ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ …isamveri.org/pdfdrg/G00726/2019/2019_AYDARH1.pdfkanlarda çok büyük toprak kayıpları olmuştur… 1 Osmanlı “hasta

ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA

İSLÂMÎ İLİMLER

EDİTÖRLER

Prof. Dr. Hidayet AYDARArş. Gör. Ahmet SAYARArş. Gör. Berna KAVUK

Arş. Gör. Sümeyye KILAÇ

İstanbul, 2019

ENSAR NEŞRİYAT TİC. A.Ş.

© Eserin her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat’a aittir.

ISBN : 978-605-7619-70-9

Sertifika No: 17576

Kitabın Adı

Abdülhamid Dönemi

Osmanlı Coğrafyasında İslâmî İlimler

Editörler

Prof. Dr. Hidayet AYDAR

Arş. Gör. Ahmet SAYAR

Arş. Gör. Berna KAVUK

Arş. Gör. Sümeyye KILAÇ

Yayın Yönetmeni

Hüseyin KADER

Adem SAYDAN

Yayına Hazırlayan

Hüseyin KAHRAMAN

Kapak & Mizampaj

Halil YILMAZ

Elektronik Kitap

İletişim

Ensar Neşriyat Tic. A.Ş.

Düğmeciler Mah. Karasüleyman Tekke Sokak No: 7 Eyüpsultan / İstanbul

Tel: (0212) 491 19 03 - 04 Faks: (0212) 438 42 04

www.ensarnesriyat.com.tr [email protected]

ABDÜLHAMİD DÖNEMİ TEFSİR HAREKETİ VE DÖNEMİN TEFSİR ESERLERİ ÜZERİNDE

İSTATİSTİKSEL BİR DEĞERLENDİRME

Hidayet Aydar*

GirişOsmanlı asırları içinde çok önemli dönemler vardır; Abdülhamid’in sal-

tanat sürdüğü 1876-1909 yılları arasındaki 33 yıllık devre de bu önemli dönem-lerden biridir. Bu dönem, Osmanlının tabir caizse son sürat gerileme yaşadığı bir zamanda başlamıştır; yapılan savaşlarda Osmanlı ağır yenilgiler yaşamış, Osmanlının adeta altında ezildiği çok ağır antlaşmalar yapılmış, bilhassa Bal-kanlarda çok büyük toprak kayıpları olmuştur…1 Osmanlı “hasta adam” olarak nitelendirilmeye ve ölümü beklenmeye başlanmıştır…

Osmanlıda ne siyasî, ne iktisâdî, ne askerî hiçbir yönden herhangi bir istik-rar söz konusu değildir.2 Padişahlar, belli bazı zümrelerin elinde oyuncak haline gelmişlerdir; istediklerini getirmiş, beğenmediklerini götürmüşlerdir. Osmanlı askeriyesi -bazı önemli başarılar elde edilmişse de-komuta kademesi bakımından büyük oranda zafiyet içerisindedir, silah ve teçhizat bakımından büyük yeter-sizlikler yaşanmaktadır. Seyfiye gibi, kalemiye ve ilmiye sınıflarında da ciddi bir gerileme söz konusudur. Neredeyse kurumların hiçbirinde düzen, nizam ve intizam yoktur. Sarayda başlayan dejenerasyon aşama aşama bütün kurum, birim ve kuruluşlara sirayet etmiştir…

Buna karşılık Osmanlının en büyük rakipleri olan Avrupa ülkeleri ile Rus-ya, gittikçe güç ve kuvvet kazanmış, bölgede nüfuzunu arttırmıştır. İran iç ve dış bir takım huzursuzluklar yaşarken,3 Hindistan coğrafyası ve Endonezya gibi

* Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.1 Azmi Özcan, “Sultan II. Abdülhamid’in Dış Siyaseti ve Uygulamaları”, Sultan II. Abdülhamid Dönemi

Siyaset - İktisat - Dış Politika - Kültür – Eğitim, Ed. Mehmet Bulut v.dğr. (İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2019), 115-116; Gökhan Çetinsaya, “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, Osmanlı Araştırmaları, 47 (2016): 356-357.

2 Bk. Mehmet Sena Kösedağ, “II. Abdülhamid Dönemi Siyasal Gelişmeleri Ve Basın Rejimi”, Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 16 (2017): 113.

3 Bk. Yılmaz Karadeniz, İran Tarihi (1700-1925), (İstanbul: Selenge Yayınları, 2012), 324-465; Yalçın Sarıkaya, Geçmişten Günümüze İran: Tarih, Siyaset, Toplum ve Kültür, erişim: 16.09.2019, https://www.

184 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER

ülkeler başta İngiltere olmak üzere Hollanda ve benzeri ülkelerin sömürgesi du-rumundadır.4 Çin ve Japonya hem kendi içinde, hem de birbirleriyle bir takım sorunlar yaşamışlardır.5 Osmanlı da dâhil Doğu ülkeleri siyasi yönden hiç de iyi bir durumda değillerdir.

Sanayi, üretim, ticaret yönünden de benzer bir durum söz konusudur; bölgede sanayi adına bir şey yokken, ticaret de tamamen yabancıların elindedir. Bölge demir ve kara yolu konularında çok geridedir, yapılanları da Avrupalılar yapmaktadır, deniz yolları ve ticareti de yine Batılıların denetimindedir.

Bölge matbuat ve neşriyat konusunda da Avrupa’nın çok gerisindedir. Os-manlıya matbaanın gelmesi ve eserlerin matbaada basımı başlamış olmakla be-raber henüz istenen noktaya gelinmemiştir.6 Hatta Mısır’da 1840’lı, İstanbul ve diğer Anadolu şehirlerinde daha da geç yıllarda basımına başlanan dinî eserlerin matbaada tabedilmesinin üzerinden henüz çeyrek asır geçmemiştir. Bununla bir-likte basın-yayın faaliyetleri, gazete-mecmua neşriyatı hızlı bir sürece girmiştir.

Osmanlıda ve diğer Müslüman bölgelerde eğitim, ağırlıklı olarak medre-selerde yürütülmektedir, sığ ve tekrardan ibaret, dünyadaki gelişmelere kapalı bir eğitim anlayışı vardır. Din eğitimi de aynı minvaldedir; kendini yenileme, dünya-daki gelişmeleri görme, onları değerlendirme gibi bir durum söz konusu değildir. Matbaada dinî eserlerin basımının caiz olup olmadığı, yıllarca gündemi meşgul etmiştir. Oysaki siyasi iradenin dinî eserleri matbaada bastırmamasının arkasın-daki gerekçe tamamen sosyo-ekonomik idi. Çünkü bu eserlerin matbaada seri bir şekilde basılması, kitapları elle istinsah ederek geçimini sağlayan büyük bir kitle-nin işsiz kalması ve geçinemeyecek duruma gelmesi anlamına gelecekti.7 Birçok yenilik, iyi ve olumlu taraflarının olup olmadığına bakılmaksızın “gavur icadı”, “gavur malı” gibi yaftalamalarla negatifleştirilmiş ve red yoluna gidilmiştir.8

tasav.org/media/k2/attachments/dpa_rapor_2_gecmisten_gunumuze_Iran_sarikaya_son.pdf, 8-10.4 Bk. Durmuş Bulgur, “Ticaretten sömürgeciliğe XIX. yüzyılda Hindistan ve İngiliz hâkimiyeti”, Divan

İlmî Araştırmalar, 17 (2004/2): 63-102; Suat Vural, Hindistan’da İngiliz Yönetimi, (Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 2006), 8-172; İsmail Hakkı Göksoy, “Endonezya’da İslâm ve Hollanda Hâkimiyeti”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1994):164-169; (159-196) İsmail Hakkı Göksoy, “Bazı Müslüman Ülkelerin Yönetim Modeli Endonezya ve Malezya Örneği”, İslâm ve Demokrasi Kutlu Doğum Sempozyumu 1998, Haz. Ömer Turan, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999), 173-174.

5 Bk. Michael Dillon, Modernleşen Çin’in Tarihi, Trc. Eylem Ümit Atılgan – Aydın Atılgan, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2016), 117-188; Kaoru Iokibe, “Dinî Meşrutiyet Ve Enternasyonalizm?: Modern Japonya’nın Meydan Okuması”, Meiji Japonya’sına 150. Yılından Bakışlar: Seçilmiş Makaleler, Haz. A. Merthan Dündar, (Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2019), 11-14.

6 Bk. Fatma Davulcu-Halil Kıpçak, “Başlangıcından Harf Devrimi’ne Kadar Türkiye’de Basım ve Yayının Kısa Bir Tarihçesi”, Türk Kütüphaneciliği, 30/2 (2016): 253-255.

7 Fatma Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, (İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007), 25.8 Bk. Hakan Yüksel, Osmanlı İmparatorluğu’na Matbaanın Girişi Ve Toplumsal Yanlılıkları, (Yüksek

Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007), 59.

185ABDÜLHAMİD DÖNEMİ TEFSİR HAREKETİ VE DÖNEMİN TEFSİR ESERLERİ ÜZERİNDE İSTATİSTİKSEL BİR DEĞERLENDİRME

Buna karşılık Avrupa’da eğitim gören, oradaki gelişmeleri gören, bilen, fakat ne yazık ki onları kendi memleketinin şartlarına, örfüne, inancına, ahlâkî değerlerine göre şekillendirip buna göre kabul etmek yerine, olduğu gibi benim-seyen, kabullenen, daha da ötesi onları Osmanlı coğrafyasında yaşanır hale ge-tirmeye çalışan bir zihniyet de belirmiştir.9 Klasik ve modernite arasında, eski ile yeni arasında, Doğu ile Batı arasında, İslâm ile Hıristiyanlık arasında haklı-hak-sız, gizli-açık, doğru-yanlış, soğuk-sıcak –galibi belli- bir savaş yaşanmaktadır…10

İşte Abdülhamid bu ahval ve şerait içinde iktidara gelmiştir. Aşağıda çok kötü şartlarda yönetimi devralan Abdülhamid’in 33 yıl boyunca bilhassa din eği-timi alanında neler yaptığına dair bazı bilgiler verilecektir. Özellikle de dönem boyunca tefsir ve Kur’an ilimlerinin eğitimi açısından nelerin yapıldığı, nelerin yaşandığı, nelerin yazıldığı, basıldığı, bunların rakamsal ifadeleri, diğer bölgeler-de yaşanan ve yazılanlarla mukayesesi vs. yapılacak, istatistiksel veriler kullanı-larak rakamların dili üzerinden bazı değerlendirmeler yapılacaktır.

I - Abdülhamid Döneminde Osmanlı Coğrafyasında Tefsir Hareketi

A - Abdülhamid Döneminde Osmanlı Coğrafyasında Tefsir EğitimiOsmanlı asırları arasında en kritik, en çok çalışmalara sahne olan dönemi,

Abdülhamdi dönemidir. Bu dönem, başta istibdat rejimi olması yönüyle sert bir şekilde eleştirildiği gibi, aynı zamanda birçok yeniliğin, gelişmenin, ilerlemenin kat’edildiği bir dönem olarak da övülmüştür. Biz burada sadece eğitim boyutu üzerinde kısaca durmaya çalışacağız.

Abdülhamid döneminin en önemli gelişme gösterdiği alanlardan biri hiç şüphesiz ki eğitimdir.11 “II. Abdülhamit dönemi her düzey okul sayısında ve okul-laşma oranında (cemaat ve yabancı okullar da dâhil) en çok artışın meydana gel-diği dönemdir.”12 Bu dönem eğitim açısından inşa, yayılma ve ilerleme yıllarıdır.13 9 Bk. Caner Arabacı, “II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet”, Sultan II. Abdülhamid Dönemi Siyaset - İktisat

- Dış Politika - Kültür – Eğitim, Ed. Mehmet Bulut v.dğr. (İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2019), 216.

10 Bk Mehmet Beşirli, “Osmanlı’ da Modernleşme ve Aydınlar, 1789-1908”, Dini Araştırmalar, 2/5 (Eylül-Aralık 1999): 131-158.

11 Bk. Mustafa Şanal, “II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim, Ortaöğretim ve Yüksek Öğretim Uygulamaları”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Haz. M.M-Hülagu v.dğr., (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011), 3: 375.

12 Mehmet Ö. Alkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, (Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistikleri Enstitüsü, 2000), 8; İlber Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, 2. Baskı, (İstanbul: Timaş Yayınları, Kasım 2006), 143-150; François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Trc. Ali Berktay, (İstanbul: Homer Kitabevi, 2006), 376.

13 Bk. Mustafa Gündüz, Osmanlı Mirası Cumhuriyetin İnşası Modernleşme, Eğitim- Kültür ve Aydınlar, (Ankara: Lotus Yayınevi, 2010), 108-116; Georgeon, Sultan Abdülhamid, 291-292.


Bu dönemde artık eski aktif ve fonksiyonel özelliğini kaybetmiş olan medreseler14 yerine, eğitime yeni bir ruh ve canlılık katacak modern anlamda örgün eğitim yu-valarının kurulup çoğaltılmasına ve daha fazla fonksiyonel olmasına büyük önem verilmiştir.15 Nitekim Abdülhamid döneminde Sıbyan mektepleri ıslah edilerek iptidaiye dönüştürülmüş, mevcutların yanı sıra yeni birçok ibtidai açılmıştır. İda-diler ve Rüşdiyeler de bu dönemde çok büyük önem kazanmış, resmi olanlar yanında sivil idadiler rüşdiyeler de kurulmuştur.16 Yine bu dönemde mekâtib-i âlî diye bilinen yüksekokul/üniversite düzeyinde eğitim veren Mekteb-i Mülkiyeler ıslah edilip modernleştirilmiş ve bunlara yeni bir çehre kazandırılmıştır. Bunun yanında Hukuk eğitimi veren yüksekokullar da açılmıştır. Mesleğe yönelik olarak Ziraat, Orman, Baytarlık, Ticaret, Maden, Hendese vb. alanlarda eğitim veren yüksek eğitim kurumları açılıp yaygınlaştırılmıştır. Sanay-i Nefise diye bilinen Güzel Sanatlar eğitimi veren yüksek eğitim kurumları da bu dönemde açılmıştır ki, bugün güzel sanatlar eğitimi veren Mimar Sinan Üniversitesinin aslını oluş-turan Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i Şahane, 1882 yılında bu amaçla kurulmuştur. Dârü’l-Muallimîn ve Dârü’l-Muallimât da bu dönemde kurulmuş öğretmen ye-tiştiren yükseköğretim kurumlarıdır.17

Bu dönem aynı zamanda kızların daha fazla okumaya sevk ve teşvik edil-diği bir dönem olmuştur.18 Darü’l-Muallimât yanında güzel sanatları öğreten kız mektepleri de küşad edilip yaygınlaştırılmıştır.

