกษณะและวปรณามลกษณะ สมฏฐานปจจย กมมวฏฏ สบเนองกนตลอดดวยความเปนเหตเปนผลตอกน เพอเปลองกเลสอนเปนความยดมนและเหนตามทเปนจรงแหงสงขตธรรมยอมไมถอมนในความเหนตามเปนจรงนน เพราะธรรมอนเปนไปแกการก าหนดรในสภาวลกษณะนน เมอพจารณาจดเปนกองๆ แลว ยอธรรมแลว ทกขนตอนของล าดบแหงญาณลวนจดวาเปนปญญาทงสน เพยงแตตางกนไปตามรปพยญชนะเทานนแตความเปนสภาวะแทจรงคอปญญาทละกเลส ความรทจดเปนปรชาญาณหรอความรความเชยวชาญจดเปนปญญาญาณในทน เปนตน ดงกลาวนเนองดวยกจ ๔ ญาณ ๓ เพราะเปนเหตตอกนเปนบาทฐานในปญญาเปนทรองรบแกการบรรลอรยสจจ ๔ เปนตน

ความเหนและความเชอเกยวกบชวต กรรม วบากของกรรม เปนเหตเกดของการบญญตอตตาเพราะปรารภเหตนนเปนทเกดขนของปจจยหรอผลตาง ๆ ดวยเปนปจจยและไมเปนปจจย๑๒ บาง ซงอาจถกหรอผดยอมได ดวยความเหนวาเทยง เหนวาขาดสญ เหนวามเหต เหนวาไมมเหต ความเหนเหลานมใชหนทางในอรยมรรค เพราะความเหนเหลานเขาขางฝายอวชชา ความเหนเหลานจงมใชทางดบทกข แตเปนทางใหเกดความสงสย ความพะวง ความแสวงหาซงหนทางอนเปนโมกขธรรมยงมใชทางอนท าใหสนสดของขอสงสยได เพราะผสสะเปนเหตใหบญญตอตตายอมตรกเอาตามอาการบาง๑๓ ตรกเอาตามตรรกะศาสตรบาง ตรกเอาตามอารมณบาง ตรกเอาตามค าสอนของผเปน

๑๐ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๖/๒๔. ๑๑ ว.มหา. (ไทย) ๔/๒๑/๒๘. ๑๒ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๘ – ๒๙/ ๑๑. ๑๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๑๗/๖๗.

๑๘

อาจารยบาง เปนตน ความเหนอนเปนไปในกามดวยความพอใจอนเกดแกทวารทง ๖ อารมณทง ๖ เปนเหตแกโมหะมลจตครอบง าปดบงองคแหงพระไตรลกษณหรอสามญญลกษณะ พระไตรลกษณนวาโดยนยส าคญแลวคอปญญานนเอง เพราะใหบงเกดขนซงความรแจงแหงรปนาม เพอออกจากความเปนปจจยแกความเกด เปนตน

กลาวโดยสรป ผวจยพบวา อนตตลกขณสตรเกดเนองดวยธมมจกกปปวตตนสตรเพราะทรงปฏญญาการไดตรสรชอบดวยพระองคเอง ดวยอาการ ๑๒ อยางในอรยสจจ ๔ ความจรงอนประเสรฐแหงธรรมทงหลายวาเปนธรรมอนพระองคเองไมเคยไดสดบมากอนวา เปนธรรมอนเปนไปดวยอรยสจจ ๔ ประการ ดงน ณ ปาอสปตนมฤคทายวน ซ งเปนการพบปะครงส าคญทางพระพทธศาสนาคอ วนอาสาฬหบชา เพราะเปนวนทมพระรตนะตรยครบองค ๓ ประการ ไดแก พระพทธ พระธรรม พระสงฆ กอนทพระองคจะทรงแสดงอนตตลกขณสตร เพราะเปนพระสตรวาดวยการยงธรรมจกรใหเปนไป และเพราะเปนหนทางสายกลางอนพระองคไดตรสรดแลว ไดแก การไมประพฤตในทสดโตง ๒ ทาง คอ กามสขลลกานโยค การประกอบตนในกาม อตตกลมถานโยค การทรมานตนใหล าบาก เปนตน แลวทรงตรสแสดงอรยสจจ ๔ ซงเปนขอปฏญญาไดวาทรงตรสรดวยอาการ ๑๒ อยางถงความบรสทธ บรบรณแลว ดงน

๒.๒ หลกการส าคญในอนตตลกขณสตร

ในหวขอนแบงการศกษาออกเปน ๒ ประเดน คอ หลกธรรมในอนตตลกขณสตรและหลกการส าคญของไตรลกษณในอนตตลกขณสตร

๒.๒.๑ หลกธรรมในอนตตลกขณสตร

หลกธรรมโดยความหมาย คอ ค าสงสอน, สภาวธรรมซงเปนค ากลางๆ หมายรวมเอาทงกศล อกศล อพยากฤต สภาวลกษณะดวยหมายเอาธรรมรปและธรรมนาม เชน ขนธทง ๕ กอง สวนหลกธรรม ไดแก ไตรลกษณ ปฏจจสมปบาท เปนตน วาโดยลกษณะของสงขตลกษณะ ไดแก ขนธ ๕ คอ สภาวะธรรมทก าหนดรได คอ อารมณแหงขนธทง ๕ กองนน สวนวปรณามลกษณะ ไดแก ความไมเทยง เปนทกข มใชตวตน๑๔ ขนธ ๕ จดเปนวปสสนาภม พนอารมณแหงการเจรญภาวนา เพอการพจารณาเหนซงสามญญลกษณะ๑๕ และทางออกจากรปนามนนดวยปญญาอนชอบเพราะรแจงแก รปนาม พนอารมณหรอวปสสนาภม ไดแก ขนธ ๕, อายตนะ ๑๒, ธาต ๑๘, อนทรย ๒๒ อรยสจจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๑ เปนตน วาโดยยอวา รปกบนาม เรยกรวมกนวา รปนาม๑๖ ดงน ในอรยสจจ ๔ และปฏจจสมปบาท ๑๒ ก าหนดลกษณะ คอ อนโลมนยและปฏโลมนย (ปจจย) นพพตตลกษณะและวปรณามลกษณะ (วปสสนาภม) เปนตน

๑๔ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๔๘. ๑๕ เรองเดยวกน หนา ๔๔๐. ๑๖ ดรายละเอยดใน พระธรรมธรราชมหามน, วปสสนากรรมฐาน, พมพครงท ๓ (กรงเทพมหานคร :

บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๔๓๖.

๑๙

พระไตรลกษณเนองดวยอารมณทก าหนดรในวปสสนากรรมฐาน คอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒ เพอการพจารณาดวยปญญาอนถกตองและแยบคายวาเปนสภาวธรรมแหงรปและนามอนมลกษณะธรรมชาตใหเหนผด (โมหะ) และเปนขอก าหนดรในล าดบแหงญาณชอวา ทฏฐวสทธ การเหนวปรณามลกษณะเทากบเหนความเปนอนจจง ทกขง อนตตา๑๗ เปนตน หลกธรรมทมบทบาทในอนตตลกขณสตร ไดแก ขนธ ๕, ไตรลกษณ, นพพทา เปนตน ความส ารอกซงกเลสในสงขารธรรมทงปวง เพราะพจารณาเหนความเปนวปรณามลกษณะ อนเปนไปในวฏฏสงสารดวยประการตางๆ ประกอบดวยภยและความแปรปรวนเปนเหตใหเกดความเบอหนายในสงขารธรรม ยอมเปนไปในความไมก าหนดยนดในกามคณทงหลาย คอ วราคานปสสนา ยอมเกดอารมณสงบจากกเลส คอ นโรธานปสสนา ยอมเกดอารมณเบอหนายในสภาวะของสงขารธรรมทงปวง คอ นพพทานปสสนา เปนตน๑๘

ความเขาใจในขนธ ๕ ในสงคมโดยทวไป ขนธ ๕ เปนหลกการทท าใหเขาใจถงชวตและจตใจได เปนความเขาใจในเชงลกหรอสวนประกอบกนเขาของ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณนเองเปนความรรปธรรมนามธรรม ความรในพนแหงอารมณนเปนตวก าหนดใหจตพฒนาซงปญญาในระดบสงขนไปเพราะรแหงธรรมชาตของนามธรรม (กเลส) และรปธรรมนนเปนเหต ดงน ธรรมอนเปนไปโดยมากของพระพทธศาสนา ไดแก ไตรลกษณ ความวา รปเปนอนตตา เวทนาเปนอนตตา สญญาเปนอนตตา สงขารเปนอนตตา เปนตน๑๙ การศกษาดานปรยตธรรมยอมเปนสวนส าคญอนดบแรกของผปฏบตวปสสนากรรมฐาน การปฏบตเปนเหตใหรซงจตแหงตน ความรในตนและขอปฏบตดวยศล สมาธ ชอวาเปนผชนะตน เหนตน ยอมก าจดไดซงความส าคญวาตวตนนนเองเปนเหตใหเกดทกข ดงค าพทธภาษตทวา การชนะตนนนยอดเยยม๒๐ ดงน ความเขาใจในหลกธรรมดวยการปฏบตเปนเหตของสต เปนตน

ความเขาใจผดไมตรงกบหลกความจรงเพราะเหนวางาย เพราะเกดจากอปนสยในการศกษาคนควา ท าการวจย การปฏบตไมสม าเสมอ เขาใจไมถกตอง เปนเหตใหเกดขนซงมจฉาทฏฐ ความเหนผดจากความจรง ความเหนผดจากหลกการของพระพทธศาสนาหรอเหนผดจากความจรง ไดแก อรยสจจ ๔ ประการและมชฌมาปฏปทา การพสจนผลการใครครวญไมสบเนอง มปญหาดานความเขาใจดานภาษาและไวยากรณในพระไตรปฎกไมถกตอง เขาใจยาก เปนตน ผถายทอดหลกธรรมมกอธบายในเชงวาทะศลป หรอเนนทกษะการพดในรปแบบของตน เชน การพดเชงชวนเชอเพอใหเกดความนาสนใจในมมมองของผพด พดเชงโนมนาวจตใจ ภาวะความเสอมทางความจ า สมาธสน จดวาเปนปญหาอกมมหนงในการเรยนรหลกธรรม เปนตน

หลกธรรมในอนตตลกขณสตร ไดแก ขนธ ๕ และไตรลกษณมหลกธรรมทสอดคลองสมพนธกน เพราะเปนการบรรลธรรมทประกอบดวยหลกแท ไดแก อรยสจจ ๔ เปนตน ตวอยางใน

๑๗ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๓๘. ๑๘ ดรายละเอยดใน พระธรรมธรราชมหามน, วปสสนากรรมฐาน, หนา ๔๗๒ – ๔๗๓. ๑๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๓/๓๘๙. ๒๐ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๑๐๓/๖๒.

๒๐

วธการปฏบตกรรมฐานหรอแนวทางแหงวสทธ ๗ เปนการพจารณาเหนความจรงในสภาวะนนๆ เรยกวา สภาวลกษณะ ซงเปนขอก าหนดรในพนอารมณเปนบาทฐานแกปญญาทผปฏบตวปสสนากรรมฐานตองแยกแยะใหออกและรแนวทางอยางชดเจนจงจะบงเกดปญญาในการปฏบตนน หลกธรรมดงกลาว ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เปนตน อารมณเปนทก าหนดเอาซงการพจารณาใหเหนความเปนวปรณามลกษณะ ดงนคอ ขนธ ๕ (รป, จต, เจตสก), อายตนะ ๑๒ (อารมณเพอรรปนามวาตน มใชตน), ธาต ๑๘ (อารมณเพอรรปนามวาตน มใชตน), อนทรย ๒๒ (อารมณเพอรรปนามวาตน มใชตน), อรยสจจ ๔ , ปฏจจสมปบาท ๑๑ เปนตน๒๑ ไตรลกษณหรอวปรณามลกษณะ กจ ๔ โดยสจจ ๔ ประการแบงออกเปนสายเกดและสายดบแหงปฏจจสมปบาทซงเปนขอก าหนดพจารณาในอารมณแหงวปสสนากรรมฐาน

การพจารณาตวปจจยในปฏจจสมปบาทโดยพสดาร ไดแก สงคหะ ๔, สนธ ๓, อาการ ๒๐, มล ๒๒๒ ในทนมขอบขายอธบายหลกธรรมทปรากฏในอนตตลกขณสตรและหลกธรรมทสมพนธกน เปนตน ภาษาทเปนสภาวะนรตตเขาใจในลกษณะความหมายของหลกธรรมนน อาจเขาใจไมตรงกนกบบคคลทวไปในการน ามาฝกปฏบต หรอหลกการไมสอดคลองกบความเหนของผปฏบต โดยลกษณะของผปฏบตนนยอมมจรตตางกน มกเลสและอนทรยตางกน การปฏบตดวยหนวงเอาอารมณแหงกรรมฐานภาวนาถกกบจรต เพอขมตวกเลสและเจรญในกศลธรรมเปนเหตบงเกดปญญาทประกอบดวยกศลจตพจารณาเหนซงพระไตรลกษณ๒๓ คอ เปาหมายในการปฏบตเจรญสตภาวนาวปสสนากรรมฐาน เปนตน

กลาวโดยสรป ผวจยพบวา ความส าคญของไตรลกษณกบเจตคตในการด าเนนชวต หลกการของไตรลกษณนบวามบทบาทดานการน ามาประยกตใชเปนแนวคดในการแกปญหาดานจตใจเพราะความยดมนถอมนเปนเหตใหเกดความทกข ความขดแยงดานจตใจ เพราะประสบกบความผดหวงในการด ารงชวตนบวาเปนเรองใหญของสงคมในสมยปจจบน ความหวาดระแวงความเครยดและกอปญหาทางจต ในขณะทสงคมในสมยปจจบนน เตมไปดวยการแขงขนดานเศรษฐกจเพอการอยรอด เปนตน ทงหมดนจดเปนทกขสจจ ความจรงของสรรพสตว คอ ความเปนทกขดวยภยตางๆ จากสงคม จากการด ารงชวต การปองกนลวนเปนผลมาจากความจรง คอ ทกข เปนตน

๒.๒.๒ หลกการส าคญของไตรลกษณในอนตตลกขณสตร

๑. การพจารณาถงความเปนไปแหงปญหาแลวนกโนมไปในปญหานนวาเปนอนจจง ทกขง อนตตาเปนอปนสย

๒. พจารณาก าหนดในปญหาทกอยางวา เปนของเกดจากความไมเทยงแทแนนอน เพราะบางทกสมปรารถนา บางทกผดหวงเปนอปนสย

๒๑ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๓๘. ๒๒ เรองเดยวกน หนา ๖๒๑. ๒๓ เรองเดยวกน หนา ๕๑๖.

๒๑

๓. การพจารณาในผปฏบตวปสสนากรรมฐาน พจารณานกหนวงเอาอารมณของกรรมฐานเหนดวยวปรณามลกษณะเปนเบองตน ไดแก ผเจรญพระกรรมฐานในขนทฏฐวสทธ และตลอดล าดบแหงวปสสนาญาณทง ๙

การนกหนวงเอาอารมณดวยมนสการจะถงความบรสทธ ก าจดซงวปลลาสได เกดจากความรในหลกการและความเปนเหตเปนผลตอกนของรปและนามเปนเหตน ามาซงความยดมนและความสละซงกเลสเปนเหตใหยดมนนน การพจารณาไตรลกษณในอารมณทเปนพนแกมนสการเจตสกธรรม เปนตวใหเหนวาธรรมดาของสรรพสตวยอมเปนไปตามกรรม๒๔ ไมควรยดมนวาเรา วาของเรา เราเปนนน๒๕ อ านาจของอวชชาเปนปจจยใหเกดซงทฏฐ๒๖ ลกษณะทเปนปจจยปดบงพระไตรลกษณ ไดแก สนตตปดบงอนจจง อรยาบถปดบงทกขง ฆนสญญาปดบงอนตตา๒๗ ความรเหนพระไตรลกษณเกดจากการศกษาแลวเกดปญญาญาณรแจงแกรปนามทงปวงเปนเหตใหร ความรเกดจากการศกษาดานปรยต ไดแก การศกษาดานหลกการทฤษฎ การฟง การอาน การเรยนรดวยการปฏบต เปนตน

การศกษาดานปรยตถอวาเปนสวนส าคญแกการปฏบตและปฏเวธ การฝกจตเจรญปญญาดวยตนเองเกดในผทมปญญาในการพจารณาอารมณตางๆ แตการคนหาหนทางเหลานนมกบญญตอตตาเพราะความหลง สตปญญาในการรเทาทนกเลสไมแกกลา มความสงสยในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ หรอเกดความหลงวาเราไดบรรลธรรมเปนเหตใหเกดทฏฐมานะ เพราะความเหนนไมอนโลมไปตามกจแหงวปสสนา ปญหาของผปฏบต เกดจากความรในหลกพระธรรมไมเพยงพอ ซงเปนสวนขจดความสงสยและเพราะส าคญดวยธรรมทพระศาสดาทรงตรสสอนไมถกตอง จงแกไขปญหาดานสภาวธรรมไมได ความกาวหนาดานปญญาหยดในนมตนนๆ เปนตน

การก าหนดรดวยอทธาในกาลทง ๓ เปนไปเพอคลายความสงสยในกาล ไดแก ความเกดดบในภวงคจตและชวนจต อารมณซงอาศยผสสะเปนเหตใหเกด ไดแก สญญา สงขาร วญญาณ และขณะจต ๓ ขณะ ในจตดวงหนงๆ ไดแก อปปาทขณะ ความเกดขนแหงจต ฐตขณะ ความตงอยแหงจต และภงคขณะ ความดบของจตดวงนนๆ๒๘ จตมดวงเดยวแตประเภทของจตม ๘๙ ดวง และเวทนาคอ ความเสวยอารมณในกาลทง ๓ ประการ เปนตน เพราะจตรในการเปรยบเทยบซงสภาวธรรมทแปรเปลยน ไดแก สงขารเจตสก วตก วจาร ผสสะ เจตนา เปนตน

ความเหนวปรตในรปและนามดวยเหตคอ อวชชา ความไมร เปนเหตแกโมหะมลจต ประกอบดวยทฏฐเจตสกธรรมเปนปจจยแกโมหะมลจตเปนตวปดกนวชชาใหเหนวปรตในอารมณทงหลายวา เทยง เปนสข มตวตน เปนตน ความเหนวาเชอกคอง จดเปนทฏฐวปลลาส ความเหนอนยดมนเนองดวยขนธ ๕ จดวาเปนอตตา เชน รปมสญญาเทยง เทากบมวาทะวา รปมสญญาจกไมม

๒๔ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนเอก, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๗), หนา ๒๑๗.

๒๕ ว.มหา. (ไทย) ๔/๒๒/๒๙. ๒๖ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๒๑. ๒๗ เรองเดยวกน หนา ๗๑๐ – ๗๑๑. ๒๘ เรองเดยวกน หนา ๕๙๕.

๒๒

สญญาหามได เพราะความเหนนยอมแยงกบหลกการของวญญาณฐต ๗ ความวา “สตวผเขาถงภมชอวา อากาสานญจายตนะ วญญาณญจายตนะ อากญจญญายตนะ เปนตน”๒๙ ยอมไมมรป ความวารปมสญญานนยอมเปนความเหนผดเพราะมวาทะเหนผดในรป เทากบเหนวารปมสญญาจดเปนทฏฐเปนประการหนง ดงน

โมหะกเลสคอทเกดขนแหงอกศลธรรม มกามคณทง ๕ เปนวตถลอลวงใหจตผกพนธในวตถกาม ความเพลดเพลนยงนกในกามคณ จตเมอรบอารมณมาเสวย ตดสนซงอารมณนนเปนเหตยดมนในอารมณนน ดงน จตอนเกดขนสบเนองกนอยางไมขาดสายนบแตปฏสนธวญญาณมอนใหร เสพเสวยซงอารมณตางๆ สบเนองตราบเทาถงจตจต๓๐ จดเปนวญญาณขนธในปจจบน๓๑ ความหมดจด ความบรสทธ ไดแก ศลวสทธ จตวสทธ ปญญาวสทธ เปนมลเหตแกการพจารณาเหนซงความบรสทธนนคอเครองรแหงขนธทงหลาย ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนตน การประพฤตดวยพจารณาตน ดวยขอวตรประกอบดวยอนทรยสงวร พจารณากายเปนอารมณกรรมฐานดวยจตสงบระงบ การละกเลสอนเปนไปในกายกรรม วจกรรม และมโนกรรม เปนตน ไมเคลอบแคลงสงสยในอารมณกรรมฐาน พจารณาไตรตรองถงการประพฤตโดยความไมประมาทในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ในการศกษา๓๒ การศกษาดานปรยตธรรมเปนสวนส าคญในพระธรรมวนยของพระสมมาสมพทธเจาโดยตรง ไมเสยเวลาปฏบตไปเปลาๆ เปนตน การปฏบตเปนสวนส าคญตอการเรยนรเพราะเปนเหตเปนผลแกกน การศกษาดานปรยตอยางเดยวยอมไมไดสมผสถงสภาวะ หนกในความรแหงอกขระและการจดจ ามกเปนไปเพอเปลองวาทะ ววาทถกเถยงกนดวยหลกการ ฉะนน ในขอนพระผมพระภาคไดแสดงไวในอลคททปมสตรถงบรษเรยนเปลา ไมพจารณาธรรมทพระองคตรสสอน๓๓ ยอมเขาไมถงความจรงแหงทกขนน ดงน

กลาวโดยสรป ผวจยพบวา บทบาทของหลกธรรมในอนตตลกขณสตรเปนหวใจส าคญในการก าหนดรถงสภาวะตามเปนจรงวา รปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารไมเทยง วญญาณไมเทยง๓๔ ขนธ ๕ คอพนอารมณแหงวปสสนากรรมฐาน๓๕ สวนไตรลกษณหรอสามญญลกษณะหรอวปรณามลกษณะของขนธ ๕ นนเอง๓๖ การหนวงเอาอารมณแหงวปสสนาจงประกอบดวย ภมหรอพนของอารมณและวปรณามลกษณะ เปนตน

๒๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๖๗. ๓๐ เรองเดยวกน หนา ๓๖๘. ๓๑ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๐๔. ๓๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๕๐. ๓๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๓๘/๒๕๒. ๓๔ ดรายละเอยดใน ว. มหา. (ไทย) ๔/๒๑/๒๗ – ๒๘. ๓๕ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๓๗. ๓๖ เรองเดยวกน หนา ๖๔๘.

๒๓

๒.๓ หลกธรรมทสมพนธกบอนตตลกขณสตร

การวเคราะหความสมพนธของหลกธรรมในอนตตลกขณสตร มงประเดนส าคญใน ๒ พระสตรวา พระผมพระภาคเจานนทรงตรสแสดงธมมจกกปปวตนสตรดวยทรงปฏญญาการตรสรธรรมอนไมเคยสดบมากอนวา ธรรมทงหลายอนเปนไปในความจรงอนประเสรฐวาเปนทกข คอ ความจรงทเปนไปในสรรพสตวทมสมฏฐาน ไดแก รปนาม เปนเหตแหงทกข คอ ความจรงทเปนไปในสรรพสตวทมเหต ไดแก ตณหา เปนความดบเหตและผลแหงทกข คอ พระนพพาน เปนแนวทางเพอดบเหตและผลแหงทกข คอ มรรคมองค ๘ เพราะเปนกจควรร ควรละ ควรท าใหแจง ควรด าเนน เปนตน อกนยหนงทรงประสงคจกแสดงหลกพระธรรมวนยดวยเปนการเรมตนของการประกาศพระศาสนาของพระองค ดงน

หลกพระธรรมวนยมระเบยบขนตอนเปนหมวดหมไมลกลนซ าซอน มหลกแทนน ไมใชการกลาวเทจหรอค ากลาวเชงวาทะศลปเพอการโนมนาวจตใจใหเกดความเลอมใสอยางงมงาย สามารถพสจนไดดวยเหตผล หรอไมมใครจกกลาวหาไดวา ธรรมทพระองคทรงแสดงวาใหโทษจรงแลวธรรมนนไมใหโทษจรง หรอธรรมอนใดทพระองคแสดงแลววาใหคณแลวหลกธรรมนนกลบไมใหคณแตใหโทษ ดงน๓๗ หลกธรรมของพระองคมความสมพนธสอดคลองกนทงหมด ไมเปนปฏปกษหรอขดแยงกนทรงเปนผตรสรชอบดวยพระองคเอง ยงกวามนษยและเทวดาทงหลาย เปนผสามารถฝกบรษไดอยางไมมใครยงกวา เปนผหกเสยซงกงลอแหงสงสารวฏฏ๓๘ ทรงเปนศาสดาเอกของโลก เปน พระสพพญญตญาณ ทรงรหมดทกสงทกอยางแมในอดตและอนาคต ดงน

ธมมจกกปวตตนสตรแสดงถงการไดตรสรธรรมทงหลายดวยอรยสจจ ๔ น ดวยอาการ ๑๒ อยาง ดงน ตรสแสดงธรรมทบรรชตไมควรประพฤตในทสด ๒ อยาง ไดแก กามสขลลกานโยค การไมประกอบตนพวพนอยในกามประการหนง อตตกลมถานโยค การไมประกอบการทรมานตนใหล าบาก หนทางสายกลางคอหลกการด าเนนถงความสงบบรสทธ สวางดวยปญญา เพราะละซงกเลส ตณหา อปาทาน และทรงแสดงอรยสจจ ๔ ประการ เปนตน

ทกขอรยสจจ คอ ความจรงอนประเสรฐ คอ ทกข ไดแก ความเกด ความชรา ความตาย ความโศกเศราร าพน ความปรารถนาสงใดไมไดสงนน ความร าไหคร าครวญ ความอาลยอาวรณ ความคบแคนใจ ความแหงใจ เปนตน

ทกขอรยสจจ คอ ความจรงอนประเสรฐ คอ เหตใหเกดทกข ไดแก ตณหา คอ ความอยากในกาม ความอยากมอยากเปน ความไมอยากมอยากเปน เปนตน

ทกขนโรธอรยสจจ คอ ความจรงอนประเสรฐ คอ ความดบทกข ไดแก ความส ารอกออกซงกองกเลส ความดบของตณหาอนเปนเหตใหเกดหรอความดบทกขคอ พระนพพาน เปนตน

๓๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๘๖. ๓๘ เรองเดยวกน หนา ๒๖๙.

๒๔

ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ คอ ความจรงอนประเสรฐคอ ทางใหถงความดบทกข ไดแก สมมาทฏฐ ความเหนชอบ สมมาสงกปปะ ความด ารชอบ สมมาวาจา การพดชอบ สมมากมมนตะ การกระท าชอบ สมมาอาชวะ อาชพชอบ สมมาวายามะ ความเพยรชอบ สมมาสต การระลกชอบ สมมาสมาธ ความตงใจมนชอบ เปนตน

ใจความพระธรรมเทศนาในธมมจกกปปวตนสตรวา ภกษทงหลาย จกษเกดแลว ญาณเกดแลว ปญญาเกดแลว วชชาเกดแลว แสงสวางเกดขนแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวาน ทกขอรยสจจ นทกขสมทยอรยสจจ นทกขนโรธอรยสจจ นทกขนโรธคามนอรยสจจ เปนกจควรร เปนกจควรละ เปนกจควรท าใหแจง เปนกจควรด าเนน บงเกดขนในญาณวา ทกขเราไดก าหนดรแลว สมทยเราไดละแลว นโรธเราไดท าใหแจงแลว มรรคเราไดด าเนนแลว เปนตน

หลงจากพระผมพระภาคไดตรสแสดงธมมจกกปปวตนสตรแลวบงเกดใหแผนดนกมปนาทหวนไหว๓๙ แลวไดตรสแสดงอนตตลกขณสตร วาดวยลกษณะมใชตวตนเปนเหตใหจตของปญจวคคยทง ๕ สนอาสวะกเลส ส าเรจเปนพระอรหนตขณาสพ เพราะพจารณาอยางพเศษจ าเพาะในขนธทง ๕ น เรมดวยการแสดงพระธรรมเทศนา มใชบทเบองตนแตเปนการตรสรถงธรรมทงปวงนนซงปรากฏดวยอรยสจจ ๔ ประการทงหมดนน ชอวา เปนไปดวยสจธรรม ๔ ประการ ดงน และเปนเหตให ปญจวคคย ไดดวงตาเหนธรรมดวยบทแหงธรรมในธมมจกกปปวตนสตร ความวา “สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมดลวนมความดบไปเปนธรรมดา” การไดดวงตาเหนธรรมตามพระผมพระภาคเจานน โดยนยแหงความหมายวา “ธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา” วาโดยอรรถแหงเนอความนแสดงใหเหนวา “สงใดสงหนง” มขอบขายกวางเทากบเนอความแหง พระธรรมเทศนาวา “ธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา” ขอบขายของการอางถงธรรมมขอบขายเทากน แตตางกนโดยตวปญญา ในความหมายของพระผมพระภาคเจานนเปนเนอความแสดงใหเหนถงตวบทแหงธรรมทไดรไดเหนแลว แตในความหมายของปญจวคคยทง ๕ นน จดเปนธรรมทเรยกกลาวถงตวบทแหงธรรมโดยรวมทยงไมทราบชดวาธรรมเหลานนคออะไร เพราะเหตนเมอพระองคแสดงธมมจกกปปวตนสตรแลวทรงแสดงซงอนตตลกขณสตรเปนล าดบตอไป ดงน

ความหมายของความวา “ธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา” ธรรมในทน หมายถง สภาวะ, อารมณทเกดกบใจ, ธรรมารมณ๔๐ ชใหเหนความหมายของค าวา “ธรรม” คอตวทเปนปจจยใหเกดกระบวนการของสภาวธรรม๔๑ ตวปจจย ไดแก อวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต เปนตน๔๒ รวมความเอากระบวนการของรปกบ

๓๙ ดรายละเอยดใน ว. มหา. (ไทย) ๔/๑๓ – ๑๗ /๒๐ – ๒๕. ๔๐ มหามกฏราชวทยาลย, สารานกรมพระพทธศาสนา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙) หนา ๒๐๘. ๔๑ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๗, (พระนคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๑) หนา ๑๕. ๔๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๒๘.

๒๕

นามวา “รปนาม”๔๓ ซงมขอบขายถงขนธ ๕ เพราะจดเขาในรปขนธและนามขนธ ๔ (จตและเจตสก) จตหรอวญญาณ ในความรเรองญาณวทยา (ปรชญา) แสดงวา ความรเกดขนไดอยางไร ซงจะตางกนไปตามทฤษฎของเจาส านก๔๔ จตเปนเหตเปนปจจยตอเจตสก ประกอบกบเจตสก๔๕ จตประพฤตเปนไปดวยสภาพของความคด การตดสนซงอารมณ จะก าหนดวาเปนสขยอมเปนสข จะก าหนดวาเปนทกขยอมเปนทกข ซงเปนกลไกของสภาวะแหงนามธรรม มหนวยมลฐาน ไดแก ผสสะ เจตนา มนสการ ธาต ๔ เปนปจจยใหวญญาณ จงมเวทนา สญญา สงขาร เปนตน๔๖ การเปนเหตเปนผลตอกนแลวเกดสภาวธรรมน เรยกวา “ธรรม”๔๗ ธรรมเปนเครองก าหนดใหรในปจจยนอยางประเสรฐ ไดแก กจในอนใหรซงปจจยนน กจในอนใหละเหตของปจจยนน กจในอนใหดบเหตพรอมทงผลของปจจยนน กจในอนใหด าเนนถงความดบแหงเหตและปจจยนน ธรรมจงรวมเอาลกษณะแหงขนธ ๕ ดวย๔๘ หรอพจารณาโดยนพพตตลกษณะและวปรณามลกษณะหรอกลาวโดยรวมวาความรชดแหงรปนามเปนไปดวยทกขและทางดบทกข เปนตน๔๙

วเคราะหเพมเตมวา ธรรมสงเวชในความรแหงทกขอรยสจจบงเกดขนแหงสงขารธรรมทงปวง ความเหนปรากฏถงธรรมอนมความดบสญ เปนอนสบเนองดวยกจ ๔ ญาณ ๓ ไดแก กจอนใหถงแกความประจกษในธรรมจกษวา สรรพสงขารทงปวงมลกษณะเปนทกขลวนเปนไปเพอความมทกข ประกอบดวยทกขเปนเบองหนาตอไป ปรากฏในสรรพสงขารวาไมเทยง เปนทกข เปนของสญไปจากเหตปจจยทงหลายนน ดวยประการตางๆ วา เดยวใหรอน ใหเยน เดยวสข เดยวทกข มสภาวะแปรปรวนระคนไปดวยปญหาตางๆ ในชวต ถกบบคนใหตอสดนรนไปตางๆ นานา ใหถงความเปนผตองหา ตกอยใตอ านาจแหงการบบคนตางๆ สารพดแหงสงทเรยกวา ทกขอรยสจจ เปนจรงในสรรพสตวทงปวง ดงน๕๐ ประการตอมาคอ ทกขสมทยอรยสจจ ทกข คอ ผลของตณหา มทมาจากตณหา ซงเปนปจจยตวใหญ ควบคมซงรปนามใหเปนไปในความเพลดเพลนยงนกในกามคณ เพราะตณหาน ใหมซงการแสวงหาเปนล าดบถดไป กามราคะ กามตณหามอนยงใหถงความอมมได ใหสขนอยแตทกขนาน๕๑ ความเปนไปดวยทางดบซงทกข ไดแก การดบเหตเสยคอ ตณหา เพราะรแจง๕๒ ไดแก ความรในความดบดวยอาการใหรซงทเกดแหงตณหา เพราะตณหานยอมอาศยรปและนามใหเปนไป เพราะ

๔๓ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๒,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๘) หนา ๑๕๔. ๔๔ รศ.ดร.ประยงค แสนบราณ, ปรชญาอนเดย, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ โอ.เอส.พรนตงเฮาส,

๒๕๔๗) หนา ๒๓. ๔๕ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระอภธรรมปฎก, (กรงเทพมหานคร : หางหนสวน

จ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๑) หนา ๔๔. ๔๖ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๓๙. ๔๗ มหามกฏราชวทยาลย, สารานกรมพระพทธศาสนา, หนา ๒๐๘. ๔๘ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๒/๘๙/๘๒ – ๘๔. ๔๙ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๗๑๐. ๕๐ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน หนา ๗๓๙ – ๗๔๐. ๕๑ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙), วปสสนาทปน, หนา ๕๒. ๕๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๙๐/๘๕.