Bu modern eğitim kurumları arasında dinî eğitim veren okullar da yer al-mış ve buralarda tefsir dersinin üst düzeyde öğretilmesi yönünde çalışmalar ya-14 Bk. Mefail Hızlı , “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Ders Kitapları”, Kültürümüz ve Kitap Sempozyum

Tebligleri 4-6 Mayıs 2007, Nşr. Şaban Tutçu – Osman Kavaklıoğlu, (Sivas: Sivas Kemal Îbn-İ Hümam Vakfı Yayınları, 2007), 167; Durmuş Günay, “Medreseden Üniversiteye Trajik Bir Yolculuk”, Mimar ve Mühendis, 26 (1999): 47-48; Yaşar Sarıkaya, “Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 3 (1999): 24-29; Ömer Özyılmaz, “Medreselerin Bozulma Sebepleri ve Bunların Islahı Yönünde Yapılan Çalışmalara Kısa Bir Bakış”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/5 (1993): 133-143; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1877-1907), 6. Baskı, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007), 8: 376.

15 Bk. Necmettin Alkan, “Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Haz. M.M-Hülagu v.dğr., (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011), 4: 99-104; Georgeon, Sultan Abdülhamid, 290-293.

16 Bk. Cevdet Küçük, “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1988) 1: 221; Şanal, “II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim, Ortaöğretim ve Yüksek Öğretim Uygulamaları”, 380-397; Abdülhamid Kayıhan Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Han, (İstanbul: Yediveren Yayınları, 2016), 143; Yaşar Baytal, “Tanzimat ve II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikaları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarih Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 11 (2000): 28-31; Karal, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1877-1907), 8: 389-406.

17 Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, (İstanbul: Eser Matbaası, 1977), 3: 875-1027; Küçük, “Abdülhamid II”, DİA, 1: 221; Şanal, “II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim, Ortaöğretim ve Yüksek Öğretim Uygulamaları”, 397-399; Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, Güncellenmiş, genişletilmiş yeni baskı, (İstanbul: Alfa/Tarih Yayınları, ts), 462-463.

18 Bk. Şanal, “II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim, Ortaöğretim ve Yüksek Öğretim Uygulamaları”, 380; Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, 463.


pılmıştır. Bu cümleden olarak yüksek din eğitiminin verildiği yani ulûm-i aliye-i diniyenin öğretildiği dinî eğitim kurumları açılmış ve çok fonksiyonel hâle geti-rilmiştir.19 Özellikle Dârülfünûn adıyla bünyesinde ulûm-i i ‘âliye-i diniyenin de okutulduğu bir yükseköğretim kurumunun kurulması ve yüksek düzeyde eğitim vermesi yönünde birçok çabanın ve girişimin olduğu malumdur. Fakat bu çaba-lar kalıcı bir kurumun kurulması noktasında yeterli olamamıştır.20 Ancak 1900 yılında Abdülhamid döneminin 25. yılında Dârülfünûn-i Şahane adıyla kurulan Dârülfünûn21 diğerlerine nazaran daha uzun ömürlü olabilmiş, daha ciddi ve di-siplinli eğitimin yapıldığı önemli bir kurum olmuştur.22 Ulûm-i ‘Aliye-i Diniye, yani bugünkü ismiyle İlahiyat Fakültesi, Dârülfünûn-i Şahane’nin üç fakültesin-den biriydi. Dört yıl süreli olan23 bu eğitim kurumunda ciddi bir Tefsir eğitimi verilmiş, Tefsire diğer derslerden daha çok saat tahsis edilmiştir.24

Din eğitimi veren kurumlar yanında diğer bazı yüksek eğitim kurumlarının müfredatına, aralarında Tefsirin de yer aldığı dinî dersler konulmuş ve bu ders-ler ehil kişilerce verilmiştir.25 Medreselerde Tefsir, son dönemde okutuluyorken,26 dinî mekteplerde ilk baştan itibaren müfredatı zenginleştirilerek ve saat sayısı arttırılarak her sınıfta Tefsir dersi okutulmuştur.

19 Alkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, 8; Engin Akarlı, “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı”, Osmanlı 2 Siyaset, Ed. Güler Eren, (Ankara: Türkiye Yayınları, 1999), 2: 261.

20 Bilal Gökkır-Safinaz Asri, “Kur’ân Ve Tefsir Öğretiminde Gelenek ve Batılılaşmanın İzleri Osmanlı. Medrese Ve Darülfünûnları”, Muhafazakâr Düşünce, 6 (Güz 2005): 134-139.

21 Ali Arslan, Dârülfünûn’dan Üniversiteye Geçiş, (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi İstanbul, 1992), 5-6; Ekmeleddin İhsanoğlu, “Darülfünun-i Şahane”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Haz. M.M-Hülagu v.dğr., (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011), 1: 456; Ekmeleddin İhsanoğlu, “Darülfünun, Ottoman”, The Oxford Encylopedia of Philopsophy, Scinece, and Technolgy in Islam, Ed. İbrahim Kalın, (London: Oxford University Press, 2014), 1: 171; Ekmeleddin İhsanoğlu, “Eğitim ve Bilim”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, (İstanbul: İslâm, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 1998), 2: 328-329; Süleyman Karataş, “Osmanlı Eğitim Sisteminde Batılılaşma”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5/1 (2003): 239.

22 Ali Arslan, “İstanbul Darülfünunu İlahiyat Fakültesi’nin İkinci Kuruluşu: Medreselerin Yüksek Kısmından Darülfünun İlahiyat Fakültesine Geçiş”, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, (İstanbul 2010), 93; Ayşe Zişan Furat, “Darülfünundaki Yüksek Din Egitiminin Klasik Dönem Osmanlı Egitim Anlayışı Açlsından Degerlendirilmesi”, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, (İstanbul 2010), 140-141.

23 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Darulfünun”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993), 8: 524-525.24 Emre Dölen, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Darülfünun‘da İlahiyat Öğretimi”, Darülfünun İlahiyat

Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, (İstanbul: 2010), 108.25 Geniş bilgi için Bk. Ergin, Türk Maarif Tarihi, 3: 840-841; Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı

1897, Nşr. Tevfik Güran, Tarihi İstatistikler Dizisi, (Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, ts.), 5: 95. Abdülhamid döneminde eğitim kurumlarında güdülen din politikası için Bk. Alkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, 8-9; Zeynep Biçer, Yeni Osmanlıların Eğitim Öğretim Görüşleri, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011), 101-102.

26 Bk. Mustafa Şanal, “Osmanlı Devleti’nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme Ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (2003/1): 154-156.


Medreselerde verilen eğitimde Tefsir dersi öteden beri süregeldiği gibi bilhassa son yıllarda okutulan üst düzey bir ders konumundaydı. Abdülhamit, kendi saltanatı döneminde yukarıda geçtiği gibi medreselere çok sıcak bakmamış ve onları fazlaca desteklememişse27 de zaman zaman medreselerde okutulan dinî derslerin, bu arada Tefsirin düzeyi ve kalitesinin geliştirilmesi yönünde çabalar göstermiştir ki, hazırlanan layihalarda bunu görmek mümkündür.28

Sultan, Tefsir eğitimine bu şekilde önem verdiği gibi, bizzat kendisinin de tefsir okuduğu, bunun, konuşmaları arasında serpiştirdiği ayetlere getirdiği açık-lamalardan belli olduğu söylenmiştir.29 Hakkında söylenen şu ifadeler de onun tefsirdeki maharetini göstermektedir: “Dinî ilimlere vâkıftır, hatta Ramazanlarda huzurunda yapılan tefsir derslerinde sorulara cevap veremeyen mukarrirlerin ye-rine müdahale edip yorum getirdiği çoktur.”30

B - Cami, Tekke, Konak, Âlimlerin Evleri ve Meclis Sohbetlerinde TefsirÖte yandan başta Osmanlı Sarayı olmak üzere muhtelif dinî ve içtimâî

mekânlarda zaman zaman tefsir sohbetleri yapılıyor; buralarda duruma göre bazı ayetler ele alınıp yorumlanıyordu. Camilerde kürsü ve mihraplarda yapılan tefsir vaazları yanında, tekke ve dergâhlarda da yetkin şeyh efendiler tefsir sohbetleri icra ediyorlardı.31 Bu cümleden olarak bilhassa uzun süre Edirne müftüsü olarak görev yapmış olan Mehmet Fevzi Efendi’nin (v. 1900) cami ve medreselerdeki tefsir ders ve sohbetlerini hatırlatmak isteriz.32 Bunlar Ramazan ayında yoğun-laşsa da, belli bir zamana münhasır olmayıp senenin müsait olan her döneminde yapılabiliyordu. Bu dersler, üst düzey bir seviyede olmayıp, resmiyetten uzak daha ziyade sohbet havası içinde icra ediliyorlardı. Yine bu etkinlikte tefsiri yapı-

27 Bk. Ergin, Türk Maarif Tarihi, 1: 107-108.28 Ramazan Balcı, “Medreselerin Islahı Konusunda Sultan II. Abdülhamid’in Hazırlattığı Bir Layihanın

Tahlili”, Tarih Okulu, 12 (Ocak-Nisan 2012): 171; Mehmet Paçacı, “Osmanlı Medresesinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsirin Çağdaşlıkla Karşılaşması”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, Ed. B. Gökkır v.dğr., (İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2011), 82.

29 Bk. Abdülhamit Kırmızı, “Sultan II. Abdülhamid: İmparatorluğun Son Nefesi”, II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul, Ed. Coşkun Yılmaz, (İstanbul: 2011), 27.

30 Kırmızı, “Sultan II. Abdülhamid: İmparatorluğun Son Nefesi”, 27.31 Murat Kaya, “XIX ve XX. Asırda Osmanlı’da Mutasavvıf Müfessirler”, Tasavvuf İlmî ve Akademik

Araştırma Dergisi, 29 (2012): 45-48; Osmanlı döneminde cami, ev, konak, kahvehane gibi mekânlarda yapılan sohbetler ve okunan kitaplar için bk. Zehra Öztürk, “Eğitim Tarihimizde Okuma Toplantılarının Yeri ve Okunan Kitaplar”, Değerler Eğitimi Dergisi,1/4 (2003): 136-143.

32 Bk. Necmettin Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, Osmanlı’da Tefsir Dersi Gelenekleri Saray Tekke Medrese, Ed. Ömer Kara v.dğr., (İstanbul: Kur’an ve Tefsir Akademisi İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2018), 408-410.


lacak ayet ve surelerin belli bir sıraya göre olması gibi formel bir yapı söz konusu değildi, daha serbest ve rahat bir hâl içinde oluyordu.33

C - Huzur Derslerinde TefsirBu sohbetlerin formel bir hâl almış olanları da vardır ki, bunların başında

Huzur Dersleri geliyor. Huzur dersleri, Osmanlı Devletinin en önemli üst düzey eğitim etkinliklerinden biridir. Burada dönemin önemli bir âlimi, Ramazan ayın-da sultan, vüzera, umera ve diğer ayanın da hazır olduğu bir anda Kur’an-ı Ke-rim’den önceleri herhangi bir ayetle, daha sonra Kur’an’ın başından başlayarak o güne kadar gelen yerden devamla bir veya birkaç ayet çerçevesinde bir ders takrir eder, sunum yapardı.34 Dersi izleyen başka bazı âlimler soru ve yorumlarıyla der-se zenginlik ve derinlik katar, böylece başta sultan olmak üzere bütün üst düzey devlet ricali dinî bir eğitim görmüş, gönül sohbetine iştirak etmiş, hem aklı, hem ruhu, hem bedeni hem gönlü, hem maddî, hem manevî yönden huzur ve sükûnet bulmuş olur; hem dünyası, hem ahireti ihya ve inşa olurdu. Her ne kadar sultanın huzurunda icra edildiği için bu derslere “Huzur Dersleri” denmişse de,35 aslında “huzur” verdiği için de bu derslere “Huzur Dersleri” denebilir, hatta böyle bir isimlendirme oldukça da münasip olur. Zira hem dersleri sunan âlimler, hem baş-ta sultan olmak üzere saray erbabı, umerâ, vüzerâ ve diğer dinleyiciler bu dersler sayesinde “huzur” buluyor, gönülleri şâd oluyordu. Bu sayede ilim ortamı heye-canlanıp hareketlenirken, sohbetlere iştirak eden şehzade, beyzade ve aralarında valide sultanların, hanım sultanların da bulunduğu diğer saray erbabı da ilim ve irfanını arttırıyor, dinî eğitimini geliştiriyor, manevî dünyaları bereketleniyordu.36 Bu derslerdeki “huzur”u bozanlar, muhalif ve mugayir bir durum sergileyenler gerektiği şekilde cezalandırılıyorlardı.37

Osmanlı Devletinin ilk yıllarında Edibali’nin sohbetleri ve nasihatleriyle başlatabileceğimiz38 bu ilmî ve irfânî etkinlik, muhtelif zamanlarda farklı şekil-33 Bk. Aydın Temizer, “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil Ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”, Sakarya

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/28 (2013/2): 70-71.34 Mustafa Sabri, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Beyanü’l-Hak, 1/2 (İstanbul: Cem‘iyet-i İlmiye-i İslâmiye,

29 Eylül 1324): 3-4; Memed Emin, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Sebilürreşad, 17/425-426 (1337): 77; Salih Çavuşoğlu, Osmanlı İmparatorluğunda Padişah Huzurunda Yapılan Tefsir Dersleri, (Yüksek Lisans tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi, 2010), 2.

35 Bk. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 4. bs. (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı 1993), 1: 860; Necdet Sakaoğlu, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarih Sözlüğü, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1985), 54.

36 Bk. Şuayip Özdemir-Rahime Kavak, “Osmanlı Sarayında Ramazan Sohbetleri: Huzur Dersleri”, Ramazan ve Oruç, Ed. Berat Açıl v.dğr.. (İstanbul: Ümraniye Belediyesi, 2015), 239-240. Ayrıca bk. Ömer Kara, “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği ve Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (2011): 522-523.

37 Bk. Temizer, “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil Ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”, 68.38 Bk. Mehmet Zeki, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, 3 (20 Ramazan 1336/29

Haziran 1918): 816; Osman Öztürk, “Ramazan Mübahaseleri Huzur Dersleri”, Diyanet İşleri Başkanlığı


lerde icra edilmiş ise de,39 Saray’ın mutad bir etkinliği haline gelmesi ve resmi bir hüviyet kazanması ancak 1758 yılında Sultan III. Mustafa döneminde olmuş-tur.40 O tarihten itibaren Huzur Dersleri, sultan ve diğer devlet ricâlinin, ulemâ ve ümerânın, ayânın iştiraki ile her Ramazan ayında birkaç kez icra edilen bir ge-lenek halini almıştır. Buna göre Huzur Dersleri çerçevesinde ilk ders, Sultan III. Mustafa’nın huzurunda 1758 yılı Ramazan ayında “Ey iman edenler! İster ken-diniz, ister anne-babanız, isterse akrabalarınız aleyhine olsun, bütün işlerinizde var gücünüzle adaleti gözeterek Allah için şahitlik yapan insanlar olun” anlamına gelen Nisa suresinin 135. Ayetinin tefsiriyle icra edilmişken, son ders Halife Ab-dülmecid’in huzurunda 1922 yılında “Onlardan öncekiler de peygamberler için tuzaklar kurmuşlardı. Ama neticede Allah onların binalarını temellerinden yıktı ve üstlerindeki tavan tepelerine çöktü. Ve bu azap onlara fark edemedikleri bir yerden geldi” manasındaki Nahl suresi 26. Ayetin tefsiriyle yapılmış ve bundan sonra 169 yıl süren Huzur Dersleri geleneği bitmiştir.41 Hâlen ülkemizde Cum-hurbaşkanlığı nezdinde diyebileceğimiz bir ortamda Huzur Dersleri gibi bir ders sunumu yapılmamaktadır. Bu geleneğin yeninden ama bugünün şartlarına uygun bir şekilde icra edilmesinin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Böylece, ecdadın baş-lattığı ama tarihe hapsedilmiş hayırlı bir gelenek, yeninden canlanmış olacak, bu geleneği başlatan ve sürdüren ecdadın ruhları şad olacaktır.

Abdülhamid döneminde, onca zor şartlara, onca entrikaya, Sarayda dahi oynanan İngiliz oyununa, sergilenen Şark kurnazlığına rağmen, Huzur Dersleri geleneğinin bozulmasına müsaade edilememiş ve bu gelenek aynen devam etti-rilmiştir. Başta Sultan olmak üzere malum zevat Yıldız Sarayı Çit Kasrında icra edilen Huzur Derslerine iştirak ederek42 yapılan ilmî sohbetin hayır ve bereke-tinden istifade etmeye, nurundan mütefeyyiz olmaya çalışmıştır. Abdülhamid’in tahta geçtiği 1876 yılından, hal’edildiği 1909 yılına kadarki dönemde sarayda icra edilmiş olan Huzur Dersleriyle ilgili bilgiler elde mevcuttur.43 Bu tarihler arasında icra edilen Huzur Dersleri, bu derslerde üzerinde durulan ayetler ve ben-

Dergisi, 10/112-113 (Eylül-Ekim 1971): 331.39 Bk. Mehmet İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998), 18: 441.40 Zeki, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, 816; Ebü’l-Ula Mardin, Huzur Dersleri, (İstanbul: İsmail Akgün

Matbaası, 1951), 1: 13; İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, 18: 441.41 Bk Temizer, “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil Ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”, 71-73.42 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, 18: 443; Mustafa Öztürk, “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”,

Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları –I-, Ed. B.Gökkır v.dğr., (İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2011), 121.

43 Ömer Kara, “İslâm Geleneğinde Umera Huzurundaki Bilimsel Toplantıların Osmanlıcası: Huzur Dersleri”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları –II-, Ed. Bilal Gökkır v.dğr., (İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2013), 316.


zeri bilgi ve belgeler, Ebu’l-Ulâ Mardin’in (v. 1957) Huzur Dersleri adlı eserinin muhtelif yerlerinde mevcuttur.44

Burada ağırlıklı olarak Kur’an’dan bir veya birkaç ayet üzerinden dersler icra ediliyordu. Bu açıdan Huzur Derslerini bir “tefsir hareketi” olarak görmek mümkündür. Esasen bu hareket “Kur’an-ı Mübin’in bir tefsir-i beliği” olarak de-ğerlendirilmiştir.45

II - Abdülhamid Döneminde Osmanlı Coğrafyasında Tefsir ve SansürAbdülhamid dönemi, her ne kadar “sansürlü yıllar” diye nitelendiriliyorsa

da, aslında yaşananlara ve yapılanlara bakıldığında durumun hiç de böyle ol-madığı görülür. Bu dönemde önceki dönemlerle kıyaslanmayacak kadar çok ki-tap basılmıştır. Mesela 1820-1876 arasındaki 56 yıllık dönemde (ki bu dönemde II. Mahmut, Abdülmecid ve Abdülaziz hüküm sürmüşlerdir) Edebiyat alanında toplam 856; müspet ilimler alanında 902, yönetim alanında 186 ve din alanın-da 741 olmak üzere toplamda 2685 eser tabedilmişken, Abdülhamid dönemin-de Edebiyat alanında 2950, müspet ilimler alanında 3891, yönetim alanında 946 ve din alanında da 1037 olmak üzere toplamda 8824 eser basılmıştır.46 33 yıllık dönemde, 56 yıllık dönemde basılmış olan eserlerin neredeyse dört katı kadar kitap tabedilmiştir. Buna rağmen yine de “basına sansür var diye feryat ediliyor, istibdat var diye eleştiriler yapılıyor.” Lewis’in şu sözü, “sansür var, istibdat var” diyenlerin nasıl da zorlandıklarını çok açık bir şekilde gözler önüne sermektedir: “Kitap basımı, gazeteler gibi, sıkı sansür altındaydı. Yine de basılan kitap sayısı durmaksızın arttı; 1890 da Genç Türk lideri Murat’ın hazırladığı bir bibliyograf-yada Abdülhamit idaresinin ilk onbeş yılı süresince Türkçe basılmış 4.000 kitap kaydedilir. Bunlardan 200 kadarı din ile ilgili, 500’e yakını dil okuma kitapları, gramer, sözlük v.s., 1000’i bilim ve fen konularıyla ilgili, 1000’den aşkını ro-man, şiir, tiyatro eseri v.s. den ibaret, 1200’den fazlası da çeşitli kanun, tüzük ve

44 Bk. Ebü’l-Ula Mardin, Huzur Dersleri, (İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966), 2-3: /375-458. Ayrıca bk. Enver Demirpolat, “Huzur Derslerine Katılan Harput’lu Âlimler”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2, (2012): 213-237; Ersin Çelik, “Huzur Dersleri Mukarrirlerinden Tosyalı İsmail Zühtü Efendi’nin Tefsir Metninin İncelenmesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/31 (2017/1): 301-314; Ömer Kara, “Osmanlı’da Huzur Derslerine Katılan Erzurumlu Âlimler”, ILTED, 47 (2017): 57-74; Yakup Koçyiğit, “Huzur Derslerine Katılan Çankırılı Âlimler”, Çankırı’nın Manevi Mimarları, (Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi, 2017), 353-361.

45 Zeki, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, 816; Temizer, “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil Ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”, 66-69.

46 Orhan Koloğlu’nun, Avrupa Kıskacında Abdülhamid (lstanbul: l 988, s.406) adlı eserinden naklen Gündüz, Osmanlı Mirası Cumhuriyetin İnşası Modernleşme, 114. François Georgeon farklı rakamlar veriyor. Bk. Georgeon, Sultan Abdülhamid, 377.


yönetmelikleri ihtiva ediyordu.”47 Daha sonraları bu rakamlarda büyük artışlar olmuştur.48

Dönemin ünlü muharrir ve ediplerinden olan Muallim Naci’nin Hülâsa-tu’l-İhlâs adındaki tefsirini basan yayınevinin sahibi Ahmed Sabri “İfâde-i Hâl ve Arz-ı Şükr” başlığıyla yazdığı mukaddimede şunları demektedir: “Osmanlıları her türlü terakkiyâta mazhar etmek üzere Cenâb-ı Mevlâ’nın bu millet-i necibeye bahşettiği şehr-i yâr âlî tebâr ‘Sultan Hamîd’ azîmu’l-iktidâr efendimiz hazretle-rinin inâyet-i ma’rifetperverânesiyle asrımız ‘hayru’l-edvâr’ vasfına şâyân olacak bir hale gelmektedir.

Erbâb-ı kalemimiz gördü ki, teşvîkât-ı şehinşâhı üzerine kütüphane-i mil-limiz hakikaten Osmanlılara yakışacak bir hâle getirmekte olduğu gibi, ashâb-ı san’atımız da az vakit içinde yine bize yakışacak surette âsâr-ı terakkî göstermek-te bulunmuştur.

Ulûm-i Şer’iyye ve fünûn-i müteaddideye ve bilhassa ahlâk üzerindeki hüsn-i tesiriyle reisu’l-meâlim itlakına lâyık olan edebiyata dair her gün sâhe ârây-ı intişar olmakta bulunan âsâr ile sanayiin en nefiselerinden olan san’at-ı tıbâetin memleketimizdeki derece-i terakkisi bu iddiamızı isbat eden delâilden değil midir?”49

Dönemi yaşamış olan bir entelektüelin bu sözleri, Abdülhamid döneminde matbuâtın canlı ve dinamik olduğuna, Sultan’ın matbûâta destek ve teşviklerinin bulunduğuna, her gün yeni eserlerin vücut bulmakta olduğuna delâlet etmektedir. Burada sözünü edeceğimiz tefsirler de her gün vücut bulan eserlerden bazıları olan dinî eserler arasında yer almaktadır.

Abdülhamid’in dinî anlayış ve yaşayışı hakkında değerlendirme yapanlar, onun Kur’an’ın tercümesine karşı olduğunu; çünkü tercüme edilmesi durumun-da ayetlerin manalarının kaybolacağına inandığını belirtilmişlerdir.50 Hatta bun-dan dolayı onun, kendi döneminde Kur’an’ı tercüme etmeye teşebbüs etmiş olan birkaç hocayı tutuklatarak muhakeme edilmek üzere Şeyhülislamlık makamına gönderdiği de yazılmıştır.51

47 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Trc. Metin Kıratlı, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993), 186-187. Ayrıca bk. Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansü, 94-95.

48 Bk. Özgür Türesay, “II. Abdülhamid Dönemi Yayıncılığı, Matbaa-i Ebüziya ve Bastığı Kitaplar”, Müteferrika Kitabiyat Dergisi, 34 (2008/2): 5-6.

49 Ahmed Sabri, “İfâde-i Hâl ve Arz-ı Şükr”, Hülâsatu’l-İhlâs, (Kostantiniyye: Matbaa-ı Ebu’z-Ziya, 1304), 3-4.

50 Karal, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1877-1907), 8: 249-250.51 Karal, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1877-1907), 8: 250.


Abdülhamid döneminde üretilip inceleme fırsatı bulduğumuz tefsir eser-lerine baktığımızda bunların çoğunda Türkçe meallerin de verildiğini gördük. Çoğunda tefsiri yapılacak ayetlerin/surelerin Türkçe mealleri veriliyor, sonra tef-sirleri yapılıyor. Yukarıda sözünü ettiğimiz Hülâsatu’l-İhlâs da bunlardan biridir. Sultan bunların hiçbirine müdahale etmemiş ve bunlar rahat bir şekilde basıl-mış, yayılmış ve okunmuştur. Bunların hiç birinin müellifi-mütercimi herhangi bir sorgulama-yargılamaya tabi tutulmamıştır. Buna binaen şöyle bir ihtimal akla geliyor: Ya verilen bilgilerde problem var, böyle bir şey yaşanmamıştır ya da bu tercümeler bir takım art niyetlerle yapılmıştır. Sultan’ın karşı çıktığı, basımına izin vermediği Kur’an tercümeleri, başka bazı maksatlarla hazırlanmıştır. Bunları yazanlar ve basmak isteyenler birtakım art niyetlerini, bu eserler üzerinden ifşa edip yaymak istiyorlardır! Ya da Kur’an gibi mukaddes bir kitabın basımı konu-sunda yeteri kadar hassas ve hürmetkâr davranmıyor, gereken itina ve titizliği göstermiyorlardır.52

Muhammed Abduh’un Amme Cüzü Tefsiri hakkında Beyrut vilayetinden gelen bir talep üzerine inceleme yapan Meşihat makamının, eseri sakıncalı gör-düğüne ve basımına izin vermediğine dair bilgiler ilgili kaynaklarda mevcuttur. Bu yasağın Abdülhamid’den değil, işgüzar Meşihat-Matbuat yetkililerinden,53 özellikle de bu konularda gereğinden fazla hassasiyet gösteren Şeyhülislam Ce-maleddin Efendi’den kaynaklandığı kanaatindeyiz.54 Esasen eseri inceleyen alt komisyon olan Tetkik-i Müellefât birimi, “Amme cüz’-i şerifi serâpâ mütâla‘a olunmağla mahzûrdan sâlim bulunduğu anlaşılmış” dediği, basımında herhangi bir sakınca olmadığını belirttiği halde, üst kurum olan Meşihat Makamı, eseri, geleneksel tefsir yöntemleri olan rivayet ve dirayet yöntemlerine aykırı yazıldı-ğını, ayrıca muhtevasında “tevilât-ı fâside” türünden insanların inancını bozacak yanlış yorumlara yer verildiğini belirterek basımını uygun görmemiştir.55 Bu ge-rekçenin makul ve makbul bir gerekçe olmadığı ortadadır.

52 Bk. N. Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 427; Necmettin Gökkır, “Printing Mushaf or Gaining Power and Authority over the Muslim World”, Jounal of Ilahiyat Researches, 50 (2018/2): 32-40; Ayşe Polat, “Osmanlı’da Matbu İslâm’ın Onay ve Denetimi: Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 11 (2018): 99-102.

53 Bazı örnekler için bk. Filiz Dığıroğlu, “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir?-II”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 54 (Haziran 2018): 17-28; Filiz Dığıroğlu, “II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ed. Fahrettin Gün-Halil İbrahim Erbay, (Ankara: TBMM Basımevi, 2017), 631-651; Polat, “Osmanlı’da Matbu İslâm’ın Onay ve Denetimi: Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi”, 110-114; Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansü, 49-53, 91-104.

54 Cemaleddin Efendi’nin bu konudaki hassasiyeti için bk. N. Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 434.

55 Daha fazla bilgi ve yazışma vesikaları için bk. N. Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 428-434. Yasaklanan dini kitapların listesini veren Ali Birinci, sadece Mehmet


Bütün bunlar yanyana konulduğunda Abdülhamid döneminde dinî eser-lerin, bilhassa Kur’an tefsir ve tercümelerinin basımında sansür uygulandığını söylemek mümkün değildir. Ancak dinî eserler, saygısız bir şekilde, yanlış ve eksik, kasten değiştirilmiş olarak veya buna benzer bir artniyetle hazırlanmış ise, bunlara “sansür” uygulanmış, basımına izin verilmemiştir.

III - Abdülhamid Döneminde Osmanlı Coğrafyasında Yazılmış Olan Tefsirler Üzerinde İstatistiksel Bir DeğerlendirmeAbdülhamid dönemi derken hangi yılları ve nereleri kast ettiğimizi tespit

etmek açısından burada zaman ve mekân bakımından bir sınırlandırma yapmak icap ediyor. Buna göre bu çalışmada Abdülhamid dönemi derken, Sultan Abdül-hamid’in 1876 yılında tahta geçişinden 1909 yılında hil’atına kadarki dönemi murat ediyoruz.