๒๖

เมอผใดเหนทางดบซงตณหาไดชดเจนแลว กระท าไวในใจอยางแยบคายแลว ยอมเหนวาตณหาเปนกจควรละ ยอมละซงตณหาเพราะรยงดวยกศลธรรม ดงน ทกขนโรธอรยสจจ คอ ความดบไมเหลอซงทกข เพราะมารทเกดขนแหงตณหา ความดบซงตณหาคอ ดบเหตแหงทกข ความสงบสขเพราะดบซงกเลสทงปวง เพราะธรรมทงปวงมนายใหญ คอ ตณหา ผรบใชไดแก เวทนา เวทนากบผสสะเปนเหตแกกน ทกขนโรธอรยสจจนเปนไปโดยปฏโลมนยแหงปฏจจสมปบาท เพราะมารทางออกคอปญญา นยแหงปฏจจสมปบาท โดยพสดารอปมาไดวา บอน าปรากฏซงความลก ปมดายของนายชางหก ความดบไมเหลอเพราะส ารอกนนมอย เพราะมารแจงซงจตและรปธรรม นามธรรมทงหลายวา ความจรงอนประเสรฐ ๔ ประการ คอ ทกข สมทย นโรธ มรรค มปรากฏดวยอาการ ๑๒ อยาง คอ กจ ๔ ญาณ ๓ อนบคคลใหเปนไปดวยปญญารยงแหงพระไตรลกษณ ยงใหถงความส าเรจบรบรณแลว ทกขนโรธคามนปฏปทา ขอใหถงซงความดบคอ นโรธ พระโยคาพจรผมงคนหาซงสจธรรมมเปาหมายอนเดยวคอ ทางดบทกข ความเปนไปแหงความดบทกขนน เพราะมารซงเหตก าเรบของ ราคะ โทสะ โมหะ อนเปนปจจยใหมอปาทาน ตณหา อวชชา ความมขน เกดขนของเหตเหลานมใชทางออก มใชทางด าเนนของพระอรยเจาทงหลาย แตความไมมซงความเกดขนแหงปจจยเหลานเองคอ มรรค๕๓ การปฏบตดปฏบตชอบ เพราะดวยอาการใหรซงความเปนเหตเปนผลตอกนนนเปนทางใหด าเนนสสนต ความสงบในกายและใจ ความวางเฉยเสยเพราะไดรแจงทมาแหงตณหา ทเกดแหงตณหา เหตใหเกดแหงตณหา ลกษณะ กจ ผล เหต แหงทเกดของตณหาดบรอบแลว ยอมเปนนายแกตณหา ไมหลงกลลวงแหงตณหา ยอมพจารณาทางออกจากตณหา เปนตน

สรปแนวทางดงกลาวเปนทมาของอนตตลกขณสตร อนมก าหนดอยางละเอยดถงขนธ ๕ วา รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ อยางใดอยางหนง ไดแก ขนธอนเปนอดตหรออนาคตหรอปจจบน ภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ใกลหรอไกล ไมเทยง สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนไมใชตน เพราะไมอยในอ านาจ บงคบไมไดวา ขอใหเปนอยางน และไมเปนอยางนน ยอมไมไดดวยประการดงนน พระอรยสาวกในพระธรรมวนยของพระผมพระภาคเจานน พจารณาเหนซงรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ตามความเปนจรง ยอมเบอหนาย คลายก าหนด เพราะคลายก าหนดจงหลดพน เมอหลดพนยอมมญาณรวาหลดพนแลว๕๔

๕๓ ดรายละเอยดใน ม. ม. (ไทย) ๑๒/๘๙ – ๑๐๔/๘๑ – ๑๐๐. ๕๔ ว.มหา. (ไทย) ๔/๒๓/๓๐.

บทท ๓

วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

การศกษาหลกธรรมในอนตตลกขณสตร วาดวยลกษณะทไมใชตวตน ไดแก ขนธ ๕ ท าใหทราบถงประเดนทขดแยงกบความเปนอนตตา คอ อตตา ซงเกดจากอวชชา ความไมรเปนเหตยดมนถอมนในขนธ ๕ หรอสงทเนองดวยขนธ ๕ เพราะอวชชาเปนเหตใหหลงผดปฏบตผด ผปฏบตไมศกษาปรยตธรรมใหความเขาใจสบเนองวา ผลอยางใดอยางหนงเปนปจจยสบเนองกนของรปนาม ยอมเหนวาภาวะของรปในภมหรอในตนมเวทนา เปนตน ส าหรบงานวจยน ผวจยมงประเดนศกษาหลกการพจารณาขนธ ๕ โดยแบงประเดนหวขอใหญเปน ๒ ประการ ดงน

๑. วเคราะหมมมองหลกธรรมในอนตตลกขณสตรในแงมมตางๆ

๒. วเคราะหการพจารณาขนธ ๕ ในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงวสทธ ๗ และวปสสนาญาณ ๙

รปขนธ นามขนธไมใชตวตน หากรปขนธนามขนธใชตวตนแลวยอมไมเปนไปเพอความอาพาธ เพราะไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนไมควรตามเหนวานนเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา ความคลายก าหนดเสยจากความยดมนถอมนในอตตาตวตนวาเรานนเองคอค าสงสอนของพระผมพระภาคเจา ดงน

๓.๑ วเคราะหมมมองหลกธรรมในอนตตลกขณสตรในแงมมตางๆ

ศพทหรอค าพดในงานวจยอาจหมายเอาการอธบายความลกษณะโดยทวไปและมขอบขายในการพจารณา เชน ค าวา ขนธ แปลวา กอง, หมวด๑ มความหมายถง รปนามทงปวง สวนศพทหรอค าพดวา “รปอยางใดอยางหนง” หรอ “รป” ค าเดยวนอาจหมายเอาการอธบายความ ณ เวลาใดเวลาหนง เพอจ าเพาะศกษาในกรณนนๆ ดงน ค าพดทหมายเอาองครวมทงหมดในลกษณะนท าใหเกดความสบสน ควรใชวจารณญาณในหลายแงมม เชน เวทนาเปนปจจยแกตณหา ค าวา “ปจจย” อาจไมหมายเอาเหตของตณหา เพราะอาจมความหมายในแงมมทงหมดแหง “เวทนา” เพอเปนไปใน “ตณหา” เปนตน ศพทหรอค าพดมความหมายถงองครวมอยางชดเจนในตวแลว ไดแก ขนธทง ๕, วญญาณฐต ๗ อยาง, สตตาวาส ๙ ประการ เปนตน ศพทหรอค าพดในงานวจยนอาจ กลาวถงอยางยอของความเปนไปได หรอหมายเอาองคประกอบ เชน อทธบาท ๔, อรยสจจ ๔, สงคหวตถ ๔, ขนธ ๕, ไตรลกษณ ๓ เปนตน กรณศกษาจงเปนไปตามแหลงทมาของขอมล กลมบคคล ระยะเวลา ศพทและความหมายอาจแตกตางกนไปตามผวจยก าหนด แตองคประกอบในสวนยอยนนโดยสภาวะของ

๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๒.

๒๘

นามธรรม ชแจงวา แมจะตางกนดวยทมาของขอมล กลมบคคล ระยะเวลาของเรองทท าการวจย รวมทงศพทและความหมายอยภายใตก าหนดสภาวะของนามธรรม ซงไมเกยวของดวยปจจยดานเวลาในการท าวจย เปนตน

๑). วเคราะหเปรยบเทยบหลกธรรมในอนตตลกขณสตรเชงอตตากบอนตตา

อตตา ไดแก ความยดมนในขนธ ๕ หรอยดมนในสงทเนองดวยขนธ ๕๒ เกดจากอวชชา ความไมร ไดแก ความไมรในทกขอรยสจจ ความไมรในทกขสมทยอรยสจจ ความไมรในทกขนโรธอรยสจจ ความไมรในทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ ความไมรในอดต ความไมรในอนาคต ความไมรในอดตและอนาคต ความไมรในปฏจจสมปบาท เปนตน๓ การปฏบตผด ไดแก การประพฤตในทสด ๒ อยาง ดวยอ านาจของความเหนผดในสภาวธรรม คอ กามสขลลกานโยค การประกอบตนพวพนอยในกาม อตตกลมถานโยค การประกอบการทรมานตนใหล าบาก เปนตน๔ ความสงสยในความเปนไปแหงโลก ชพและสรระ ม เหตไมม เหต ซงเปนขอทพระผมพระภาคเจาไมทรงพยากรณ หรอ อนตคาหกทฏฐ ๑๐ ประการ เพราะไมเปนไปเพอมรรค ผล นพพาน เปนเหตแกการบญญตอตตาวา เทยง หรอขาดสญ๕ ดงนเปนตน

ลกษณะแหงอตตา ความเปนไปแหงความหมายน เปนไปดวยสญญา ความส าคญในตวตน กอใหเกดขนซงอปาทาน ความยดมนถอมนวา นนเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา ธาต ๔ จงเปนเหตใหเปนไปในความยดมนวาตวตนหรอเทยง ความพะวงอนเกดขนจากความก าหนดรกใคร เปนเหตปจจยแก อปาทาน เพราะมอปาทานเปนเหตใหมความตระหน เพราะความตระหนเปนเหตใหเกดขนซงการปองกนดวยวธการตางๆ ไดแก การถอไม ถอศาสตราอาวธ เปนเหตใหเกดการกระท ากรรมทเปนอกศลทงปวง เชน การฆา การวางแผน วางกบดกดวยวธการตอส เปนตนดงน๖

“สพเพ ธมมา อนตตา” ธรรมทงหลายมใชตวตน เปนจรงโดยความเปนสภาวธรรม มความหมายตรงกนขามกบค าวา “อตตา” จกวาเปนสงทตรงขามกนกไมเชง เพราะวา อตตานนเกดในผทบญญตอตตาตวตนปรารภอตตาและผไมปรารภอตตาแตไมร เปนตน เพราะธรรมดงกลาว ๓ ประการนนมอยโดยปกต ไดแก อรยาบถ สนตต ฆนสญญานน คอธรรมชาตทปดบงสตวทงหลายอยโดยปกต เปนตน อนตตา ความมใชตวตน ความสบเนองดวยอนตตานนความจรงของสรรพสตว ธรรมทงปวงมใชตวตน วปสสนาภาวนาเปนเหตเพอใหเกดปญญาพจารณาเหนรปนามหรอขนธ ๕ มกองรปและกองนามฉะนน เปนไปดวยกจ ๔ อยางประการใดยอมถอวาเปนธรรมฝายขางดบ มกจมใหหลง มใชธรรมฝายขางเกด เพราะธรรมทงหลายเปนอนตตา๗ ยอมหมายเอาทงกศลธรรมและอกศลธรรม เพราะธรรมทงสองฝายนลวนเปนสงขตธรรม ธรรมอนปรงแตงใหทงดและชว เปนตน ธรรมอนเปน

๒ เรองเดยวกน หนา ๕๓๑. ๓ เรองเดยวกน หนา ๕๑๙. ๔ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๓/๒๐. ๕ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๒๒ – ๑๒๘/๑๓๓ – ๑๔๑. ๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๐๓/๖๑. ๗ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนเอก, หนา ๖๗.

๒๙

ฝายขางดบยอมเปนไปดวยการเพกถอนจากมานานสยกเลส เพกถอนจากความเหนวาเปนเรา อหงการ นนของเรา มมงการ๘ การพจารณาเหนดวยความเปนของดบสญ คอการเหนตามเปนจรงแหงสภาวะธรรมนนไดแก อนจจง ทกขง อนตตา ความเปนวปรณามลกษณะของรปกบนามนนยอมเหนความดบแหงปจจยทงหลายในปฏจจสมปบาทและอรยสจ ๔ ประการนน ดวยกจ ๔ ญาณ ๓ เปนตนดงน ธรรมดงกลาวน อาศยเหตดวยการปฏบตการเจรญภาวนาเปนไปในพระธรรมวนยของ พระผมพระภาคเจา ไดแก การประกอบดวยการประพฤตดประพฤตชอบในการส ารวมอนทรย ๕ ปาฏโมกขสงวร ถงพรอมดวยศล สมาธ ปญญา เปนเหตใหจตถงความบรสทธเพราะตงมน ยอมเปนเหตแกยถาภตญาณ การเหนตามทเปนจรงดวยปญญา ดงน เพราะเหตดวยวปสสนายานกมปญญาเหนแจงแหงสงขารธรรมทงปวงยอมเหนอรยมรรค หนทางอนประเสรฐ ๘ ประการ เปนเครองน าทางเพอความออกจากทกข เพราะความรเปนเหตถอนซงอปาทาน เทากบถอนจากผลคอ ความเกด ความแก ความเจบ ความตาย หรอดบทกขทงปวงดวยเหตเพราะอปาทานดบ เปนตน

ความรอถอนเสยจากความเหนวาเปนตวตน ดวยการพจารณาวาเปนของธรรมดาบาง เปนของไมงามไมนาชอบใจ เหนโดยรอบแหงกองสงขารธรรมนน ไดแก ผม หนง เนอ เอน กระดก มดวยอาการ ๓๒ ประการนน ตามความจรงทอาการ ๓๒ อยางนน มอนเปนไปดวยความชรา เพราะเสอมลงจากความเปนอย ตงอย เสอมรอบไปดวยอาการทงหลายนน ความเสอมรอบไปดวยอาการแหงสงขารธรรม ไดแก ความประกอบเขากนของปจจยทเปนรปธรรมนามธรรมทงหลายทงปวง ถงความดบความเสอม เปนตน เปนสภาวะอนไมอาจใหไดดงประสงค ไมอยในอ านาจ แมจะยงใหถงการรกษาไวดเพยงใด ก าหนดแตงตงไวดเพยงใดกยงมสภาพแปรไปอยนนเอง เปนตน วปสสนายานกพจารณาเหนดงนวาไมใชของทควรยดตด ไมใชของทนาพอใจ ไมใชของทนาก าหนดรกษา ไมใชของทนากงวลดวยเหนเปนของทนาใคร ไมใชของทจะน ามาโออวดวาเปนของงาม เปนของนาชนชม เปนตนดงน

หลกธรรมมความสบเนองกนดวยมทศทางอนเดยวกนไมขดแยง เปนขอประพฤตปฏบตของบณฑต ค าวา “กศล” แปลวา ฉลาด ซงตรงขามกบค าวา “อกศล” อกศลมลเปนเหตปดกนซงปญญา ปดกนซงคณงามความด มใหสรรพสตวนนหลดพนไปจากกองแหงทกขทงมวล มอนใหประสบกบบาปกรรมทงหลายทงปวงอยางไมมทสนสดของทกขนน ดงน สตวผวนเวยนอยในวฏฏสงสาร ไดถงซงกรรมอนเปนฝายดบางฝายเลวบางอยางน คอ ผเปนไปดวยกฏแหงกรรม การเอาชนะกฏแหงกรรมนน ยอมเปนไปดวยปฏปทาอนใหถงความหลดพนนนไดแก ปญญา เพราะมารเหตและผลแหงรปนาม รความเกดขนแหงรปนาม รความดบลงแหงรปนาม รความเปนไปแหงรปนาม รขอปฏบตใหถงความดบลงแหงรปนาม เปนตน รปนามน จงเปนความหมายอนชแจงความเกดขนแหงสงขารธรรมทงหลาย ไดแก กรรมวฏฏ, วบากวฏฏ, ธรรมชาตแหงปฏจจสมปบาท เปนตน

ความเหนในอตตาตวตน มใชมจฉาธรรมแตเปนผลของความเหนผด มวาทะผดจากความเปนจรง ความไมรในกจของอรยสจจ ๔ และปฏจจสมปบาท เปนตน ฉะนนปถชนยอมเหนวาเปนอตตาตวตนแมจะมวชาความรตางๆ มากมาย แตยงเหนขนธ ๕ ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร

๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, หนา ๕๒๔.

๓๐

วญญาณ วาตวตน ซงปรากฏขน ณ เวลาใดเวลาหนง และถกปดกนดวยลกษณะ ๓ อยาง ไดแก สนตต อรยาบถ ฆนสญญา เปนตน ฉะนนผมวาทะเปนอตตานนปรากฏในบคคล ๒ จ าพวก จ าพวกแรก ไดแก ผปฏบตผดรผดแลวปรารภซงอตตาในรปและนามอยางใดอยางหนงและผทไมรในอรยสจจ ๔ และปฏจจสมปบาท ไดแก บคคลทวไป ตวอยางของบคคลผมวาทะวา “รปมเวทนา” โดยความหมายน ยอมเหนวารปทงปวงประกอบดวยเวทนาการเสวยอารมณ เมอวเคราะหเอาตามสภาวะแหงความจรงแลว รปขนธทงหมดไมมเวทนาเสมอไป เชน เสนผม ขน เปนตน จกกลาววาเปนเวทนาในรปนนยอมเปนวาทะทเนองดวยความเหนผด เพราะความเหนผดนนเกดจากวาทะวา “รปมเวทนา”

เปนตน

๒). วเคราะหมมมองความเหนแยงกบหลกการในอนตตลกขณสตร

(๑). ความเหนของสจจกนครนถในจฬสจจกสตร

ความเหนแยงของจฬสจจนครนถผเปนนคนถบตรนนเชอตรงในความเหนแหงขนธ ๕ วาเทยง แนวคดลกษณะนเรยกวาเปนสสสตทฏฐ เหนวาเทยง นนเปนเทากบการปรารภวาขนธ ๕ เทยง ในความเหนวาขนธ ๕ นคอรากฐานแหงชวตของสรรพสตวทงปวง ดวยเหตน เองเปนเหตให สจจกนครนถไดประสงคจกเขาเฝาพระผมพระภาคเจาเพอจกปลดเปลองพระองค ขอทสจจนครนถนนจกโตแยงกบพระผมพระภาคเจาเพราะเชอทขนธเทยงเพราะความส าคญของสจจกนครนถนนเปนวาทะทส าคญผดในพระธรรมวนยยอมไมไดหลดพนจากขนธ วาทะของสจจกนครนถยอมขดแยงกบ พระผมพระภาคเจาผตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณนนยอมไมเปนจรง การปรารภถงความหลดพนแหงขนธ ๕ ละขนธ ๕ ไดแลวดวยปญญานนยอมไมเปนจรงแยงตอพระศาสดา แมวาทะวาดวยโมกษะแหงลทธพราหมณนนกคนหาธาตทเปนอมตะ ไดแก ปรมาตมนนน เปนความส าคญผดในแกนไมเพอหาสงทไมมตามความประสงคนน เพราะความเหนประการนนบรษยอมไมสมความปรารถนาเพราะมวาทะวาเทยงในขนธ ๕ ดงนน ผจกสมความปรารถนาในสงทไมอยในอ านาจยอมไมเปนจรง ความจรง ไดแก ขนธ ๕ นนไมเทยง ประการดงนแลว ขนธ ๕ ยอมเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนยอมไมควรก าหนด ควบคม ใหเปนไปดวยส าคญวา นนเรา นนของเรา เราเปนนน เปนตน

เหตดวยบคคลมอวชชาเปนมล๙ หรอผมากไปดวยทฏฐเปนปจจยใหมอปาทาน เกดภาวะแหงอตตาตวตน กรณศกษาของสจจกนครนถ ในจฬสจจกสตร เปนพระสตรชถงนยส าคญ เพราะความเหนเนองดวยขนธวาเปนอตตาตวตน นคนถบตรผมความเหนแยงในโอวาทของพระพทธเจานน ไดพบปะกบพระอสสชแลวไดสนธนาถงหลกธรรมโดยมากของพระศาสดา พระอสสชตอบวา “รปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง วญญาณไมเทยง รปไมใชตวตน เวทนาไมใชตวตน สญญาไมใชตวตน สงขารไมใชตวตน วญญาณไมใชตวตน ธรรมทงหลายไมใชตวตน ดงน๑๐

สจจกนครนถผมความเหนวาขนธ ๕ เทยง ทฏฐในความเชอนยอมไมยงประโยชนใหแก สจจกนครนถในผศกษาพระธรรมวนยของพระศาสดา เพราะพระศาสดาทรงอปมาดวยบรษผตองการ

๙ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๒๐. ๑๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๓/๓๘๙.

๓๑

แกนไม แตไปตดเอาตนกลวย เขายอมไมพบแมแตกระพใยจะถามถงแกนไม ยอมไมม หลกการของไตรลกษณนนบงชถงสรรพสงขารทงปวง ธรรมทงปวงมใชตวตน อตตาคอตวตนแยงกบอนตตา อตตาหมายเอาความยดมนถอมนในตวตนนนคออตตา เรยกวา อตตสญญา เปนเหตของ อตตวาทปาทาน ความยดมนดวยมวาทะเปนเหตยดมน ดงน

ความมตวตนคอความเหนแยงกบความจรงของสรรพสงดวยสามญญลกษณะ หรอความเหนวปลลาส ไดแก เหนวาเปนของเทยง (นจจสญญา) เหนวาเปนสข (สขสญญา) เหนวาเปนตวตน (อตตสญญา) เปนตน เมอเหนวามตวตน ยอมคนหาวาอะไรเปนสวนใหมตนนน ค าตอบนนเปนไปในขนธ ๕ เพราะเหนวาเปนของทตงอยไมมความแปรไป ไมมความเสอม ตงอย เปนนจนรนดรกาล ความเหนนยอมไมเปลยนไปเพราะเขาขางฝายทฏฐ เขาขางฝายอกศลธรรม เปนปฏปกษกบ กศลธรรม ไดแก วปสสนาปญญา ความจรงอนประเสรฐคอ ทกข สมทย นโรธ มรรค ความจรงดวยสามญญลกษณะ ความจรงของผมปกตละซงกเลส ประกอบดวยปญญา เปนตน

(๒). เจาลทธตาง ๆ

ความเหนอนเปนเหตเหนแยงกบหลกการในอนตตลกขณสตร ดวยความเหนอนสบเนองจากหลกการหรอทฤษฎแหงสงทเปนปฐมการณ มลการณ หรอเปนเหต เปนหนวยยอย เปนอมตธาตหรอปรมาตมน เปนธาตอนรวมเขากบพระพรหม มพระพรหมเทยง ไมมความดบสญชว นรนดร การรวมเขากบพระพรหมไดนบเปนความหลดพนหรอโมกษะ ศาสนาเชน ไมเชอในพระพรหมหรอเทพเจาแตเชอเรองกรรมและการขจดกเลสเปนเหตใหสามารถไดบรรลซงโมกษะได เปนตน

(๓). ความเหนของปถชน

ธรรมชาตของอนสยกเลสเปนเหตใหอยในอ านาจแหงกรรมสรรพสตวจงเปนไปใน วฏฏสงสารน ความเหนของปถชนยอมเหนขดแยงโดยความเปนธรรมดาวามเราหรอมเนองดวยความเหนวาของเรา ยอมคนหาในตวตน ยอมวนจฉย ตดสน รกใครพอใจ เกดความก าหนดในความเหนในตวตนประการดงน ความก าหนดรกใครในวตถกาม อนนายนด เปนทเกดแหงความก าหนดรกใคร๑๑ พอใจในวตถนนและกเลส ไดแก มจฉรยะซงเปนอนสยกเลสของผเปนปถชน หากผเปนบณฑตไมพจารณาดวยเหตผล อาจววาทกนดวยขอโตแยงวา “ถาไมมตวตนแลวจะลองฟนดวยมดหรอดาบ” ดงน ยอมไมอาจจะเปลองความเหนวาไมมตวตน จงไมควรโตแยงกนดวยทฏฐเพราะจกเปนเหตทะเลาะววาทและท าอนตรายแกมรรค ผล นพพาน เปนตน

๓). การพจารณาขนธ ๕

พธก าหนดรพเศษซงลกษณะแหงขนธทง ๕ กอง

ผปฏบตวปสสนาปญญา ไมประมาทในธรรมทงปวงเปนผตนอยเสมอ ไมประมาทในการศกษาเพอก าหนดรแหงเหตปจจยอนเปนทสบายแกจต ยอมเหนวาจตนเปนใหญในกจทงปวง มจตหรอใจเปนใหญ ผปฏบตวปสสนาปญญายอมนอมเอาความรอนเปนบอเกดของความรในขนธทงหลาย

๑๑ พทธทาสภกข, คมอมนษย ฉบบสมบรณ, หนา ๕๔.

๓๒

ไดแก การพจารณาขนธ ๕ โดยล าดบแหงเบญจขนธ ก าหนดดวย ๕ วาระ ไดแก อปปตตกมะ ปหานกกมะ ปฏปตตกกม ภมกกมะ เทศนากกมะ เปนตน

การพจารณาละขนธโดยล าดบของอปปตตกมะ ก าหนดเอาแตแรกปฏสนธในสรรพสตวเกดขนดวยครรภแหงมารดา เปนกลละเทาหยาดน ามนงาเปนระยะเวลา ๑ วน ขนเขาดงดบก เรยกวา อมพทะ อก ๗ วน เกดเปนรปรางปมเปลอก อก ๗ วน จงเปนฆนะ อก ๗ วน จงเปนปญจสาขา คอ มอทง ๒ ขาง เทา ๒ ขาง และศรษะ อก ๗ วน ๗ หน จกขทสกะอนเปนกมมสมฏฐานกลาปไดบงเกดขน อก ๗ วน บงเกดโสตทสกะ อก ๗ วน บงเกดฆานทสกะ อก ๗ วน บงเกดฆานทสกะ อก ๗ วน บงเกดชวหาทสกะ อก ๗ วน บงเกดกายทสกะ ห ตากบงเกด โอชะแหงอาหารมารดาแผไปในกายแหงทารก คอ อาหารสมฏฐานกลาป พงพจารณาดวยธรรมสงเวชวาเปนทกขดวยลกษณะแหง สงขตลกษณะ

พจารณาละขนธโดยปหานกกมะ ดวยพจารณากองกเลส ซงพระอรยมรรคทง ๓ ละขาดโดยล าดบกน กรยาทละกเลส ชอวาละขนธได เพราะเกดเนองดวยนามขนธทง ๔ กอง ไดแก พระโสดาบนละสงโยชนได ๓ ประการ พระสกทาคามละสงโยชนได ๓ ประการ และท าปฏฆสงโยชน กามราคะสงโยชน ใหเบาบาง พระอนาคามละขาดจากโอรมภาคยสงโยชน พระอรหนตละสงโยชนทง ๑๐ ประการได

พจารณาละขนธโดยปฏปตตกกมะ ดวยพจารณาอวชชาทวสทธ ๗ ประการนนละไดดวยวปสสนาภาวนา

พจารณาละขนธโดยภมกกมะ ไดแก ขนธทเปนไปในภมทง ๔

พจารณาละขนธโดยเทศนากกมะ ไดแก สตปฏฐาน ๔ สมมปปทาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อฏฐงคกมรรค ๘ และพจารณา ทานกถา ศลกถา สคคกถา กามาทนวกถา เนกขมมานสงสกถา เพราะละกเลสในขนธไดตามล าดบจากเบองตนสการละไดอยางสง๑๒

๔). วเคราะหไตรลกษณ

ไตรลกษณหรอสามญญลกษณะ ไดแก อนจจตา ทกขตา อนตตตา๑๓ ทง ๓ ประการน สงขารทงหลายเปนสภาวะของสงขตลกษณะ ไดแก อปปาโท ปญญายต ความเกดขนปรากฏ หมายเอาสงขารทมใจครองและสงขารทไมมใจครอง วโย ปญญายต ความดบปรากฏ ไดแก ความดบไปของปจจยปรงแตง ผลยอมไมปรากฏ เมอปรากฏแลวกถงซงความดบไป เสอมสลายไปเปนธรรมดา ฐตสสะ อญญถตตง ปญญายต เมอตงอยความปรากฏ มลกษณะเปนทกข เปนอนจจง เมอสงเกต

๑๒ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๐๓ – ๖๐๔. ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๑๙.

๓๓

อยางละเอยด มการเสอมสภาพ เกดความคร าคราสกหรอ ความปรากฏขนแหงความชรา เปนของชวคราว ไมจรงยงยน ผลดเปลยนไปตามกาลเวลา๑๔ เปนตน

สามญญลกษณะเปนประเดนส าคญเพอการพจารณารปนาม เพอศกษาหลายแงมมและขนตอนความรชดแหงรปนามนน ธรรมชาตทปดบงสามญญลกษณะ ไดแก ฆนสญญา อรยาบถ สนตต วปลลาส ความเหนทเปนอตตา ความเหนทเนองดวยอตตา อปาทาน เปนตน ทฏฐปรากฏในความเหนทตรงกนขามกบความจรง อวชชาเกดจากฆนสญญา อรยาบถ สนตตปดบง เปนตน วปลลาส หมายถง การเหนผดจากความจรง คอ อนจจง ทกขง อนตตา ความเปนธรรมดาแหง ความแก ความเจบ ความตาย ความพลดพราก และกรรม๑๕ อกศลกรรมเปนเหตใหจตถกครอบง าจากกเลสตณหา การละกเลสตองหาวธละอกศลกรรม ละอวชชาดวยพจารณาเหนตามทตงอย ละความฟงซาน ไมเหนวปลลาสเปนอยางอน ความรหรอวชชาเปนตวขจดความเหนวาอตตาตวตน เหนวาเทยง เหนวาเปนสข จดเปนตวสญญา ไดแก นจจสญญา สขสญญา อตตสญญา เพราะความจรงของความเหนเปนอตตานคอ สญญาแยงกบพระไตรลกษณ ความเหนเปนอตตาจงเนองดวยอวชชา เนองดวยเหนผด การเหนผดเพราะเหนทางออกเปนทางปด เหนทางผดเปนทางออก ความเหนผดในรปกบนาม ไดแก เหนผดจากการเปนเหตเปนปจจยเปนสมฏฐานปจจยแกรปและนาม เหนผดจากผลและเหต เหนสบสน ไมลงตว เหนในแนวคดทยากเกนไปหรอเขาใจยาก รไมถง ไมอาจน าตนไปสปญญาญาณได เปนตน ทางแหงปญญาตองมงประเดนดงกลาว เพอปรยต ปฏบต ปฏเวธ คอ สทธรรม ๓ ประการ๑๖ เปนตน

๕). วปสสนาปญญา

ความรทเกดจากการเจรญวปสสนาภาวนา คอ ปญญา การพจารณาขนธ ๕ ดวยลกษณะแหงไตรลกษณ ๓ ประการ ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา ชอวาเปนวปสสนาปญญา ปญญามจ าแนกดวยความร, ปรชาหยงรหรอญาณ, หรอความรในศลปวทยาทงปวงกชอวา ปญญา๑๗ วปสสนาปญญา เกดจากวปสสนาญาณทสมปยตประกอบดวยกศลจตพจารณาไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา๑๘ แมเปนปญญาทเกดจากการเจรญวปสสนาภาวนา แตปญญายงแบงออกเปนสวนของโลกยปญญาและโลกตตรปญญา ปญญาจงหมายถงความร ปรชาญาณ, ทเกดดวย สญญา วญญาณ และปญญา ปญญาทเกดจากการพจารณาเหนอนตตา รไดดวยวญญาณและปญญา สญญารไมถงไตรลกษณ วญญาณรไดถงไตรลกษณ แตมอาจน าผรนนสอรยมรรคอรยผลได สวนปญญานนสามารถน าผร ไตรลกษณนนสอรยมรรคอรยผลและนพพานได๑๙

๑๔ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, หนา ๑๒๖. ๑๕ ดรายละเอยดใน คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนเอก, หนา ๒๑๓ - ๒๑๗. ๑๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๒๗. ๑๗ ดรายละเอยดใน พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๑๖. ๑๘ เรองเดยวกน หนา ๕๑๖. ๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๑๖-๕๑๗.