Mekân olarak ise, Abdülhamid döneminde fiilen veya resmen Osmanlı toprağı sayılan ve Sultanın hâkimiyet alanı altında bulunan bölgeleri kast ediyo-ruz. Abdülhamid tahta geçtiğinde Osmanlıya ait olup daha sonraları Osmanlıdan fiilen veya resmen kopan bölgeleri; Mısır gibi fiilen başka ülkelerin elinde olsa da yönetimi Osmanlıya bağlı olan ülkeleri de çalışmamıza dâhil ettik.

Buna göre Osmanlı topraklarını Abdülhamid döneminde coğrafî olarak (İstanbul dâhil) Anadolu, Balkanlar (Bulgaristan-Yunanistan-Kosova-Makedon-ya-Bosna-Hersek-Arnavutluk-Trakya),56 Kuzey Afrika (Tunus-Libya), Mısır, Bi-lad-ı Şam (Suriye-Lübnan-Filistin), Hicaz (Mekke-Medine-Cidde),57 Irak (Bağ-dat-Basra-Musul-Kerkük-Kuzey Irak) ve Yemen olarak belirleyebiliriz. Bunlar Osmanlı ve Osmanlıya dâhil topraklardır. Abdülhamid döneminde Osmanlı coğ-rafyasının dışında olan yerleri ise Bahreyn, İran, Hindistan (Pakistan ve Bangla-deş dâhil), Afganistan, Kafkasya (Azerbaycan-Gürcistan-Çeçenistan-Dağıstan), Endonezya, Mağrip, Cezayir ve Moritanya (bilhassa Şinkit bölgesi) olarak zik-redebiliriz. Mağrip ve Cezayir, Kuzey Afrika ülkesi oldukları halde, Abdülhamid döneminde doğrudan Osmanlıya bağlı olmadıkları için burada müstakil olarak gösterilmişlerdir.

Her ne kadar bu bölgeler Osmanlı coğrafyasının dışında ise de aslında Ab-dülhamid, güttüğü siyasetle buralarda da etkin idi ve bu bölgelerde de nüfuzu

Hakkı bin Ali Güzelhisarî’nin, Nusretü’l-cünûd Uhdetü’ş-şühûd adlı eseriyle ve Şerh-i Vasiyetname (Şeyh Ahmed’in Vasiyetnamesi) adlı kitapları zikretmektedir Bk. Birinci, “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal ”, 342.

56 Bk. Kemal Karpat, “Balkanlar”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992), 5: 25-32.57 Bk. Zekeriya Kurşun, “Hicaz”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998), 17: 437-439.


geçerli idi.58 Zira Bahreyn, Mağrib, Cezayir, Endonezya (bilhassa Açe), Kafkas-ya, Orta Asya, Afganistan gibi Müslüman ülkelerde/bölgelerde Abdülhamid’in halife olarak ve güttüğü ittihad-i İslâm siyaseti sayesinde nüfuzu etkin bir şekilde geçerli olduğu gibi, Hindistan, Çin gibi gayr-i Müslim bölgelerdeki Müslüman azınlıklar üzerinde de büyük bir rolü ve etkisi vardı.59 Ne var ki, siyaseten ve coğ-rafî olarak buralar Osmanlıya bağlı olmadıkları veya uzun süre önce Osmanlıdan koptukları için bunları burada Osmanlı coğrafyasının dışında addettik. Ayrıca bu dönemde Kur’an tercümesi yazmış olan Rus, İngiliz, Sırp, Fransız, Alman, Çinli gibi gayr-i Müslim ülkelerdeki mütercimleri ve oryantalistleri de ülkelerine atfen zikrettik. Müslüman olan Bangladeş’te yaşayıp Kur’an’ı tercüme etmiş olan yerli veya Batılı gayr-i Müslimleri de Hindistan bölgesi içinde hesaba kattık.

Abdülhamid döneminde Osmanlı coğrafyasının dışındaki bölgelerde üre-tilmiş tefsir ve Kur’an’la ilgili çalışmaları vermemizin nedeni, Osmanlı coğrafya-sında üretilenleri bunlarla mukayese etmemize imkân vermesi, Osmanlı coğraf-yasındaki eserlerin kemmiyeti hakkında yorum yapmamıza fırsat sağlamasıdır. Bu sayede Osmanlıda ne üretilmiş, oralarda neler yazılmış, bunları kıyaslayarak bir fikir edinebilir, “Abdülhamid döneminde matbuat üzerinde baskı vardı, eser-lerin yazılmasına, basılmasına izin verilmiyordu” gibi iddialar ileri sürenlere, ra-kamların diliyle ne olup bittiğini anlatabilir, haklı olup olmadıklarını istatistiksel olarak gösterebiliriz.

Bu çalışmada 33 yıl süren zaman zarfında mezkûr sınırlar içinde üretilmiş olan, yani yazılış tarihi bu döneme rast gelen yahut bu dönemde yazılıp basılan tefsir, sure tefsiri, ayet tefsiri, tefsir hâşiyeleri, Kur’an tercümesi, tefsir usulü, ulûmu’l-Kur’an, kıraat, tecvid gibi eserler üzerinde durduk. Bunun için söz ko-nusu eserlerin yazılış tarihini esas aldık; şayet çalışmada zikredilen eserler be-lirlenen tarihler arasında üretilmişlerse onları Abdülhamid döneminin bir ürünü olarak değerlendirdik. Eğer eser bundan önce yazılmış ise, müellifi Abdülhamid döneminde vefat etmiş olsa bile o eseri buraya almamaya gayret ettik. Mesela 58 Bk. Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, II. Abdülhamid ve Dönemi, Sempozyum

Bildirileri 2 Mayıs 1992 Cumartesi, Haz. Coşkun Yılmaz, İstanbul: Seha Neşriyat, 1992, 31-39; Mahmut Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç Ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 36/2 (Aralık 2012): 84-111; Hee Soo Lee, “II. Abdülhamid ve Doğu Asya’daki Pan-İslâmist Siyaseti”, Osmanlı 2 Siyaset, Ed. Güler Eren, (Ankara: Türkiye Yayınları, 1999), 2: 363-372; Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devletinin İslâm Birliği Siyaseti”, Osmanlı 2 Siyaset, Ed. Güler Eren, (Ankara: Türkiye Yayınları, 1999), 2: 373-379; Gökhan Çetinsaya, “İsmi Olup da Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-İslâmizm Politikası Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı 2 Siyaset, Ed. Güler Eren, (Ankara: Türkiye Yayınları, 1999), 2: 380-388.

59 Bk. İhsan Süreyya Sırma, “Sultan II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 7/3-4 (1979): 199-205; Frial Ramadhan Supratman, İstanbul’dan Semarang’a Panislamizm: Endonezya’daki Anti-Kolonyal Harekette Osmanlı Etkisi (1876-1918), (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016), 73-108; Diren Çakılcı, “Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”, Türkiyat Mecmuası, 25 (Güz, 2015): 81-106.


Eskişehirli Osman Necâtî’nin vefat tarihi Abdülhamid dönemi olan 1876 yılında olduğu halde Tefsîru’n-Necât adlı eseri 1871 yılında yazıldığı için buraya alma-dık. Yine 1873 yılında yazıldığı için Miskâtü’l-Hayât fî Tefsîri’l-Ayât adlı eseri de buraya almadık. Oysaki eserin müellifi Necef Ali b. Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrizî 1878 yılında yani Abdülhamid’in saltanatı döneminde vefat etmiştir. Müellif Harîrîzâde Seyyid Muhammed Kemaleddin Efendi’nin60 vefat tarihi 1882 olduğu halde el-Mevridu’l-Hâss bi’l-Havâss fi Tefsîr-i Sureti’l-İhlas adlı eseri 1872 yılında yazıldığı için buraya alınmamıştır. 1853 yılında yazılıp devrin pa-dişahı Abdülmecid’e ithaf edilen Mahmud Hamza Efendi’ye (v. 1887)61 ait olan Düreru’l-Esrâr adlı noktasız tefsir de aynı gerekçeyle buraya alınmamıştır.

Buna karşılık müellifin vefat tarihi 1909’dan sonra olduğu halde yazılış tarihi Abdülhamid döneminde olan eserleri buraya aldık. Mesela Hamiduddin el-Ferâhî’nin vefat tarihi 1930 olduğu halde, Nizâmu’l-Kur’ân adlı tefsiri 1908 yılında yazıldığı için buraya alınmıştır. Yine Cemaleddin Kasımi’nin vefatı 1914 olduğu halde, Mehâsinu’t-Te’vîl adlı tefsiri 1899 yılından itibaren yazılmaya baş-landığı62 için onu da burada zikrettik.

Bazı müelliflerin birden fazla eseri olabilmektedir; bu durumlarda, şa-yet bunlardan biri veya birkaç tanesi Abdülhamid döneminde, diğerleri ondan önce veya sonra yazılmış ise, Abdülhamid dönemine rast gelenleri buraya aldık. Mesela Mehmed Fevzi Efendi’nin (v. 1900) bazı eserleri 1876 yılında sonra ya-zıldığı için zikredilmişken, 1868 yılında yazılmış olan Tefrîcü’l-Kalak fî Tefsîri Sûreti’l-Felak adlı eserine yer verilmemiştir.63 Yine vefat tarihi 1925 olan Ahmed Hüsameddin Dağıstâni’nin de birçok eserinin yazımı/basımı 1909’dan sonra ol-duğu için buraya alınmamıştır, ancak 1897 yılında Trablusgarp’ta sürgündeyken yazdığı ve maalesef 1918 yılında çıkan büyük Fatih yangınında evinin de yanma-sıyla yok olan et-Tefsîru’l-Kebîr adlı oldukça hacimli tefsiriyle içinde altı surenin tefsiri bulunan Müşahhasastu’s-Suveri’l-Kur’aniyye adlı eserini64 buraya aldık.

Eğer üretilen tefsir eserinin yazılış tarihi belli değilse ve Abdülhamid dö-neminde mi, yoksa ondan önce veya sonra mı yazılmış olduğu hususu net değilse, bu durumda müellifin vefat tarihine baktık; müellif Abdülhamid döneminde vefat etmişse, eserini bu dönemin ürünü olarak değerlendirdik, vefat tarihi Abdülha-

60 Bk. Yakup Çiçek, “Harîrîzâde”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997), 16: 192-193.61 Bk. Mustafa Baktır, “Mahmûd b. Hamza”, DİA, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003), 27: 365-366.62 Şükrü Arslan, “Mehâsin’t-Te’vîl”, DİA, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003), 28: 363. (363-364).63 Bk. Mustafa Uzun, “Fevzi Efendi, Edirne Müftüsü”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

1995), 12: 507.64 Turan Alptekin, “Ahmed Hüsameddin”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989), 2: 91. (90-92).


mid’in saltanat döneninin dışında ise eserini kapsam dışı bıraktık ve değerlendir-meye almadık.

Abdülhamid döneminden önce yazılıp/basılıp Abdülhamid döneminde ba-sılan/yeninden tab’ edilen eserleri de buraya almadık. Mesela 1908 yılında bas-kısı yapılan ancak çok daha önceleri yazılmış olan Aynu’l-A’yân (Molla Fenârî, v. 1431); 1899 yılında tabedilen ama daha önce yazılmış olan Nebe Tefsiri Ter-cümesi (İbn Arapşah, v. 1451); 1894 yılında basılmış olmasına rağmen çok ön-celeri tabedilen en-Nazmu’l-Mübin fi’l-Ayâti’l-Erbaîn (Okçuzâde Mehmet Şahî, v. 1629); 1900 yılında basılan ama aslında daha önce telif edilmiş olan Netîce-tu’t-Tefâsîr fî Sûreti Yûsuf (Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî, v. 1736) gibi eserleri bu yüzden buraya almadık.

Abdülhamid döneminin önemli âlimlerine ait oldukları halde o dönemde yazılmayıp Abdülhamid’in hal’inden sonra yazılmış eserleri de burada zikretme-dik. Şeyhülislam Musa Kazım Efendi (v. 1920) dönemin önemli isimlerindendir.65 Ancak Safvetü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’ân adlı eserini 1912 yılında yazmıştır, o yüzden eser burada zikredilmemiştir. 1915 yılında yazılmış olan ve Konyalı Meh-met Vehbi Efendi’ye (v. 1949) ait olan Hülâsâtü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’ân’ın66 durumu da böyledir.

Yazılış tarihi Abdülhamid dönemine rast geldiği halde müellifi belli ol-mayan/bilinmeyen eserleri de zikretmedik. Mesela 1886 yılında tabedilmiş olan Ayetelkürsi tefsiri böyledir. Anonim olup müellifi bilinmeyen esere burada yer verilmemiştir. Yine Abdülhamid döneminde basılan Kehf, Yasin, Fatiha, İhlas, Kevser, Felak, Nas suresi tefsirleri de böyledir. Anonim olan bu tefsirler burada zikredilmemişlerdir. Kelam-ı Şerif Tefsir-i Fevaid, Tefsir-i Haftyek min Tefsiri Ti-byan gibi tefsirler de Abdülhamid dönemine ait oldukları halde anonim oldukları için buraya alınmamışlardır.

Ayrıca dönemin dergileri olan el-Urvetu’l-Vuska, Sırat-ı Müstakim, İslâm, el-Menar gibi dergilerde yayınlanan tefsir ve ulûmu’l-Kur’an’la ilgili makale ve yazılar67 da buraya alınmamıştır.

65 Bk. Ferhat Koca, “Musa Kâzım Efendi”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006), 31: 221-222.66 Bk. İsmet Ersöz, “Hulâsâtü’l-Beyân”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998), 18: 320-321.67 Bk. Suvat Mertoğlu, Osmanlı’da II. Meşrutiyet Sonrası Modern Tefsir Anlayışı (Sırat-ı Müstakim/

Sebîlürreşâd Dergisi Örneği: 1908-1914), (Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2001), 13-534; Recep Arpa, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Gazete ve Dergilerinde Yer Alan Tefsir İlanları”, Usûl İslâm Araştırmaları, 16 (2011): 27-66; Ercan Şen, “II. Meşrutiyet Dönemi ve Sonrasında Yayınlanan Bazı Dergilerde Kur’an ve Tefsirle İlgili Çalışmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (2011): 491-518; Mehmet Ünal , “Sırat-ı Müstakim Ve Sebilu’r-Reşad Dergilerinde Yayımlanan Kur’an ve Tefsirle İlgili Çalışmalar”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/2 (2007): 109-146.


Yine Abdülhamid döneminde darülfünun, medrese, tekke, ev sohbetleri, özel meclisler, mahfiller gibi muhtelif yerlerde ve kurumlarda tefsir dersleri ve-ren ama bu konuda yazılı bir eseri olmayan zevat da burada değerlendirmeye dâhil edilmemişlerdir.