๓๔

สวนโลกตตรปญญานนบงเกดในพระอรยบคคล ๘ จ าพวก คอ พระโสดาปตตมรรค พระโสดาปตตผล พระสกทาคามมรรค พระสกทาคามผล พระอนาคามมรรค พระอนาคามผล พระอรหตตมรรค พระอรหตตผล เปนตน๒๐ วปสสนายานกไดบรรลวปสสนาญาณตามล าดบจนถง อนโลมญาณคอปรชาญาณหยงรอรยสจ ๔ เมอส าเรจเปนพระโสดาบนแลวยอมละสงโยชน ๓ ประการ คอ สกกายทฏฐ สลพพตปรามาส วจกจฉา เปนตน๒๑ บคคลผมอนทรยแกกลาเพราะไดบ าเพญวปสสนาภาวนามาแตอดตยอมไดบรรลเปนพระอรยบคคลไดเรว ไดแก พระสารบตรกบ พระโมคคลนะไดฟงพระธรรมเทศนาจบ ๑ คาถาแลวไดดวงตาเหนธรรม๒๒

วปสสนา หมายถง ความเหนแจงตรงตอความเปนจรงของสภาวธรรม ปญญาทเหน พระไตรลกษณอนใหถอนความหลงผดรผดในสงขารเสยไดหรอการฝกปญญาใหเกดความเหนแจงรชดภาวะของสงทงหลายตามทเปนจรง๒๓ การพจารณาขนธ ๕ เปนอารมณแหงกรรมฐานจดเปนวปสสนากรรมฐาน การพจารณาขนธ ๕ จนเหนพระไตรลกษณดวยเกดปญญารแจงแหงสภาวธรรมเรยกวา วปสสนาญาณหรอวปสสนาปญญา๒๔ อารมณแหงวปสสนากรรมฐานเรยกวา วปสสนาภม๒๕ วปสสนาภม ไดแก ขนธ ๕, อายตนะ ๑๒, ธาต ๑๘, อนทรย ๒๒, อรยสจ ๔, ปฏจจสมปบาท ๑๒ เปนตน๒๖ ส าหรบงานวจยน มขอบขายในการวจยเฉพาะขนธ ๕ ในธรรมหมวดอนทเหลอพงพจารณาในท านองเดยวกน ดงน

๓.๒ วเคราะหการพจารณาขนธ ๕ ในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงวสทธ

๗ และวปสสนาญาณ ๙

การพจาณาเหนรปนามโดยสภาวะของความเปนจรงเปนทเกดขนแหงปญญา ธรรมชาตมอวชชาเปนมลเหตใหบรรดาสตวทงหลายเปนไปในวฏฏสงสาร ธรรมชาตของบคคลเหนโนมเอยงในความสบเนอง (สนตต) การผลดเปลยน (อรยาบถ) ความส าคญวากลมกอน (ฆนสญญา) เปนตน จะก าหนดรเหตปจจยใหมอวชชาอยางไร ความโนมเอยงในผลคออวชชา ยอมเปนไปในบคคล เปนเหตปจจยใหมทกข เปนตน

๓.๒.๑ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงทฏฐวสทธ

ในล าดบของผเจรญวปสสนาภาวนาในทฏฐวสทธ ควรไดก าหนดรอารมณอนเปนพนแหงวปสสนา ม ๖ กองดวยกน คอ ขนธ อายตนะ ธาต อนทรย อรยสจจ ปฏจจสมปบาท เปนตน ส าหรบ

๒๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท, หนา ๕๑๖. ๒๑ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน หนา ๔๖๔. ๒๒ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, หนา ๓๖๔. ๒๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๗๓. ๒๔ พระพทธโฆษาจารย. พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ. หนา ๕๑๖. ๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๗๔. ๒๖ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๓๗.

๓๕

ขอบขายการวจยนน ามาอธบายเฉพาะขนธ ๕ ในการศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร พอเขาใจ ดงน

ผปฏบตวปสสนาภาวนาไดเจรญในศลและสมาธอนหมดจดแลวเจรญทฏฐวสทธ๒๗ พงก าหนดรในอารมณแหงกรรมฐาน ไดแก สภาวลกษณะ ลกษณะอนไมทวไปแกสงอน๒๘ และวปรณามลกษณะ ไดแก พระไตรลกษณแหงอารมณกรรมฐานนนตามทเปนจรงวา วปรณามลกษณะ ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา นจะบงเกดขนไดยอมอาศยแกสภาวลกษณะ ถาไมก าหนดรในสภาวลกษณะเปนพนไวกอน ยอมไมเหนความเปนไปแหงสภาวะอนจจง ทกขง อนตตา๒๙ เพราะเปนสภาวะทเปนปฏปกษกนและใหพจารณาสมฏฐานกลาปแหงอารมณวปสสนากรรมฐานนน แลวจกเปนเหตใหขามความสงสยในกาลทง ๓ ไดแก อดตกาล อนาคตกาล ปจจบนกาล หรอโสฬสวจกจฉาทง ๑๖ ประการ เปนตน๓๐

ทฏฐวสทธ คอ ปญญาอนพจารณาซงนามและรปโดยสามญญลกษณะเพราะมสภาวะเปนวปรณามธรรมในตวเองโดยความเปนไปและสภาวลกษณะนก าหนดเอาดวยสามารถแหงอนทรยของวปสสนายานก อนบงเกดแตวบากกรรมเปนเหตแกจรตของวปสสนายานก ความรในอารมณอนเปนสาธารณเจตสกหรออารมณอนเปนพนแหงวปสสนาสวนของนามธรรม พงพจารณาเอากองแหงจตและกองแหงเจตสก อนเปนเหตเปนผลแกกนไมทวไปแกสงอนเพราะเปนสภาวลกษณะดงนวา จตและเจตสกมลกษณะโนมไปสอารมณ และไมตางของการจ าแนกจตและเจตสก จตประกอบดวยเจตสกไดนนยอมไมทวไปเชนกน จตมอารมณในสมฏฐานแหงรปทง ๔ ยอมไมทวไปแกเจตสกทงหลาย หากไลเรยงเอาลกษณะอนไมทวไปนเปนเหตใหเหนเองในผปฏบตวปสสนาภาวนา แมเจตสกกบเจตสก แมจตกบเจตสกหนง แมจตกบเจตสกอกเจตสกหนง แมเกดขนพรอมกนหรอแมไมเกดขนพรอมกน พงพจารณาดวยตนและพจารณาโดยอนโลมนยและปฏโลมนย พจารณาในความเปนธรรมฝายกศลและธรรมทเปนฝายอกศล ดวยกจ ๔ เปนตน

การพจารณาเหนดวยสภาวลกษณะ เปนไปในลกษณะ กจ ผล อาสนนการณ ไดแก พจารณาลกษณะ และกจแหงธรรมนน พจารณาเหตอนเปนทบงเกดแกผลของสภาวธรรมนน พจารณาผลอนเปนเหตของสภาวธรรมนน ดงน เมอพจารณาเหนดวยวปรณามลกษณะ อนไดแก อนจจลกษณะ ทกขลกษณะ อนตตลกษณะ๓๑ อนจจลกษณะหมายรดวยกาล ทกขลกษณะ หมายรดวยเงอนไขแหงสภาวะ อนตตลกษณะหมายรดวยสมฏฐานปจจยแหงรปและนามนนๆ๓๒ ไดแก ปจจย

๒๗ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๑๔. ๒๘ เรองเดยวกน หนา ๖๓๘. ๒๙ พระสมมตร ผาสโก (รตนพาณชย). “ศกษาการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวทางของ

พระครจนทปญญาภรณ (ขาว จนทาโภ)”. หนา ๑๐๑. ๓๐ ดรายละเอยดใน พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๒, หนา ๖๑๑. ๓๑ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๓๘. ๓๒ เรองเดยวกน หนา ๗๑๑.

๓๖

อนเปนไปในปฏจจสมปบาท ปจจยอนประพฤตเนองดวยวญญาณคอ ผสสะ ปจจยแหงรป ไดแก ธาตอนเปนเครองอปถมภแกกนและกนคอ ธาตทง ๔ คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย๓๓ เปนตน

การพจารณาขนธ ๕ ตามหลกการในอนตตลกขณสตร แบงขนธ ๕ ออกเปน ๑๑ บท ไดแก ขนธทง ๕ กอง ทเปนอดตหรออนาคตหรอปจจบน ภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ใกลหรอไกล เปนตน๓๔ ขนธทง ๕ กองคออารมณกรรมฐานในการพจารณาเปนเบองตน มการก าหนดพจารณาสภาวลกษณะและวปรณามลกษณะแหงขนธ ๕ นน ขนธ ๕ จงมขอบขายกวางขวาง ไดแก รปและนามทงปวง แมรปนามในอายตนะ ๑๒, ธาต ๑๘, อนทรย ๒๒, อรยสจ ๔, ปฏจจสมปบาท ๑๒ เปนตน สภาวลกษณะ ลกษณะอนไมทวไปแกสงอน๓๕ เชนเวทนา มความหมายวา การเสวยอารมณทเปนสข ทกข หรอไมสขไมทกข เปนตน ลกษณะของเวทนา ไดแก มลกษณะดวยกรยาของการเสวยอารมณทเปนสข ทกข หรอเฉยๆ ตดสนซงอารมณวาสขหรอทกข เปนตน ความรในลกษณะดวยอากปกรยาของการเสวยอารมณทเปนสข ทกข หรอเฉยๆ ชอวา ปญญาญาณ ดงน วปรณามลกษณะ ไดแก ความแปรปรวนดวยสามญญลกษณะ คอ อนจจตา ทกขตา อนตตตา๓๖ เปนตน ความรในอนจจลกษณะ ทกขลกษณะ อนตตลกษณะ ชอวา ปญญาญาณ เปนตน

การก าหนดรในอารมณกรรมฐานทงปวงดวยญาณอยางใดอยางหนง ชอวา ปญญา ความรเกดจากสญญา วญญาณ และปญญา ความรดวยปญญาตางกบวญญาณและสญญา เพราะสามารถน าผรนนไปถงทางแหงมรรค ผล นพพาน๓๗ วปสสนายานกพงศกษาอารมณกรรมฐานโดยลกษณะ กจ ผล อาสนนการณของอารมณนนๆ ไมเหนเปนวปลลาสแหงอารมณกรรมฐานนน ชอวา ทฏฐวสทธ ผเจรญปญญามเหตแหงวปสสนา ไดแก ศลวสทธและจตตวสทธ๓๘ เปนตน ลกษณะของอารมณกรรมฐานบอกใหรลกษณะอนไมทวไปแกอารมณอนๆ กจของอารมณกรรมฐาน เพราะเปนเหตแกผลอยางใดอยางหนง ผลของอารมณกรรมฐานคอ ผลทเกดจากกจของอารมณกรรมฐาน เหตของอารมณกรรมฐาน คอตวกระตนใหเกดผล ความรในอารมณตรงกบความจรงนนคอ ปญญา ความไมรในอารมณทตรงกบความจรงนนเองคอ อวชชา เปนตน ล าดบตอไปเปนตวอยางการศกษาวเคราะหรป เมอวาโดยลกษณะ กจ ผล อาสนนการณ ดงน

ทฏฐในขนธ ๕

ทฏฐในขนธ ๕ ไดแก ความเหนในขนธ ๕ เพราะบญญตสมมตซงรปนามเปนทฏฐทจดเปนความเหนวาเทยง ขาดสญ ความเหนสดโตง เหนวาไมมเหตไมมปจจย เชน กรรมไมม ผลของกรรมไมม เกดโดยไมมเหตไมมปจจยของความเปนไปในหวงแหงวฏฏสงสาร ความเหนของผปรารภขนธ ๕ อยางใดอยางหนง เชน รป, เวทนา, สญญา, สงขาร, วญญาณ เหนผด ปรารภผด ดวยเหนวาเนองกน

๓๓ เรองเดยวกน หนา ๕๓๙. ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๖๘๓. ๓๕ เรองเดยวกน หนา ๖๓๘. ๓๖ อางแลว ๓๗ เรองเดยวกน หนา ๕๑๗. ๓๘ เรองเดยวกน หนา ๕๓๘.

๓๗

ดวยเหนเปนตวตน บญญตอตตาวาเทยง อตตา หมายถง ความยดมนถอมนเหนเปนอตตาตวตน การปรารภถงขนธ ๕ เพราะเปนปถชน เพราะยอมเหนในทสดวาตวตน ตวอยางในทฏฐ ๖๒ ผทเหนวาเทยง เปนมจฉาทฏฐ เปนอตตาโดยลกษณะวายดมนถอมนในขนธ ๕ ผท เหนวาขาดสญ เปนมจฉาทฏฐเพราะความจรงมเหตมปจจย การปฏเสธวาไมมเหตไมมปจจยนน คอ ความเหนผดจากความจรง (อเหตกทฏฐ) หรอความเหนอนไมท าใหผเหนดงนนหลดพนจากทกขได เพราะไมเนองดวยลกษณะหรอความจรงของสภาวะแหงรปและนาม อธบายวา อตตากบอนตตามความหมายตรงกนขามอยกตาม แตเมอวาโดยความเปนจรงของสภาวะแหงรปและนามนน คอ อนตตา สวนอตตานนไมมจรงหรอไมเปนความจรง เพราะไมมจรงโดยกฏแหงสามญลกษณะ ไดแก สภาวลกษณะแหงรปและนามทเปนไปดวยตวตนนนเปนไปดวยปจจย ความดบลงแหงปจจย คอความดบไปแหงผล แมแตผจะเหนในอนตตาแลวจตยงไมหลดพนเพราะยงมกเลส ไดแก อนสยกเลส ธรรมอนเปนไปในความหลดพนจากอนสยกเลส ไดแก สญญา ๑๐ ประการ เชน อสภสญญา อนจจสญญา อาทนวสญญา ปหานสญญา นโรธสญญา เปนตน๓๙

ผศกษาพระธรรมวนยไมไตรตรองหลกการทางพระพทธศาสนา แตศกษาเพยงสวนของศพท ความหมาย ลกษณะแหงความหมายนน ยอมเหนและเขาใจวา ขนธ ๕ ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนตน ความรดงนนยอมเหนวา “ขนธ ๕ นนเปนรากฐาน” สอดคลองกบหลกการของปรมาตมน สงแทจรงมสงเดยวหรอเปนอมตะธาต ไมท าใหผมความเหนอยางนไดบรรลธรรมขนสง เพราะจบทหลกการนนๆ ยงไมพนอตตาเหนวาตวตน หรอแมผศกษามากเพราะอาศยการจดจ าไมรลกษณะแหงสภาวธรรม (ผไมปฏบตยอมไมรเอง) เพราะการปฏบตคอความรในสภาวธรรม ผรแตเพยงศพท ความหมาย ไมถอวารลกษณะแหงความหมายนน เมอไมพจารณา ไมกระท าโยนโสมนสการในสภาวธรรมยอมไมบงเกดความรและความหลดพน ไมปหานซงกเลสประการใด ยกเวนผมอนทรยแกกลาและเปนอคฆฏตญญ วปปจตญญ แตการสดบนบวาเปนสตตมยปญญา เปนตน

ขนธ ๕

ขนธ ๕ หมายถง กองแหงรปและนาม อนเปนพนแหงวปสสนาภาวนาหรอเปนอารมณในการพจารณาเหนซงวปรณามลกษณะแหงรปและนามนน๔๐ ซงจะกลาวถงในพธการเจรญวปสสนากรรมฐานเปนล าดบตอไป

ขนธ ๕ ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เปนตน ขนธ ๕ มขอบขาย ๒ ประการ คอ เปนองคประกอบและองครวมของรปกบนามและกลาวอยางยอ ในดานองคประกอบ ไดแก รปขนธและนามขนธ รปขนธ ไดแก มหาภตรป ๔ และอปาทายรป ๑๐ เปนตน นามขนธ ไดแก เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เปนตน๔๑ ค าวาขนธ หมายถง องครวมของรปกบนามหรอหมายเอารปและนามอยางใดอยางหนงกรวมลงในขนธทงหมด เปนตน

๓๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๒๓ –

๔๒๔. ๔๐ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๓๘. ๔๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๒.

๓๘

รปขนธ

รป ไดแก มหาภตรป ๔ คอ ปฐวธาต ธาตดน อาโปธาต ธาตน า เตโชธาต ธาตไฟ วาโยธาต ธาตลม

ธาตทง ๔ อยาง อนเปนรปทแสดงลกษณะแหงธาตชดเจน คอ รปใหญ มลกษณะแขงแรง มนคง คอ ปฐวธาต มลกษณะเหลว ชมมน คอ อาโปธาต มลกษณะรอน เผาผลาญ คอ เตโชธาต มลกษณะพดพา ไหวตง คอ วาโยธาต เปนตน

อปาทายรป รปอาศย ม ๑๐ ประเภท ดงน

๑.) ปสาทรป รปคอประสาททง ๕ อนอาศยธาตทง ๔ คอ จกขปสาทรป รปอนเปนไปแกประสาททางตา โสตปสาทรป รปอนเปนไปแกประสาททางห ฆานปสาทรป รปอนเปนไปแกประสาททางจมก ชวหาปสาทรป รปอนเปนไปแกประสาททางลน กายปสาทรป รปอนเปนไปแกประสาททางกาย เปนตน

๒.) โคจรรป รปอนเนองดวยปสาทรป ไดแก รป, เสยง, กลน, รส, สมผส เปนตน

๓.) ภาวรป รปทแสดงถงเพศ ไดแก ปรสภาวรป รปอนแสดงภาวะแหงเพศชาย อตถภาวรป รปอนแสดงภาวะแหงเพศหญง เปนตน

๔.) หทยรป หรอหทยวตถ คอ หวใจ

๕.) ชวตรป สภาวะทรกษารปใหเปนอย ไดแก ชวตนทรย เปนตน

๖.) อาหารรป รปอนหลอเลยงรปกายเกดแตค าขาว คอ กวฬงการาหาร เปนตน

๗.) ปรจเฉทรป รปอนปดกนซงรปมใหปะปนกนแยกหนาทแหงอวยวะในรปกาย คอ อากาสธาต เปนตน

๘.) วญญตรป รปทก ากบควบคมการเคลอนไหว คอ กายวญญต การเคลอนไหวทางกาย วจวญญต การเคลอนไหวทางวาจา เปนตน

๙.) วการรป รปอนเปนไปดวยอาการตางๆ ไดแก ลหตา ความเบา มทตา ความออน กมมญญตา ความควรแกการงาน เปนตน

๑๐.) ลกขณรป รปอนมลกษณะ ๔ ไดแก อจจยะ การเตบใหญ สนตต การสบเนอง ชรตา การช ารด ทรดโทรม อนจจตา ความไมคงท เปนตน๔๒

มหาภตรป วาโดยลกษณะ

สลกขณธารณโต ทกขฏฐานโต ทกขาธานโต จ ธาต แปลวา ธรรมชาต ๔ ประการ คอ ดน น า ลม ไฟ ไดนามบญญตชอวา ธาตนน เพราะเหตททรงไวซงลกษณะแหงตน ลกษณะทแขงกระดาง ลกษณะทซมซาบเอบอาบ ลกษณะทไหวตง ลกษณะทท าใหอบอน เปนตน

๔๒ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, หนา ๗๐-๗๒.

๓๙

ปฐว ปตฏฐตา อาโปธาตตงอยในปฐวธาต ไดปฐวธาตเปนทตง ไดเตโชธาตเปนผอภบาล ไดวาโยธาตเปนผอปถมภ

เตโชธาตนน ตงอยในปฐวธาต ไดปฐวธาตเปนทตง ไดอาโปธาตเปนผชวย ไดวาโยธาตเปนผอปถมภ

วาโยธาตตงอยในปฐว ไดปฐวธาตเปนทพง ไดอาโปธาตเปนผชวย ไดเตโชธาตเปนผอปถมภค าช

มหาภตรป วาโดยกจ

อาโปธาต วาโดยกจ เพออนกระท าใหเปลงปลงเครงครด

ปฐวธาต วาโดยกจ คอ กรยาเปนทตงแหงธาตทง ๓

เตโชธาต วาโดยกจ ไดแก การกระท าอาหารใหยอยละเอยดลง

วาโยธาต วาโดยกจ ไดแก กรยาอนกระท าใหหวนไหว

มหาภตรป วาโดยผล

ปฐวธาต วาโดยผล ไดแก สมปฏจฉนนปจจปฏฐานา กรยาทรองรบไวซงธาตทง ๓

อาโปธาต วาโดยผล ไดแก กรยาทท าใหสดชนชมมน

เตโชธาต วาโดยผล ไดแก มกรยาใหถงซงสภาวะออนนอมแกกาย

วาโยธาต วาโดยผล ไดแก มกรยาอนน าไปซงกายสทศานทศตางๆ ใหกระท าซงการงานทงปวงได

มหาภตรป วาโดยอาสนนการณ

มหาภตรปทง ๔ อยาง ถอยทถอยเปนอาสนการณแหงกนและกน อธบายวา อาโป เตโช วาโย เปนเหตอนใกลใหเกดปฐวธาต

เตโชธาต วาโยธาต ปฐวธาต เปนเหตอนใกลใหเกดปฐวธาต

วาโยธาต ปฐวธาต อาโปธาต เปนเหตอนใกลใหเกด เตโชธาต

ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต เปนเหตอนใกลใหเกด วาโยธาต๔๓

วญญาณขนธ

วญญาณ หมายถง จต คอ ความร ตวร อนมเหตปจจยดวยความประพฤตเปนไปในเจตสกทงหลาย ไดแก เวทนาเจตสก สญญาเจตสก สงขารเจตสก เปนตน๔๔ จตยอมประกอบกบเจตสก เปน

๔๓ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๓๙ – ๕๔๐. ๔๔ เรองเดยวกน หนา ๕๓๙.

๔๐

ธรรมทอาศยกนเกดขน เกดขนพรอมกบจต เกดทเดยวกบจต๔๕ จตหรอวญญาณมอนก าหนดสบเนองกนไปนบแตปฏสนธวญญาณตราบถงจตจต จดเปนปจจบนขนธแหงวญญาณ มการเกดขน ตงอย ดบไปแหงขณะจต เปนไปในวถจต ๑๔ ดวง มประเภทแหงจต ๘๙ ดวง พสดาร ๑๒๑ ดวง เปนตน นามรปเปนปจจยแกวญญาณ (ในจกขวาทวญญาณ)๔๖ วญญาณเปนปจจยแกนามรป (ในปฏสนธวญญาณ)๔๗ จต หมายถง ตวร การคด บงเกดไดในจกขธาต หรอปญจทวารจต จตมอนเกดดบคลายกบเจตสก จตจะไมเนองดวยการคดกมได จตจะไมเนองดวยการรกมได เพราะการรกบการพนจพจารณาไตรตรองสอบสวนลวนเปนกระบวนการแหงจต การจะปฏเสธวาจตไมมมได จตยอมเกดขนสบเนองกนไปอยางเรวอปมามได จตมอวชชา ยอมเปนจตมอวชชา จตรเสวยซงอารมณ ยอมเปนจตเสวยซงอารมณ แมการประพฤตปฏบตกรรมฐานจะนอกจากจตแลวยอมเปนไปมได จตยอมถกบบคนดวยรปเปนเหต จตยอมถกบบคนดวยเวทนา สญญา สงขาร เปนเหต เปนตน จตถกชกจงดวยรป เวทนา สญญา สงขาร เปนเหต เปนตน จตดวงท ๑ เปนเหตเปนปจจยแกจตดวงตอๆ ไป ความเหนวาจตเนองดวยรป ยอมเหนเปนอตตาตวตนเพราะจตดบกลบเหนรปมจต เพราะความจรงเปนประการใดยอมควรเหนเปนประการนนๆ การละ ไดแก อบายแหงปญญาเพราะไมยดมนชอวาดบขนธ เชน พระโยคาพจรพจารณารวาจตเกดดบดวยอาศยเหต ความยดมนในจตเกดเพราะเหตนนยอมยงไมอย ยอมคลายก าหนด เพราะคลายก าหนดจงหลดพน เปนตน

วญญาณขนธ ไดแก จต ๘๙ ดวง พสดาร ๑๒๑ ดวง จดเปน กามาวจรจต ๕๔ ดวง รปาวจรจต ๑๕ ดวง อรปาวจรจต ๑๒ ดวง โลกตตรจต ๘ ดวง

กามาวจร ๕๔ ดวง จดเปนอกศลจต ๑๒ ดวง คอ โลภมลจต ๘ ดวง โทสมลจต ๒ ดวง โมหมลจต ๒ ดวง เปนตน

โลภมลจต ๘ ดวง คอ ทฏฐสมปยต ๔ ดวง ทฏฐวปปยต ๔ ดวง ในทฏฐสมปยตจดเปน โสมนส ๒ ดวง อเบกขา ๒ ดวง ทฏฐวปปยตจดเปนโสมนส ๒ ดวง อเบกขา ๒ ดวง โสมนสสมปยต จดเปนสสงขารก ๒ ดวง อสงขารก ๒ ดวง เปนตน

โทสมลจต ๒ ดวง จดเปน สสงขารก ๑ ดวง อสงขารก ๑ ดวง

โมหมลจต ๒ ดวง จดเปน วจกจฉาสมปยต ๑ ดวง อทธจจสมปยต ๑ ดวง

วบากจต ๒๓ ดวง จดเปนกศลวบากอเหต ๘ ดวง อกศลวบาก ๗ ดวง มหาวบากจต ๘ ดวง เปนตน

กศลวบากอเหตกจต ๘ ดวง ไดแก อเบกขาสหคตจกขวญญาณ ๑ ดวง อเบกขาสหคตโสตวญญาณ ๑ ดวง อเบกขาสหคตฆานวญญาณ ๑ ดวง สมปฏจฉนนะจต ๑ ดวง อเบกขาสนตรณจต ๑ ดวง โสมนสสสนตรณจต ๑ ดวง เปน ๘ ดวงดวยกน ดงน

๔๕ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระอภธรรมปฎก, หนา ๔๔. ๔๖ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๗๐๗. ๔๗ เรองเดยวกน หนา ๖๒๗.

๔๑

อกศลวบากจต ๗ ดวง ไดแก จกขวญญาณ ๑ ดวง โสตวญญาณ ๑ ดวง ฆานวญญาณ ๑ ดวง ชวหาวญญาณ ๑ ดวง กายวญญาณ ๑ ดวง สมปฏจฉนนจต ๑ ดวง สนตรณจต ๑ ดวง

มหาวบาก ๘ ดวง จดเปนญาณสมปยต ๕ ดวง เปนญาณวปปยต ๔ ดวง จดเปน สสงขารก อสงขารก จดเปนโสมนสและอเบกขาเหมอนในกามาพจรมหากศล

กรยาจต ๑๑ ดวง จดเปนอเหตกกรยา ๓ ดวง มหากรยา ๘ ดวง อเหตกรยาจดเปน ปญจทวาราวชชนะจต ๑ ดวง มโนทวาราวชชนจต ๑ ดวง หสนจต ๑ ดวง๔๘

การแบงจตออกเปนประเภทตางๆ น เปนไปดวยจตน เปนกศล อกศล อพยากฤต มลกษณะโนมไปสอารมณ และประพฤตเปนในในเจตสกทงปวง ไดแก เวทนาเจตสก สญญาเจตสก สงขารเจตสก๔๙ อนจตหรอวญญาณขนธน เปนทรของวปสสนายานกแลว ยอมจกรซงเจตสกทงปวงได และเพราะดวยอาศยการฝกปฏบต และศกษาดานปรยตอยางอตสาหะ ทงเวลาและโอกาส สตปญญาเปนเหตส าคญของผปฏบตภาวนา การวเคราะหในวญญาณขนธเพอชประเดนส าคญพอเปนแนวทางส าหรบแนวทางศกษา ดงน

เวทนาขนธ

เวทนา หมายถง ความรเสวยซงอารมณอนเปนสขเปนทกขหรอไมสขไมทกข๕๐ เรยกวาเวทนาขนธ หมายถง เวทนาทงปวงชอวา กองแหงเวทนา เวทนาจดเปนเจตสก เวทนาเจตสกจดลงในขนธ คอ เวทนาขนธ เวทนามเพราะการประพฤตเนองดวยวญญาณจงมเวทนา๕๑ เพราะผสสะเปนปจจยแกมเวทนา เวทนายอมอาศยรปเกดขน (สมฏฐาน) ผพจารณาเหนเวทนา ยอมไมหลงในเวทนา เพราะไมหลงเวทนายอมไมใชอตตาแกผเหนเวทนานน ความเปนไปแหงเวทนา ไดแก ตณหา ความอยาก เปนเหตใหมทกข ดวยการแสวงหา เปนเหตใหเกดความได ความไดท าใหเกดความพอใจรกใคร ความพอใจรกใครเปนเหตใหเกดความพะวง เพราะความพะวงเปนเหตใหเกดขนแหงอปาทาน ความเปนไปแหงอปาทานเปนเหตใหเกดขนแหงความตระหน ความตระหนเปนเหตใหเกดขนแหงการปองกนและอกศลธรรมหลายประการ๕๒ การพจารณาเวทนาเปนอารมณ ศกษาไตรตรองดวยปญญา ยอมดบเวทนาได เวทนาบงเกดในปสาทรปกม เวทนานนจะบงเกดในรป หรอไมเกดในรปขนธทงปวงกม ผพจารณาเหนอยางน ยอมไมควรในการบญญตรปมเวทนาเหลานน เพราะรแจงความเปนไปแหงเวทนานนเปนเหตเปนผลเนองดวยประสาททง ๕ เปนตนนน เวทนาเมออาศยแกรป ความเปนไปแหงรปนนไมเทยงประการใด ความเปนไปแหงเวทนานนยอมไมเทยงประการนน ผพจารณาเหนในเวทนามธรรมชาตอยางนนแลว ยอมหาทางออกจากเวทนาวาเวทนาเปนอตตาตวตน ดวยปญญารแจงแก

๔๘ เรองเดยวกน หนา ๕๓๙ – ๕๔๐. ๔๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓๙. ๕๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๘๕. ๕๑ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๓๙. และด พระพรหมมน สวจเถร

(ผน ธรรมประทป), ธรรมประทป, หนา ๒๖๖. ๕๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๐๓ – ๑๐๔/๖๑.

๔๒

เวทนายอมละเวทนา เพราะเวทนามเหตเพราะผสสะนนใหเปนไป๕๓ ความยดมนในเวทนามเพราะผสสะเปนเหต เปนตน

เวทนาขนธ ไดแก เวทนาเจตสก มลกษณะใหเสวยซงอารมณ วาโดยอารมณแบงเปน ๕ ประการ คอ สขเวทนา ๑ ทกขเวทนา ๑ โสมนสสเวทนา ๑ โทมนสสเวทนา ๑ อเบกขาเวทนา ๑ เปนตน

จ าแนกโดยทวารทง ๖ ประการ ไดแก จกข, โสตะ, ฆานะ, ชวหา, กายะ, มโน เอา ๖ คณ ๕ เทากบ ๓๐ ประการ ดงน

จ าแนกโดยสขเวทนา ๖ ประการ

จกขสมผสสชาสขเวทนา โสตสมผสสชาสขเวทนา ฆานสมผสสชาสขเวทนา ชวหาสมผสสชาสขเวทนา กายสมผสสชาสขเวทนา มโนสมผสสชาสขเวทนา เปนตน

จ าแนกโดยทกขเวทนา ๖ ประการ

จกขสมผสสชาทกขเวทนา โสตสมผสสชาทกขเวทนา ฆานสมผสสชาทกขเวทนา ชวหาสมผสสชาสทกขเวทนา กายสมผสสชาทกขเวทนา มโนสมผสสชาทกขเวทนา เปนตน

จ าแนกโดยโสมนสเวทนา ๖ ประการ

จกขสมผสสชาโสมนสเวทนา โสตสมผสสชาโสมนสเวทนา ฆานสมผสสชาโสมนสเวทนา ชวหาสมผสสชาโสมนสเวทนา กายสมผสสชาโสมนสเวทนา มโนสมผสสชาโสมนสเวทนา เปนตน

จ าแนกโดยโทมนสเวทนา ๖ ประการ

จกขสมผสสชาโทมนสเวทนา โสตสมผสสชาโทมนสเวทนา ฆานสมผสสชาโทมนสเวทนา ชวหาสมผสสชาโทมนสเวทนา กายสมผสสชาโทมนสเวทนา มโนสมผสสชาโทมนสเวทนา เปนตน

จ าแนกโดยอเบกขาเวทนา ๖ ประการ

จกขสมผสสชาอเบกขาเวทนา โสตสมผสสชาอเบกขาเวทนา ฆานสมผสสชาอเบกขาเวทนา ชวหาสมผสสชาอเบกขาเวทนา กายสมผสสชาอเบกขาเวทนา

มโนสมผสสชาอเบกขาเวทนา เปนตน

ฝายสขเวทนา ไดแก การเสวยอารมณทเปนสข ทกขเวทนาไดแกการเสวยอารมณทเปนทกข โสมนสเวทนาไดแกการเสวยอารมณรนเรงหรรษา โทมนสเวทนาไดแกการเสวยอารมณขดเคอง อเบกขาเวทนาไดแกการเสวยอารมณทไมใชสขไมใชทกข ไมยนดปรดา ไมนอยเนอต าใจ เปนตน

การเสวยอารมณทางทวารทง ๖

การเสวยอารมณทางจกขทวาร ไดแก การเหนหรอการด การชม อนมอารมณลอใจให

โนมเอยงไปสการเสวยซงเวทนาทง ๕ ประการนน

๕๓ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๑๖.