Tarafımızdan incelenen Eyüp Sabri’nin (v. 1890) Vak’ay-i Ashab-i Fil68 adlı eseri, Fil olayını, tefsir değil, tarih perspektifinden anlattığı için bir tefsir eseri olarak buraya alınmamıştır. Yine Abdullatif Harputî (v. 1916) örneğinde ol-duğu gibi69 doğrudan tefsir kitabı veya Kur’an ilimleriyle ilgili olmayan eserlerde yapılmış tefsir yorumları, ayet açıklama ve şerhlerini havi eserler ve bunların müellifleri de burada zikredilmemişlerdir.

Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’nın web sitesinde yaptığımız taramada Kâdî Asker Şerîf Mehmed Molla Efendi (v. 1890) adına kayıtlı Tefsî-ru’l-Kur’âni’l-Kerim, Terceme-i Tefsir-i Kur’an,, Risâle-i Tefsir-i Kavlihi Teâlâ Amene’r-Rasûlu bima Unzile İleyhi”, Tefsir-i Eûzu Besmele, Tefsir-i Fatiha-i Şe-rife gibi eserler tespit ettik. Ancak bu eserlerin çoğunun istinsah tarihi olarak 1700’lü yıllar verilmiştir. Müellifin vefat tarihi ise 1890’dır. Bu husus, yaptığımız araştırmalarda hakkında yeterli bilgi bulamadığımız bu zata, eserlerin nispetinin şüpheli olduğunu göstermektedir. Esasen bu zata isnat edilen fakat hakikatte ona ait olmayan başka eserler de vardır.70 O yüzden bunları buraya almadık. Yine aynı yerde yaptığımız taramada Ali Rıza b. Mehmet Rüşdî Yalvâcî (v. 1900) adına kayıtlı Tefsîru Kavlihi Teâlâ Ya Eyyuhe’n-Nâs U’budû”, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Ke-rim adında bazı eserlerin atfedildiğini tespit ettik. Ancak eserlerin istinsah tarihi olarak Abdülhamid döneminden önceki yıllar gösterildiğinden, onları da buraya almadık. Ayrıca baktığımız bazı çalışmalarda bu zatın sözlük türü bazı eserlerine işaret edildiği halde tefsir konusunda herhangi bir eseri zikredilmemiştir.

Bu çalışmada sadece Kur’an ve tefsir ile ilintili eserler ele alınmaktadır. Burada eser deyince, Kur’an’ın tam veya noksan tefsirleri, cüz, sure ve ayet tef-sirleri, Kur’an tercümeleri, tefsir hâşiyeleri, ulûmu’l-Kur’ân, tefsir usulü, tefsir tarihi eserleri, kıraat ve tecvid eserleri, Kur’an sözlükleri gibi eserleri kast edi-yoruz.

Yaptığımız araştırma ve incelemeler neticesinde yukarıda zamanı ve mekânı belirlenen Abdülhamid’in saltanat döneminde tefsir ve tefsirle alakalı

68 Eyüp Sabri, Vak’ay-i Ashab-i Fil, (İstanbul: Mekteb-i Sanayi’, 1301), 2-44.69 Bk. Mehmet Soysaldı, “Abdullatif Harputi ve Tefsir Anlayışı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, 3 (1998): 103-147.70 Bk. Ahmet Kayasandık, Tuhfetü’l-İhvân Dil Özellikleri – Metin – Tıpkıbasım Örnekleri, (Konya: Palet

Yayınları, 2018). 1: 20-21.


alanlarda muhtelif eserlerin yazıldığını tespit ettik, bu alanlarda çok sayıda ese-rin vücuda getirildiğini gördük. Çalışmada bütün bunlar üzerinde istatistiksel bir değerlendirme yapılacaktır.

Bütün bu kriterlere uyan ve Abdülhamid döneminde yazılmış eserleri tes-pit etmek için elde bulunan birçok biyografi ve bibliyografya eserini inceledik, özel bazı çalışmaları ele aldık, tarih kitaplarını, coğrafya eserlerini tetebbu ettik. Çok sayıda kitap, makale, tebliğ metni, ansiklopedi maddesi gibi araştırmaları irdeledik. Son yayınlanan ek ciltler de dâhil olmak üzere Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisinin tamamının dijital olarak yer aldığı https://islamansiklo-pedisi.org.tr sitesinde “tefsir” yazarak içerik kısmında arama yaptık, çıkan üç bin civarındaki sonucu tek tek inceledik, tefsir, tercüme, sure veya ayet tefsiri, hâşi-ye, ulûmu’l-Kur’an, Kıraat, tefsir usulü, tefsir tarihi, Kur’an tarihi gibi alanlarla ilgili yazılmış ve Abdülhamid dönemine rast gelen bütün eserleri buraya aldık.

Resim 1

Yine İSAM’ın veri tabanında Türkiye Kütüphaneleri linkinde “tefsir” yaz-dık ve çıkan 6329 sonucu teker teker inceledik, burada belirlediğimiz kurallara uyanları aldık.

Resim 2


Yazmalar.gov.tr sitesinde de aynı şekilde “tefsir” diyerek tarama yaptık. 5405 sonuç çıktı, bu sonuçlar da tarafımızdan elden geçirildi ve kriterlerimize uyanlar buraya derç edildi.

Resim 3

Osmanlının son dönemlerinde Anadolu ve Balkanlarda yetişmiş âlim, edip, şair, mütefekkir, müellif, meşayih, müderris, sadrazam, şeyhülislam, idareci gibi muhtelif görevleri üstlenen kişilerin hayatlarını işleyen;71 Hindistan bölgesinde yetişmiş ulemayı, Hind alt kıtasının tefsir ve Kur’an ilimlerine katkılarını ince-71 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, Haz. Nuri Akbayar, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996); Cevdet

Bey, Tefsir Tarihi, (İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, 1927); Murat Kaya, Tanzimât’tan II. Mesrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-I Kerim Tercüme Ve Tefsirleri, (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001); Abdulhamit Birışık, “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011, (İstanbul: Ensar Yayınları, 2012); Abdulhamit Birışık - Recep Arpa, “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (2011): 191-232; Sakıp Yıldız, “Osmanlı Tefsir Hareketine Toplu Bakış”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/2 (1987): 1-8; İsmail Bardhi, 1918-1988 Yılları Arasında Bosna-Hersek ve Kosova’da Tefsir Sahasında Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1992); Edmir Maxharrı, XX. Yüzyılda Arnavutluk’ta Tefsir İle Meâl Çalışmaları Ve Tanınmış Müfessirler, (Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2010); Muhammed Abay, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 6 (1999): 249-303; Muhammed Abay, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, (Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 1992); İshak Doğan, “Osmanlı Dönemi Kur’an Araştırmaları”, Makâlât, 1 (1999): 95-137; Mehmet Akif Alpaydın, “Osmanlı Dönemi Türkçe Tefsir Eserleri”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/5 (2016): 131-164; Cüneyt Sapanca, Osmanlılarda Tefsir Usulü Çalışmaları, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007); Mehmet Emin Maşalı, “Osmanlı Dönemi Tefsir Usulü Çalışmaları”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011, (İstanbul: Ensar Yayınları, 2012); Mustafa Karagöz, “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Telif ve Tercüme Tefsir Tarihi Eserleri - Tefsir Tarihi Yazımının Problemleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 10/19-20 (2012): 61-108; M. Suat Mertoğlu , “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Kur’an ve Tefsir Literatürüne Toplu Bir Bakış -Birincil Eserler ve Onlara Dair incelemeler-”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 10/19-20 (2012): 9-66; Mustafa Öztürk, “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, Ed. B. Gökkır v. dğr., (İstanbul: ilim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011); Mustafa Öztürk, “Son Dönem Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1 (2014): 9-63. (Kaynakçada zikredilen ilgili diğer kaynaklar).


leyen, bölgede gelişen ekolleri irdeleyen;72 İran havzasındaki,73 Mağrip, Cezayir, Tunus, Libya gibi Kuzey Afrika ülkelerinde,74 Mısır, Moritanya,75 Suriye,76 Hicaz,77

72 Muhammed Tahir el-Fencfîrî, Neylu’s-Sâirîn fî Tabakâti’l-Müfessirîn, (Pakistan: Dâru’l-Kur’ân, 1421/2000); Abdulhayy b. Fahruddin el-Hasanî, el-İ’lâm bimen fî târîhi’l-Hindi mine’l-A’lâm Nüzhetu’l-Havâtir ve Becetu’l-Mesâm’i ve’n-Nevâzir, (Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1420/1999); Muhammed Senâullah en-Nedvî, “Cuhûdu’l-Ulemâi’l-Hunûd fî Hidmeti Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Tercemeti Maânîhi Dirâse ve Takvîm li’l-A’mâl bi’l-Luğati’l-Arabiyye ve’l-Urdiyye”, el-Mu’temeru’l-Kur’ânî ed-Düvelî es-Senevî, (Kuala Lumpur: Câmiatu Malayâ; 1434/2103); Cüneyd Ahmed Hâşimî – Seyyid Ezkiyâ Hâşimî, “Ulûmu’l-Kur’ân fi Şibhi’l-Kâreti’l-Hindiyye en-Neş’e ve’l-Hasâis”, Pakistan Journal of Islamic Research, 10 (2012); Abdülhamit Birışık, “Hint Alt-kıtasında İslâm araştırmalarının Dünü Bugünü: Kurumlar, ilmî faaliyetler, şahıslar, eserler”, Dîvân ilmî Araştırmalar, 17 (2004/2): 1-62; Mustafa Öztürk, “Tefsir Tarihinde Ehl-i Kur’an Ekolü”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1 (2003): 167-200; M. Sharif İbrahimi, Kur’âniyyun Ekolünün Tefsir Anlayışı, (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010); K.A. Nizami, “Hindistan”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998), 18: 90. (Kaynakçada zikredilen ilgili diğer kaynaklar).

73 Muhammed İbrahim el-Assâl – Ali Ahmed es-Sâlûs, eş-Şîa el-İsnâ Aşeriyye ve Menhecuhum fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm, (1427); Ali Ahmed es-Sâlûs, Maa’l-İsnâ Aşeriyye fi’l-Usûli ve’l-Furû’ Mevsûatun Şâmiletun ve Mulhakun bihâ es-Sünne Beyânullâhi Teâlâ alâ Lisâni’r-Rasûl Sallallahu Aleyhi ve Sellem, 7. Baskı, (er-Riyâd: Dâru’l-Fadîle bi’r-Riyâd – Mısır: Mektebetu Dâri’l-Kur’ân – Katar: Dâru’s-Sekâfe bi Katar, 1424/2003); Muhammed Ali Eyâzî, el-Müfessirûn Hayatuhum ve Menhecuhum, (Tahran: Vizâretu’s-Sakâfe ve’l-İrşâdi’l-İslâmî, 1386); Muhammed Ali Mehdevîrâd v.dğr., Turâsu’ş-Şîa el-Kur’ânî, (Kum: Mektebetu’t-Tefsîr ve Ulûmi’l-Kur’ân el-Muhtassa,1426); Ali Özek, “İmâmiyye-İsnâ Aşeriyye Şiâsı ve Tefsir Anlayışı”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu Tebliğler ve Müzakereler, (İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1993), 215-237; Muhammed Ali Esedî Neseb, el-Menâhicu’t-Tefsîriyye İnde’ş-Şîa ve’s-Sünneh, (Tahran: el-Mucemma’ el-Alemî li’t-Takrîn Beyne’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye, 1431/2010; Mecdi b. Avd el-Cârihî, Menhecu’ş-Şîa el-İmâmiyye el-İsnâ Aşeriyye fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Kerîm el-İmâmiyye el-Mu’tedilûn (et-Tabersî Nemûzecen), (y.y.: 1430/2009); Mustafa Öztürk, “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün genel Karakteristikleri”, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, ed. B. Gökkır v.dğr., (İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2010): 243-277; Amir el-Hulv, Mu’cemu’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye İnde’ş-Şîati’l-İmâmiyye, (Beyrût: Dâru’l-Mevsim li’l-Alâm, 1411/1991); Seyyid Muhsin el-Emîn, A’yânu’ş-Şîa, (Beyrût: Dâru’t-Teârüf li’l-Matbûât, 1403/1983); Muhammed Muhsin Şeyh Aga Büzürk Tahrânî, ez-Zerîa ilâ Tesânîfi’ş-Şîa, (Beyrût: Dâru’l-Edvâ, 1403/1983); Muhammed Muhsin Şeyh Aga Büzürk Tahrânî, ez-Zerîa ilâ Tesânîfi’ş-Şîa, (Beyrût: Dâru’l-Edvâ, 1403/1983). (Kaynakçada zikredilen ilgili diğer kaynaklar).

74 Suad Aşkar, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn bi’l-Mağribi’l-Aksâ, (Mısır: Dâru’s-Selâm – el-Mağrib: Müessesetu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İlmiyye, 2010); Muhammed b. Rızk b. Tarhûnî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fî Ğarbi Efrikiyâ, (el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Dâru İbnu’l-Cevzî, 1426); Abdullah Kennûn, Zikreyâtu Meşâhîri Ricâli’l-Mağrib fi’l-İlmi ve’l-Edebi ve’s-Siyâse, (ed-Dâru’l-Beydâ: Dâru İbn Hazm, 1430/2010); Abdullah Kennûn, Mevsûatu Meşâhîri Ricâli’l-Mağrib, 2. Baskı, (el-Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî – Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1414/1994); Adil Nüveyhid, Mu’cemu A’lâmi’l-Cezâir min Sadri’l-İslâm hattâ’l-Asri’l-Hâdir, (Beyrût: Müessesetu Nüveyhid es-Sakâfiyye, 1400/1980); Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed Temîm, Kitabu Tabakâti Ulemâi İfrikiyye, (Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.); Muhammed b. El-Hâris b. Esed el-Haşînî, Kitabu Tabakâti Ulemâi İfrikiyye, (Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.); Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed Temîm, Kitabu Tabakâti Ulemâi Tûnus, (Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.); Muhammed Mahfûz, Terâcimu’l-Müellifîn et-Tûnusiyyîn, (Beyrût: Dâru’l-arbi’l-İslâmî, 1994); İbnu Zeydân Abdurrahman b. Muhammed es-Sicilmâsî, İthâfu A’lâmi’n-Nâs bi Cemâli Ahbâri Hâdireti Miknâs, Nşr. Ali Ömer, (el-Kâhire: Mektebetu’-Sakâfeti’d-Dînîyye, 1429/2008); Ebu’l-Kasım Sa’dullâh, Târîhu’l-Cezâir es-Sakâfî ev el-Mevsûa es-Sakâfiyye el-Cezâiriyye, (el-Cezâir: Dâru’l-Besâir li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2007); Muhammed Sehvâc, “ed-Ders et-Tefsîrî fi’l-Mağribi’l-Aksâ Fetretu’l-Karni’l-15 el-Hicrî Nemûzecen”, Mecelletu Haviliyyâti’t-Turâs, 18 (2018): 207-217. (Kaynakçada zikredilen ilgili diğer kaynaklar).

75 Muhammed b. Sidi Muhammed Mevlay, et-Tefsir ve’l-Müfessirun bi Biladi Şankit, (Moritanya: Dâru Yusuf b. Taşfin – el-İmaratu’l-Arabiyyetu’l-Muttehida: Mektebetu’l-İmam Malik, 1429/2008).

76 Muhammed Râğıb et-Tabbâh el-Halebî, İ’lâmu’n-Nübelâ bi Târîhi Halebi’ş-Şehbâ, 2. Baskı, (Haleb: Dâru’l-Kalem el-Arabî, 1408/1988); Kamil b. Hüseyin el-Bâlî el-Halebî el-Ğazzî, Nehru’z-zeheb fi târîhi Haleb, (Haleb: Dâru’l-Kalem, 1419).

77 Abdurrahman b. Abdullatîf b. Abdullah Al-i Şeyh, Meşâhîru Ulemâi Necd ve Ğayrihim, 2. Baskı, (Dâru’l-Yemâme li’l-Bahs ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1394).


Irak78 ve Yemen’de79 ortaya çıkan tefsir ürünlerini, Kur’an ilimleriyle ilgili eserle-ri, bunların müelliflerini ele alan birçok eseri tetebbu ettik. Bunların dışında söz konusu dönemde yetişmiş âlimleri, yazılan eserleri genel olarak işleyen birçok eseri de birer birer inceledik.80 Bu zor, uzun zaman alan ve yorucu olan çalışmanın sonunda aşağıda vereceğimiz eserleri ve onların müelliflerini tespit edebildik.

Bu çalışmayla dönemi ve bölgeyi bütün incelikleriyle ortaya koyduğumu-zu, yazılmış bütün eserleri tespit ettiğimizi, yaşamış bütün müelliflere ulaştığı-mızı iddia etmiyoruz. Eksiği, kusuru olmayan, eleştiri kabul etmeyen mükemmel bir çalışma yaptığımız iddiasında değiliz. Mutlaka gözden kaçırdığımız, ihmal ettiğimiz, ulaşamadığımız eserler ve müellifler de vardır, ayrıca Abdülhamid dö-nemine ait olduğuna karar verip buraya aldığımız bazı eserler Abdülhamid döne-minin dışına ait olabilir. Bu konularda elimizden gelen çabayı ve dikkati göster-diysek de eksiklerimiz, kusurlarımız olabilir. Gücümüz nispetinde ve elde bulu-nan kaynaklardaki bilgiler ve belgelerden hareketle bunları tespit edebildiğimizi söyleyebiliriz. Biz bu kadarını yaptık, isteriz ve ümit ederiz ki, bizden sonrakiler, eksikleri tespit edip ilave ederek daha iyisini yaparlar.

78 Velîd Abdullah el-Munîs, el-İ’lâm bimen Zâre’l-Kuveyt mine’l-Ulemâi ve’l-A’lâm, 17. Baskı, (el-Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1432/2011); Salih Şeyhu el-Hesneyânî, Ulemâu’l-Kurd ve Kurdistan mine’l-Karni’l-Evvel el-Hicrî li’l-İslâm ilâ Vefeyâti Sene 1400h. – 1980m. (k.1-14h/7-20m), (Duhûk: Matbaatu Hâvâr, 2012).

79 Ali b. Hassân b. Ali b. Hassân, et-Tefsîr fi’l-Yemen Arz ve Dirâse, (er-Riyâd: Câmiatu’l-Melik Suûd, 1436); Ömer b. Ali b. Semre el-Ca’dî, Tabakâtu Fukahâi’l-Yemen, Thk. Fuâd Seyyid, (Beyrût: Dâru’l-Kalem, ts.); Abdusselam b. Abbas el-Vecîh, A’lâmu’l-Müellifîne’z-Zeydiyye, (Müessestu’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sakâfiyye, 1420/1999).

80 Hayruddin ez-Ziriklî, el-A’lâm Kâmûsu Terâcimi’l-Eşhei’r-Ricâli ve’n-Nisâi mine’l-Arabi ve’l-Musta’rabîne ve’l-Musteşrikîn, (Beyrût: Dâru’l-İlim li’l-Mellâyîn, 2002); İsmail Paşa el-Bağdâdî, Hediyyetu’l-Arifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Asâru’l-Musânnifîn, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1951); Karl Brockelmann, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, Arapçaya trc. Abdulhalim Neccâr, (el-Kâhire: Dâru’l-Maârif, ty.); Yusuf İlyân Serkis, Mu’cemu’l-Matbûâti’l-Arabiyye ve’l-Muarraba, (el-Kâhire: Mektebetu’s-Sakâfeti’d-Dînîyye, ts.); Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Musannifi’l-Kutubi’l-Arabiyye, (Beyrût: Müessestu’r-Risâle, 1414/1993); Fuad Sezgin, Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî, Arapçaya trc. Mahmud Fehmî Hicâzî, (el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991); Ali Rıza Karabulut – Ahmet Turan Karabulut, Mu’cemu’t-Târîh et-Turâs el-İslâmî fî Mektebâti’l-Alem el-Mahtûtât ve’l-Matbûât, (Kayseri: Dâru’l-Akabe, 1422/2001; Edward Van Dyck, İktifâu’l-Kunû’ bimâ hüve Matbû’ Eşheru’t-Teâlîfi’l-Arabiyye fi’l-Matâbi’i’ş-Şarkiyye ve’l-Ğarbiyye, Tsh. Es-Seyyid Muhammed Ali el-Biblâvî, (Mısır: Matbaatu’t-te’lîf, 1313/1896); İsmail el-Bağdâdî, İzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli ala Keşfi’z-Zunûn, Tsh. Muhammed Şerefuddin Yaltkaya – Rifat Bilge el-Kilîsî, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.). (Kaynakçada zikredilen ilgili diğer kaynaklar).


Burada elde ettiğimiz bilgileri verirken sık sık grafik ve tablolara yer ve-receğiz. Zira bunlar sayesinde dönemin ürünlerini daha iyi anlayabileceğimize, resmi daha net bir şekilde ortaya koyabileceğimize inanıyoruz. Görsel olarak ve-rilecek bu bilgiler sayesinde mukayeseler yapmak da daha kolay ve mümkün olacaktır.

Çalışmamızda elde ettiğimiz bilgileri önce eser, sonra müellif bazında tas-nif edeceğiz.

A - Abdülhamid Döneminde Yazılmış Olan Tefsir ve Ulûmu’l- Kur’ân EserleriBu çalışmada belirlediğimiz kriterler çerçevesinde yaptığımız araştırmalar

sonunda 357 adet eser tespit ettik. Bu eserlerin bir kısmı tefsir iken, bir kısmı sure veya ayet tefsiri durumundadır. Tefsir mahiyetindeki eserlerin de bazıları tam iken, bazıları eksiktir, başka bir ifadeyle Kur’an’ın tamamını değil belli bazı kısımların/surelerini ihtiva ediyor. Ayrıca hâşiyeler, tefsir usulü ve tarihi, kıraat ve tecvid ile ilgili eserler de vardır.

1 - Eserlerin DilleriAbdülhamid döneminde tefsir ve Kur’an ilimleriyle ilgili olarak yazıldı-

ğını tespit ettiğimiz 357 adet eserin hangi dillerde yazıldığına bakacak olursak, öncelikle şunu belirtelim ki, eserlerin tümü Arapça yazılmış değildir. Çoğun-luğu Arapça olmakla birlikte Arap olmayan Müslüman bölgelerde yerel dillere göre de eserler yazılmıştır. Nitekim grafiğe baktığımızda görüyoruz ki, tefsir ve Kur’an’la ilgili eserler Arapça yanında ayrıca Osmanlıca, Farsça, Urduca gibi dillerde de vücuda getirilmiştir. Buna göre Abdülhamid döneminde üretilmiş olan 357 adet eserin 242’si, yani %68’i Arapça yazılmışken, 59 tanesi Osmanlıca, yani Türkçe yazılmıştır. Buna yine Türkçe olan Azerice ve Tatarca yazılanları da ek-lersek Türkçe eserlerin sayısı 63 yapar ve %18 eder. Daha sonra 20 eserle Urduca ve 14 eserle Farsça geliyor.


Grafik 1

Bu tablo bize dönemsel olarak Arapçanın ilim dili sıfatıyla ne kadar güçlü ve etkin olduğunu gösteriyor. Ancak başta Türkçe olmak üzere diğer dillerin de daha önceki dönemlere göre etkin olmaya başladığı gözlemlenmektedir.

242 Arapça eserin konularına göre dağıtımına baktığımızda çoğunluğunun tefsir olduğunu görüyoruz.

Grafik 2

Tefsirlerin sayısı 55’tir ve toplam içinde %23’e tekabül etmektedir. Sonra 44 adetle sure ve 41 adetle de ayet tefsiri gelmektedir. Arapça cüz tefsirlerinin sayısı oldukça azdır. Arapça Kıraat-tecvit kitaplarının sayısının çokluğu da dikkat çekiyor.


Osmanlıca eserlerin durumuna baktığımızda şöyle bir tabloyla karşılaşı-yoruz:

Grafik 3

Osmanlıca 58 eserin konularına göre dağılımda öne çıkan sure tefsirleri oluyor. 29 tane sure tefsiri Osmanlıcadır. Bunun ardından 11 adetle ayet tefsirleri geliyor. Burada tefsirlerin adeti 6’dır ve Arapça eserlere göre oldukça azdır.

242 Arapça eserin hangi memleketlerde yazıldığına baktığımızda grafikte de görüldüğü gibi büyük kısmı Anadolu’da yazılmışlardır. Anadolu’da yazılmış Arapça eser sayısı 50’dir.

Grafik 4

Balkanlar, Hicaz, Irak, Kuzey Afrika, Mısır, Suriye ve Yemen’i de Osman-lıya kattığımızda, siyaseten Osmanlı coğrafyası diyebileceğimiz topraklarda üre-


tilen Arapça eser sayısı 143 olmaktadır. Osmanlı coğrafyasının dışındaki bölgeler olan Afganistan, Bahreyn, Endonezya, Hindistan, İran, Cezayir, Mağrip ve Mo-ritanya’da yazılmış Arapça eser sayısı toplamı 99’dur. Buna göre Osmanlı coğ-rafyasında üretilen eserler toplam içinde %59’luk bir paya sahiptir. Bütün bunlar Osmanlının kültür ve matbuât alanında ne kadar güçlü olduğunu göstermektedir.

Osmanlıca eserlere baktığımızda üretilmiş olan 58 eserin 47 tanesinin İs-tanbul’da vücut bulduğunu görüyoruz. İstanbul, Arapça eserler açısından büyük bir ilim ve irfan merkezi olduğu gibi, Osmanlıca eserler açısından da oldukça önemli bir kültür havzasıdır. Ne tesadüftür ki, bugün de benzer bir durum söz ko-nusudur. Elimizde net veriler olmamakla birlikte basit bir araştırmada, baktığımız çok sayıda eserin İstanbul’da yazıldığını/basıldığını görebiliyoruz.

Grafik 5

İstanbul’un ardından 5 eserle Diyarbakır geliyor. Mısır’da basılan Osman-lıca eser Tefsiru’l-Cemali ale’t-Tenzili’l-Celali adlı eserdir.

2 - Eserlerin Yazıldığı/Basıldığı MemleketlerSultan Abdülhamid döneminde üretilen eserlerin yazıldığı veya basıldı-

ğı memleketlere göre durumuna baktığımızda, tespit ettiğimiz 357 adet eserin önemli bir kısmının Anadolu’da üretildiğini görüyoruz.


Grafik 6

Nitekim tespitlerimize göre bu dönemde 104 adet eser Anadolu’da yazıl-mıştır. Bu da toplam eserler içinde %29’luk bir oran oluşturmaktadır. Buna fiilen veya siyaseten Osmanlıya bağlı memleketler olan Balkanlar, Hicaz, Irak, Kuzey Afrika, Mısır, Suriye ve Yemen’de üretilenleri de katarsak, Osmanlı coğrafyasın-da yazılmış/basılmış eserlerin sayısı 199 yapar ki, %56’lık bir orana tekabül eden bu sayı, Abdülhamid’in tahtta olduğu 33 yıllık dönemde üretilmiş olan 357 eserin yarısından fazlasının Osmanlı coğrafyasında üretildiğini gösteriyor. Bundan son-ra en çok eser sırasıyla Hindistan ve İran’da meydana getirilmiştir. Moritanya’da ise 10 adet eser vücuda getirilmiştir. Osmanlı coğrafyasının dışında ise toplam 158 eser yazılmıştır.

Grafik 7


Anadolu’da yazılan/basılan 104 eserin yarısından çoğu Osmanlıcadır. Anadolu’da yazılmış olan Arapça eserlerin sayısı da oldukça yüksektir.

Grafik 8

Buna göre Anadolu, Osmanlının önceki asırlarında olduğu gibi Arapça eserler açısından oldukça zenginken, Abdülhamid döneminde Osmanlıca eserler açısından da zengin olmuş, hatta Arapça eserlerin sayısını geçmiştir. Bu, Anadil-de eser üretme konusunda büyük bir temayülün başladığını gösteriyor. Bunu da dönemin en belirgin özelliklerinden biri olan ulusallaşma/milliyetçilik cereyanın bir yansıması olarak değerlendirebiliriz.

Bunların konularına göre dağılımına bakınca şöyle bir tabloyla karşılaşı-yoruz:

Grafik 9


Buna göre Anadolu’da en çok sure tefsirleri yazılmıştır. Sonra 20 adetle ayet tefsiri, 13 adetle de kıraat-tecvit kitabı geliyor. Anadolu’da 9 adet tefsir üre-tilmiştir. Bunların hangi eserler olduğunu aşağıda belirteceğiz.

3 - Eserlerin Yaıldığı/Basıldığı Zaman DilimleriAcaba Abdülhamid dönemindeki 357 eserin yazımı/basımı yıllara göre da-

ğıtılsa nasıl bir tablo ortaya çıkar? Bunlar Abdülhamid’in saltanatının başlarında mı, ortasında mı yoksa sonunda mı daha çok basılmışlardır? Yoksa her dönem aynı oranda mı tefsir yazılmış/basılmıştır? Bu sorulara cevap bulmak üzere eser-lerin 5’er yıllık periyotlar halinde nasıl bir seyir takip ettiğine baktığımızda en büyük kısmının 1895-1899 yılları arasında meydana getirildiğini görüyoruz. Bu yıllar arasında 73 adet tefsir-ulûmu’l-Kur’ân eseri yazılmıştır. Daha sonra 59’ar adet eserle 1885-1889 ile 1905-1909 yılları arası geliyor. 1890-1894 yılları ara-sında da 58 adet eser vücut bulmuştur. En az eser 17 adetle 1876-1879 yılları arasında yazılmıştır.