๔๓

การเสวยอารมณทางโสตทวาร ไดแก การไดยนเสยง การฟงสอตางๆ อนมอารมณลอใจใหโนมเอยงไปส การเสวยซงเวทนาทง ๕ ประการนน

การเสวยอารมณทางฆานทวาร ไดแก การสดดม ไดกลน สมผสดวยจมก อนมอารมณนาใครหรอไมนาใคร หรอเฉยๆ เปนตน

การเสวยอารมณทางชวหาทวาร ไดแก การกน การดม สมผสดวยลน อนนาใครหรอไมนาใคร หรอเฉยๆ เปนตน

การเสวยอารมณทางกายทวาร ไดแก การสมผส การถกตองดวยกายในอวยวะตางๆ อนนาใคร นายนด สะดวกสบาย หรอไมนาใคร ไมนายนด เปนตน

การเสวยอารมณทางใจหรอมโนทวาร ไดแก การนกคด ความฝนไปในอารมณตางๆ อนมเนอหาใหโนมเอยงไปสการเสวยซงเวทนาทง ๕ ประการนน เปนตน๕๔

ความรในอนก าหนดซงจต ไดแก วญญาณขนธทงปวง เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ยอมเปนอนใหรเนองดวยจตนนประพฤตใหเวทนา สญญา สงขาร นนบงเกดเพราะนามกบรปกระทบกน ผสสะ การสมผสเปนเหตใหมขนซง เวทนา สญญา สงขาร เปนตน

การก าหนดรซงสภาวะของรปกบนาม คอ ปญญา เปนเหตเปนปจจยแกการเจรญซงวปสสนากรรมฐาน เมอรซงสภาวะของจต เจตสก รปนวาเปนสภาวะอปถมภแกความเกดขนซงทกขนนเปนเหตใหมการบรหารซงกายและใจ ชอวาเปนผรรอบแหงสงขารธรรม เปรยบกบบคคลนนรจกเครองยนตอนน าไปสการเคลอนทใหถงจดหมายปลายทางประการใด ยอมไมหลงงมงายในความเหนวารถนนน าพาเราไปใหถงความนายนดนาเพลดเพลน แมชอวากศลธรรมทงปวงนนเปนธรรมอนเปนอปการะแกปญญา แตกศลธรรมยงจดเปนสงขตธรรม หากไมพจารณากศลธรรมนนดวยแยบคาย ความหลงอนเปนเหตแกทฏฐมานะยอมบงเกดแกผปฏบตวปสสนากรรมฐานหรอแมธรรมชอวาอกศลธรรมแลวยอมปดกนทางใหหลงแตฝายเดยว เมอไมพจารณาอยางแยบคายในอกศลธรรมนน ยอมเหนวาอกศลธรรมเปนเหตใหมขนแหงผลอนนาปรารถนา เปนตน

การพจารณาถงอารมณแหงการเสวยซงเวทนานน เปนเหตแกความรอยางแยบคายวา เวทนาใชกศลธรรมหรอเปนอกศลธรรม ดงน เวทนายอมบงเกดแกบคคลทงในผมบญหรอมบาป อนเวทนานนจกมแตในคนบาปกหามได จกไมมในผมบญกหามได เหตใหพจารณาซงการเสวยอารมณทเปนสข เปนทกข หรอเฉยๆ เปนไปในผเปนบณฑตทงหลาย อนคนพาลอาจส าคญผดไปวา เวทนานนไมมในผมบญ แตมในผมบาปดงน เปนตน

สญญาขนธ

ความรในก าหนดซงสญญาขนธ ชอวา ปญญา จ าแนกสญญาเชนเดยวกบเวทนา ไดแก จ าแนกดวยทวารทง ๖ ไดแก จกขสมผสสชาสญญา โสตสมผสสชาสญญา ฆานสมผสสชาสญญา ชวหาสมผสสชาสญญา กายสมผสสชาสญญา มโนสมผสสชาสญญา เปนตน ความรในการจ าแนกซงสญญาขนธน เพราะเหตวาสญญานเปนปจจยปรงแตงจตหรอวญญาณ เรยกวา จตสงขาร ไดแก

๕๔ เรองเดยวกน หนา ๕๘๒ – ๕๘๔.

๔๔

สญญาและเวทนา ปรงแตงจต หรอเปนเหตเปนปจจยแกจตนนเอง ผดบสญญาและเวทนาได ไดแก ผเขานโรธสมาบตหรอสมาบต ๙ หรอสมาธขนสงสด อนดบซงสญญาและเวทนา หรอการดบจต เปนตน

จ าแนกสญญาโดยภม ไดแก กามาวจรสญญา ๕๔ รปาวจรสญญา ๑๕ อรปาวจรสญญา ๑๒ โลกตตรสญญา ๘ รวมเปน ๘๙ ประการ ความรในอนจ าแนกสญญาดงน เนองดวยวญญาณขนธ ความเกดขนมขนแหงสญญานนประพฤตเนองดวยวญญาณ ฉะนนแลวเมอมวญญาณเปนเหตยอมมสญญา เมอจ าแนกวญญาณขนธไวมากเพยงไรยอมจ าแนกสญญาไวมากเพยงนน ดงน๕๕

สญญา หมายถง ความจ าไดหมายร๕๖ ความส าคญมนหมายในความรอยางใดอยางหนง กชอวา สญญา เปนขอบขายแหงสญญา เปนตน สญญาขนธ ไดแก สญญาทงปวง๕๗ สญญาจดเปนเจตสกธรรม สญญาเจตสกจดลงในสญญาขนธ สญญาอยางใดอยางหนง หมายรวมเอาสญญาทงหมดหรอกลาวอยางยอคอ กองแหงสญญา เปนตน ความยดมนถอมนในสญญาเปนไปดวยความจ าหมายอนเกดแตสญญานนเอง ทกขยอมมแกผรไมทนแกสญญา สญญาจงจดเปนกองแหงอารมณในขนธทง ๕ ดงนน ผรไมทนเหตอนจะมสญญาเพราะผสสะนน ยอมเหนสญญาเปนตวตนเนองดวยผสสะนน เพราะอวชชา ความไมรแกสญญานนมปจจยคอผสสะ เปนตน ผรไมทนแกสญญาอนประพฤตเนองดวยวญญาณ ยอมเหนสญญานนเนองดวยการประพฤตแหงวญญาณเปนอตตาตวตน เพราะอวชชาและสงปดบงความจรงแหงสามญญลกษณะ คอ สนตต อรยาบถ ฆนสญญา เปนตน บญญตอตตาเนองดวยวญญาณนนวามสญญา ยอมอาลยในสญญานนเพราะเหนเทยงแกวญญาณดวยไมร เปนตน

สงขารขนธ

สงขารขนธ ไดแก เจตนาเจตสก มลกษณะจะชกน าไปซงจตและเจตสกทงหลายบรรดาทเกดพรอมกบตน๕๘ เจตสกทงหลายเวนสญญากบเวทนา ทเหลอ ๕๐ ดวงนน จดเปนสงขารเจตสกทงหมด ดงน ภาวะแหงความเปนสงขารทงปวงนนจดเขาสงขารขนธทงปวง ผปฏบตวปสสนาภาวนา เมอพจารณาเหนธรรมโดยความไมเทยง เปนทกข มใชตน ถงญาณชอวา ปฏปทาญาณทสสนวสทธ มปญญาในธรรมอนเปนสงขารธรรมทงปวง ยอมพจารณาไดทวถงแหงวปรณามลกษณะแหงรปนามทงปวงอนเปนไปในภม ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ ดงน ส าหรบผไดสมาบต ๘ พจารณาองคฌานในแตละขนจากปฐมฌานถงเนวสญญานาสญญายตนะ กจดวาเปนไปดวยเหตปจจยแหงสงขารธรรมมความเปนธรรมดาแหงความเกดดบอยแตเปนความเกดดบดวยไมมกเลสเขามาปะปนในจตเพราะขมดวยก าลงแหงสมาบต เปนตน

สงขาร หมายถง การปรงแตงของปจจยอนเกดแตรปและนามใหเปนผล ชอวา สงขาร แบงออกเปนอยางใหญไดแก กายสงขาร ไดแก ลมอสสาสะ ปสสาสะ วจสงขาร ไดแก วตก วจาร

๕๕ เรองเดยวกน หนา ๕๙๐ – ๕๙๒. ๕๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๒๓. ๕๗ เรองเดยวกน หนา ๓๒. ๕๘ เรองเดยวกน หนา ๕๙๒.

๔๕

จตตสงขาร ไดแก สญญา เวทนา เปนตน๕๙ สงขารจดเปนเจตสกม ๕๒ ดวง สงขารเจตสกธรรมทงปวงจดลงในขนธ คอ สงขารขนธ เปนตน ความเกดขนแหงสงขารประพฤตเนองดวยวญญาณ มผสสะเปนปจจยแกสงขารนน ลกษณะแหงสงขารเพราะชกน าใหเปนไปในตนในธรรมทเกดพรอมกน๖๐ มลกษณะโดยทวไปวา โนมไปสอารมณ การพจารณาสงขาร เปนเหตใหเกดปญญา เพราะปญญาจดเปนสงขารเจตสกฝายกศลธรรม จตอนพจารณาเหนแจงในสงขารยอมละเสยปจจยอนใหเนองดวยอกศลธรรม อกศลเจตสก อกศลจต ดวยประการดงนน เปนตน

จากการศกษาวเคราะหสภาวธรรมของผพจารณารปนามแลวเปนไปดวยความเหนตามความเปนจรงแหงรปนาม สงเคราะหเขากบหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการพจารณาขนธ ๕ ประการ ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ความเปนไปแหงรปนามของผส าคญในตวตนยอมเหนวา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ คอตวตน การละจากความเหนวาตวตนของผมปญญารแจง ยอมไมหลง เพราะไมหลง ยอมละความเหนวาตน เปนตน

๓.๒.๒ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงกงขาวตรณวสทธ

ปญญาในล าดบแหงกงขาวตรณวสทธ ยงยดหนวงเอาพนอารมณแหงวปสสนากรรมฐานมาเปนตวพจารณาเพอใหเหนดวยปญญาคอ อนจจลกษณะ ทกขลกษณะ อนตตลกษณะ เปนตน ปญญาอนพจารณาเหนปจจยและสมฏฐานแหงปจจย ไดแก การพจารณารปขนธและนามขนธโดยความเปนสมฏฐาน เปนตนดงน

การพจารณารปขนธมมหาภตรป ๔ อยาง ไดแก ปฐวธาต ธาตดน อาโปธาต ธาตน า เตโชธาต ธาตไฟ วาโยธาต ธาตลม เปนตน อปาทายรป ไดแก รปทอาศยมหาภตรป ๑. ปสาทรป ๒. โคจรรป ๓. ภาวรป ๔. หทยรป ๕. ชวตรป ๖. อาหารรป ๗. ปรจเฉทรป ๘. วญญตรป ๙. วการรป ๑๐. ลกขณรป๖๑ รปอาศยทง ๑๐ ประการ เปนลกษณะใหเหนรปในมมกวางพงก าหนดละเอยดดวยการจ าแนกรปโดยลกษณะอาการ ๓๒ อยางแลว จดเปนปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต หรอวาโยธาตแลว พจารณาวา เกสานจดเปนปฐวธาตแลว ยอมมอาโป เตโช วาโยเปนเหตใกลแกปฐวธาต พจารณาตอไปวารปกลาปม ๔ ลกษณะ ไดแก กมมชชสมฏฐานกลาป ๒ อยาง อาหารสมฏฐานกลาป ๑ อยาง จตสมฏฐานกลาป ๑ อยาง อตสมฏฐานกลาป ๑ อยาง เปนตน

กมมชชสมฏฐานกลาป ไดแก กายทสกะกลาป ๑ อยาง และภาวทสกะกลาป ๑ อยาง กายทสกะกลาป ประกอบดวยธาตยอยอก ๑๐ อยาง ไดแก ปฐว อาโป เตโช วาโย คนโธ รโส โอชา ชวต กายประสาท เปนตน ภาวทสกะกลาป ประกอบดวยธาต ๑๐ อยาง ไดแก ปฐว อาโป เตโช วาโย วณโณ คนโธ รโส โอชา ชวต ภาวรป เปนตน

อาหารสมฏฐานกลาป ไดแก สทธฏฐกลาป ประกอบดวย ปฐว อาโป เตโช วาโย วณโณ คนโธ รโส โอชา เปนตน

๕๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๑๑. ๖๐ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๕๙๒. ๖๑ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, หนา ๗๐ – ๗๒.

๔๖

จตสมฏฐานกลาป ประกอบดวย ปฐว อาโป เตโช วาโย วณโณ คนโธ รโส โอชา เปนตน

อตสมฏฐานกลาป ประกอบดวย ปฐว อาโป เตโช วาโย วณโณ คนโธ รโส โอชา เปนตน

สรรปในกมมชชสมฏฐานกลาป ๒๐ ในอาหารสมฏฐานกลาป ๘ อยาง ในจตสมฏฐานกลาป ๘ อยาง ในอตสมฏฐานกลาป ๘ รวมรปในสมฏฐานกลาปในเสนผมได ๔๔ ประการ จากทกลาวมาเรองสมฏฐานของการพจารณารปโดยสมฏฐาน๖๒

ดวยลกษณะการจดเอาสมฏฐานนจะพงก าหนดเอาสมฏฐานอยางใดอยางหนงแลว ไดแก ธาตดน แลวมเหตอนใกลไดแก ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม แลวในสมฏฐานของธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม เมอพจารณาละเอยดลงไปในสมฏฐานกลาปแลวยงประกอบดวยกมมชชสมฏฐานกลาป อาหารสมฏฐานกลาป จตสมฏฐานกลาป อตสมฏฐานกลาป ดงนเปนตน

อธบายไตรลกษณ ไดแก การพจารณาเหนความเกดขนแลวดบไปดวยการก าหนดกาลในอารมณแหงปฐวธาต ยอมเปนไปดวยอนจจลกษณะ มใชนจสญญา การพจารณาดวยลกษณะของความทนอยไดยากแหงธรรมอนเปนพนแหงวปสสนา ยอมเปนไปดวยทกขลกษณะ มใชสขสญญา การพจารณาดวยลกษณะของทเกดจากปจจยปรงแตง ยอมเปนไปดวยอนตตลกษณะ มใชอตตสญญา เปนตน

ญาณอนเปนไปในการตดสนอนเทยงธรรมบรสทธไมถกอตตาครอบง าดวยทฏฐมานะ ชอวา ปญญาวสทธ การพจารณาแยกสวนในจกขธาต เปนอารมณวา จกขธาตอนมในจกขปสาท จกขปสาท ไดแก จกขวายตนะ จกขธาตมทตงในความเปนรปอาศย คอ จกขปสาทรป พจารณาวา จกขปสาทน ประกอบดวยธาต ๔ มสมฏฐานกลาปแหงรป ๔๔ อยาง ทกลาวแลว สวนนาม ไดแก จกขวญญาณธาต เปนธาตอนท าหนาทรบรทางจกข เรยกวา จกขนทรย เปนธาตอนรบรอารมณทางจกขทวาร ไดแก รปารมณทงปวง จตอนบงเกดในจกขธาต เรยกวา จกขวญญาณ และเปนไปในภวงคจตเมอไมส ารวมในอนทรย เปนตน ภวงคจต ไดแก ความสบเนองของอารมณอนรบรจากทวารทง ๕ อยางเรยก ปญจวญญาณ ไดแก จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ เปนตน บงเกดสบตอในสมปฏจฉนะจต และสนตรณจต การพจารณาไตรตรองอารมณ โวฏฐพพนะ การตดสนอารมณ แลวบงเกดการเสวยซงอารมณ เพราะจตและเจตสกมลกษณะโนมไปสอารมณ ความเปนไปในภวงคจตตางกนดวยวบากกรรมและกเลส เปนตน

ความเกดเรวดบเรวของจต ไดแก กระบวนการในวถจต คอ ภวงคจต ชวนะจตและ ตทารมณพจารณาใหละเอยดลงไปอก ไดแก พจารณาจตขณะจตในภวงคจต ชวนะจตและตทารมณ รวมจต ๑๔ ขณะจต ภวงคจต ๕ ขณะจต ไดแก ปญจทวาราวชชนะ, ปญจวญญาณ, สมปฏจฉนนะ, สนตรณะ, โวฏฐพพน, ชวนะจต ๖ ขณะจต การรบรโนมไปในอารมณแกการเสพเสวยซงอารมณ กระท ากรรม ตทารมณมอารมณกบชวนะ ๒ ขณะจตหรอไมม ผเขาอปปนาสมาธไมตกภวงคจตด ารงอยในชวนะจต มขณะจตนบไมถวน ตราบเทายงอยในฌาน ขณะจตหนงๆ ยงประกอบดวย ๓ ขณะ ไดแก อปปาทขณะ ขณะเกดขน ฐตขณะ ขณะตงอย ภงคขณะ ขณะจตดบ เปนตน๖๓

๖๒ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๔๐ – ๖๔๑. ๖๓ เรองเดยวกน หนา ๕๙๕.

๔๗

การพจารณารปและนามโดยสามญญลกษณะ สภาวลกษณะดงนไดชอวา ทฏฐวสทธ วปสสนายานกเมอถงความช านาญในการก าหนดรซงรปและนามในล าดบแหงญาณชอวา ทฏฐวสทธ ญาณอนเปนไปในสวนของวบากและกรรม รดวยความก าหนดแหงธรรมดาของสตวทงหลาย บงเกดความรในอดต อนาคต ปจจบน สนความสงสยทง ๑๖ ประการ (โสฬสวจกจฉา) ดงน

๑. เราเคยไดบงเกดหรอเปนประการใด

๒. เราไมไดบงเกดหรอประการใด

๓. เราไดเปนอะไร

๔. เรามรปพรรณสณฐานประการใด

๕. เราไดบงเกดในอยางนแลว ไดบงเกดเปนอะไร

๖. เราจกไดเกดอกหรอประการใด

๗. เราจกไมไดเกดอกหรอประการใด

๘. เราจกไดเกดเปนอะไร

๙. เราจกไดมรปพรรณสณฐานประการใด

๑๐. เราจกไดเกดเปนดงนนแลวจกไดเกดเปนอะไร

๑๑. เราไดเกดหรอประการใด

๑๒. เรามไดเกดหรอประการใด

๑๓. เราไดเกดเปนอะไร

๑๔. เราไดมรปพรรณสณฐานประการใด

๑๕. เราไดเกดเปนอะไร แลวจงเกดในทน

๑๖. เราไดเกดแลวจกไดเกดเปนอะไรอก

พระโยคาพจรบางพวกอนบางองคพจารณาในนามธรรม ๒ ประการ พจารณาในรปธรรมม ๔ ประการ และอาจไดสละซงโสฬสวจกจฉา เปนตน

พระโยคาพจรบางองคบางเหลาพจารณาเหนปจจยแหงนามรป โดยปฏ โลมนยแหงปฏจจสมปบาทวา นามและรปของสรรพสตว จะถงซงชรา มรณะ อาศยดวยชาต มชาตอาศยดวยภพ มภพอาศยดวยเวทนา มเวทนาอาศยดวยผสสะ มผสสะอาศยดวยสฬายตนะ มสฬายตนะอาศยดวยมวญญาณ มวญญาณอาศยดวยสงขาร มสงขารอาศยดวยอวชชา ดวยการพจารณาอยางน อาจสละเสยซงโสฬสวจกจฉาทง ๑๖ ประการได

พระโยคาพจรบางองคบางเหลาพจารณานามรปตามอนโลมแหงปฏจจสมปบาทในสงขาร ๓ ประการ คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อเนญชาภสงขาร ปรงแตงนามรปเพราะมอวชชาจงมสงขาร เพราะมสงขารจงมวญญาณ เพราะมวญญาณจงมนามรป เพราะมนามรปจงมสฬายตนะ

๔๘

เพราะมสฬายตนะจงมผสสะ เพราะมผสสะจงมเวทนา เพราะมเวทนาจงมตณหา เพราะมตณหาจงมอปาทาน เพราะมอปาทานจงมภพ เพราะมภพจงมชาต เพราะมชาตจงมชรามรณะ เมอผปฏบตภาวนาพจารณาซงนามรปประกอบดวยปจจยน ยอมอาจสละเสยซงโสฬสวจกจฉา ๑๖ ประการได

พระโยคาพจรบางองคบางเหลาพจารณาปจจยของนามรปโดยกมมวฏฏและวปากวฏฏเหนแจงในอวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ คอปจจยในกมมวฏฏ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา คอปจจยในวปากวฏฏ กเลส ไดแก โมหะ ปดบงปญญา ชอวา อวชชา กศลและอกศลปรงแตงปฏสนธจต คอ สงขาร ความก าหนดยนดในภพ คอ ตณหา ความยดมนเพราะความพอใจยนด คอ อปาทาน กศลเจตนาและอกศลเจตนาเปนเครองใหส าเรจในบญและบาปในปฏสนธวญญาณ คอ ภวะ ปฏสนธจต คอ วญญาณ กมมชรปทเกดพรอมดวยปฏสนธและธรรมรปธรรมนามทเกดกอน คอ นามรป ประสาททง ๕ ไดชอวา อายตนะ หทยวตถ กชอวา อายตนะคอใจ สมผสทง ๖ คอ ผสสะ ความรเสวยซงอารมณ ทเปนสข เปนทกข เปนอทกขมสขเวทนา คอ เวทนา

อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภวะ ซงบงเกดในปรมภพ คอ กมมวฏฏ เปนปจจยใหเกดวญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ในปจจบนภพน

ธรรม ๕ ประการในปฏจจสมปบาท ซงเกดตอเนองในภพปจจบน คอ วปากวฏฏ อรรถวา กมมวฏฏ ในอดตสบเนองถงความมภพใหไดซงวปากวฏฏอนปจจยปรงแตงคอ กศลกรรม อกศลกรรมเนองดวยถงภพในปจจบนเพราะวญญาณ สงขารสนธกบวญญาณ เปนเหตใหปรากฏซงนามรป กมมวฏฏในปจจบนเปนเหตใหวปากวฏฏในอนาคต เมอผบ าเพญซงวปสสนาภาวนา พจารณาโดยนยแหงกมมวฏฏและวปากวฏฏดวยประการฉะน กอาจสละซงโสฬสวจกจฉาทง ๑๖ ประการได๖๔

เมอผปฏบตวปสสนาภาวนามความเพยรในการพจารณารปนามในสมมสสนญาณมปญญาแกกลา อารมณอนประณต ๑๐ อยาง ไดแก โอภาส ปสสทธ ปต อธโมกข ปคคาหะ สข ญาณ อปฏฐาน อเบกขา นกนต บงเกดในจตของวปสสนายานก ปญญาอนรในอารมณวาเปนเหตของ ทฏฐมานะวา เราไดบรรลธรรมแลว ประจกษในความรวา นทางนมใชทางแหงอรยมรรค ไดชอวา มคคามคคญาณทสสนะวสทธ๖๕

จากการศกษาวเคราะหสภาวธรรมของผพจารณารปนามแลวเหนไตรลกษณ สงเคราะหเขากบหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยสมฏฐานแหงรปขนธ ไดแก การพจารณาเหนความเปนไปแหงรปนาม เหนรปนามดวยปญญาวา รปขนธประกอบดวยสมฏฐาน มใชการเปนไปโดยไมมเหตปจจย มใชการเปนไปโดยล าพงแหงรปนาม แตอาศยความเปนเหตเปนผลตอกน รปจงไมขาดจากนาม การพจารณาประการดงนเปนไปเพอละความเหนวาตวตน เพราะสงทอาศยสมฏฐานเปนปจจย มใชตวตน เปนตน

๖๔ ดรายละเอยดใน พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๔๙ – ๖๖๔. ๖๕ เรองเดยวกน หนา ๗๐๗ – ๗๐๙.

๔๙

๓.๒.๓ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงมคคามคคญาณ

ทสสนวสทธ

ปญญาอนพจารณาพระไตรลกษณเปนอารมณละซงนจสญญาดวยอนจจานปสสนา ละ สขสญญาดวยทกขานปสสนา ละอตตสญญาดวยอนตตานปสสนาหรอละกเลสไดดวย ตทงคปหานและวกขมภนปหาน จดเปนปหานปรญญา แมญาตปรญญา ตรณปรญญา และปหานปรญญา กบงเกดในมรรคจตและผลจตได เชนกบโลกยปรญญา เพราะตางกนดวยอาการ ๓ อยาง และความถงพรอมของปรญญา เพราะตางกนดวยอาการ ๓ อยางและความถงพรอมของปรญญา ปหานปรญญา จดอยในล าดบภงคานปสสนาญาณ เทาถงยอดแหงวปสสนานนละซงวปลลาส ๓ อยางไดสมบรณ เปนตน๖๖

ในล าดบแหงมคคามคคญาณทสสนวสทธ พงพจารณารปนามมพระไตรลกษณเปนใหญดวยอตสาหะในการพจารณารปนามเปนอยางยง

วธพจารณาขนธ ๕ ในสมมสสนญาณ ญาณอนยอธรรมคอสงขตลกษณะแหงรปนามทเปนอดต อนาคต ปจจบน เขาดวยกน ดวยพจารณาเหนพระไตรลกษณนนไดชอวา “สมมสสนญาณ” น ามาแสดงเฉพาะขอบขายงานวจย ไดแก ขนธ ๕ ดงน

ผปฏบตกรรมฐานภาวนามอารมณแหงพระไตรลกษณ ๓ ประการ จากการพจารณา รปนามในญาณกอนแลวพจารณาอารมณกรรมฐานโดยพสดาร ไดแก การพจารณาขนธ ๕ โดยนยแหงทกกะ ๔ ตกกะ ๑ โดยนยประกอบในทกกะ ๔ ตกกะ ๑ ดงน

พจารณาขนธ ๕ ทเปนอดต อนาคต ปจจบน ดวยการก าหนดแหงกาลชอวา อดตตกกะ

พจารณาขนธ ๕ ทเปนภายในหรอภายนอก ดวยก าหนดขอบเขตชอวา อชฌตตมทกกะ

พจารณาขนธ ๕ ทเปนของละเอยดหรอหยาบ ดวยการก าหนดแหงคณสมบตชอวา พาหกทกกะ

พจารณาขนธ ๕ ทเปนของประณตหรอเลว ดวยก าหนดแหงวรรณะชอวา หนทกกะ

พจารณาขนธ ๕ ทเปนของใกลหรอไกล ดวยการก าหนดแหงระยะชอวา ทเรทกกะ๖๗

พจารณาขนธ ๕ โดยนยแหงโอกาสปรจเฉท ๑๑ ประการ ดงน

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น มในอดต เอนกอนนต มอนใหถงความสนไปดบไปแหงภพนน ชาตนน เกดภพไหนสนไปภพนน เกดชาตไหนสนไปชาตนน ดงน ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น จกมในอนาคตในภพใด ชาตใด ยอมถงความสนไปในภพนนชาตนน ประการหนง

๖๖ เรองเดยวกน หนา ๖๗๕ – ๖๗๖. ๖๗ เรองเดยวกน หนา ๖๙๐.

๕๐

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนมในปจจบนภพน ยอมถงความเสอมไป สนไปในภพน จกสบไปในอนาคตหามได ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนมในภายในแลว ยอมสนไปในภายใน ไมสบไปถงภายนอก ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนมจากภายนอกแลว ยอมถงความสนไป ฉบหายไป ไมสบตอไปถงภายนอก ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนประกอบดวยความหยาบแลว ยอมถงความสนไป ฉบหายไป ไมสบตอไปถงความละเอยด ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนประกอบดวยความละเอยดแลว ยอมถงความสนไป ฉบหายไป ไมสบตอไปถงความหยาบ ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนประกอบดวยความเลวแลว ยอมถงความสนไป ฉบหายไป ไมสบตอไปถงความประณต ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนประกอบในความไกล ยอมถงความสนไป ฉบหายไป ไมสบตอไปในความใกล ประการหนง

พจารณาขนธ ๕ ในอารมณแหงกรรมฐานวา ขนธ ๕ น อนประกอบในความใกล ยอมถงความสนไป ฉบหายไป ไมสบตอไปในความไกล ประการหนง๖๘

สมมสสนญาณเปนไปในการก าหนดยอใหรซงการตดออกซงความร เพราะเปนไปในอนยอธรรมทงหลายไวดวยกน ยอมยอเอาธรรมทงหลายทเปนไปในฝายโลกและฝายธรรม เพอใหเหนทศทางอนรปนามทงหลายจกปรากฏซงความเกดและความดบอยเนองๆ ยอมเหนแจงรเหนวามการเกดและการดบแหงรปนาม และไมสบสนดวยบญญตและสมมตทงหลายอนโลกก าหนดเรยกกน ยอมเขาใจวธเพอใหบญญตและสมมตยตความหมายเพยงแคขนธ ๕ นไมเปนไปกวา หรอไมนอกไปจากกฏเกณฑแหงขนธ ๕ น ก าหนดไดไมคลมเคลอและสงสยในขนธ ๕ นวาตวตน เปนตน

อนปญญาเรยกรวมเอาปฏภาณวาเปนปญญาอยางหนง ค าวาปรชา ความร ความเชยวชาญ ความเหนทวรทวนกชอวาเปนลกษณะแหงปญญานนเอง ญาณอนผปฏบตวปสสนากรรมฐานมาแตญาณชอวา นามรปปรจเฉทญาณ เพราะก าหนดเอาความรอนเปนไปในสภาวลกษณะนนเอง เปนเครองหมายใหรรอบแหงการตดซงรปและนาม ความรเปนพนฐานส าคญตอกเลสอนนบเนองในอารมณยอมปรากฏในรปและนามนน รปและนามนนเมอเปนทหมายแหงกเลสฉนใด บณฑตยอมละรปและนามนนอนเปนเหตซงทกขนน เปนตน

ความรมากใชจกรการก าหนดเกดขนแหงรปนามนน เพราะอาศยความรยอแหงรปและนามยอมสามารถรอาการแหงรปและนามจกเกดขนดบลงนน บณฑตตองเปนผเขาใจธรรมชาตแหงจตและเจตสก รป ความรไมสงสยความเปนมาและเปนไปแหงเจตสกจดวาเปนตวแปรอยางหนงในอนคด

๖๘ เรองเดยวกน หนา ๖๙๒ – ๖๙๕.

๕๑

เปรยบเทยบ วเคราะห ความรในลกษณะนเปนเจตสกธรรมทงสน อนเปนบอเกดแหงปญญาเพอ ประหานซงกเลส เปนตน การเรยกกลาวซงกาลเวลา ค าวากาลยอมหมายรวมเอาค าวา อดต อนาคต ปจจบนน เปนทรวา ค าวา “กาล” เปนค าอนผรในวชาการสาขาตางๆ เปนเครองหมายในอยางอนความรอน อาจเรยกในนามสมมตอยางอนใหเขาถงความรในอดต อนาคต ปจจบนวา “ขณะ”, “บดน”, “ณ เวลาหนง”, “ก”, “ในเมอ”, ซงค าเหลานเปนค าพดใหรกนวาเปนค าทแสดงใหเหนถงกาลเวลา เปนอารมณเกดดบของจต ซงมนยความหมายเดยวกนกบค าวา “กาล” และยงแสดงใหรและเขาใจงายประการหนง เพราะผจะรและเขาใจอรรถความหมายแหงธรรมในค าวา “กาล” ไดยากถาไมพจารณาใครครวญ

การพจารณาขนธ ๕ โดยลกษณะแหงไตรลกษณ เปนทางออกจากความเหนในอตตาตวตนมในขนธ ๕ นนดวยปญญา มใชเพอยดมน พงพจารณาเอาเกณฑอนเหนแลวโดยชอบดวยตนเองนนวา เปนของนาเบอหนาย คลายก าหนด ไมใชเปนไปเพอความก าหนดรกใคร ไมใชเปนไปเพอกอเกดขนซงความตระหน ไมเปนไปเพอความพะวงหา ไมเปนไปเพอการไขวควา ไมเปนไปเพอการแสวงหา การพจารณาไตรลกษณทไดศกษาคนควาวจยเปนแนวทางจากการสงเคราะหเอาแนวคดตางๆ จากทานผร เชน พระพทธโฆษาจารย จากการศกษาโดยผานหนงสอและเอกสารตางๆ เปนแนวทาง ดงน

จากการพจารณารปนามดวยลกษณะแหงพระไตรลกษณ เปนบาทฐานแกวปสสนาในล าดบตอไป คอ อทยพพยญาณ ไดแก การพจารณานพพตตลกษณะและวปรณามลกษณะ เปนตน

“อวชชาสมทยา รปสมทโย”๖๙ อวชชาเปนปจจยใหมรป ผมภยเบองหนาคอ วฏฏจกรน ในผเปนปถชนมอนถงความเกด ไดแก อวชชา คอความไมรในอรยสจจ ๔ ความไมรในอดต ความไมรในอนาคต ความไมรทงอดตทงอนาคต ความไมรในปฏจจสมปบาท ความไมรในมชฌมาปฏปทา ขอปฏบตใหถงความพนทกข ไดแก ผมปญญาพจารณาเหนในรปนามในสงขารธรรมทงปวง ไดถงการตรสรแจงในความเกดขนของเหลาสตว รแจงในกเลสเครองปดบงปญญาเหนพระไตรลกษณ ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เปนตน

“ตณหาสมทยา รปสมทโย” รปขนธทงปวง เกดขนเพราะตณหา ตณหาเปนเหตใหมทกข ตณหาเปนเหตใหมอปาทาน ผมอวชชา ผนนกมสงขาร ตราบเทาถงความเกด ภพเปนปจจยใหกรรมถงความไดรบผลแตอดต มเจตนาปรงแตงจตดวยกศลกรรมและอกศลกรรมในภพกอน กตณหาเปนเหตใหเกดมใหเปน ดงนน

“กมมสมทยา รปสมทโย” กรรมเปนเหตใหเกดขนแกรปขนธทงปวง การกระท าทเปนบญและบาปเปนเครองปรงแตงจต ตวของกรรมเองกชอวาเหตปจจยใหเกดเปนเครองยงจตใหแปดเปอน ประกอบสตวไวในภพเพราะแรงของกรรม

“อาหารสมทยา รปสมทโย” อาหารเปนเหตแกรปขนธทงปวงความเปนไปของรปทงปวงอาศยปจจยคอ อาหาร สมฏฐานของอาหารคอ เครองอปถมภ ไดแก ปฐว อาโป เตโช วาโย วณโณ คนโธ รโส โอชา เปนปจจยแกรปนน การไดอาหารดอาหารเลว เปนไปดวยเหตมกรรม เปนตน

๖๙ เรองเดยวกน หนา ๗๐๑.

๕๒

นพพตตลกษณะแหงรป ไดแก ผลของเหต ๔ ประการ คอ ความเกดขนแหงรปนน ไดแก การเกดเปนมนษย เดรจฉาน เกดในครรภ เกดในไข เกดเปนตว เปนตน

“อวชชานโรธา รปนโรโธ” ความดบไปของอวชชาเปนเครองออกจากรป ออกจากทกข การดบอวชชาได ไดแก พระอรหนต พระนพพาน อรยบคคล หนทางเปนเครองใหดบทกข เพราะดบอวชชา เปนตน

“ตณหานโรธา รปนโรโธ” ความดบของตณหาเปนเครองดบจากรป ตณหา ไดแกความทะยานอยากเปนเหตใหมรป ความดบตณหาเพราะปญญารแจงวาตณหาคอ เหตของทกข เปนเหตใหมการแสวงหา เปนตน

“กมมนโรธา รปนโรโธ” ความดบของกรรมเปนเหตใหรปดบ เพราะจตไมปรงแตงซงภาวะแหงกศลวบากและอกศลวบาก ยอมเปนเหตใหรปดบ เปนตน

“อาหารนโรธา รปนโรโธ” ความดบของอาหารเปนเหตใหรปดบ เพราะอาหาร ๔ อยาง

ไดแก กวฬงการาหาร ผสสาหาร มโนสญเจตนาหาร วญญาณาหารดบแลว ยอมไมสบตอรปใหมขนเพราะอาหารดบ เปนตน๗๐

พระนพพาน คอ นโรธ ความดบทกข เพราะความสนไปของการเกดเพราะเหตปจจย คอ อวชชา ตณหา กรรมและอาหาร เปนตน

รวมการพจารณาในรปฝายนพพตตลกษณะและวปรณาลกษณะได ๑๐ ประการน ล าดบตอไปพจารณานามขนธ ไดแก เวทนาขนธ, สญญาขนธ, สงขารขนธ, และวญญาณขนธ ดงน

เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ พจารณาทงนพพตตลกษณะและวปรณามลกษณะ ดวยปจจยคอ อวชชา ตณหา กรรม ผสสะ ดงน

สวนวญญาณขนธ พจารณาดวยลกษณะเดยวกนคอ อวชชา ตณหา กรรม และนามรป เปนตน

วปสสนายานกพจารณารปนามอนเกดแตเหตปจจยดงกลาวแลว บงเกดอารมณอนประณตในจตคอ อปกเลส ๑๐ อยาง๗๑ ไดแก โอภาส ปต ปสสทธ อธโมกข ปคคาหะ สข ญาณ อปฏฐาน อเบกขา นกนต เปนตน ในจตของวปสสนายานก ซงลวนเปนอารมณอนประณต เปนเหตใหเกดทฏฐมานะ ส าคญวาไดบรรลธรรมแลว ควรหยดความเพยรในกรรมฐาน แลวพพากษาอารมณอนเปนทชอบใจน ดวยวามใชทางละความอาลยในอารมณนน ชอวา มคคามคคญาณทสสนวสทธ ดงน

จากการศกษาสภาวธรรมของผพจารณารปนามเปนไปดวยความเหนอยางสบเนองของรปนาม สงเคราะหเขากบหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการพจารณาโอกาสปรจเฉท ๑๑ อยาง ไดแก ขนธทเปนอดต ปจจบน อนาคต ขนธทเปนภายใน ภายนอก ขนธทหยาบ ละเอยด ขนธทเลว ประณต

๗๐ เรองเดยวกน หนา ๗๐๑ – ๗๐๕. ๗๑ เรองเดยวกน หนา ๗๐๗ – ๗๐๘.

๕๓

ขนธทอยใกล ขนธทอยไกล เปนไปดวยกจแหงวปสสนาวา มใหหลงในสภาวธรรมอนเหนอยางสบเนองดวยปจจยอยางใดอยางหนง เปนตน

๓.๒.๔ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงปฏปทาญาณทสสนวสทธ

อทยพพยญาณ – อนโลมญาณ

ปญญาพจารณาเหนรปนามเปนแตฝายดบเมอวปสสนายานกถงการพจารณาในความเกดและดบอนปราศจากอปกเลสทง ๑๐ ประการนนซงลวนแตมอารมณประณต เพราะเหตทอารมณนนเปนเหตใหหลงในนมตนนๆ บงเกดขนซงทฏฐมานะไมด าเนนถงอรยมรรคในขนสงอกได ดงน ล าดบแหงญาณชอวา ภงคญาณน เปนทบงเกดขนแหงอารมณทพจารณาเหนปรากฏแตความดบไป เสอมไปแหงสงขารธรรมนนแตฝายเดยวหรอปญญาพจารณาเหนรปนามแตฝายดบ ดงน

เพราะกจแหงวปสสนาปญญาชอวาขจดเสยซงโมหะ ความหลง ความอาลย ละทงซงกเลสผกพนธจต วปสสนายานกยอมเหนแตความดบเปนลกษณะในล าดบแหงญาณชอวา ภงคญาณน ยอมปรากฏเหนแตความดบ ความเสอมลงของสงขารธรรม มจตนอมไปในพระนพพาน ยอมเลงเหนแตความดบ ความท าลายของรปนาม ดวยสญญตา ยอมปรากฏความกลวในวฏฏสงสาร เปนเหตใหละเสยซงกเลสตางๆ ดงน

๑.) ภวทฏฐปหาน จะสละเสยไดซงสสสตทฏฐ

๒.) ชวตนกนตปรจจาโค จะสละเสยซงความยนดในชวต

๓.) สทา ยตตปยตตา จะมวรยะในวปสสนากรรมฐานสนกาลเปนนตย

๔.) วสทธา ชวตา จะประพฤตเลยงชพดวยบรสทธ

๕.) อสสปปหาน จะสละเสยซงการขวนขวายในกรยาแสวงหาซงเครองอปโภคบรโภค

๖.) วคตยตา มความกลวอนปราศจากภยอนตรายตางๆ

๗.) ขนต จะมสนดานอดกลน กอปรดวยอธวาสนขนต

๘.) โสวจจปฏลาโภ จะไดซงคณดคอสภาวะวางาย

๙.) อารตรตสหนต จะอดกลนไดซงความกระสนแลความยนด๗๒

วปสสนายานกเมอถงการพจารณาเหนแตความดบในสงขารธรรม ยอมบงเกดความกลวเพราะก าเนด ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ ความเปนภยตางๆ ไดแก ก าเนดตรจฉาน มนษย เปนไปดวยอ านาจของกรรมอนเกดแตกเลส ยอมมกรรมอนเปนบญและบาปบบคนใหสตวนนถงการประกอบดวยความล าบากและอปสรรคตางๆ นานา โอกาสในการไดปญญานนมนอย เกดชาตเดยวกนาระอาใจ ไมตองนบไปถงภพหนาหรอชาตตอๆ ไป เปนตน๗๓

๗๒ เรองเดยวกน หนา ๗๒๗ – ๗๒๘. ๗๓ เรองเดยวกน หนา ๗๓๐.

๕๔

อปมากบบคคลไดถงซงความวบตอยางใดอยางหนง มการถกลงอาญา ใสรายปายส ถกลงทณฑ ถกจบกม ถกรบทรพย ถกปลนทรพยจากขโมย ถกภยสงครามเบยดเบยน ปรารถนาความสงบแตพบกบความวนวายหรอววาทกนดวยวตถตางๆ ภยญาณ ยอมเหนภยในกาลทง ๓ คอ อดต อนาคต ปจจบน ดงน

อปมากบสตรผมบตร พอคลอดแลวกตายไปกวา ๕ คน พอตงครรภอกยอมคดวาบตรคนนกจะถงซงความตายอยเหมอนกน หนทางรอดมนอย เปนตน ความกลวดวยเหนโทษเหนภยในสงขารธรรมดวยภยตปฏฐานญาณเปนแตญาณอนหมดจด จกกลวซงคตอนก าเนดดวยปจจย คอ นามรปใหเปนไปในวฏฏสงสารไม เพราะปญญาของผถงในภยตปฏฐานญาณน ไมหวนไหวเพราะรแจงแหง สงขตลกษณะ ดงน๗๔

วปสสนายานกท ามนสการโดยความเปนอนจจงในสงขารธรรมแลวปรากฏเปนภยอนพลกแกวปสสนายานกนน แตเมอมนสการถงรปารปภวปวตตโดยทกขงดวยกรยาอนเปนไปในภพโดยประการตางๆ ไดแก ถกเบยดเบยน ถกย ายบฑา ไมสนสดเปนภยอนพลกแกผปฏบตภาวนา และเมอวปสสนายานกมนสการถงรปธรรมนามธรรมดวยอนตตา ยอมปรากฏเปนของสญ คลายดงเมฆหรอพยบแดดเคลอนไปพลนสญเปลาไมเปนหลกเปนฐาน ดงน

เมอวปสสนายานกรแจงในทกขภยตางๆ ทปรากฏในรปนามนน ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ เปนตน มจตอนโนมไปแตโทษภยแหงรปนามนนปรากฏขนแหงโทษและปราศจากความสขความสบาย ดงน อปมากบผไมรวามภย แตถงซงความพลงเผลอทถกภยนนเขารกราน มแตจะคนหาทางหลบหลกจากภยนน วปสสนายานกเปนผถงซงการเหนโทษภยในสงขารธรรมนนชอวาไดถงซง อาทนวญาณ๗๕

นกปราชญพงสนนษฐานวา ภยตปฏฐานญาณกบอาทนวญาณนมอรรถอยางเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ ดงพระบาลวา๗๖

“กถ ภยตปฏฐาเน ปญญา อาทนเว ปญญา อปปาโท ภยนต ภยตปฏฐาเน ป ญญา อาทนเว ญาณ ปวตต ภยนต นมตต ภยนต ฯเปฯ อปายาโส ภยนต ภยตปฏฐาเน ปญญ อาทนเว ญาณ ” ดงนเปนตน

มพทธฎกาปจฉาวา ปญญาอนพจารณาเหนภยประพฤตเปนไปในภยตปฏฐานญาณ และจดเอามาแสดงในอาทนวญาณ ยกขนเปนอาทนวญาณดงนนหรอ ?

วสชชนาวา กรยาทเกดแตปจจยคอ ปรมกรรม เกดทนแลวไปเกดทนน เรยนเอาก าเนดไมสนสด ควรสงเวช ปญญาอนพจารณาเหนภยอยางนจดเปนอาทนวญาณ๗๗

๗๔ เรองเดยวกน หนา ๗๓๑. ๗๕ เรองเดยวกน หนา ๗๓๗. ๗๖ เรองเดยวกน หนา ๗๓๘. ๗๗ เรองเดยวกน หนา ๗๓๘.

๕๕

ปญญาอนพจารณาเหน กรยาทรปธรรมและอรปธรรมทเกดขนแลวประพฤตเปนไปในภพเสวยทกขเวทนามประการตางๆ ไมจบสน เปนภยอนพลก จดเปนอาทนวญาณ

ปญญาอนพจารณาเหนนมต คอ สงขารธรรมวาเปนภยโดยปกตอยเองถงภยอนไมมมา กจดเปนอาทนวญาณ

“อายหนาภย ” ปญญาทพจารณาเหนกสลกสลากรรม เปนปจจยตกแตงปฏสนธในเบองหนาประกอบดวยภยอนย ายบฑาสรรพสตว จดเปนอาทนวญาณ

“ปฏสนธภย ” ปญญาอนพจารณาเหนปฏสนธวญญาณเปนภย จดเปนอาทนวญาณ

“คตภย ” ปญญาอนพจารณาเหนปฏสนธในคต ๕ ไดแก นรยคต เปตคต ตรจฉานคต ปญญาพจารณาเหนปฏสนธในคต ๕ ไดแก นรยคต เปตคต ตรจฉานคต มนสสคต เทวคต เปนภย จดเปนอาทนวญาณ

“นพพตตภย ” ปญญาพจารณาเหนก าเนด แมวญญาณฐต หรอสตตาวาส ไมมนามธรรมหรอรปธรรม ยอมยงไดก าเนดใหมเปนภยอยเบองหนา จดเปนอาทนวญาณ

“อปปตตภย ” ปญญาพจารณาเหนชาตอนเปนปจจยแกชรา เปนภยอนพลก จดเปนอาทนวญาณ

“ชาตภย ” ปญญาพจารณาเหนชาตอนเปนปจจยแกชรา เปนภยอนพลก จดเปน อาทนวญาณ

“ชราภย ” ปญญาพจารณาเหนความชรา จดเปนอาทนวญาณ

“พยาธภย ” ปญญาพจารณาเหนพยาธ อนเบยดเบยนแกสรรพสตวจดเปนอาทนวญาณ

“มรณภย ” ปญญาพจารณาเหนมรณะเปนภยแกสรรพสตวนน จดเปนอาทนวญาณ

การเหนภยคอ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เปนภย จดเปนอาทนวญาณ๗๘

นยแหงอาทนวญาณมอารมณทสอดคลองกบญาณชอวา สนตปทญาณ ดงน

ปญญาอนพจารณาเหนกรยาทไมบงเกดอกเปนเกษมปราศจากภย ชอวา สนตปทญาณ ประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนนอมไปสพระนพพาน อนเปนทระงบสงขารธรรมทงปวง จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนกรยาทรปธรรมและอรปธรรมไมประพฤตเปนไปในภพน เปนความปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนสงขารธรรมสญสนไปไมสบตอ ไมมสงขารธรรม เปนความเกษมปราศจากภยในกาลนน จดเปนสนตปทญาณประการหนง

๗๘ เรองเดยวกน หนา ๗๓๙ – ๗๔๐.

๕๖

ปญญาอนพจารณาเหนกสลกสลาธรรม ซงเปนเหตตกแตงปฏสนธในภพหนา ถาไมมในจตของสตวใด เหนวาถงความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนการปฏสนธวญญาณมได วาเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนการไมเวยนเอาซงความเกดวาปราศจากภย ถงความเกษมจดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนความสนชราเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนความปราศจากพยาธเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนความปราศจากความตายเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนความสนไปแหงความโศกเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนความสนไปแหงปรเทวนา ความร าไหร าไรเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนความสนไปจากความสะอนอาลยเปนความเกษมปราศจากภย จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจาณาเหนกรยาทสนภพสนชาตมไดเกดเปนสขแท จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนวา ถารปธรรมและอรปธรรมมไดประพฤตในไตรโลกจดวาเปนสขแท จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนวา ถากสลกสลาธรรมจะตกแตงปฏสนธมไดเปนสขแท จดเปนสนตปทญาณประการหนง

ปญญาอนพจารณาเหนวาหาปฏสนธในคตมได เปนสขแท ไมบงเกดในก าเนด ๔ วญญาณฐต ๗ และสตตาวาส ๙ เปนสขแท เหนวาถาวบากจตมอาจใหส าเรจ ตดวบากขาด เปนสขแท เหนวาถาไมเวยนเอาชาตสบตอไป เปนสขแท เหนวาหาชรามได เปนสขแท เหนวาหาพยาธมได เปนสขแท เหนวามรณะมได เปนสขแท เหนวาหาความโศกมได เปนสขแท เหนวาหาปรเทวทกขมไดเปนสขแท เหนวาขาดจากความสะอนอาลย เปนสขแท จดเปนสนตปทญาณ๗๙

๗๙ เรองเดยวกน หนา ๗๔๕ – ๗๔๖.

๕๗

อาทนวญาณชอวา วปสสนาญาณประการหนง มลกษณะใหตรสรซงสภาวะปกตเหนรปธรรมนามธรรม วปสสนาญาณมกจอนขจดเสยซงโมหะ อนปกปดไวซงสามญญลกษณะแหงรปธรรมนามธรรมทงปวง วาโดยผลของวปสสนาปญญา คอ ใหส าเรจซงกจ คอ มใหหลง๘๐ วาโดยเหตอนใกลไดแก สมาธ เปนเหตใหเกดวปสสนาปญญา๘๑ โดยลกษณะการวเคราะหดงกลาวเพอใหผศกษาในงานวจยนทบทวนสาระส าคญแตเบองตน เพราะผทปฏบตมาถงญาณขนสงขนนแลว มใชบคคลจะหลงใหลในสรรพสงขารอนไมเทยงน เพราะญาณขนนกลาวถงสงขารธรรม เมอพจารณายอยลงไปจะพบความหมายมากมาย เพราะค าวาสงขารธรรมนหมายรวมเอาสรรพธรรมทงปวงทงทเปนธรรมรปธรรมนาม เปนตน

ขอพจารณาแหงญาณทงสองประการวา โดยพนแหงอารมณ ในอาทนวญาณและ สนตปทญาณนนเปนเนอหาเดยวกน ไดแก รปนาม, สงขารธรรม, ความเปนไปแหงสงขารธรรมนนไดแก ภม ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ เปนตน สภาวะทเปนทกขทงปวง ธรรมทงหลายเหลานเกดขนดวยองคประกอบแหงรปและนามนน โดยพจารณาตามกจ ๔ อยางแหงอรยสจจ ดวยเหตวาเปนไปเพอบาทฐานแหงอนโลมญาณแลว ปญญาจกถงซงญาณอนยงในอรยสจจ ๔ โดยกจ ๔ ญาณ ๓ เปนตน พจารณาดวยทศทางแหงวปสสนาปญญา ดงนวา ลกษณะแหงวปสสนานนไดแก ลกษณะมอนใหรซงสงขตธรรมทงปวง มกจอนขจดเสยซงความหลง ความปรากฏขนของรป ปรากฏการณตางๆ คอ เงาแหงสภาวธรรมอนถกปรงแตงดวยเหตปจจยทงหลาย ดงน

พจารณาโดยปฏจจสมปบาท อนประกอบดวยปจจย, ความเกดในปฏจจสมปบาท, ความดบในปฏจจสมปบาท เปนตน แลวสงเคราะหเขาในอรยสจจ ๔ ใน ๒ ประการ คอ ทกขอรยสจจและสมทยอรยสจจ จดเปนอนโลมนยแหงปฏจจสมปบาท นโรธอรยสจจและนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ จดเปนปฏโลมนย ดงนเปนตน พจาณาเหนพรอมดวยความเหนวาเรานน ละเสยจากค าวาเรา นนเรา นนของเรา พจารณาใหเหนพรอมดวยความหมายแหงขนธนนวา แมรปธรรมนามธรรมอนเกดจากการปรงแตงขนน จะพนจากขนธนนมได และธรรมนนเปรยบดวยแพ๘๒ ใชจะแบกแพไปดวยเมอขามฝง ธรรมวนยของพระผมพระภาคเจากดจกน ยอมสละแมธรรมทงปวง เพราะเปรยบธรรมนนดงกบแพเพอขามหาฝงพระนพพานเปนล าดบไป ดงนเปนตน

เมอวปสสนายานกพจารณาเหนสงขารธรรมประกอบดวยโทษและภยนานาประการดงกลาวแลวยอมเบอหนายในภม ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ หมดซงความอาลยใน วฏฏสงสาร เหนความระงบในสงขารธรรมทงปวงเปนทางปลอดโปรงยอมยนดแตในอนปสสนา ไดแก อนจจานปสสนา ทกขานปสสนา อนตตานปสสนา เปนตน วปสสนายานกเมอมาถงญาณอนพจารณาเหนโทษและภยแลวถงซงความเบอหนายน ชอวาเปนผถงนพพทาญาณ ดงน อปมาแหงนพพทาญาณนวา เปรยบประดจพระยาสวรรณไมยนดในหลมโสโครก แตยนดทจะลงในเชงเขาจตรกฏและมหาสระทง ๘ วปสสนายานกยอมยนดแตปญญาอนพจารณาเหนแตความไมเทยง เปนทกข มใชตน ดงน

๘๐ เรองเดยวกน หนา ๕๑๙. ๘๑ เรองเดยวกน หนา ๕๒๑. ๘๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๔๐/๒๕๕.

๕๘

อปมาความหนายกบพระยาหงสทองยนดอยในเชงเขาจตรกฏ ไมยนดในหลมใกลบานคนจณฑาลซงไมสะอาด ยอมอภรมยอยในสระใหญทง ๗ ฉนใด ผเจรญวปสสนาภาวนา ถงนพพทาญาณแลวฉนนน ยอมไมยนดในรปนามซงมความแตกสลายไมจรงยงยน มแตทกขโทษยอมยนดแตในอนปสสนา เพราะมภาวนาเปนเรอนและมไดประมาท เปนตน

อปมาความหนายกบพระยาสหมฤคราชถกจบขงไวในกรงทองแตไมยนด ยอมยนดปา หมพานตอนกวางตง ๓,๐๐๐ โยชน ฉนใดผเจรญวปสสนาภาวนาถงนพพทาญาณ กฉนนนยอมไมยนดในสคตภพทง ๓ คอ กามภพ รปภพ อรปภพ เปนตน

อปมาความหนายกบพระยาชางฉททนตไมยนดในกลางเมองแตยนดในปาชฏใกลสระน าฉนใด ผถงนพพทาญาณกฉนนน ยอมไมยนดในรปนาม ยนดแตในสนตบทอนตนเหนแลวนยวา “อนปปาโท เขม ” ยอมมใจโนมไปสพระนพพาน ดงน

นพพทา หมายถง ความหนายในสภาวะของสงขารธรรมมความใครจะพนไปเสย เพราะพจารณาซงรปและนามวา เปนไปดวยอนจจง ทกขง อนตตา นพพทาบงเกดไดในวปสสนาณาณในล าดบแหงนพพทาญาณ เพราะเหนความมโทษและภยในภยตปฏฐานญาณเปนเหตสบเนองกนในแตละญาณ ผเหนแตภยและโทษยอมถงความเบอหนายเพราะสบเนองกนจากการพจารณาเหนโทษภยในสงขารธรรม เปนเหตใหเกดความใครจะพนไปเสย ถงความคลายก าหนดและวางเฉยเพราะเหนความจรงดวยปญญาถอนความเหนวาตวตน ไมหลงในสภาวะของความร สภาวะของความจ าไดหมายร สภาวะของเวทนา สภาวะของการปรงแตง สภาวะทเปนเงอนไขของรปนาม เปนตน ปญญารแจงในสงขารธรรมแลวบงเกดความหนาย เปนหนทางน าสจตอนจกไดตรสรอรยสจ ๔ เปนตน๘๓

จตของผถงนพพทาญาณไมผกพนธดวยรปนาม เหนภยในวฏฏสงสาร เบอหนายดวยความรแจงแหงสงขารธรรม พจารณาเหนสงขตลกษณะดวยปญญาถงอนปสสนา ๗ ประการ๘๔ ดงน

๑. อนจจานปสสนา ปญญาพจารณาเหนความไมเทยงของรปนาม มความหวนไหว ผพงไมยงยนและแปรปรวน ดวยจกเหนรปนามนนเปนของเทยงหามได ยอมไมมก าหนดของรปนามนนจกมสภาวะอนใครๆ จกก าหนดถงกฏอนแนนอนกวาความไมเทยงนนหามได ยอมเปนไปในอนมตตวโมกขและกจแหงวปสสนาภาวนา เปนตน

๒. ทกขานปสสนา ปญญาพจารณาเหนทกขลกษณะของรปนาม ไดแก ความทนอยไดยาก เพราะมสภาวะแปรปรวน ดวยจกเหนรปนามนนเปนสขหามได ยอมไมมก าหนดของรปนามนนจกมสภาวะอนใครๆ จกก าหนดถงกฏอนแนนอนกวาทกขนนหามได ยอมเปนไปในอปปณหตวโมกขและกจแหงวปสสนาภาวนา เปนตน

๓. อนตตานปสสนา ปญญาพจารณาเหนอนตตลกษณะของรปนามนน คอ ความมใชตวตน เพราะสรรพสงทเปนทกข ทนอยไดยากยอมมใชตวตน ไมนบเนองดวยตนเพราะแปรสภาพไป

๘๓ ดรายละเอยดใน พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๗๕๐ – ๗๕๒. ๘๔ ดรายละเอยดใน นายนวฒน ชยภาณเกยรต. “ศกษาอนปสสนาในจฬสจจกสตร”. หนา ๕๙ – ๖๐.

๕๙

และดวยจกอนใครๆ จะก าหนดถงกฏอนแนนอนกวาความไมใชตวตนนนหามได ยอมเปนไปใน สญญตวโมกขและกจแหงวปสสนาภาวนา เปนตน

๔. นพพทานปสสนา ปญญาอนพจารณาเหนโทษภยแหงรปนาม ปรากฏเปนภยอนนากลว แลวบงเกดความหนาย เพราะสงอนเปนของนาเบอหนายยอมเกดจากความเหนโทษภย เปนของสญดวยภยอนตรายนานาประการ และจกก าหนดถงความนาปรารถนานนหามได ยอมเปนไปในความเบอหนาย ความคลายก าหนดและความออกจากกาม เปนตน

๕. วราคานปสสนา ปญญาอนพจารณาเหนโทษภยแลวบงเกดความคลายก าหนดรกใครในกาม เหนเปนของไมนาใคร ไมนาปรารถนา เปนไปดวยความคลายก าหนด เปนตน

๖. นโรธานปสสนา ปญญาอนพจารณาเหนความดบไปของรปนามเพราะสงอนเปนของทเกดขนแลวดบเสย คอ ความไมใชตนและดวยจกมสภาวะอนใครๆ จะก าหนดในสภาวะของความเปนตวตนหามได เปนตน

๗. ปฏนสสคคานปสสนา ปญญาอนพจารณาเหนความไมนาปรารถนาของรปนาม นอกจากโทษภย อนนากลว ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน เปนตน๘๕

นพพทาญาณกบภยตปฏฐานญาณกบอาทนวญาณทง ๓ ประการนตางกนแตชอและพยญชนะ แตอรรถนนไมตางกน ดงน๘๖

เมอวปสสนายานกถงความหนายเพราะมารแจงในความมโทษมภยแหงสงขารธรรม จตยอมถงความปรารถนาจกไปใหพนเสย ดงน เปรยบกบบรษอนศตรแวดลอมแลวโดยรอบ ปรารถนาจกไปใหพนจากศตรแลว ผถงซงญาณชอวามญจตกมมยตาญาณ ยอมปรารถนาจกไปใหพนจากสงขารธรรม ดงน๘๗

เมอวปสสนายานกพจารณาเหนสงขารธรรมอนประกอบดวยภพตางๆ ไดแก ภม ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ มประการดงนแลว๘๘ พจารณาสงขารธรรมดวยปญญาวาไมเทยง เปนทกข มใชตวตน มจตอนใหโนมไปใหพนอ านาจแหงสงขารธรรมน ดวยพจารณาหาทาง ชอวา ผถงปฏสงขารเปกขาญาณ ปญญารในการพจารณาหาทางมนยพสดารในคมภรวสทธมรรค๘๙ น ามาพอเปนตวอยาง ดงน

“ปโลกโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมมสภาวะขาดกระเดนดวยอ านาจพยาธทกขและมรณะ

๘๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน, หนา ๔๗๑ – ๔๗๓. ๘๖ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๗๕๒. ๘๗ เรองเดยวกน หนา ๗๕๓. ๘๘ ดรายละเอยดใน พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป.ธ. ๙), วปสสนากรรมฐาน ภาค

๑ เลม ๒, หนา ๒๐๕-๒๐๖. ๘๙ พระครพสฐสรภาณ (นรนดร ศรรตน), “การศกษาวเคราะหหลกการปฏบตธรรมในภทเทกรตต

สตร”, หนา ๘๕.

๖๐

“จลโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมมสภาวะไหวอยดวยพยาธ

“มรณธมมโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมมแตความตายเปนทสด

“ทกขขมโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมมทกขคอยย าย ยากทจะอดกลนได

“อาพาธโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรม ประกอบดวยอาพาธเปนนตย ไมเปนทนาปรารถนา

“ภยโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมเปนบอเกดของภยทงปวง

“อปสคคโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมคออปสรรคทงปวง

“อตาณโต” พจารณาเหนสงขารธรรมมอาจคมครองได

“อเลณโต” พจารณาเหนสงขารธรรมปราศจากทซอนเรน

“อสรณโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรม ไมมทพงอาศย

“ปรเทวธมมโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมมากดวยปรเทวทกข

“อปายาสธมมโต” พจารณาดวยเหนสงขารธรรมมแตความคบแคนใจ๙๐

เมอวปสสนายานกพจารณาซงสงขารธรรมมปรากฏดวยอนจจลกษณะ ทกขลกษณะ อนตตลกษณะ ในปฏสงขาญาณแลวจตยอมเบอหนาย คลายก าหนด เพราะเหนปรากฏเปนของสญ วางเปลาจากความเหนวาตวตน จากตวเรา นนเรา นนของเรา ดงน

ก าหนดดวยการพจารณาอก ๔ ประการ ไดแก

- ไมมเราในทใดในกาลใด

- ตวแทนของเรากไมม

- ตวตนในผอนกไมมในกาลใดและทใดๆ

- ตวตนของผอนทจะส าคญวาของตนและน ามาเปนธระแกเราไมม๙๑

และก าหนดดวยพจารณาความสญดวยอาการอก ๖ อยาง ในประสาททง ๖ ประการ ดงน

๑. จกขประสาทวางจากเรา ไมใชเรา

๒. จกขประสาทไมใชของเรา

๓. จกขประสาทเปลาจากสภาวะเทยง

๔. จกขประสาทเปลาจากความมนคง

๕. จกขประสาทเปลาจากชอวาเทยง

๙๐ ดรายละเอยดใน พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๗๕๔ – ๗๕๘. ๙๑ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน หนา ๗๖๐.

๖๑

๖. จกขประสาทเปลาจากอวปรณามธรรม

แมในธรรม ๖ วญญาณ ๖ ผสสะ ๖ กพจารณาประการเดยวกน ดงน แลวพงพจารณาโดยความเปนของสญ ปราศจากแกน เปนไปตามยถากรรมไมเปนไปดวยอ านาจของผใด บงคบบญชาไมได ไมเปนไปตามปรารถนาวากลาวมได ไมคงทน เปนตน ดงน๙๒

ผถงการพจารณาในล าดบสงขารเปกขาญาณ ยอมถงวโมกขมข ๓ ประการ ไดแก อนมตตวโมกขมข อปปณหตวโมกขมข สญญตวโมกขมข เปนตน มสทธนทรย สมาธนทรย และปญญนทรยเปนอธบดปจจย มอนปสสนา ๓ ประการ คอ ปญญา มผล คอ พระอรยมรรค พระอรยผล เปนตน๙๓

สงขารเปกขาญาณมอรรถอนเดยวกบมญจตกมมยตาญาณและปฏสงขาญาณ ตางกนแตพยญชนะเทานน สงขารเปกขาญาณ เรยกอกอยางวา วฏฐานคามนวปสสนา อนเปนเหต แก อนโลมญาณหรอสจจานโลมกญาณ ดงน

จากการศกษาสภาวธรรมของผพจารณาเหนรปนามเปนไปในวปสสนาญาณ ๙ เพราะความบรสทธแหงปญญา เปนไปดวยกจ ๔ สงเคราะหเขากบหลกธรรมในอนตตลกขณสตร โดยการประหานกเลส ไดแก วปสสนาญาณ ๙ และล าดบการสนอาสวกเลส (เหตอวชชา) การสดบพระธรรมเทศนามจตโนมไปในความบรสทธแหงปญญาเพอละความก าหนดยนดในสงขารธรรมทงปวงเปนไปเพอความเบอหนายคลายก าหนด เปนไปเพอความหลดพน เปนตน

๓.๒.๕ วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงญาณทสสนวสทธ

ใจความแหงอนตตลกขณสตรวา ภกษทงหลายรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ อยางใดอยางหนง ไดแก ขนธอนเปนอดตหรออนาคตหรอปจจบน ภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ใกลหรอไกล ไมเทยง สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนไมใชตน เพราะไม อยในอ านาจ บงคบไมไดวา ขอใหเปนอยางน และไมเปนอยางนน ยอมไมไดดวยประการดงนน พระอรยสาวกในพระธรรมวนยของพระผมพระภาคเจานน พจารณาเหนซงรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ตามความเปนจรง ยอมเบอหนาย คลายก าหนด เพราะคลายก าหนดจงหลดพน เมอหลดพนยอมมญาณรวาหลดพนแลว๙๔

ปญญาในระดบญาณชอวา ญาณทสสนวสทธ เปนปญญาระดบโลกตตรปญญา ปญญาทยดหนวงเอาอารมณแหงพระนพพาน (สญญตา) ได เปนผเทยงตอพระนพพานมาปฏสนธในภพ ไมเกน ๗ ชาต เรยกบคคลทไดปญญาระดบนวา พระอรยบคคล ไดแก พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม พระอรหนต เปนตน ถงพรอมดวยก าลงแหงสมาธและวปสสนา๙๕ สวนปถชนไดแกบคคลทวไปวปสสนายานกปฏบตในอทยพพยานปสสนาญาณถงอนโลมญาณจดเปนปญญาฝาย

๙๒ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน หนา ๗๖๓ – ๗๖๔. ๙๓ เรองเดยวกน หนา ๗๗๙. ๙๔ ว.มหา. (ไทย) ๔/๒๓/๓๐. ๙๕ พระมนส กนตสโล (มอพมพ), “การศกษาวเคราะหแนวคดอสรภาพแหงจตในพระพทธศาสนา

นกายเถรวาท”, หนา ๕๕.