Grafik 10

Buna göre Abdülhamid’in saltanatının başlarında, yani ilk 10 yılında daha az eser yazılmış, geri kalan 23 yıllık dönemde, yani 1885-1909 yılları arasında daha fazla eser meydana getirilmiştir ki, bunların adedi 305’tir. Bilhassa 1895-1899 yılları arasında adeta zirve yapmıştır.

4 - Eserlerin Konuları/AlanlarıAbdülhamid döneminde üretilmiş olan 357 eserin konularına göre dağılı-

mına baktığımızda, bunların büyük kısmının tefsirle alakalı olduğunu görüyoruz.


Grafik 11

Kur’an’ın tamamını veya bir kısmını işleyen bu tefsirlerin sayısı 86’dir ve toplam içerisinde %24’e tekabül ediyor. Yani her dört eserden biri tefsirdir. Bunu 76 eserle sure, 56 eserler de ayet tefsirleri izlemektedir. Tefsir hâşiyelerinin sa-yısı ise 33’tür. 357 eserin 22 tanesi Kur’an tercümesiyken, 4 tanesi cüz tefsiridir. Fihrist-Sözlük, Kıraat-tecvid, ulûmu’l-Kur’an, tefsir usûlü ve tefsir tarihiyle ilgili eserlerin toplamı 81’dir. Buna göre 357 adet eserin 278’i tefsir-tercüme niteliğin-dedir.

a - Tefsir EserleriTefsir telif hareketini çok erken dönemlere kadar götürmek mümkündür.

Hatta ilk tam tefsirin milâdî 767 yılında vefat eden Mukatil b. Süleyman tara-fından yazıldığı malumdur. Daha sonraki yüzyıllarda çok sayıda müfessir, tefsir yazmıştır. Abdülhamid dönemine kadar tefsir yazmış bazı önemli zevatı şu şekil-de verebiliriz: Ebû Cafer İbn Cerîr et-Taberî (v. 922), Ebû Mansûr el-Mâturîdî (v. 945), Cârullah ez-Zemahşerî (v. 1144), İbn Atiyye el-Endülüsî (v. 1148), Fahred-din er-Râzî (v. 1210), Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (v. 1273), el-Kâzî el-Beyzâvî (v. 1287), Ebu’l-Berekât en-Nesefî (v. 1310), Ebû Hayyân el-Endülüsî (v. 1345), Ebu’l-Fidâ İsmail İbn Kesîr (v. 1373), Celâleddin es-Suyûtî (v. 1505), Senâullah Mazharî (v. 1811), Muhammed eş-Şevkânî (v. 1835), Mahmud el-Alûsî (v. 1854).

Osmanlı asırlarında da muhtelif tefsirler yazılmıştır. Kutbuddin İznikî (v. 1418), Hacı Paşa Aydınî (v. 1418), Alâuddin Semerkandî (v. 1456), Şihâbuddin Sivasî (v. 1456), Molla Gürânî (v. 1494), Hüsâmuddin Bitlisî (v. 1504), Nimetul-lah Nahcevânî (v. 1514), İbn Kemal Paşa (v. 1534), Ebussuûd Efendi (v. 1575), Bedruddin Münşî (v. 1592), Ayntâbî Mehmet Efendi (v. 1699), İsmail Hakkı Bur-sevî (v. 1725), Lütfullah Erzurumî (v. 1788), İsmail Ferruh Efendi (v. 1840) gibi


zatlar Abdülhamid dönemine gelinceye kadar tefsir yazmış bazı önemli Osmanlı âlimleridir.

Abdülhamid döneminde de gerek Osmanlı coğrafyası dâhilinde, gerekse bu coğrafyanın dışındaki bölgelerde önemli bazı müfessirler çıkmış ve tefsir ta-rihinde iz bırakan mühim eserler yazmışlardır. Bunlara aşağıda yer vereceğiz.

Abdülhamid döneminde yani 1876-1909 yılları arasında tespit edebildiği-miz kadarıyla 86 adet tefsir eseri vücuda getirilmiştir. Nitekim bunları yukarıda grafik içinde vermiştik. Bu eserlerin 55 tanesi Arapçadır. 12’si Urduca ve 9’u Farsçadır. 6 tanesi de Osmanlıcadır. Azerice ve Tatarca’yı da Türkçe kabul eder-sek Türkçe tefsirlerin sayısı 9 olmaktadır. Burada da Arapçanın ezici ağırlığını görebiliyoruz.

Grafik 12

Fethu’l-Beyân fi Makâsidi’l-Kur’ân,81 Tefsîru Burucerdî (Tefsîru’s-Sira-ti’l-Mustakîm)82, Tefsir-i Senâî83 gibi önemli tefsirler bu dönemde Hindistan’da yazılmış Arapça tefsirlerken, Merâhu Lebid li Keşfi Ma’na’l-Kur’ani’l-Mecî-d,84 Mehâsinu’t-Te’vîl,85 Fasîhu’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kur’ân86 da Ortadoğu’da ya-zılmış Arapça tefsirlerdir. Himyanu’z-Zâd ilâ Dâri’l-Meâd87 Cezayir’de, Tefsi-

81 (Sıddık Hasan Han, v. 1889).82 (Hüseyin Bakır el-Burucerdî, v. 1902).83 (Senâullah Amritsârî, v. 1948).84 (Hicaz, Muhammed b. Ömer el-Cavi, v. 1898). Bk. Erdoğan Baş, “Nevevî, Muhammed b. Ömer”, DİA,

(İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007), 33: 49-51.85 (Suriye, Cemaleddin Kasımi, v. 1914).86 (Irak, İbrahim el-Haydari, v. 1882).87 (Muhammed b. Yusuf b. İsa Ettafeyyiş, v. 1914). Muhammed b. Yusuf b. İsa Ettafeyyiş, İslâm birliğini

savunup bu yönde çalıştığı için Abdülhamid kendisine bir takdirname ve altın madalya vermiştir (Sabri Hizmetli, “Ettafeyyiş”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, 11: 500; Mustafa Öz, “Himyânü’z-Zâd”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998, 18: 59-60).


ru’l-Menâr88 Mısır’da yazılmış Arapça tefsirler iken, Keşfu’l-Hakâyik an Nüke-ti’l-Ayâti ve’d-Dakâyik89 ise Azerbaycan’da yazılmış Azerice bir tefsirdir.

Bu eserlerin bir kısmı ahkâm tefsirleridir.90 Neylu’l-Merâm fi Tefsîri Ayâti’l-Ahkâm,91 el-Fütûhatu’r-Rabbâniyye Tefsîru Ayâyti’l-Ahkâm92 gibi tefsirler böyledir. Beyânu’s-Saâde fî Makâmâti’l-İbâde,93 el-Vâridât el-İlâhiyye (fi’t-Tefsir ala Tarîkati’s-Sûfiyye)94 gibi bazı tefsirler de işârî içeriklidir.

Bu eserlerin önemli bir kısmı Kur’an’ın tamamını kapsayan tam tef-sir iken, Hamiduddin Ferâhî’nin (v. 1930) Nizâmu’l-Kur’ân Te’vîlu’l-Furkâni bi’l-Furkân, Hasan Hüsnü el-A’rac’ın (v. 1898) Fethu’r-Rahmân adlı eseri gibi Kur’an’ın tamamını değil, bir kısmını, bazı surelerini işleyenler de vardır.95

Bu 86 adet tefsirin bölgelere göre dağılımına baktığımızda 29 adetinin Hindistan’da yazıldığını görüyoruz. Bu, bütün içerisinde %33 gibi bir rakama tekabül ediyor. İkinci sırada 13 adet tefsirle İran geliyor. Anadolu’da 9 adet tefsir üretilmiştir. Diğer bölgelerde ise bundan daha az sayıda tefsir yazılmıştır.

Grafik 13

Yukarıda Anadolu topraklarında vücut bulmuş 9 adet tefsirden bahsettik. Bunlar aşağıda verilmiştir:

88 (Muhammed Abduh, v. 1905).89 (Mir Muhammed Kerim Baküvi v. 1938). Bk. Ahmet Bedir, “Bâküvî”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet

Vakfı Yayınları, 2016), Ek 1: 166-167.90 Bazı ahkâm tefsirleri için bk. Bedrettin Çetiner, “Ahkâmü’l-Kur’ân”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet

Vakfı, 1988), 1: 552.91 (Arapça, Hindistan, Sıddık Hasan Han v. 1889).92 (Arapça, Mısır, Abdulaziz b. Ömer Rasim el-Hakîm v. 1906).93 (Arapça, İran, Muhammed Sultan b. Haydar el-Cenabuzî el-Horasânî v. 1894).94 (Arapça, Suriye, Muhammed b. Abdulğani el-Baytar, v. 1909).95 Bk. Ishtıyaq A. Zıllı, “Hamîduddin Ferâhî”, DİA (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997), 15: 478.


No Tefsirin Adı Dili Tarihi Müellifi Memleketi Vefatı

1 Fethu'r-Rahmân Arapça 1899 Hasan Hüsnü el-A'rac Irak 1898

2 Hülâsâtu't-Tefâsîr

Arapça 1885 Muhammed Sâdık Şehrî İstanbul 1885

3 Zübdetu'l-Beyân Arapça 1892 Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî

Gümüşhane 1892

4 El-Kenzu’l-Mahfî

Arapça 1897 Şeyh İbrahim Şevki Efendi

Kastamonu 1897

5 Tefsir-i Kemal Osmanlıca 1899 Vecihizade Kemal İsmail Sadık Paşa

İstanbul 1894

6 Tefsir-i Kur'an Osmanlıca 1907 Yakup Han Kaşgari Kaşgar 1907

7 Tefsir-i Şerif/Tefsir-i Raif

Osmanlıca 1891 Mehmet Raif Efendi İstanbulî

İstanbul 1891

8 Terceme-i Tefsir-i Beğavi

Osmanlıca 1886 İngiliz Kerim Efendi Amasya 1886

9 Tefsir ve Kur'an-ı Kerim'in Felsefesi

Osmanlıca 1900 Ahmed Mithat Efendi (Musa Kazım Efendi'yle

birlikte)

İstanbul 1912

Tablo 1

Buna göre Osmanlı topraklarında vücut bulmuş olan 9 adet tefsirin 4’ü Arapça, 5’i de Osmanlıcadır. Arapça tefsirlerden 3 tanesi Osmanlı topraklarında doğmuş âlimlere aittir. 1 tanesi ise Irak’ta doğmuş, ama İstanbul’da yetişmiş, burada eser vermiş ve yine burada vefat etmiş olan bir âlime aittir. Arapça tef-sirlerden Fethu’r-Rahmân, En’am suresi sonuna kadar olup eksik bir tefsirdir. Zübdetü’l-Beyân da Nisa-Nahl arasını kapsayan nakıs bir tefsirdir.

Osmanlıca 5 tefsirden biri olan Tefsir-i Kemal, Kur’an’ın tamamının man-zum bir mini tefsîrî tercümesidir.96 Diğer bir Osmanlıca tefsir, İngiltere’de oku-duğu için İngiliz Kerim Efendi diye meşhur olan bir zata aittir.97 Eser Beğavi tefsirinin tercümesinden ibarettir. Osmanlıca tefsirin 1 tanesi Kaşgarlı bir âlime aittir. Tefsir-i Raif veya diğer bir ismiyle Tefsir-i Şerif adlı esere gelince, bu eser fazilet sahibi âlim bir zat olan Raif Efendi’ye aitti.98 Tefsir ve Kur’an-ı Kerim’in

96 Ahmet Er, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkıları, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016), 33. Ayrıca bk. Mehmet Akif Alpaydın, Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği, (İstanbul: İFAV, 2016), 150; Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 416-417.

97 Bk. Cevat İzgi, “İngiliz Kerim Efendi”, DİA, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 22; 295-296.98 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, 1: 429-430; Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn, 2: 760.

Ayrıca bk. Abay, “Osmanlı Dönemi Dirayet Tefsirleri”, 121; Kaya, “XIX ve XX. Asırda Osmanlı’da Mutasavvıf Müfessirler”, 62.


Felsefesi de eksik bir çalışmadır. Bu eser iki müellif tarafından yazılmış olması açısından dikkat çekicidir. Ayrıca bu kitabın biri Tefsir, diğeri de Kur’an-ı Ke-rim’in Felsefesi olmak üzere 2 ayrı kitap mı, yoksa burada verdiğimiz gibi tek kitap mı olduğu da meçhuldür.

Muhammed Hayreddin Han Haydarâbâdî el-Hindî tarafından Osmanlıcaya çevrilen Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî gibi daha başka bazı tefsirler varsa da bunlar Osmanlı alimleri tarafından yapılmadığı ve Anadolu’da yazılmadığı için burada zikredilmemiştir.