๖๒

โลกยปญญา ควรหมนเจรญวปสสนาภาวนาพจารณารปนามเปนอารมณอยยงไมละอารมณรปนามเพราะอนทรยคอปญญายงไมแกกลา๙๖ ดงน

โสดาปตตมรรคญาณ สกทาคามมรรคญาณ อนาคามมรรคญาณ อรหตตมรรคญาณ จดเปนญาณทสสนวสทธ เมออนโลมญาณดบ บงเกดโคตรภญาณเพอประโยชนแกญาณทสสนวสทธ วปสสนายดหนวงเอาอารมณแหงพระนพพาน ยอมไดตรสรอรยสจ ๔ ประการ ก าจดกเลสดวย สมทจเฉทปหาน ไดแก โลภะ โทสะ โมหะ ในวปสสนาวถ เกดปจจยแกพระอรยมรรค ๖ ประการ คอ อนนตรปจจย สมนนตรปจจย อาเสวนปจจย อปนสสยปจจย นตถปจจย วคตปจจย จตประพฤตเปนไปในพระนพพาน พจารณากเลสทละแลวและกเลสทเหลออย มธาต ๔ นาม ๔ เปนอารมณตราบเทาถงพระอรหตตมรรค เปนตน๙๗

จากการศกษาสภาวธรรมของผพจารณารปนามเปนไปดวยกจ ๔ ประการ เพอความสนไปแหงอาสวกเลส เปนไปดวยกจแหงวปสสนา สงเคราะหเขากบหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการไดบรรลธรรม ไดแก พระอรยบคคล เปนตน

สรปการวจยบทท ๓ ไดแก การวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยเปรยบเทยบอตตากบอนตตา ความเหนแยงกบหลกไตรลกษณ ทฏฐ วปสสนาปญญา เปนตน และการวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงวสทธ ๗ และวปสสนาญาณ ๙ ไดแก (๑) วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงทฏฐวสทธ (๒) วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงกงขาวตรณวสทธ (๓) วเคราะหหลกธรรมใน อนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงมคคามคคญาณทสสนวสทธ (๔) วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงปฏปทาญาณทสสนวสทธ (๕) วเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยนยการสงเคราะหแหงญาณทสสนวสทธ เปนตน

๙๖ พระครธรรมธรแสงชย กนตสโล (เพชรชนสกล), “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนา

ในอนงคณสตร”, หนา ๑๓๐. และด นายพรชย พนธไสว, “ศกษาวเคราะหนโรธสมาบตในพระพทธศาสนาเถรวาท”. หนา ๑๐๕.

๙๗ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๗๙๔ – ๘๐๔.

บทท ๔

แนวทางการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตร

การพจารณาแนวทางการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตร โดยหลกการแลวปญหาคอผลทเกดจากกรรมทเปนทจรต ๓ อยาง การแกปญหาตองแกเหตทเปนปจจยใหเกดผล ดงน ฉะนน แนวทางการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรเปนหลกการอยางหนงเพอประยกตใชหลกธรรมทไดวเคราะหโดยการพจารณาปญหาในเชงแยกยอยเหตปจจยของปญหาโดยทวไป เพอน าหลกการทไดวเคราะหแลวมาพจารณาดวยปญญา เปนตน เพราะเหตทธรรมของพระผมพระภาคเจานน เปนไปเพอความสนตและเชอมโยงถงความเปนเหตเปนผลแกกนและกน ดงน

ส าหรบการศกษาในบทนคอ การประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ก าหนดเนอหาในการวจยไว ๓ ประเดน ดงน

๑. การน าหลกธรรมในอนตตลกขณสตรไปประยกตใชในการด าเนนชวตโดยทวไป

๒. การประยกตหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการอบรมจตภาวนา

๓. แนวทางการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยสภาวะแวดลอมทางสงคม

แนวทางการประยกตใชหลกธรรม โดยวเคราะหถงปญหาหรอความทกขเพอการพจารณาแกไขปญหาดานจตใจ เพราะจตใจเปนทตงของการกระท ากรรมอยางหนง เมอจตใจถกครอบง าดวยกเลสคอ โลภะ โทสะ โมหะ ยอมกระท ากรรมทเปนทจรตทางกายและวาจา เปนตน การพจารณาแนวทางประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรตองประกอบดวยการพจารณาปญหาเปนกรณไป แลวน ามาแยกเหตปจจยทท าให เกดปญหานน ส าหรบในงานวจยฉบบน ก าหนดปญหาในสภาพแวดลอมโดยตวแปรสมมตทวไป โดยพจารณาหลกการทไดศกษาวเคราะหหลกธรรมใน อนตตลกขณสตรเพอความรแจงแกรปนาม เปนตน มาเปนแนวทางศกษาและน ามาพฒนาจตเพอยกระดบจตใจใหดขน ดงน

๔.๑ การน าหลกธรรมในอนตตลกขณสตรไปประยกตใชในการด าเนนชวตทวไป การวเคราะหปญหาเพอการพฒนาเพอการแกไขปญหา เปนทมาของแนวทางการประยกตใชหลกธรรมหรอการศกษาเพอการแกปญหา การวเคราะหปญหาแบงออกเปน ๒ สวน ไดแก ปญหาดานจตใจกบปญหาดานชวตและสงแวดลอม

ปญหาดานจตใจ ไดแก ปญหาทสบเนองจากสงคมหรอสงแวดลอมแลวมผลถงภาวะดานจตใจ หรอปญหาทเกดในเฉพาะจตใจทกประการ

๖๔

ปญหาดานชวตและสงแวดลอม ไดแก ปญหาทเกดจากการแสวงหาปจจยเพอการด ารงชพ การแสวงหาปจจย ๔ หรอเครองอปโภคบรโภคทมความจ าเปนตอการด ารงชวต

ปญหาทง ๒ ประการขางตน จดเปนทกขอรยสจจดวย การพฒนาเพอแกไขปญหาจงแบงออกเปน ๒ ประการเชนกน คอ การพฒนาองคความรเพอแกไขปญหาดานจตใจ การพฒนาองคความรเพอแกไขปญหาดานชวตและสงแวดลอม

การแกไขปญหาดานจตใจ ไดแก การน าหลกธรรมมาประยกตใชหรอปฏบตโดยตรง โดยการศกษาทงภาคปรยตและปฏบตมการเจรญวปสสนากรรมฐาน เปนตน โดยมเปาหมายในประโยชนสงสดหรอการด าเนนดวยหนทางสายกลาง ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เพอความหลดพนจากกองทกขทงปวง คอ พระนพพาน เปนตน สวนการแกไขปญหาดานชวตและสงแวดลอม เกดจากการพฒนาดานองคความรเพอการประกอบอาชพ การยงชพใหเปนไปเพอการอยรอดในสงคม เปนตน อาจเปนไปเพอการพฒนาสรางสรรคและการแกปญหาของตนและสงคมเพอการอยรวมกนอยาง สนตสข เปนตน ส าหรบการวจยในขอบขายของงานวจยฉบบนมวตถประสงคเพอการน าหลกธรรมมาประยกตใชดานการฝกปฏบตพฒนาดานจตใจเพอใหเกดปญญาและการหลดพนจากทกข ไดแก พระนพพาน เปนตน

ประเดนศกษาในงานวจยฉบบนมขอบขาย ๒ ประการ คอ หลกธรรมทปรากฏใน อนตตลกขณสตรและหลกธรรมทสมพนธกบหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ไดแก หลกธรรมทปรากฏในธมมจกกปปวตนสตร ดงน

หลกธรรมทพระผมพระภาคเจาน ามาตรสสอนแกพระสาวกเปรยบไดกบใบไมทอยใน ก ามอเปนไปเพอความหลดพน เพอความรแจงแหงทกข กระบวนการทท าใหเกดทกขโดยประการตางๆ ธรรมอนบรษไมพจารณาอยางแยบคาย ไมกระท าโยนโสมนสการอยางแยบคายเปนเหตใหหลงหรอส าคญในพระธรรมวนยผด แมดวยค านนทาหรอค าสรรเสรญจากบคคลตางๆ กทรงหามการววาทกนดวยประการตางๆ ไมควรยกธรรมวนยเพอการอวดอาง เพอขม เพราะเปนธรรมทท าอนตรายแกมรรค ผล นพพาน เปนตน๑

หลกตดสนพระธรรมวนย ๘ ประการ เปนไปเพอการปฏบตในแนวทางทชอบตามท พระผมพระภาคเจาไดตรสแกพระสาวก มหาปเทส ๔ ประการ เปนหลกการเพอใหผศกษาพระธรรมวนยพจารณาถงความถกตองดวยประยกตเอาตามพระโอวาทของพระองคทไดตรสสอนแลวกวา ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ ดงน ผ ใดประพฤตปฏบตตามอยางเครงครดยอมเหนวาธรรมของพระพทธเจานนไมขดแยงกน แตความเหนหรอความเขาใจในหลกพระธรรมวนยของแตละบคคลนนแตกตางกน บารมธรรมของบคคลทเคยกระท ามาแตอดตกตางกน ซงเปนกรณเปรยบเทยบดานความตางกนของบคคล เปนตน

การน าหลกธรรมเพอการประยกตใชขนอยกบการแยกตวเหตปจจยในผลของกรรม แลวพจารณาเอาความเปนไปในรปนามนนๆ มาพจารณา เปนตน เพราะเนอหาของงานและวตถประสงค

๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม (ฉบบเดม), หนา ๒๖๓.

๖๕

อาศยความประพฤตเปนไปในรปนาม รางกายอนถกหลอเลยงดวยปจจยอปถมภแกมหาภตรปทง ๔ คอ กวฬงการาหาร เปนตน เพราะหมายเอาเครองหลอเลยงแกความเปนไปแหงกายนคอ ค าขาวเปนปจจย อาหารนไดซงการพจารณาในปจจย ๔ ประการแลวพจารณาอาหารโดยความเปนไปในมหาภตรปทง ๔ อนมลกษณะใหแขงแกรง มนคง คอ ธาตดน ถามลกษณะเอบอาบ ชมมน คอ ธาตน า ถามลกษณะใหยอยและอบอน คอ ธาตไฟ ถามลกษณะใหไหวตง พดพา คอ ธาตลม เปนตน

ปญหาในจตอาจเกดจากความสบสนในความรเรองธรรมะ เชน ความวา กายประสาท เปนรป เทากบกายประสาทนเปนตวถกร เมอไมพจารณาอยางแยบคาย เมอกายประสาทดบลง เมอจกก าหนดรในกายประสาทเหนเวทนาเปนกายประสาท เปนเหตใหเขาใจผดในสภาวธรรม ความรทเกดจากสมผสกบความรทเกดจากธาต ๔ จงเปนความรทตางลกษณะกน อาจเกดขนพรอมกน หรอเกดความรขนไมพรอมกน เชน ในขณะไดเสวยเวทนาอยางกลา แมธาตไฟจะปรากฏใหรอน ยอมไมใสใจในความรอนนน แตใสใจในการเสวยเวทนานนอยางเดยว จะก าหนดวารอนหนอ รอนหนอ ยอมหามได เพราะความรคอ วญญาณประพฤตเปนไปในเวทนาอยแลวยอมไมกระทบกบธาตไฟทเปนรป จตทประพฤตเปนไปในเวทนาตางหากทควรร เพราะอาศยการกระทบใหมเวทนาเกดขน การตดสนซงอารมณเพราะจตประพฤตเปนไปนนเอง อนเปนไปดวยเงอนไขของอนจจลกษณะ ทกขลกษณะ ธรรมชาตลกษณะ หรอความหมายยอยแหงค าวา ทกข, อบตเหต, การตอบสนอง, การกระทบ, อาการใหถงความดบสนเพอเกดสงใหมขน ความผดหวง การเปลยนแปลงอยางเรว นอกจากภาวะอนถกกระทบดวยสมผสแลวเกดความรขนคอ เวทนานน ในสวนของกายประสาทยงมอปนสยของ ปฐวธาตและวาโยธาต ทควรก าหนดรใหเหนปจจยอนเปนอปนสย เพราะธาตเหลานมก าล งชกจงในอากปกรยาทเกดความเคลอนไหวทางกาย ความไหวตงของธาตลมกออปนสยในวรยะเจตสก ซงเปนสวนแหงนามธรรม ความเปนไปแหงนามธรรมเพราะอปนสยของธาตในกายกเปนกรณหนงในการพจารณารปนาม ดงน

การพจารณาอารมณแหงกรรมฐานอาศยความร การจ าแนกออกของวตถเรองทมาและการตดสน ความเหนอนเปนฝายดบแหงรปนามนนเปนอารมณ ไดแก ความเหนดวยการจ าแนกวาขนธนเปนสวนของอดตหรออนาคตหรอปจจบน ความเหนวาขนธนเปนสวนภายในหรอภายนอก ความเหนวาขนธนเปนสวนของขนธทเปนของหยาบหรอละเอยด ความเหนวาขนธนเปนสวนของความเลวหรอประณต ความเหนวาขนธนเปนสวนของความใกลหรอความไกล เปนตน และเหนใน วปรณามลกษณะของขนธแตละสวนนนวาเปนของมใชตวตน ดบสญ เพราะรความเปนไปแหงความก าหนดเปนผลของความยดมนวาตวตน ความเหนดงน ชอวา เหนอนตตลกษณะ เปนตน

๔.๒ การประยกตหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการอบรมจตภาวนา

ส าหรบเนอหาการวจยในประเดนของการพจารณาขนธ ๕ ในแงมมโดยทวไปไดแก การพจารณาดานบคคล ปรากฏการณ สภาวธรรม เปนตน

๖๖

๔.๒.๑ การพจารณาดานบคคล

บคคลในทนเปนการชใหเหนถงการอยรวมกนกบสงคม รปแบบของสงคมไมอาจก าหนดสภาวะทางจตของผอน เจตคตในความเหนตางๆ ยอมมสภาวะไมเทยงอาจเกดความขดเคองจตไดเพราะอารมณทพอใจหรอไมพอใจกได เมอมเรายอมมเขาเปนตวตน การพจารณาในบคคล ผนนตองไมเหนวาตวตน วาตวตนนนไดแก เราเปนนน นนเปนของเรา เพอจกรจกทมาของทกขแลวพจารณาเหนความเกดขน ความตงอย ดบไป หรอการพจารณาถงความวายเวยนเปลยนผนไปของอตตา ความเปนตวตนทเทยงแทจงไมม มกเพราะความยดมนถอมนดวยขนธ ๕ เปนตน

จากเหตผลดงขางตนเปนทมาของการพจาณาปญหาดานบคคล ผมจตใจอนคมครองดวยธรรม ยอมมจตใจไมกระทบตอเหตการณ แตจตอาจถงความขดเคองความกระทบในจตใจได ระเบยบวนย แบบแผน บรรทดฐานทางสงคมประกอบดวยแบบแผนหรอแนวทางปฏบตรวมกนในสงคม วนยหมายเอาขอหามในพระธรรมวนย ซงเปนบรรทดฐานทางพระพทธศาสนา ก าหนดไวเพอใหเกดความสงบ เปนไปเพอการอยรวมกนอยางสนตและเคารพในหลกพระธรรมวนย การลดทฏฐมานะเพอรบฟงเหตผลของผอน ประกอบดวยความสามคค การรวมมอกนดานการงาน สงคหวตถ ๔ อยาง ไดแก ทาน การให ปยวาจา การพดดวยถอยค าออนหวาน อตถจรยา การสรางประโยชน การสอดสองดแล การเออเฟอเผอแผ สมานตตตา ความมตนเสมอ เปนทยอมรบของสงคมและสร างความปราบปลมยนดในสงคม เปนเหตใหสงคมอยรวมกนอยางสนตสข เปนตน

หลกพระธรรมค าสอนของพระศาสดามความหมายอนใหเปนไปแกการฝกฝนดานจตใจ เชน ขนต คอ ความอดทนอดกลน โสรจจะ คอ ความเสงยม ซงคณธรรม ๒ ประการน มสวนใหสงคมฝกการมความอดทนเปนเหตใหสงคมมความถอยทถอยอาศย เปนตน และธรรม ๒ ประการน ชอวา ธรรมอนท าใหบคคลงามหรอเปนธรรมทเปนเหตใหบคคลรกใคร ความรกใครเปนเหตใหตวของสงคมมจตใจเออเฟอ ความเออเฟอเปนทมาของความถอยทถอยอาศย เปนตน ศกษาประเดนเรองสภาวธรรมเปนหลก ซงเปนการรวบยอดเอาความทกขทงปวง ดงน

การพจารณาอภณหปจจเวกข ไดแก เรามความแกเปนธรรมดา ไมลวงพนความแกไปได เรามความเจบไขเปนธรรมดา ไมลวงพนความเจบไขไปได เรามความตายเปนธรรมดา ไมลวงพนความตายไปได เรามการพลดพรากจากของรกของหวงเปนธรรมดา เรามกรรมเปนของของตน เราท าดจกไดด ท าชวจกไดชว๒ สตวทงหลายยอมเปนไปตามกรรม การพจารณาประการดงกลาว มอานสงสใหละจากความวปลลาส ไดแก จตวปลลาส สญญาวปลลาส ทฏฐวปลลาส ความเหนวาสวยงาม เปนตน ความรกใครในธรรม (ธรรมฉนทะ) เปนก าลงใหกบผบ าเพญจตภาวนา ผใดรกความสงบผนนยอมแสวงหาความสงบแมทางจตและภายนอก ผค านงถงประโยชนสาระในชวตยอมโนมจตไปในวปสสนากรรมฐาน ไมมวสยในอนสงสมกเลสเพอใหเกดกเลสกลมรมจตตนเอง อปมากบผเปนวปสสนายานกไดถงญาณอนพจารณาเหนโทษภยแหงสงขารธรรมแลวไมยนดในสงขตธรรม ยอมเสพแตความสงบ ความสงบเปนเหตใหเหนซงอกศลธรรมทก าลงจกเกด หรออกศลธรรมทเกดแลวดบแลว ธรรมอนโนมเอยงไปตามธรรมทเปนอกศลธรรมนนมาปรากฏใหร วปสสนายานกยอมไมประพฤตไป

๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๙๙.

๖๗

ตามธรรมนน ยอมละ ยอมเหนเปนสงปกต เหนเปนสงใหโทษแกผเสพ ยอมวางเฉยเสยไมยนดในธรรมนน

การคดค านงในบางอยางไมอยในวสยแหงการหาค าตอบได ไดแก อจนไตย ๔ อยาง คอ พทธวสย วสยแหงพทธเจา ฌานวสย วสยแหงฌาน กรรมวสย เรองของกรรม โลกวสย การก าเนดโลก ความมอยของสงสารวฏ เปนตน๓ มนษยเปนสตวสงคมมอปนสยในการพงพาอาศยกน และธรรมชาตของมนษยแบงออกเปน ฝายดและฝายชว หรอฝายทมความเหนสอดคลองกนกบฝายทเหนขดแยง ถาฝายทเหนขดแยงคอสงทไมนาสนใจ ยอมไมเกดความขดแยง เพราะสงคมถอเอาความนยมเปนตวหลกในการอยรวมกน การไมค านงในเรองอนไมควรหรอควรเปนอปนสยในการแกปญหาดานความขดแยง เพราะหากการจะระงบความขดแยงดวยการตอสคด การฟองรอง การยอมความ การด าเนนคดใหเปนไปตามขนตอนนน เปนเรองของการแกปญหาทปลายเหต การแกปญหาทจตใจเปนการดบทเหตของปญหา คอการลดผลของการขดแยงกนในเรองตางๆ ผใดมจตอนคมครองแลวดวยธรรม มจตอนคมครองดแลวยอมถงความสงบไมเดอนรอนในภายหลง ผปฏบตจตภาวนา ประกอบธรรมอนคมครองปองกนยอมอยเปนสข ดงในอารกขกรรมฐาน ไดแก การระลกถงคณแหงพระพทธเจา พทธานสสต เพอใหเกดความปตปราโมทย การเจรญเมตตา ด ารในอนไมเบยดเบยน อยรวมกนอยางสงบสข การพจารณาวาไมงามในอสภภาวนา เปนเครองคมครองจตมใหหลงในรปเงา การระลกถงความตาย เพอใหจตถอนออกจากความเหนวปลลาส ไดแก มรณานสสต เปนตน๔ ดงน

๔.๒.๒ การพจารณาดานปรากฏการณ

ปรากฏการณ ไดแก การประสบเขากบเหตการณตางๆ ภาวะของการเกดขนของเรองราว ซงเปนตวสะทอนให เหนสภาวะของจต ไดแก ภวงคจต ชวนะจต คอ วถจต๕ ปรากฏการณเปรยบเสมอนเงาของสภาวธรรมทเกดขนดวยเพราะจตตกภวงค ปรากฏการณตางๆ คอ ประสบการณของแตละบคคลเปนตวชกเงาแหงสภาวธรรมใหมขน การพจารณาดานปรากฏการณเพอชความเหนของแตละบคคลและสภาวะทบคคลนนปรารภ ปองกน ชเหต พาดพงเหตผลอยางใดอยางหนง การแสดงขออาง ความระแวงสงสย การววาทดวยขอกลาวหาอยางใดอยางหนง จดเปนปรากฏการณทเปนไปภายในจตของบคคล ดงน

การตอบสนองดานอารมณ เปนเหตใหเกดซงปรากฏการณ เกดจากตณหา ความอยากในกามคณทง ๕ เมอพจารณาในเชงลก ยอมเหนวา ตณหานนเมอจกเกดขน ยอมเกดขนดวยอาศย รปนามมวตถกามเปนเครองลอลวง มปยรป – สาตรปเปนสมฏฐาน ไดแก อายตนะภายใน – ภายนอก ความรในอารมณ ไดแก จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ ปจจยอนเปนไปแกเวทนา ไดแก จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส ปจจยอนเปนไปแกตณหา ไดแก จกขสมผสสาชาเวทนา โสตสมผสสชาเวทนา ฆานสมผสสชาเวทนา ชวหาสมผสสชาเวทนา กายสมผสสชาเวทนา เปนตน สภาวะอนเปนทเกดแก

๓ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๗๗/๑๒๒. ๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๒, หนา ๖. ๕ ดรายละเอยดใน พระพรหมคณาภรณ, พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๖๘.

๖๘

อารมณอนนาพอใจนายนด เปนปจจยแกอปาทาน ความยดมนในตวตนวาเรา วาของเรา เราเปนนน ซงเปนอารมณ ในกจแหงวปสสนาเพอละธรรมอนเปนสมฏฐานแหงตณหา ไดแก รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา ธมมสญญา รปสญเจตนา สททสญเจตนา คนธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพสญเจตนา ธมมสญเจตนา รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา รปวตก สททวตก คนธวตก รสวตก โผฏฐพพวตก ธมมวตก รปวจาร สททวจาร คนธวจาร รสวจาร โผฏฐพพวจาร ธมมวจาร เปนตน๖ ธรรมดงกลาวจดเปนกองรปกบกองนามในขนธ ๕ ดวยเชนกน

ความเสอมดานศลธรรมเปนเหตใหบคคลมความประพฤตไมเหมาะสม ไดแก การขาดความละอาย ขาดการยงคด มวเมาในการเลน มวเมาในอบายมข มกมากในกามคณ ไมเชอฟงค าสงสอนของครและอาจารย ผใหญเปนตวอยางทไมดเปนเหตใหเกดการเลยนแบบ ความไมนาเชอถอเพราะดแตสอนแตการกระท าไมเหมาะสม มจตใจกาวราวเพราะความดอรน ความดอรนเพราะผใหญมความล าเอยง เปนตน วธการแกไขในประเดนเหลาน ไดแก การฝกใหมการรกษาศล ๕ การฝกใหเกดแรงบนดาลใจในการปฏบตธรรม เชน อานสงสของการไดฌาน ไดคณวเศษจากการปฏบตภาวนา การไดบรรลอตตรมนสสธรรม เชน เปนพระโสดาบน เปนพระสกทาคาม เปนพระอนาคาม เปน พระอรหนต หรอไดตาทพย หทพย เปนตน

ปจจยอนเปนเหตใหมปรากฏการณตางๆ ไดแก ความเหนของบคคล เหตผล เจตคต การตดสนใจ การกระท า การแกไขปญหา ความร วธการ เปนตน วธการเปนขอจ ากดในสงแวดลอมนนๆ จงไมขนตอเหตผลเสมอไป ผเหนปญหาดงน ยอมเปนเหตใหเกดความรความเขาใจและปลอยวางกบความไมเทยงของโลกภายนอก เปนไปดวยความสงเวชใจเกดจากความเหนวาเปนของมภย เปนของไมนายนด เชน ความตาย เปนเหตสะทอนใหเหนวาชวตไมเทยงไมยงยน เปนตน ความสงเวชใจในทนไมใชไมรจกความตาย แตเปนความเหนวาความตายเปนสงทหนไมพนเพราะมชราเปนเหต เปนตน

การกระทบดานจตใจเปนปฏกรยาตอบสนองอยางหนง การกระทบดานจตใจเปนเหตใหเกดความรนแรงดานอารมณ แลวท าใหเกดผลเสยดานการคด คดมาก กงวลมาก หรอใหผลดานผลราย เปนตน การกระทบดานจตใจของบคคลอาจไมเหมอนกน บางคนไดยนจากบคคลท ๓ อางถง กบงเกดขนดวยอาการขดเคองดานจตใจ เปนตน สงคหวตถ ๔ เปนคณธรรมทกอใหเกดความถอยทถอยอาศย ไมถงขนตงเครยด เปนเหตเปนเรองราวใหญโต ความรจกใหเปนเหต ความรจกการใชค าพดเปนเหต ความรในการสรางสรรคประโยชนของคนอนเปนเหต ความรในความไมถอหยงจองหองเปนเหต เหตทง ๔ ประการน เปนทมาของความถอยทถอยอาศย เปนตน

กรรม ๓ อยาง ไดแก กายกรรม วจกรรม มโนกรรม๗ จดออกเปน ๓ ฝาย ไดแก กศลกรรม อกศลกรรม อพยากตกรรม๘ กรรมอนเปนอกศลเปนเหตเปนปจจยใหกศลธรรมเสอมในจตใจของผมกประกอบแตอกศลกรรม ผใดเหนความงมงายเพราะความเกยจคราน พงประกอบการ

๖ ดรายละเอยดใน คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, หนา ๒๑๘ – ๒๒๐. ๗ เรองเดยวกน หนา ๙๔. ๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจานนกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , หนา ๔.

๖๙

เพอความเพยร เพอการกศลโดยประการตางๆ ยอมมความเจรญงอกงามขน ถาไมเจรญขนดวยการงาน จตใจของผใฝในการประกอบกศลกรรมนนยอมออนนอมตอพระพทธ พระธรรม พระสงฆ เพราะความออนนอมตอพระพทธ พระธรรม พระสงฆ จตยอมเขาถงสคต ยอมไมพบกบอบายหรอทางเสอม ยอมด าเนนชวตบนทางสายกลาง เพราะอยางนอยยอมค านงวา เราไมไดกอกรรมอนเปนเหตใหตนและผอนไดรบความเดอดรอนจากตน เปนตน

โลกธรรม ๘ ประการ ไดแก ลาภ ยศ สรรเสรญ สข เสอมลาภ เสอมยศ นนทา ทกข เปนตน๙ เปนขอใหพจารณาถงความเปนธรรมดาของโลก เปนเหตใหคลายความก าหนดในสงทเปน โลกธรรม หรอเปนของนอกจากการเอาชนะดานจตใจ ผใดหลงยดตดในโลกธรรมแลว แมจตของผมปญญามากในอารมณแหงกรรมฐาน แตอนโลมไปตามเสยงของโลก จตอาจถงความวปลลาส เพราะเอนเอยงไปตามสงภายนอก ควรพจารณาอภณหปจจเวกขณ ๕ ประการ ไดแก พจารณาวาเรามความแกเปนธรรมดา ไมลวงพนความแกไปได พจารณาวาเรามความเจบไขเปนธรรมดา ไมลวงพนความเจบไขไปได พจารณาวาเรามความตายเปนธรรมดา ไมลวงพนความตายไปได พจารณาวาเรามการพลดพรากจากของรกของชอบใจทงสน พจารณาวาเรามกรรมเปนของของตน เราท าดจกไดด ท าชวจกไดชว๑๐ ดงนเปนตน

การพจารณาเหนสภาวธรรมเหลานดวยเหตของปรากฏการณ ประสบการณ ภวงคจตน จดเขาในขนธ ๕ วาเปนวญญาณหรอจต เพราะเกดขนดวยปจจยตางๆ จงมค าวาเรา เขา บคคลตางๆ มอนเกดขนในสถานการณตางๆ นน เปนตน โดยค าสอนขององคพระศาสดานนเพอใหพจารณาเหตของทกข ทมาของทกข และเปนไปเพอความคลายก าหนด เพอความหลดพนดวยปญญา ดงน ความเกดขนของปรากฏการณนน เปนกลไกหลอกลวงผรไมทนความเปนไปแหงขนธ ๕ เหนขนธ ๕ เปนอตตาตวตน ความทกขทเกดจากขนธ ๕ นนจงเปนเหตเปนโทษตอบคคลผมอวชชา ตณหา อปาทาน ดงนเปนตน

๔.๒.๓ การพจารณาดานสภาวธรรม

สภาวธรรม ไดแก ความเปนไปของจต ความเปนเหตเปนผลของสภาวธรรมภายในจต อนประกอบดวยขนธ ๕ ประการ ไดแก ความยดมนถอมนเพราะรป เปนอตตาเนองดวยรปนนแสดงภาวะของอารมณใหเปนไป ความยดมนถอมนเพราะเวทนา เปนอตตาเนองดวยเวทนานนแสดงภาวะของอารมณใหเปนไป ความยดมนถอมนเพราะสญญา ความส าคญมงหมายประกอบดวยอปาทาน เปนอตตาเนองดวยเพราะสญญานนเปนเหต ความยดมนถอมนเพราะสงขาร เปนอตตาเนองดวยสงขารนนแสดงภาวะของอารมณใหเปนไป และความยดมนถอมนเพราะวญญาณ เปนอตตาเนองดวยวญญาณนนเปนเหต เปนปจจยใหเกดอปาทานขนธทง ๕ คอ ตวทกขนนเอง เปนตน

ความรในสภาวธรรมของจตหรอธรรมชาตของจต โดยการประกอบความเพยรเพอไดปญญาและเรยนรในสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม ไดแก การพจารณาสอบสวนในอารมณตางๆ อนลอลวงใจ อนประกอบดวยความโลภ ความโกรธ ความหลง จกเกดจากผอนนนกหามได ยอมเกดจาก

๙ เรองเดยวกน หนา ๓๕๒. ๑๐ เรองเดยวกน หนา ๔๙๙.

๗๐

ความเปนไปแหงรปนามนนดวยปจจยอนมเงอนไขตางๆ ใหเปนไป ผใดสงสมกเลสทง ๓ อยาง ยอมไดเหตปจจยคอ วบากกรรมอนเปนไปในกเลสทง ๓ ไดแก โลภะ โทสะ โมหะ เมอเขาท ากาละแลวยอมเขาถงอบายภม ไดแก เปรต นรก อสรกาย เดรจฉาน เปนตน ความสบเนองกนของเหตปจจยเหลานเปนไปดวยเงอนไขแหงปจจย เปนตน

ความรแจงแหงความเปนไปของเหตปจจยเปนแสงสวางใหเหนทางออกจากทกข เพราะรความเกดขนแหงทกขนนดวยลกษณะแหงนามธรรมนนคอ ตณหา อนเปนเหตใหสรรพสตวนนดนรนขวนขวาย ตอสดวยวตถนานาประการ เหตนนสรรพสตวจงถกเหนยวน าใหวนเวยนแตในความทกข ความทกขจงเปนไปดวยความทะยานอยาก ความอยากมอยากเปน ความไมอยากมไมอยากเปน เปนตวชกน า ความอยากเปนเหตเมอพจารณาความเปนไปแหงรปนามแลว เปนตน

ผใดเปนบณฑตเมอเขาใจเหตของทกข คอ ตณหา ยอมสอบสวนพจารณาหาเหตอนเปนทตงแหงตณหานน ตณหายอมเกดในปยรป สาตรป ความรวาตณหาเกดจากปยรป – สาตรป ชอวาเปนเหตใหละไดซงตณหานน เพราะรปนามใหเปนไปดวยตณหานน มตณหาเปนปจจยใหมอปาทานสบเนองกนคอ ทกข เปนตน ปญญาในรปนาม คอ ปรญญา ๓ ประการ๑๑ ไดแก ญาตปรญญา ตรณปรญญา ปหานปรญญา ญาตปรญญา คอ ความรอบรดวยการก าหนดรแหงรปนามทงปวงนน ตรณปรญญา ไดแก ความรอบรดวยการพจารณาไตรตรองในรปนามทงปวงนน ปหานปรญญา ไดแก ความรอบรดวยการละในรปนามทงปวงนน เปนตน ปหานทง ๓ ประการ๑๒ ไดแก ตทงคปหาน ไดแก การละกเลสไดชวคราว เพราะมนสการในธรรมทเปนปฏปกษ วกขมภนปหาน ไดแก การละกเลสดวยขมไว ดวยการฝกจตเขาฌานเปนเหตใหกเลสไมก าเรบ ละดวยสมจเฉทปหาน ไดแก การละกเลสดวยเดดขาด การละดวยอรยมรรค เปนตน

ผเปนสมมาทฏฐ การพจารณาเอาปจจยทงหลายในทฏฐวสทธ มาเปนรากเปนพนแหงวปสสนานน เมอพจารณาเอาปจจยตางๆ มาเปนอารมณไดแลวนนพงเหนดวยอรยสจจ ๔ ประการ พรอมดวยกจ ๔ ญาณ ๓ มอาการ ๑๒ ประการ เปนตน พจารณาโดยลกษณะแหงความเกดคออนโลมนยของรปนามในปฏจจสมปบาท เพราะเปนไปดวยเงอนไขแหงปจจยเปนเหตใหม โดยพจารณาในทกขอรยสจจและสมทยอรยสจจ (กรรม กเลส วบาก ทงฝายกศล อกศล อพยากฤต) พจารณาโดยลกษณะแหงความดบของรปนาม คอปฏโลมนยของรปนามในปฏจจสมปบาทแลว โดยการพจารณาในนโรธอรยสจจและนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ (กรรม กเลส วบาก ทงฝายกศล อกศล อพยากฤต) เปนตน บคคลผเปนมจฉาทฏฐ ไดแก ผประกอบธรรมทตรงกนขามกบขางตนนน ปรารภแนวทางตรงกนขามกบสมมาทฏฐ ไดแก อวชชา ๘ ประการ คอ ความไมรในทกขอรยสจจ ความไมรในสมทยอรยสจจ ความไมรในนโรธอรยสจจ ความไมรในนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ ความไมรในอดต ความไมรในอนาคต ความไมรทงอดตและอนาคต ความไมรในปฏจจสมปบาท เปนตน๑๓

๑๑ คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง, นกธรรมชนโท, หนา ๑๐๗. ๑๒ เรองเดยวกน. หนา ๑๐๘ – ๑๐๙. ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจานนกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๕๑๙.

๗๑

(๑) การพจารณาสภาวธรรมในรปนาม

การพจารณาปจจยในรปนาม ไดแก การพจารณาปจจยในปฏจจสมปบาท การพจารณาความเปนไปในอกศลธรรมและรากเหงาแหงอกศลธรรมนน รในกศลกรรมและรในอกศลกรรม ไดแก การฆาสตว ลกทรพย การประพฤตผดในกาม การพดเทจ พดสอเสยด พดค าหยาบ พดเพอเจอ ความเพงเลงอยากไดหรออภชฌา พยาบาท ความปองราย มจฉาทฏฐ ความเหนผดจากความเปนจรง ไดแก ไตรลกษณ เปนตน รากเหงาแหงอกศลกรรมเหลาน ไดแก โลภะเปนเหต โทสะเปนเหต โมหะเปนเหต ความรเหตใหเกดขนแหงอกศลกรรมนนเองจดเปนปญญา เปนตน ธรรมทเปนกศลกรรม ไดแก การละเวนจากการปลงชวตสตว การละเวนจากการลกขโมยในสงของๆ ผอน การละเวนจากการประพฤตผดในกาม การละเวนจากการพดเทจ พดสอเสยด พดค าหยาบ พดเพอเจอ เปนตน การไมเพงเลงอยากได การไมปองรายพยาบาท การมความเหนชอบ (สมมาทฏฐ) เปนตน ธรรมเหลาน คอ กศลกรรม รากเหงาของกศลกรรม ไดแก อโลภะ อโทสะ อโมหะ เพราะละอกศลทงปวง เปนเหตแกกศล เพราะกศลกรรมเปนเหตแกการละเสยจากการกระท าทจรต ยอมละเสยจากราคานสย บรรเทาซง ปฏฆานสย ถอนทฏฐานสย และมานานสย เจรญดวยปญญา ละอวชชา ยงวชชาใหเกด๑๔ ดงน

(๒) การพจารณาปจจยทเปนไปในอกศลธรรมโดยปจจยแหงปฏจจสมปบาท

ความเปนไปของอกศลโดยนยแหงปฏจจสมปบาท ดงพระผมพระภาคไดแสดงไวใน มหานทานสตรวา ทมาแหงอกศลกรรมทงหลาย ไดแก ตณหา ความอยากเปนเหตใหมการแสวงหา เพราะการแสวงหาเปนปจจยแหงทมาของความได เพราะการไดเปนทมาแหงความพอใจรกใคร เพราะความพอใจรกใครเปนทมาแหงความพะวง เพราะความพะวงเปนทมาแหงความยดมนถอมน เพราะความยดมนถอมนเปนทมาแหงความตระหน เพราะความตระหนเปนทมาของการปองกน เพราะการปองกนเปนทมาแหงอกศลกรรมทงปวง๑๕ ไดแก การตอส การทะเลาะววาท การใสรายปายส ชหนาดาทอ ใหถงความฉบหายอยางใดอยางหนง อนเปนทมาของตณหาเปนปจจยใหเกดขน ดงนเปนตน แมธรรมชอวา กศลและอกศลนจะเปนธรรมอนนอกจากขนธ ๕ แลวหามได แมธรรมทเปนกศลและอกศลนยอมเปนไปในขนธ ๕ ไมพนความหมายแหงขนธ ๕ พงพจารณาลกษณะอนเปนไปในขนธ ๕ นนโดยพสดาร และความรในลกษณะแหงความหมายของขนธ ๕ จดเปน ปญญา เปนตน๑๖

(๓) การพจารณาสภาวธรรมโดยปฏจจสมปบาทและสงเคราะหปจจยเขาขนธ ๕

ปฏจจสมปบาทโดยนยพสดาร ไดแก สนธ ๓, สงคหะ ๔, มล ๒, วฏฏะ ๓, อาการ ๒๐๑๗ การพจารณาปจจยในปฏจจสมปบาทแบงออกเปน ๒ นย ไดแก อนโลมนยและปฏโลมนย

๑๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๘๙/๘๒ – ๘๔. ๑๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๐๓/๖๑. ๑๖ ดรายละเอยดใน พระมหาญาณทสน ฉฬภญโญ (วงศก าภ). “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตใน

หมวดสมปชญญะบรรพในสตปฏฐานสตร”. หนา ๗๔๖. ๑๗ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๒๑.

๗๒

ปจจยในปฏจจสมปบาทเมอจ าแนกเปนรปและนาม จดเปนขนธ ดงน อาหาร ไดแก กวฬงการาหาร หมายถง ปจจยเปนเครองหลอเลยงกายคอ ค าขาว (อาหารในทน คอ สารอาหารทยอยแลว) จดเปนอาหารรป รปอาศยมหาภตรปทง ๔ อยาง คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย ภายในรปทง ๔ ยงจ าแนกสมฏฐานปจจยแหงรปน ได ๘ อยาง คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย วณโณ คนโธ รโส โอชา เปนไปในธาตทง ๔ ไดจ านวน ๓๒ อยาง เปนตน อาหารจงจดวาเปน รปขนธ เปนตน สจจ ๔ ประการจดเปนปจจยทเปนไปแหงรปนาม ชรา มรณะ เนองดวยความเกดขนแหงขนธทง ๕ กอง นบแตปฏสนธวญญาณ โดยล าดบมาไมขาดสายแหงปจจยในความเปนไปแหงรปนาม จดเปนวปรณามลกษณะของรปกบนาม จดเปนปจจยทเปนไปแหงรปนาม คอ ขนธทง ๕ กอง เปนตน ชาต คอความเกดขนแหงขนธนบแตปฏสนธวญญาณ จดเขาขนธทง ๕ กอง เปนตน ภพ เปนปจจยใหปรงแตงแกปฏสนธวญญาณอนบงเกดแตวบากกรรมจดเปน ขนธทง ๕ กอง เปนตน อปาทาน เปนสงขารเจตสกจดเขาสงขารขนธ ตณหาจดเขาสงขารขนธ เวทนาจดเขาเวทนาขนธ ผสสะจดเขาสงขารขนธ สฬายตนะจดเขารปขนธและนามขนธ นามรปจดเขารปขนธและนามขนธ วญญาณจดเขาวญญาณขนธ สงขารจดเขาสงขารขนธ อวชชาจดเขาสงขารขนธ ดงนเปนตน

(๔) การพจารณาสภาวธรรมในอาหาร

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมทเปนตวทกข สภาวธรรมทเปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

อาหาร ไดแก กวฬงการาหารนน ดวยอาศยอาหารนนเปนเครองหลอเลยงกายใจ ความทอาหารนนจกเปนทเกดแหงตณหา อวชชานนเมอวปสสนายานกเปนผประมาทในอาหาร ดงน พงพจารณาโดยความทอาหารนน เปนไปดวยเหตเกดซงอาหารและเหตใหดบซงอาหาร อาหารสมทย เหตใหเกดอาหาร อาหารนโรธ ความดบแหงอาหาร อาหารนโรธคามนปฏปทา ทางใหถงซงความดบแหงอาหาร เปนตน อาหารสมทย เหตใหเกดซงอาหาร ไดแก ตณหา อาหารนโรธ ไดแก ความดบของตณหา อาหารนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองดบซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและ มานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๕) การพจารณาสภาวธรรมทมตอสจจ ๔ ประการ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

สจจ ๔ ประการ ไดแก ทกข ทกขสมทย ทกขนโรธ ทกขนโรธคามนปฏปทา เปนตน ทกข ไดแก ความเกด ความแก ความตาย ความเศราโศก ความคบแคนใจ ความแหงใจ ความร าไรร าพน ความทกขกายทกขใจดวยประการตางๆ วาโดยยออปาทานขนธทง ๕ เปนตวทกข ทกขสมทย ไดแก

๗๓

ตณหา อนบงเกดในปยรป สาตรป ทกขนโรธ คอ ความดบซงทกขสมทย คอ ตณหา ไดแก ความส ารอกเพราะปญญาเปนตวขจด ทกขนโรธคามนปฏปทา คอ อรยมรรคมองค ๘ ดงน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกจากอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๖) การพจารณาสภาวธรรมทมตอชรามรณะ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

ชรามรณะ ไดแก ความคร าครา ฟนหลด ผมหงอก หนงยน ความหงอมของอนทรย เหตดวยธาตอนเดมนนเคยมชวตชวา ถงความเจรญแหงเนอหนงนนแตเมอเวลาผานไปความทเคยมชวตชวากกลบเสอม คอ ชรา เปนตน ความจต ความตาย ความแตกแหงขนธ เรยกวา มรณะ ชราและมรณะมดวยเพราะเหตคอ ความเกด ดงน พงพจารณาซง ชรามรณะ เหต ปวตตแหงขนธ ขอก าหนดแหงขนธ วปรณามลกษณะแหงขนธ ชรามรณสมทย ไดแก ชาต ชรามรณนโรธ ไดแก การดบซงชาต ชรามรณนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๗) การพจารณาสภาวธรรมทมตอชาต

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมทเปนตวทกข สภาวธรรมทเปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

ชาต ไดแก ความเกด ความหยงลงซงภพอนเปนปจจยแกปฏสนธวญญาณ คอ ความเกด มภพ คอ ปจจยปรงแตงซงวบากกรรมแตอดต เปนตน

การพจารณาชาต ไดแก ชาต ความเกด ชาตสมทย เหตของความเกด ชาตนโรธ ความดบภพ ชาตนโรธคามนปฏปทา หนทางดบซงชาต ไดแก อรยมรรคมองค ๘ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองดบซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซง ปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๘) การพจารณาสภาวธรรมทมตอภพ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมทเปนตวทกข สภาวธรรมทเปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

๗๔

ไดแก กามภพ รปภพ อรปภพ ปจจยอนเปนเหตใหวญญาณหยงลงดวยวบากกรรมในอดต เปนตน พงพจารณาใหรชดซงภว ภวสมทย ภวนโรธ ภวนโรธคามนปฏปทา เปนตน ภวสมทย ไดแก อปาทาน ภวนโรธ ไดแก ความดบซงอปาทาน ภวนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๙) การพจารณาสภาวธรรมทมตออปาทาน

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

อปาทาน ไดแก กามปาทาน ทฏฐปาทาน สลพพตปาทาน อตตวาทปาทาน เปนตน พงพจารณาใหรชดซงอปาทาน อปาทานสมทย อปาทานนโรธ อปาทานนโรธคามนปฏปทา เปนตน อปาทานไดแก ความยดมนในกาม ความยดมนถอมนในขอวตรทงมงาย ความยดมนในความเหนทผด ความยดมนในวาทะซงตวตน เปนตน อปาทานสมทย ไดแก ตณหา อปาทานนโรธ ไดแก ความดบซงตณหาอนเปนเหต อปาทานนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ ดงน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๐) การพจารณาสภาวธรรมทมตอตณหา

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

ตณหา คอ ความอยาก ความทะยานอยาก อยากมอยากเปน ไดแก รปตณหา ตณหาในรป สททตณหาตณหาในเสยง ฆานตณหา ตณหาในกลน ชวหาตณหา ตณหาในรส โผฏฐพพตณหา ตณหาโผฏฐพพะ ธมมตณหา ตณหาในธรรม เปนตน พงพจารณาใหรชดซงตณหา ตณหาสมทย ตณหานโรธ ตณหานโรธคามนปฏปทา เปนตน ตณหาสมทย ยอมมเพราะเวทนา ตณหานโรธ ยอมมเพราะเวทนาดบ ตณหานโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๑) การพจารณาสภาวธรรมทมตอเวทนา

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

๗๕

เวทนา หมายถง ความเสวยอารมณ ไดแก จกขสมผสสชาเวทนา โสตสมผสสชาเวทนา ฆานสมผสสชาเวทนา ชวหาสมผสสชาเวทนา โผฏฐพพสมผสสชาเวทนา มโนสมผสสชาเวทนา เปนตน พงพจารณาใหรชดซงเวทนา เวทนาสมทย เวทนานโรธ เวทนานโรธคามนปฏปทา เปนตน เวทนาสมทย ไดแก ผสสะ เวทนานโรธ ไดแก ความดบแหงผสสะ เวทนานโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๒) การพจารณาสภาวธรรมทมตอผสสะ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

ผสสะ หมายถง การกระทบ การสมผส ซงเกดจากรปและนาม ไดแก จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส โผฏฐพพสมผส มโนสมผสเปนตน พงพจารณาใหรชดซงผสสะ ผสสสมทย ผสสนโรธ ผสสนโรธคามนปฏปทา เปนตน ผสสสมทย ไดแก อายตนะทง ๖ อยาง คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ผสสนโรธ ไดแก ความดบแหงสฬายตนะทง ๖ อยางนน ผสสนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๓) การพจารณาสภาวธรรมทมตอสฬายตนะ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

สฬายตนะ หมายถง ทตออนเปนแดนรและวตถภายนอก ไดแก จกขวายตนะ อายตนะคอ ตา โสตายตนะ อายตนะคอ ห ฆานายตนะ อายตนะคอ จมก ชวหายตนะ อายตนะคอ ลน กายายตนะ อายตนะคอ กาย มนายตนะ อายตนะคอ ใจ เปนตน พงพจารณาใหรชดซงสฬายตนะ สฬายตนสมทย สฬายตนนโรธ สฬายตนนโรธคามนปฏปทา เปนตน สฬายตนสมทย ไดแก นามรป สฬายตนนโรธ ไดแก ความดบแหงนามรป สฬายตนนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

๗๖

(๑๔) การพจารณาสภาวธรรมทมตอนามรป

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

นามรป ไดแก เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ ธาตทง ๔ อยาง อนอปถมภแกนามนน เปนตน พงพจารณาใหรชดซง นามรป นามรปสมทย นามรปนโรธ นามรปนโรธคามนปฏปทา เปนตน นามรปสมทย ไดแก วญญาณ นามรปนโรธ ไดแก ความดบแหงวญญาณ นามรปนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ ดงน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและ มานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๕) การพจารณาสภาวธรรมทมตอวญญาณ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

วญญาณ หมายถง ความร ตวรหรอจต ไดแก จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ เปนตน พงพจารณาใหรชดซง วญญาณ วญญาณสมทย วญญาณนโรธ วญญาณนโรธคามนปฏปทา เปนตน วญญาณสมทย ไดแก สงขาร วญญาณนโรธ ไดแก ความดบแหงสงขาร วญญาณนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองดบซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๖) การพจารณาสภาวธรรมทมตอสงขาร

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

สงขาร ไดแก กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร เปนตน พงพจารณาใหรชดซง สงขาร สงขารสมทย สงขารนโรธ สงขารนโรธคามนปฏปทา เปนตน สงขารสมทย ไดแก อวชชา สงขารนโรธ ไดแก ความดบแหงอวชชา สงขารนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกจากอกศล เปนเหตแกการละเสยจาก ราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

๗๗

(๑๗) การพจารณาสภาวธรรมทมตออวชชา

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

อวชชา หมายถง ความไมร ไดแก ความไมรในทกข ความไมรในเหตใหเกดทกข ความไมรในความดบทกข ความไมรในขอปฏบตใหถงความดบทกข เปนตน พงพจารณาใหรชดซงอวชชา อวชชาสมทย อวชชานโรธ อวชชานโรธคามนปฏปทา เปนตน อวชชาสมทย ไดแก อาสวะ ๓ อยาง คอ กามาสวะ ภวาสวะ อวชชาสวะ เปนตน อวชชานโรธ ไดแก ความดบแหงอาสวะทง ๓ อยางนน อวชชานโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกจากอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน

(๑๘) การพจารณาสภาวธรรมทมตออาสวะ

สภาวธรรมทง ๔ ประการ ไดแก สภาวธรรมท เปนทกข สภาวธรรมท เปนสมทย สภาวธรรมทเปนนโรธ สภาวธรรมทเปนมรรค เปนขอก าหนดในรปและนาม คอ ปจจยใหเปนไปซง รปนามนน ความดบของเหตเทากบดบผล ไดแก ปจจยตางๆ เปนตน

อาสวะ ไดแก กามาสวะ ภวาสวะ อวชชาสวะ เปนตน พงพจารณาใหรชดซงอาสวะ อาสวสมทย อาสวนโรธ อาสวนโรธคามนปฏปทา เปนตน อาสวสมทย ไดแก อวชชา อาสวนโรธ ไดแก ความดบแหงอวชชา อาสวนโรธคามนปฏปทา ไดแก อรยมรรคมองค ๘ ประการ เปนตน เพราะละซงอกศลทงปวง เจรญขนดวยกศลเปนเครองออกซงอกศล เปนเหตแกการละเสยจากราคานสย บรรเทาซงปฏฆานสย ถอนทฏฐานสยและมานานสย ละอวชชา ยงวชชาใหเกด ดงนเปนตน๑๘

การพจารณาปจจยในปฏจจสมปบาทดวยกจ ๔ ปรญญา ๓ ไดแก ญาตปรญญา ตรณปรญญา ปหานปรญญา เปนตน เปนเหตรซงสมฏฐานปจจยแหงรปและนาม ความรในการพจารณายอสวนในสมมสสนญาณ ปญญาอนบงเกดในภงคญาณ หรอพจาณาปจจยในปฏจจสมปบาทธรรมน ดวยอาการ ๑๒ อยาง หรอ กจ ๔ อยาง ญาณ ๓ ไดแก สจจญาณ กตญาณ ญาตญาณ เปนตน การพจาณาประการดงนเปนไปดวยบาทฐานแหงญาณชอวา อนโลมญาณหรอสจจานโลมกญาณ อนเปนญาณรองรบซงอรยมรรค แลวบรรลถงญาณอนเปนผลญาณตอไป เปนตน การพจารณาดวยประการดงกลาวจดวาเปนเจตสกธรรม ความวาการละแมธรรมฝายดและฝายชว พจารณาประการดงน ธรรมอนเปนฝายกศลเปนธรรมอนเปนปฏปกษกบอกศลธรรม เมอมธรรมทเปนกศล ธรรมทเปนอกศลยอมถกขม ถกขจด ถกขดขวางมใหก าเรบ เมอจตของวปสสนายานกมกศลเปนอารมณยอมถงการส ารวมในอนทรย ในศล เปนเหตใหจตตงมน เพราะจตตงมนนนเปนเหตใหบงเกดความไตรตรองในจตของตน เพราะจตตงมนนนเกดอาศยการอปถมภแกเจตสกธรรมทประกอบกบจตนน หรอเจตสก

๑๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๘๙ – ๑๐๔/๘๑ – ๙๙.

๗๘

ธรรมอนประกอบในองคฌานนนไดถงการอปการะในจตทตงมน เปนเหตใหวปสสนายานกถงสภาวธรรมเปนทเกดขนแหงการไตรตรองพนจพจารณาไปในภาวะแหงรปนามทงหลายโดยความเปนจรงทภาวะแหงรปนามนนเปน ไดแก ความเหนอนจจลกษณะแหงรปนาม ความเหนในทกขลกษณะแหงรปนาม ความเหนในอนตตลกษณะแหงรปนาม เปนตน การเจรญกศลธรรมเปนเหตใหไดปญญา ปญญาเมอเหนแจงตอทกขและเหตของทกขแลวยอมเบอหนายในสงขารธรรมทงปวง เพราะความเบอหนายเปนเหตใหคลายก าหนด เพราะคลายก าหนดเปนเหตใหหลดพน เมอหลดพนแลวยอมมปญญาญาณรวาหลดพนแลว กจอนเพอความเปนดงนไมม เปนตน๑๙

๔.๓ การประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรโดยการแกไขปญหาสภาวธรรมใน

แวดลอมทางสงคม

การพจารณาเพอแยกเหตผลฝายธรรมและฝายโลกเปนเหตปจจยใหเกดผลอยางใดอยางหนง เพอใหพจารณาดานจตมากกวาการเอาตามกระแสของโลกซงมความไมแนนอนประกอบกบปญหาตางๆ ทมผลกระทบไปภายในจตของบคคลดวย หากพจารณาดานสภาวธรรมแลวปญหายอมมเพราะทกข การกระท า เปนตน การพจารณาดานสภาวธรรมจงเปนกศลธรรมซงเปนไปภายในของบคคล ยอมเปนไปเพอไดปญญา ความสนต และความสข เปนตน

๔.๓.๑ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาจกขประสาท

การใชประสาทตาในการท างานเปนสวนมาก ความรจกประสาทตาเปนการท าหนาทของหนวยการมองเหนและแปลผล หลกการทางหลกพระธรรมวนย ไดแก จกขธาต เปนทรวมของจกข สภาวะอนเนองดวยจกข ไดแก จกขทวาร จกขวายตนะ จกขสมผส จกขสมผสสชาเวทนา จกขวญญาณ สมปฏจฉนจตอนเนองดวยจกข สนตรณจตอนเนองดวยจกข โวฏฐพพนจต ตทารมณ จดเปนสวนแหงนามธรรมซงตองอาศยเปนเหตเปนผลกบรป ไดแก จกข จกขประสาท ความแจงทางตา เปนทเกดขนแหงรปารมณ จกขวายตนะ จกขทวาร การรบรอารมณ จกขสมผส การกระทบทางจกข จกขนทรย ความเปนใหญในหนาท คอ การเหน เปนตน

๔.๓.๒ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาโสตประสาท

การใชประสาทหในการท างานเปนสวนมาก ความรจกประสาทหเปนการท าหนาทในหนวยการฟงและแปลผล หลกการทางหลกพระธรรมวนย ไดแก โสตธาต เปนทรวมของโสตะ สภาวะอนเนองดวยโสตะ ไดแก โสตทวาร โสตายตนะ โสตสมผส โสตสมผสสชาเวทนา โสตวญญาณ สมปฏจฉนจตอนเนองดวย โสตะ สนตรณจตอนเนองดวยโสตะ โวฏฐพพนจต ตทารมณ เปนตน ความรแยกในสวนแหงจกขและโสตะ กาย ในทนเพอตองการเนนความรในรปอาศย ความแตกตางระหวางรปกบนามทอาศย โสตประสาทนในการรบร เสวยซงอารมณอนมากระทบทางประสาทหและ

๑๙ ว.มหา. (ไทย) ๔/๒๓/๓๐.

๗๙

ตา เพอใหพจารณาเหนอยางสบเนองมใชความขาดสญจากกนแตประการใดแตสบเนองเปน เหตเปนผลตอกนตามล าดบ เปนตน

๔.๓.๓ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณากายประสาท

การรบรจากกายและเหตปจจยอนสมผสจากกายเปนสวนเสรม เพอตองการใหรจกแยกหนาทอนเปนประสาททง ๕ นนมลกษณะตางกนอนเกดแตความรจกดวยสมผสจากกาย ซงอาจเขาใจผดวาเปนความรจากจกขหรอโสตะ เปนตน ความรจากกายเปนการท าหนาทในความรการสมผสและอปถมภแกเวทนา หลกการตามหลกพระธรรมวนย ไดแก กาย กายทวาร กายายตนะ กายผสสะ กายสมผสสชาเวทนา กายวญญาณ สมปฏจฉนจตอนเนองดวยกาย สนตรณจตอนเนองดวยกาย โวฏฐพพนจต ตทารมณน จดเปนสวนแหงนามธรรม เปนตน สวนการก าหนดรดวยลกษณะแหงธาตทง ๔ ไดแก ดน น า ลม ไฟ สมฏฐานแหงรปในสวนกายจดเปนรป เปนตน

๔.๓.๔ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณารป

รป ไดแก สภาวะอนใหรฉบหายชอวา รป อาจท าใหเขาใจผดในสภาวะแหงรปได เพราะรปนเมอก าหนดในอารมณแหงกรรมฐานรป คอ สภาวะธรรมอยางหนง สวนรปทเหนทางจกษเปนไปในรปและนาม ดงน เปนไปในรป ไดแก รปารมณ อนอาศยจกขทวาร เกดจตตชรป เกดรรปเพราะอาศยจตรบรในอารมณคอ จกขวญญาณ เกดรในรปวตถภายนอก เกดสมปฏจฉนจต ตอเนองไปใน สนตรณจต โวฏฐพพนจต ตดสนซงอารมณนน รในอนนกโนมไปในความเสวยอารมณ จตนอมไปสอารมณนนเปนลกษณะแหงนามธรรม คอ เวทนา เปนตน

๔.๓.๕ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาสมฏฐานแหงรป

สภาวะของรปอนวาดวยสมฏฐานของรป แสดงภาวะของธาตทง ๔ เมอวาโดยรวมแหงรป ความรความเหนแจงอนสบเนองแตธาต ๔ อยาง ไดแก ดน น า ลม ไฟ อนเปนภาวะแหงรปนนยงจดเปน ๔ หมวด ไดแก กมมชชรป จตชรป อตชรป อาหารชรป เปนอารมณสบเนองในมหาภตรปทง ๔ ประการ เพราะสมฏฐานแหงรปนจดเปน ๔ หมวด ไดแก กมมชชสมฏฐานกลาป จตตชชสมฏฐานกลาป อตสมฏฐานกลาป อาหารสมฏฐานกลาป อารมณอนสบเนองในอารมณแหงวปสสนานเมอแบงรปเปนหมวดๆ แลว ยงพจารณาเอาลกษณะแหงธาตภายในสมฏฐานแหงรปนอก ๑๑ อยาง ไดแก ปฐว อาโป เตโช วาโย คนโธ วณโณ รโส โอชา ชวต ภาวะ ประสาท เปนตน๒๐ เปนอารมณอนสบเนองจากการก าหนดรมนสการรปเปน ๔ หมวดแลว ยงปรากฏอารมณละเอยดอก ๑๑ อยาง เปนธาตยอยสดในอารมณวปสสนาแหงรป เปนตน

๒๐ พระพทธโฆษาจารย, พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ, หนา ๖๔๐.

๘๐

๔.๓.๖ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาเวทนา

การเสวยอารมณ ทเปนสข เปนทกข หรอไมสขไมทกข เปนเหตปจจยแกตณหา เปนปจจยปรงแตงจตใหรสกวามตวตน เปนเหตครอบง า หรอเปนปจจยใหเหนเปนฆนสญญา เปนปจจยแกอรยาบถปดบงทกขลกษณะ เปนปจจยแกสนตต เปนตน ในทนหมายเอาทกขเวทนาเปนขอพจารณา ดงน

เวทนาจดเปนฝายนาม เวทนานนเปนความรในการเสวยซงอารมณหมายเอาในโสมนสเวทนา โทมนสเวทนา จกวาเวทนานนเปนรปนนไมตรงความจรงวา เวทนานยอมรตดสนในอารมณวา “สข” “ทกข” หรอเฉยๆ แตสภาวะแหงรปตางกนไปตามวบากกรรม ก าหนดรไดในอารมณปกต โดยวปสสนาภาวนา ก าหนดอารมณส าหรบจบอารมณกรรมฐาน ไดแก รปและนาม เปนตน

๔.๓.๗ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาความเปนเหตเปนผลของรปกบนาม

ความเปนเหตผลของรปกบนาม เพราะรปกบนามเปนปจจยในอารมณ อารมณเปนลกษณะแหงนามธรรม เปนเครองรในกจแหงวปสสนา รปทเกดจากจตเปนเหต ชอวาเปนรปประการหนง อารมณทเกดจากกจแหงวปสสนาเปนรป ชอวารปทเกดจากจต วปสสนายอมก าหนดในอารมณมมโนทวาร รบนามธรรมเขาสกจแหงวปสสนาวถ บงเกดตรณปญญา พจารณาดวยกศลจตประกอบดวยไตรลกษณ คอความเปนเหตผลแหงรปและนามประการหนง อารมณยอมเปนปจจยแกอารมณแมจะมบญญต สมมตตางกนแตเปนไปโดยสภาวะแหงอารมณ ยอมเปนเหตแกกน เปนตน ภาวนามกจ ๔ อยาง เปนเหตใหช าระซงอกศลจตทงปวง ละความเหนอนวปลลาสแลว ก าหนดรในวปรณามลกษณะแหงรปและนาม เปนเหตเปนผลประการหนงของรปและนาม เปนตน

ความเปนเหตผลประการอน ไดแก เปนเหตเปนปจจยในอารมณ เปนเหตโดยการชกน าหรอกระตนใหเกดผล ความไมรเปนเหต หรอความเหนวาปจจยนนขาดสญ ไมมเงอนไข เหนวาเทยง หรอความเหนวปลลาสวา เปนของเทยง เปนสข มตวตน ความเหนวามตวตน ไดแก การเหนวาเปนเนองอยดวยสงทเหนวาเปนอตตาหรอเหนวาเปนอนเดยว เปนสงเทยงแท ดวยลกษณะอยางใดอยางหนง เชน เหนวาทกขเวทนายอมเสวยเปนปจจยในรปนามเสมอไป ทกขเวทนาเสวยอารมณเสมอไปในรป เวทนาเกดเนองดวยรปเสมอไป เวทนาขาดจากรปเสมอไป เปนตน ความเหนอนเปนทฏฐ ไดแก เวทนาเปนปจจนกธรรมเสมอไปในภาวะของจตเพราะเปนทกขเวทนา เวทนาไมเปนตวกระตนเสมอไปหรอเวทนาไมเปนตวกระตนในจกขประสาทเสมอไป กายประสาทไมสบเนองถงจกขประสาทหรอ โสตประสาทเสมอไป กายประสาทไมเปนปจจยแกจตทเกดในภวงคจตแหงจกขประสาทและ โสตประสาท กายประสาทเปนปจจยแกจกขประสาทเพราะเนองดวยรปหรอเวทนา การเสวยอารมณทเปนสขเปนทกขในประสาททง ๕ เพราะเปนรปอาศย ความเหนวาเวทนามในรปทวไปจดเปนทฏฐอยางหนง เปนตน

๘๑

๔.๓.๘ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาความเหนในอนตตลกษณะ

การเหนสภาวะตามเปนจรงประการใดชอวาเหนพระไตรลกษณ ประตแหงอารมณในการก าหนดรเชนเดยวกนยอมตองอาศยความรในความเกดดบแหงรปและนาม เปนประตแรกของความรในอนตตลกษณะ ความรในญาณชอวาอทยพพยานปสสนาญาณมบาทฐานจากการพจารณาใน ทฏฐวสทธญาณ ก าหนดรในสภาวลกษณะแหงรปและนาม ความรในสภาวลกษณะแหงรปและนามนเปนไปดวยสภาวะคอปจจยทเกดขนดวยมอารมณ ไดแก อารมมณปจจย ตวอยาง วปสสนายานกจกก าหนดรธาตดนได ยอมนกโนมไปในอารมณมลกษณะตงมน แขงแรง ชอวา ธาตดนทงหมด เปนตน

ความเหนในอนตตลกษณะ ไดแก ความเหนวาความดบไปของปจจยใดปจจยหนงแลวปรากฏวางจากตวตน เชน จกขวญญาณ โสตวญญาณ กายวญญาณ ธาตทง ๔ เวทนา ความเหน ไมเทยง แปรสภาพ ไมคงท (แตมใชไมรวาอะไรเกดดบแลว) เปนตน เปนสภาวะปรงแตงซงอตตาตวตน เพราะเหนตามเปนจรงดวยลกษณะแหงอนตตลกษณะ ความขาดพรองไปแหงปจจยอยางใดอยางหนงปรงแตงกน สภาวะของการตอสดนรนไขวความในรปนามใด ยอมหาตวตนมได คอ ลกษณะไมใชตวตนหรออนตตลกษณะ เปนตน

๔.๓.๙ การแกปญหาสภาวธรรมโดยพจารณาความเหนผดในรปกบนาม

เหนวารปหมายเอาวตถ รปในทนไมใชรปในการก าหนดรไดดวยรปภายในตน แตหมายเอารปทเปนวตถภายนอกซงประกอบจากธาต ๔ เชนกน ขอนไมผดแตเมอน าเขามาพจารณาในอารมณแหงวปสสนา อารมณของผ เหนรปนนจกมตงอยในจกขประสาทไมใชรปในอารมณแหงวปสสนากรรมฐาน เพราะสบสาวหาสมฏฐานแหงรปมได ความจรงกบความรไมตรงกนไมละขาดแตประการใด และเขาใจธรรมชาตของนามธรรมผดวาอยภายในกายแหงตนสวนรปอยภายนอกจากตนทงหมดเทากบเหนวารปวตถตงอยทจกขประสาทไดประการเดยวหรออยในความรวามรปดวยสกวารปมเพราะความรหรอสญญา ความจรงรปในอารมณแหงวปสสนานเปนเหตผลตอกนไมขาดสายอยตลอดเวลา จะวารปไมเกยวกบนามนนเปนความเหนผด เพราะนามธรรมนเปนไปดวยลกษณะนอมไปสอารมณ การก าหนดรนามธรรมยากกวารปธรรม เพราะเหตนนพระพทธโฆษาจารยจงใหก าหนดรในรปใหไดเสยกอน เมอก าหนดรรปแลวเปนเบองตนยอมจะสามารถบรกรรมไปในนามเพอก าหนดรลกษณะแหงนาม เปนตน

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร ไดแก ขนธ ๕, ไตรลกษณ เปนตน โดยศกษาวเคราะหขนธ ๕ และไตรลกษณในแงมมอนและหลกธรรมทมความสมพนธ ความเปนมาของพระสตรเปนตวขยายความถงการตรสรและแสดงพระธรรมเทศนา ๒ กณฑแรกและขอปฏญญาการตรสรของพระผมพระภาคเจา หลกธรรมทพระองคตรสสอนเพอใหปฏบตอยางถกตอง และผเลอมใสศรทธาในพระธรรมวนยของพระองคประพฤตปฏบตใหถกตองกบเหตและปญหาในการด าเนนชวต เพอความถงพรอมดวยปฏปทาส าหรบออกจากทกข ความหลดพนจากขนธ ๕ คอ หนทางออกจากทกข ไดแก อรยมรรคมองค ๘ เปนตน

๕.๑ สรปผลการวจย

การศกษาดานปรยตธรรมเปนบอเกดความรทางปญญา โดยน าหลกธรรมอนมาอธบายใหเหนความสมพนธของหลกธรรม จากการศกษาวจยพอสรปเปนแนวทางเบองตน ๓ ประการ ดงน

๑). การศกษาประวตความเปนมาและเนอหาในอนตตลกขณสตรพบวา เนอความใน พระสตรแสดงใหเหนถงธรรมอนพระผมพระภาคเจาไดตรสรดแลวดวยอาการ ๑๒ ประการ ทรงตรสใหโอวาทแกปญจวคคยทง ๕ โดยการพจารณาเรองปญญานเพราะเปนจรงโดยรปและนามเปนเหตเปนผลตอกนและความเปนไปแหงปญญาคอทางออกจากทกข การแสดงพระธรรมเทศนาดวยความจรงอนประเสรฐ ๔ ประการ อนพระองคไดตรสรดแลววา “ภกษทงหลาย จกษเกดแลว ญาณเกดแลว วชชาเกดแลว ปญญาเกดแลว แสงสวางเกดแลวในธรรมทงหลายอนเราไมเคยสดบมากอนวา น ทกขอรยสจจ นสมทยอรยสจจ นนโรธอรยสจจ นนโรธคามนปฏปทาอรยสจจ เปนกจควรร ควรละ ควรท าใหแจง ควรด าเนน” “ภกษทงหลายรปเปนอนตตา เวทนาเปนอนตตา สญญาเปนอนตตา สงขารเปนอนตตา วญญาณเปนอนตตา ถารป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จะเปนอตตาแลว ยอมไมเปนไปเพออาพาธ บคคลยอมไดในรปอยางนวา ขอรปจงเปนอยางน อยาไดเปนอยางนนเลย เปนตน” ธรรมในทนหมายถง รปนามซงเปนไปตามเหตปจจยแลวเกดผลแกสรรพสตวทงหลายวาตน วาตวตน และเปนไปแกผเหนภยในรปนามนนวา เปนสงทควรละออกจากความมความเปนดงนน ควรเบอหนายคลายก าหนด เปนตน

๘๓

ธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงตรสใหโอวาทแกปญจวคคย หมายถง สภาวธรรมอยางหนง มความเปนไปในสภาวธรรมอยางใดอยางหนง เชน สภาวะทเปนทกข สภาวะทเปนเหตของทกข สภาวะทเปนความดบทกข สภาวะทเปนขอปฏบตใหถงความดบทกข (มรรคญาณ) ความเปนไปแหงสภาวะทเปนปจจยแกรปนามทงหมด เรยกวา “ธรรม” วาโดยหลกการ คอ ปจจยในปฏฐาน ๒๔ อนน าไปสผลประการหนง น าไปสกระบวนการแหงรปนามประการหนง เชน เพราะมอปาทานเปนปจจย เปนเหต เปนผลแกชาต ชาต ไดแก ความเกด การหยงลงสครรภแหงมารดา เปนตน

การวจยและคนควาหลกธรรมเพอน ามาวเคราะหและอธบายหลกธรรมตองน าขอมลมาพจารณาดานความสอดคลองกนของแหลงขอมล เพอใหเหนตวแปรส าคญเปนปจจยทเปนไปตามความจรง และผลของปจจยนนๆ ไดแก หลกธรรมในธมมจกกปปวตนสตร และเปนแนวเชงเปรยบเทยบและสงเคราะห เพอความถกตองของขอมลทท าการวจย ไดแก การบรรลธรรมของ ปญจวคคย หากน ามาวเคราะหตองแยกประเดนดงนวา ปญจวคคยเปนผบ าเพญเพยรเพอเปนสาวกของพระพทธเจา และหากพจารณาดานความเปนไปไดทท าใหปญจวคคยไดบรรลธรรมนน โดยการสงเคราะหเขากบหลกการปฏบตเพอความรแจง คอ วปสสนากรรมฐาน หลกธรรมทสงเคราะหเขากบวปสสนากรรมฐาน ไดแก แนวทางวสทธ ๗ และวปสสนาญาณ ๙ เปนตน

ไตรลกษณชอวาเปนหวใจส าคญในดานความตระหนกทเปนความจรง ความเหนตามสภาวะทเปนจรงเรยกวา ยถาภตญาณทสสนะ เปนญาณทเกดในญาณ ชอวา กงขาวตรณวสทธ เปนปญญาญาณทเหนขนธ ๕ โดยสมฏฐานของรปกบนามเปนไปในกฏแหงธรรมดาหรอสามญญลกษณะ ประกอบดวยสมฏฐานปจจยของสภาวธรรมเหลานน ความรในเหตและผลเปนปญญา ความเปนจรงของสรรพสงขารธรรมนน การแสดงปจจยอนสบเนองกนเพอพจารณาความเปนไปแหงรปนามในอรยสจจ ๔ บาง ไดแก ความเกดขนแหงตณหา เปนทมาแหงทกข ความดบแหงปจจยเหลานน เปนความรความดบทกข การด าเนนในขอใหถงความดบทกข คอ ปญญาเพอการออกจากทกขและความดบทกข เปนตน

๒). วเคราะหอตตาโดยนยพสดาร โดยการพจารณาตามความเปนเหตเปนผลตอกนของปจจยในปฏจจสมปบาท วาโดยจต เจตสก รป เปนไปดวยปจจยแหงรปนาม ไดแก ปจจยทเปน อญญมญญปจจย ปจจยทเปนสหชาตปจจย เปนไปแกผล คอ ความเกด อตตาจงหมายเอาธาตทงหลายวาตวตน ผเขาถงธาตวาตวตนยอมเปนปถชน มใชพระอรยบคคล อตตายอมเหนวา นนเรา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา

อนตตาคอลกษณะความจรงของสรรพสตวทงปวง ความเหนวาสรรพสงขารธรรมท งปวงเปนอนตตาเทากบเหนอนโลมตามความจรงแหงอรยสจจ ๔ ประการ ความจรงอนประเสรฐ โดยการพจารณาเหนความเปนไปแหงรปนามทงปวงวา เปนไปดวยเหตแหงความจรงวาไมเทยง เปนทกข มใชตวตน ประการหนง เปนไปดวยเหตแหงความจรงวารปและนามมธรรมชาตให เกดทกข เหตใหมทกข ไดแก ปจจย คอ ตณหา ความเกดขนแหงปจจย คอ ตณหา เปนเครองน าสรรพสตวใหเปนไปในโลกน ดวยประการแหงทกข มอปาทานเปนปจจยสบเนองใหมภพ ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เปนตน เมอรวาสงขารธรรมทงหลายเปนปจจยใหสรรพสตวมทกขดวยภยตางๆ เปน

๘๔

ทก าหนดในอารมณไมยดมนในธาต ๔ นาม ๔ และรแจงแกธาต ๔ นาม ๔ คอ ปฏปทาเพอใหเกดซงปญญา ควรด าเนนตามทางดงน เปนหลกธรรมในอนตตลกขณสตรเปนไปเพอไดบรรลมรรค ผล นพพาน เปนตน

การวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรวา การพจารณาขนธ ๕ แลวจตหลดพนจากอาสวกเลส อาศยความเกดขนแหงปญญาและเปนเหตเปนผลตอกนของรปนาม ไดแก ปญญาเกดจากการพจารณารปนามประกอบดวยกศลจตดวยไตรลกษณ วเคราะหโดยนยแหงอภธรรม คอ จตและเจตสก ปญญาจดเปนเจตสกธรรมอยางหนงจะไมอาศยรปนามมได ยอมเปนไปในวถแหงรปนามประกอบดวยความรชอบแหงการละซงความก าหนดพอใจในรปนามนน เปนตน

การวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตรดวยการสงเคราะหหลกธรรมทเปนเหตแกการไดบรรลธรรม ไดแก การเจรญวปสสนากรรมฐานแลวไดบรรลมรรค ผล นพพาน สงเคราะหเขากบ วสทธ ๗ วปสสนาญาณ ๙ และปจจยในปฏฐาน ซงเปนทงสวนทท าใหเกดทฏฐและสวนทท าใหไดบรรลมรรคผล การก าหนดรเอารปนามมาเปนอารมณเปนเหตแกการสอบสวนซงอารมณนนแลวเกดปญญารแจงแกธรรมรปธรรมนามเปนเหตใหจตของผเจรญวปสสนากรรมฐานพบความจรงวา ตนมรป มเวทนา มสญญา มสงขาร มวญญาณ เพราะความยดมนถอมนเปนปจจยใหเหนประการนน เปนตน

การพจารณาขนธ ๕ ดวยอารมณในขนธ ๕ เพอเปลองทฏฐของผปฏบตวปสสนากรรมฐาน อนเปนเหตใหเขาใจวา รปนามคอ สงทรไมได ผเหนรปนามวาเทพเจายอมไมเปลองทฏฐในขนธ ๕ นน เปนเหตใหเหนผดในธรรมวา เปนสงศกดสทธ เหนวาไมมเหต ไมมปจจย เพราะความไมร คอ อวชชา ปดกนปญญาในความรถอนจากรปนาม เปนตน

๓). แนวทางการประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตร โดยการจ าแนกออกเปนแนวคดในการวเคราะหปญหาเพอใหเกดทศนะในการน าหลกธรรมในอนตตลกขณสตรไปประยกตใชใหถกตองตอเหตและผลของปญหาวาเปนปญหาภายในจตหรอเปนปญหาภายนอก หรอทงสองสวน ซงบคคลไมพจารณาใหทวถงในความเปนไปแหงรปนาม ไดแก ความยดมนถอมนเปนเหตเปนปจจยดวยความเหนวาตวตน มในสมฏฐาน มในเหต คอ ตณหา ความรถอนในความก าหนดยนดเปนเครองออกจากความยดมน ความรถอนซงตณหาเปนเหตใหละอปาทาน เปนตน

การประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตรสงเคราะหโดยความเปนไปภายในและภายนอกเพราะมผลสบเนองกน ไดแก ปจจยในปฏจจสมปบาทเปนปจจยใหเกดผล คอ ภพ เพราะมภพจงมชาต ความเกด เปนเหตใหไดซงอตภาพประกอบดวยธาต ๔ นาม ๔ ผลยอมเปนไปในโลกภายนอก มปรากฏการณซงมเหตปจจยมาแตรปนามแหงปจจยาการหรอปฏจจสมปบาท ธรรมทเปนไปภายนอกแตมผลจากการเกด ความเกดจงเปนจดเรมแหงทกข การกระท า ผใดหมนกระท าแตความดยอมไดรบผลด มพระพทธศาสนาอปถมภแกปญญา ยอมไดรบผลคอความสนตในชวต ยอมไมพบความเสอม ความหายนะอยางใดอยางหนง ฉะนน ความเปนไปภายนอกยอมมเหตปจจย ผกระท าทจรตยอมไดรบผลชว หากบคคลไมพจารณาทตนมวแตเพงโทษผอนยอมเกดความขดแยงเปนเหตแกการทะเลาะววาทหรอบคคลจะพงพจารณาสภาวธรรมในตนอยแตยงเพงโทษผ อน ยอมเปนเหตใหกระท ากรรมอนไมยงประโยชนแกการอยรวมกนอยางปกตสข เปนอนตรายแกมรรค ผล นพพาน

๘๕

ความอหงการ มมงการยอมมในผเพงโทษนน การประยกตใชหลกธรรมในอนตตลกขณสตร โดยเนอหาหลกคอความเปนอนตตา ลกษณะมใชตวตน เปนหลกการใหพจารณาโดยรวมของเหตปจจยทเปนไปภายในและภายนอก เปนตน

๕.๒ ขอเสนอแนะ

การศกษาคนควาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหหลกธรรมในอนตตลกขณสตร” มขอบขายการศกษาสภาวธรรมทเปนไปในอนตตลกขณสตร ซงยงมรายละเอยดทตองศกษาเพมเตมดงน

๑.) ศกษาหลกวทยาการตางๆ ทสนบสนนความรเรองรปนาม เชน ศกษาพระอภธรรม ศกษาวปสสนากรรมฐาน

๒.) ศกษาวสทธ ๗ ในคมภรวสทธมรรค

๓.) ศกษาสภาวธรรมเกยวกบจต เจตสก ในคมภรตางๆ

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย :

ก. ขอมลปฐมภม

กรมการศาสนา. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบสงคายนา ๒๕๓๐.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภาลาดพราว, ๒๕๓๑.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ส.ธรรมภกด. พระไตรปฎกมหาวตถารนย ๕,๐๐๐ กณฑ.

พระนคร : โรงพมพ ลก ส. ธรรมภกด, ๒๕๒๘.

พระพทธโฆษาจารย. พระวสทธมรรค เลมเดยวจบ. มหาวงศ ชาญบาลช าระและตรวจสอบ.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร(อ านวยสาสน), ๒๕๕๐.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ :

คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง. นกธรรมชนตร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๘.

คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง. นกธรรมชนโท. กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๗.

คณาจารยส านกพมพเลยงเชยง. นกธรรมชนเอก. กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๗.

พทธทาสภกข. คมอมนษย ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพบรษท ตถาตาพบลเคชน จ ากด, ๒๕๔๙.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป.ธ.๙). วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๒.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๘.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป.ธ. ๙). วปสสนากรรมฐาน.

พมพครงท ๓ กรงเทพมหานคร : บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๔.

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พทธธรรม. พมพครงท ๗. พระนคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๑.

พระพรหมมน สวจเถร (ผน ธรรมประทป). ธรรมประทป. พมพครงท ๔.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙). วปสสนาทปน. พมพครงท ๒.

กรงเทพมหานคร : ส านกพมพดอกหญา, ๒๕๔๕.

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พทธธรรม (ฉบบเดม). พมพครงท ๒๔.

นนทบร : โรงพมพเพมทรพยการพมพ, ๒๕๕๓.

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท.

พมพครงท ๑๒. กรงเทพ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). วปสสนานย เลม ๒. พระพรหมโมล (สมศกด อปสโม ป.ธ. ๙,

M.A., Ph.D.) ตรวจและช าระ พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง. นครปฐม :

หางหนสวนจ ากด ซเอไอ เซนเตอร จ ากด, ๒๕๕๐.

พระมหาดาวสยาม วชรปญโญ. ประวตพระพทธศาสนาในอนเดย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทรายพรนตง, ๒๕๕๐.

พทธทาสภกข. คมอมนษย ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพบรษท ตถาตาพบลเคชน จ ากด, ๒๕๔๙.

บารม. พระพทธเจาองคใหมทจะตรสรตอจาก “เจาชายสทธตถะ”. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ปรชญาเบองตน. กรงเทพมหานคร :

หจก.นวสาสนการพมพ, ๒๕๕๑.

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระอภธรรมปฎก.

กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๑.

รศ.ดร.ประยงค แสนบราณ. ปรชญาอนเดย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ โอ.เอส.พรนตงเฮาส,

๒๕๔๗.

สมคร บราวาศ. ปรชญาพราหมณ. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพศยาม, ๒๕๕๔.

มหามกฏราชวทยาลย. สารานกรมพระพทธศาสนา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

(๒) วทยานพนธ :

พระครธรรมธรแสงชย กนตสโล (เพชรชนสกล). “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนา

ในอนงคณสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระครพสฐสรภาณ (นรนดร ศรรตน). “การศกษาวเคราะหหลกการปฏบตธรรมในภทเทกรตตสตร”.

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระมนส กนตสโล (มอพมพ). “การศกษาวเคราะหแนวคดอสรภาพแหงจตในพระพทธศาสนานกาย

เถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖.

พระมหาญาณทสน ฉฬภญโญ (วงศก าภ). “ศกษาสภาวะรปนามในการปฏบตในหมวดสมปชญญะ

บรรพในสตปฏฐานสตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระสมมตร ผาสโก (รตนพาณชย). “ศกษาการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวทางของพระครจนท

ปญญาภรณ (ขาว จนทาโภ)”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕.

นายนวฒน ชยภาณเกยรต. “ศกษาอนปสสนาในจฬสจจกสตร”. วทยานพนธพทธศาสตร

มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

นายพรชย พนธไสว. “ศกษาวเคราะหนโรธสมาบตในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธ

ศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๔.

ภาคผนวก

อนตตลกขณสตต

เอก สมย ภควา พาราณสย วหรต อสปตเน มคทาเย. ตตร โข ภควา ปญจวคคเย ภกข อามนเตส ฯ เป ฯ เอตทโวจ “รป ภกขเว อนตตา. รปญจ หท ภกขเว อตตา อภวสส, น ยท รป อาพาธาย ส วตเตยย, ลพเภถ จ รเป ‘เอว เม รป โหต, เอว เม รป มา อโหส’ ต. ยสมา จ โข ภกขเว รป อนตตา. ตสมา รป อาพาธาย ส วตตต, น จ ลพภต รเป ‘เอว เม รป โหต, เอว เม รป มา อโหส’ ต. “เวทนา ภกขเว อนตตา. เวทนา จ หท ภกขเว อตตา อภวสส, น ยท เวทนา อาพาธาย ส วตเตยย, ลพเภถ จ เวทนาย ‘เอว เม เวทนา โหต, เอว เม เวทนา มา อโหส’ ต. ยสมา จ โข ภกขเว เวทนา อนตตา, ตสมา เวทนา อาพาธาย ส วตตต, น จ ลพภต เวทนาย ‘เอว เม เวทนา โหต, เอว เม เวทนา มา อโหส’ ต. “สญญา ภกขเว อนตตา. สญญา จ หท ภกขเว อตตา อภวสส, น ยท สญญา อาพาธาย ส วตเตยย, ลพเภถ จ สญญาย ‘เอว เม สญญา โหต, เอว เม สญญา มา อโหส’ ต. ยสมา จ โข ภกขเว สญญา อนตตา, ตสมา สญญา อาพาธาย ส วตตต. น จ ลพภต สญญาย “เอว เม สญญา โหต, เอว เม สญญา มา อโหส’ ต. “สงขารา ภกขเว อนตตา. สงขารา จ หท ภกขเว อตตา อภวสส ส. นยท สงขารา อาพาธาย ส วตเตยย, ลพเภถ จ สงขาเรส ‘เอว เม สงขารา โหนต, เอว เม สงขารา มา อเหสน’ ต. ยสมา จ โข ภกขเว สงขารา อนตตา, ตสมา สงขารา โหนต, เอว เม สงขารา มา อเหสน’ ต. “วญญาณ ภกขเว อนตตา. วญญาณญจ หท ภกขเว อตตา อภวสส, น ยท วญญาณ โหต, เอว เม วญญาณ มา อโหส’ ต. ยสมา จ โข ภกขเว วญญาณ อนตตา, ตสมา วญญาณ อาพาธาย ส วตตต, น จ ลพภต วญญาเณ ‘เอว เม วญญาณ โหต, เอว เม วญญาณ มา อโหส’ ต.

“ต ก มญญถ ภกขเว, รป นจจ วา อนจจ วา” ต ? อนจจ ภนเต. “ย ปนานจจ , ทกข วา ต สข วา” ต ? ทกข ภนเต. “ย ปนานจจ ทกข วปรณามธมม , กลล น ต สมนปสสต ‘เอต มม, เอโสหมสม, เอโส เม อตตา” ต. โน เหต ภนเต. “เวทนา ... สญญา ... สงขารา ... วญญาณ นจจ วา อนจจ วา” ต ? อนจจ ภนเต. “ย ปนานจจ ทกข วา ต สข วา” ต ? ทกข ภนเต. “ย ปนานจจ ทกข วปรณามธมม , กลล น ต สมนปสสต ‘เอต มม, เอโสหมสม, เอโส เม อตตา” ต ? โน เหต ภนเต.

“ตสมาตห ภกขเว ยงกญจ รป อตตานาคตปจจปปนน อชฌตต วา พหทธา วา โอฬารก วา สขม วา หน วา ปณต วา ย ทเร สนตเก วา, สพพ รป ‘เนต มม, เนโสหมสม, น เมโส อตตา’ ต เอวเมต ยถาภต สมมปปญญาย ทฏฐพพ .

“ยา กาจ เวทนา อตตานาคตปจจปปนนา ฯเปฯ ยา ทเร สนตเก วา, สพพา เวทนา ‘เนต มม, เนโสหมสม, น เมโส อตตา’ ต เอวเมต ยถาภต สมมปปญญาย ทฏฐพพ . “ยา กาจ สญญา ... เย เกจ สงขารา อตตานาคตปจจปปนนา ฯ เป ฯ เย ทเร สนตเก วา, สพเพ สงขารา ‘เนต มม, เนโสหมสม, น เมโส อตตา’ ต เอวเมต ยถาภต สมมปปญญาย ทฏฐพพ .

“ยงกญจ วญญาณ อตตานาคตปจจปปนน อชณตต วา พหทธา วา โอฬารก วา สขม วา หน วา ปณต วา ย ทเร สนตเก วา, สพพ วญญาณ ‘เนต มม, เนโสหมสม, น เมโส อตตา’ ต เอวเมต ยถาภต สมมปปญญาย ทฏฐพพ .

“เอว ปสส ภกขเว สตวา อรยสาวโก รปสมป นพพนทต, เวทนายป นพพนทต, นพพนท , สงขาเรสป นพพนทต, วญญาณสมป นพพนทต, นพพนท วรชชต, วราคา วมจจต, วมตตสม ‘วมตต’ มต ญาณ โหต, ขณา ชาต, วสต พรหมจรย , กต กรณย , นาปร อตถตตายา’ ต ปชานาต” ต.

อทมโวจ ภควา. อตตมนา ปญจวคคยา ภกข ภควโต ภาสต อภนนท. อมสมญจ ปน เวยยากรณสม ภญญมาเน ปญจวคคยาน ภกขน อนปาทาย อาสเวห จตตาน วมจจสต. สตตม .๑

๑ ส .ข. (บาล) ๑๗/๕๙/๘๐ – ๘๓.

อนตตลกขณสตร

วาดวยลกษณะมใชตน

ครงนน พระผมพระภาคไดตรสกบภกษปญจวคคยวา “ภกษทงหลายรปเปนอนตตา ภกษทงหลาย ถารปนจกเปนอตตาแลวไซร รปนไมพงเปนไปเพออาพาธ และบคคลพงไดในรปวา “รปของเราจงเปนอยางน รปของเราอยาไดเปนอยางนน” ภกษทงหลาย กเพราะรปเปนอนตตา ฉะนน รปจงเปนไปเพออาพาธและบคคลยอมไมไดในรปวา “รปของเราจงเปนอยางน รปของเราอยาไดเปน อยางนน”ภกษทงหลาย เวทนาเปนอนตตา ภกษทงหลาย ถาเวทนานจกเปนอตตาแลวไซร เวทนานไมพงเปนไปเพออาพาธ และบคคลพงไดในเวทนาวา “เวทนาของเราจงเปนอยางน เวทนาของเราอยาไดเปนอยางนน” ภกษทงหลาย กเพราะเวทนาเปนอนตตา ฉะนน เวทนาจงเปนไปเพออาพาธ และบคคลยอมไมไดในเวทนาวา“เวทนาของเราจงเปนอยางน เวทนาของเราอยาไดเปนอยางนน”ภกษทงหลาย สญญาเปนอนตตา ภกษทงหลาย ถาสญญานจกเปนอตตาแลวไซร สญญานไมพงเปนไปเพออาพาธ และบคคลพงไดในสญญาวา “สญญาของเราจงเปนอยางน สญญาของเราอยาไดเปนอยางนน” ภกษทงหลาย กเพราะสญญาเปนอนตตา ฉะนน สญญาจงเปนไปเพออาพาธ และบคคลยอมไมไดในสญญาวา“สญญาของเราจงเปนอยางน สญญาของเราอยาไดเปนอยางนน”ภกษทงหลาย สงขารทงหลายเปนอนตตา ภกษทงหลาย ถาสงขารเหลานจกเปนอตตาแลวไซร สงขารเหลานไมพงเปนไปเพออาพาธ และบคคลพงไดในสงขารทงหลายวา “สงขารทงหลายของเราจงเปนอยางน สงขารทงหลายของเราอยาไดเปนอยางนน” ภกษทงหลาย กเพราะสงขารทงหลายเปนอนตตา ฉะนน สงขารทงหลายจงเปนไปเพออาพาธ และบคคลยอมไมไดในสงขารทงหลายวา “สงขารทงหลายของเราจงเปนอยางน สงขารทงหลายของเราอยาไดเปนอยางนน”ภกษทงหลายวญญาณเปนอนตตา ภกษทงหลาย ถาวญญาณนจกเปนอตตาแลวไซร วญญาณนไมพงเปนไปเพออาพาธ และบคคลพงไดในวญญาณวา “วญญาณของเราจงเปนอยางน วญญาณของเราอยาไดเปนอยางนน” ภกษทงหลาย กเพราะวญญาณเปนอนตตา ฉะนน วญญาณจงเปนไปเพออาพาธ และบคคลยอมไมไดในวญญาณวา “วญญาณของเราจงเปนอยางน วญญาณของเราอยาไดเปนอยางนน” พระผมพระภาคตรสถามวา “ภกษทงหลาย พวกเธอเขาใจขอนนอยางไร รปเทยงหรอไมเทยง” ภกษปญจวคคยทลวา “ไมเทยง พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข” “เปนทกข พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา” “ขอนนไมควรเลย พระพทธเจาขา” “เวทนาเทยงหรอไมเทยง” “ไมเทยง พระพทธเจาขา”“กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข” “เปนทกข พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ควรหรอทจะ เหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา” “ขอนนไมควรเลย พระพทธเจาขา” “สญญาเทยงหรอไม เทยง” “ไม เทยง พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข”“เปนทกข พระพทธเจาขา”“กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา”“ขอนนไมควรเลย พระพทธเจาขา”“สงขารทงหลายเทยงหรอไมเทยง” “ไมเทยง พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข”“เปนทกข พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปน

อตตาของเรา” “ขอนนไมควรเลย พระพทธเจาขา” “วญญาณเทยงหรอไมเทยง” “ไมเทยง พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข” “เปนทกข พระพทธเจาขา” “กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา” “ขอนนไมควรเลย พระพทธเจาขา”

พระผมพระภาคตรสวา “ภกษทงหลาย เพราะฉะนน รปอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอ ประณต ไกลหรอใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเราเวทนาอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเราสญญาอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา สงขารทงหลายอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเราวญญาณอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนนนนไมใชอตตาของเรา

ภกษทงหลาย อรยสาวกผไดสดบ เหนอยอยางน ยอมเบอหนายแมในรป ยอมเบอหนายแมในเวทนา ยอมเบอหนายแมในสญญา ยอมเบอหนายแมในสงขารทงหลาย ยอมเบอหนายแมในวญญาณ เมอเบอหนาย ยอมคลายก าหนด เพราะคลายก าหนด จตยอมหลดพน เมอจตหลดพนแลว ยอมมญาณวาหลดพนแลว อรยสาวกยอมรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยไดอยจบแลว กจทควรท าไดท าเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม๒

๒ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๕๙/๙๔ – ๙๖.

ประวตผวจย

ชอ : พระชาญชนก ยโสธโร (ชาญทางการ)

เกด : วนท ๙ เมษายน พ.ศ. ๒๕๒๓

สถานทเกด : บานทาวงหน ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน ๓๔๐๐๐

การศกษา : จบมธยมตน โรงเรยนบานปลาดก พ.ศ. ๒๕๓๙

จบมธยมปลาย โรงเรยนกตตญาณวทยา วดมหาวนาราม พ.ศ. ๒๕๔๒

สอบไลไดนกธรรมชนเอก เมอป พ.ศ. ๒๕๕๖ ส านกเรยนวดอมพวน

พทธศาสตรบณฑต (เกยรตนยมอนดบหนง) สาขาศาสนาและปรชญา

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

วทยาเขตอบลราชธาน พ.ศ. ๒๕๕๘

ประสบการณทางาน : พนกงานบรการรถและพนกงานตอนรบบนรถบรษทนครชยแอร ๔ ป

ครพระสอนศลธรรม โรงเรยนอบลราชธานศรวนาลย

อปสมบท : ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๕๕๒ วดไชยมงคล ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง

จงหวดอบลราชธาน ๓๔๐๐๐

สงกด : วดไชยมงคล ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน ๓๔๐๐๐

ปทเขาศกษา : พ.ศ. ๒๕๕๘

ปทสาเรจการศกษา : พ.ศ. ๒๕๖๐

ทอยปจจบน : วดปาดงบงไฟ บานหมากม หม ๑ ต าบลกระโสบ อ าเภอเมอง

จงหวดอบลราชธาน ๓๔๐๐๐