Acaba bu 86 tefsirin yazımı/basımı yıllara göre dağıtılsa nasıl bir tablo ortaya çıkar? Bunlar Abdülhamid’in saltanatının başlarında mı, ortasında mı yok-sa sonunda mı daha çok basılmışlardır? Yoksa her dönem aynı oranda mı tefsir yazılmış/basılmıştır? Bu soruların cevabını bulmak üzere tefsirlerin 5’er yıllık periyotlara göre dağıtımını yaptığımızda şöyle bir tabloyla karşılaşıyoruz:

Grafik 14

Buna göre en çok tefsir 1905-1909 yılları arasında meydana getirilmiştir. Bu yıllar arasında 25 adet tefsir yazılmıştır. Daha sonra 18 adet tefsirle 1895-1899 yılları arası geliyor. 1890-1894 yılları arasında da 14 adet tefsir vücut bul-muştur. En az tefsir 4 adetle 1876-1879 yılları arasında yazılmıştır.

b - Kur’an TercümeleriKur’an’ın tercümesi hareketini Hz. Peygamber dönemine kadar uzatmak

mümkündür.99 Muhtelif kaynaklarda, Selmân-ı Fârısî’nin, Fâtiha suresini Farsçaya

99 Bk. Hidayet Aydar, “Kur’an’ın Tercüme Serüveni”, Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, 19-20 (2016): 89-92.


tercüme ettiğinden bahsetmektedirler. Selman bunu, Yemen bölgesinde oturan ve henüz Arapça Fatiha suresini doğru bir şekilde okumaya dili yatkın olmayan Fârısî hemşerilerinin, Arapçasını iyice öğreninceye kadar namazlarda onun yerine Fars-çasını okumak yönündeki talepleri üzerine yapmıştır.100 Daha sonra hicrî dördüncü asırda Samânîler zamanında Kur’an-ı Kerim bütün halinde Farsçaya tercüme edil-miştir. Akabinde Türkçeye tercüme edilen Kur’an, bir süre sonra Batıda Latinceye çevrilmiştir. Bu ilk girişimlerin ardından Kur’an, aralarında İngilizce, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Rusçanın da bulunduğu muhtelif dillere tercüme edilmiştir.101

Kur’an’ın Farsça çevirinin ardından erken dönemlerde Türkçeye tercüme edilmesinden bir süre sonra özellikle Osmanlılar döneminde tam Türkçe Kur’an tercümelerine rastlıyoruz. Müellifif meçhul Cevahiru’l-Asdâf102 ve Muhammed b. Hamza’nın Kur’an tercümesi bunlardandır.103 Osmanlılar döneminde Kur’an tercümelerinden ziyade tefsir tercümelerinin veya Kur’an’ı Türkçe tefsir etme hareketinin daha çok öne çıktığını söyleyebiliriz. Tanzimat’tan sonra Tefsir-i Tib-yan ve Tefsir-i Mevakib’in birçok defa tabedildiğini görüyoruz.104

Abdülhamid döneminde de Kur’an’ın Türkçe tefsir ve tercüme hareketi devam etmiştir. Bazı art niyetlerden dolayı aralarında Kur’an tercümelerinin de bulunduğu bir takım eserlerin basımının Meşihat Makamının izni ve ruhsatına bağlanmış olma-sı, bu makamın da bu konuda titiz davranması, Kur’an tercümelerinin basımına izin verilmediği şeklinde anlaşılmışsa da bize göre böyle bir durum söz konusu değildir. Nitekim aşağıda örneklerini vereceğimiz Kur’an’ı tercüme etmeye yönelik bütün gi-

100 Ebu’l-Abbas Cafer b. Muhammed el-Mustağfirî, Fedâilu’l-Kur’ân, Thk. Ahmed b. Fâris e-Selûm, (Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1427/2006), 1: 493; Ebu’l-Muzaffer Şahfur b. Tahir İsferayinî, Tâcu’t-Terâcim fi Tefsiri’l-Kur’ân li’l-Eâcim, Thk. Necip Mayil Herveri-Ali Ekber İlahi Horasani, (Tehran: İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi, 1375 şemsi), (mukaddime) 1: 3; Ebûbekir Muhammed b. Ahmed es-Serahsî, el-Mebsût, (Thk. Ebû Abdillah M.H.İ. eş-Şâfiî, I. baskı, (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421/2001), 1: 138.

101 Aydar, “Kur’an’ın Tercüme Serüveni”, 94-102.102 Bk. Nazife Vildan Güloğlu, “Bir Babadan Oğlun En Güzel Hediye: Cevâhiru’l-Edâf Tefsiri”, Osmanlı

Döneminde Tefsir, ed. Hidayet Aydar v.dğr., (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018), 1:25-48.103 Bk. Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn An Esmâi’l-Kutubi ve’l-Fünûn, (İstanbul: 1941), I/408; Macit Yaşaroğlu,

Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Bibliyografyası, (Kur’an Tarihi ile beraber), (Ankara: DİB Yayınları, 1991), 89-90, 126-129; Abdulkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1991), 145; Ahmet Topaloğlu, Muhammed b.Hamza XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Kur’an Tercümesi, (İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları: 227, 1976), I/XVII-XVIII (Önsöz); Abdulkadir Erdoğan, Kur’an Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri, (Ankara: 1938), 51; Ekmeleddin İhsanoğlu, “Medhalun ila Tarihi Tercemati Maani’l-Kur’ani’l-Kerim”, el-Bibliyoğrafya’l-’Ale miyye Li Tercemati Maani’l-Kur’ani’l-Kerim, (İstanbul: 1406/1986), 19; Mehmet Kara, “Doğu ve Batı Türkçesinde Kur’an Tercüme ve Tefsirleri”, Diyanet İlmi Dergi, 29/3 (1993): 28-29; Özkan, Mustafa, “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yapılmış Kur’an Tercümeleri”, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, (Editörler: B. Gökkır ve diğerleri), (İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010). 554.

104 Bk. Kaya, Tanzimât’tan II. Mesrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme Ve Tefsirleri, 73-75; Abdülhamit Birışık, “Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vaiz-i Kâşifi’nin Mevahib-i Aliyyesi”, İlami Araştırmalar Dergisi, 17/1 (2004): 64; Orhan İyibilgin, Ayntâbî’nin Terceme-i Tibyân Tefsirinin Muhteva ve Metod Bakımından Değerlendirilmesi, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008), 23-27; Recep Arpa, Ayıntabi Mehmet Efendi`nin Tıbyan Tefisir ve Osmanlı Toplumundaki Yorum Değeri, (Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 2005), 32-33; Kaya, Tanzimât’tan II. Mesrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme Ve Tefsirleri, 63-65.


rişimler, birçok Türkçe sure ve ayet tercüme ve tefsirinin yapılmış olması gösteriyor ki, mutlak bir yasak yoktur, şayet olsaydı, bunların yapılması mümkün olmazdı.

Abdülhamid dönemindeki Kur’an tercümelerine gelecek olursak, önce-likle belirtelim ki biz burada “tercüme” derken Kur’an-ı Kerim’in başka dillere çevrilmesiyle ilgili eserleri kast ediyoruz. Arapça yahut başka bir dildeki bazı tefsirlerin veya sure yahut ayet tefsirlerinin tercümesi mahiyetindeki eserleri zik-retmeyeceğiz. Onları kendileriyle ilgili kısımda vereceğiz.

Buna göre Abdülhamid’in saltanat dönemi olan 1876-1909 yılları arasında tespit edebildiğimiz kadarıyla 22 Kur’an tercümesi yapılmıştır. Bunların 4 tanesi Bengalceye yapılmıştır.105 İngilizce ve Urduca dillerinde de 3’er tane tercüme var-dır. Osmanlıca tercüme sayısı 1’dir.

Grafik 15

Bu tercümelerden Almanca, İngilizce, Fransızca, İspanyolca, Çince, Sırpça ve Rusça olanları genelde gayr-ı Müslimler tarafından yapılmıştır. Gayr-ı Müs-limlerin lisanı olan bu dillere Kur’an’ın Müslümanlar tarafından değil de gayr-ı Müslimler tarafından çevrilmiş olması üzücü olmakla birlikte, bunu bir dereceye kadar anlamak ve kabul etmek mümkündür. Ancak Bengalce örneğinde olduğu gibi bölgedeki Müslümanların lisanı olan bu dile Kur’an’ın Batılı oryantalistler yahut Bengal Brahmanlar tarafından tercüme edilmesi oldukça şaşırtıcıdır. Ne var ki, Kur’an’ı bölgedeki Müslümanların nazarında sıradan ve değersiz, hatta kusurlu bir kitap olarak göstermek düşüncesiyle art niyetle bu işi yaptıklarını görünce buna şaşmamak gerektiğini de anlayabiliyoruz.106 Ne yazık ki, Bengal-

105 Mofakhar Hussain Khan, “Kur’an-ı Kerim’in Bengalce Tercümelerinin Tarihçesi”, (Trc. M.Dağlı), Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.1 (1983), 375-378.

106 Hidayet Aydar, Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, (İstanbul: Kur’an Okulu Yayıncılık, 1996), 127-129.


ceye yapılmış 4 Kur’an tercümesinin 3’ü, Philip Biswas, Brahmin Bhai Girish Chandra ve William Goldsack adındaki gayr-ı Müslimler tarafından yapılmıştır.107

Osmanlıca tercüme, Terceme-i Şerife adını taşmaktadır ve Ahmed Cevdet Paşa’ya (v. 1895) aittir. Tercüme, Al-i İmran 3’e kadardır ve maalesef tamamla-namamıştır.

Bu dönemde yapılmış Kur’an tercümelerine bölge bazında baktığımızda bunların çoğunun Hindistan’da yapıldığını görüyoruz. 22 adet tercümenin 11 ta-nesi, yani yarısı İngilizce, Urduca ve Bengalce olmak üzere burada yapılmıştır.

Kur’an tercümelerine yazma veya matbu oluşlarına göre bakacak olursak şöyle bir grafikle karşılaşıyoruz:

Grafik 16

Buna göre 22 Kur’an tercümesinin 15’i basılmıştır. Burada matbu veya yazma derken, müellifin eserini yazdıktan sonra hayattayken veya en azından Abdülhamid döneminde basılıp basılmadığını esas alıyoruz. Daha sonra basılmış ise, onu burada matbu olarak almıyoruz. Mesela Ahmed Cevdet Paşa’nın noksan olan meali, kendisi hayattayken basılmadığı gibi, Abdülhamid’in saltanat döne-minde de tab’ edilmemiştir.108 Ancak bu eser günümüzde basılmış bulunmaktadır.109 Buna rağmen biz eseri, yazma olarak gösterdik, çünkü eser, belirlediğimiz dö-nemde yazma idi.

107 Khan, “Kur’an-ı Kerim’in Bengalce Tercümelerinin Tarihçesi”, 375-378; Aydar, Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, 129-130.

108 Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 415.109 Ahmet Cevdet Paşa Terceme-i Şerife ve Tefsir İlmi Açısından Değeri (Osmanlıca Orijinal Metniyle

Beraber) Türkçe Kur’an-ı Kerim Meali, Hz. E. Armağan, (Ankara: DİB yayınları, 2016); Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 415-416.


c - Cüz TefsirleriCüz tefsiri yazma geleneği eski dönemlere dayanmaktadır. Müslümanlar

Kur’an’ı öğrenme ve hıfz konusunda kolaylık sağlamak için Kur’an’ı cüzlere bö-lüp ayrı ayrı yazma/basma yoluna gitmişlerdir.110 Hatimle teravih namazlarında da cüz sistemi kolaylık sağlamaktadır. Kısa sureleri muhtevi bir cüz olması hasebiy-le Amme cüzü öteden beri dikkat çekmiştir. Ayrıca cüzün başında bulunan Nebe suresi de önemli bir sure olarak addedildiği, okunmasının çok sevap kazandıra-cağına dair rivayetler olduğu için cüz daha da önem kazanmıştır.111 Mülk suresi de okunmasının faziletli olduğu yönünde muhtelif hadislerin olduğu bir suredir.112 Ayrıca bu cüzde de –Amme cüzü kadar olmasa da- sureler kısadır. Muhtemelen bundan dolayı ilk zamanlardan beri Amme gibi, Tebareke cüzü de dikkat çekmiş-tir. Tabii ki başta Kad Semia diye bilinen Mücadele suresinin başındaki ayetten dolayı Kad Semia diye meşhur olan 28. Cüz olmak üzere daha başka bazı cüzler de dikkatleri celp etmiştir. Bütün bunlardan dolayı bu cüzler çok okunmuş, çok ezberlenmiş ve çok kullanılmıştır.

Durum böyle olunca bazı Müslüman âlimler okunması oldukça rağbet gö-ren bu cüzler üzerinde –tefsirlerde yapılanlardan ayrı olarak- özel cüz tefsirleri yapmışlardır. Selçuklu ve Osmanlı âlimleri de cüz tefsirlerine oldukça rağbet et-mişlerdir. Hatta Amme ve Tebareke cüzlerinin tefsirlerinin, Anadolu toprakların-da üretilen ilk Türkçe tefsir eserlerinden olduğunu söyleyebiliriz. Muslihuddin Mustafa b. Muhammed’e (v. 1368’den sonra) isnad edilen bu tefsirler, Osmanlıda büyük ilgi görmüştür.113 Daha sonra da çok sayıda cüz tefsirleri yapılmıştır.114 Kü-110 Bazı cüz örnekleri için Bk. Sabiha Aker, “Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan XIV. Yüzyılda

Meraga’da Yapılmış Vakıf Kur’an Cüzleri”, Vakıflar Dergisi, 12 (1978): 291-327; Sadi Bayram, “XIV: Asırda Tezhiblenmiş Beylik Dönemine Ait Üç Kur’an Cüzü”, Vakıflar Dergisi, 16 (1982): 143-154.

111 el-Mustağfriî, Fedâilu’l-Kur’ân, 2: 656-657; Müştak el-Muzaffer, Uyûnu’l-Ğurer fi Fedâili’l-Ayâti ve’s-Suver, (Y.y.: 1422), 234-235.

112 el-Mustağfriî, Fedâilu’l-Kur’ân, 2: 642-650; el-Muzaffer, Uyûnu’l-Ğurer fi Fedâili’l-Ayâti ve’s-Suver, 210-212.

113 Bk. Özcan Tabaklar, Mustafa bin Muhammed, Amme Cüzü Tefsiri (varak no: 111b-121a/143a-154b), (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1987), 5-61; Ulya Nisar, Mustafa bin Muhammed, Amme Cüzü Tefsiri (varak no: 121b-143a), (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1987), 5-236; Hatice Tören, Eski Anadolu Türkçesi Dönemi’ne ait Amme Cüzü Tefsiri I, Metin-İnceleme, Tıpkıbasım, İstanbul: Çantay yayınları, 2007); Funda Şan, Üveys b. Hoca Osmân b. Emîr İlyâs b. Evliyâ’nın ‘Amme Cüzü Üzerinde Dil İncelemesi, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011), 2-694; Kübra Yıldırım, Üveys Bin Hoca Osmân Bin Emîr İlyâs Bin Evliyâ”nın Amme Cüzü Tefsiri Üzerine Dil İncelemesi (vr. 202b-268b), (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011), 10-436; Mustafa Özkan, “Eski Anadolu Türkçesinde Yapılan Sure Tefsirleri Ve Üveys B. Hoca Osman B. Emir İlyas b. Evliya’nın Amme Cüzü Tefsiri”, Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri (1-2 Aralık 2010), Haz. Mustafa Özkan - Enfel Doğan, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2010): 315-368; Ulaş Yıldız, Muhammed Oğlu Mustafa’nın XIV. Yüzyılda Yazdığı Çağdaş Tefsirin Dil Yorumu, (Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004), 14-60.

114 Bk. Hidayet Aydar, “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”, Sahn-ı Seman’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikir Eserleri XVII. Yüzyıl, Ed.. H. Aydar – A.F. Yavuz, (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2017), 94; Ömer Faruk Yılmaz, “Muhammed Mazlumzâde el-Hasekî ve Tefsir-i Cüz-i Nebe İsimli Eseri”, Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 7 (2019): 74; Emek Üşenmez, “ XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kuran Tefsiri: Tercüme-i


tüphanelerimizde Arapça, Türkçe ve Farsça olmak üzere çok sayıda cüz tefsirleri mevcuttur. Hâşiye anlayışının gelişmesiyle herhangi bir tefsirin bir cüzüne, bil-hassa Amme veya Tebareke cüzlerinin tefsirlerine çok sayıda hâşiye yapılmıştır.115

Abdülhamid döneminde diğer tefsirler yanında az sayıda da olsa cüz tefsir-leri de yapılmıştır. Biz bu çalışmada 4 tane cüz tefsiri tespit ettik. Bunların 1 ta-nesi Arapça, 1 tanesi Osmanlıca, 2 tanesi de Bengalcedir. Arapça olan cüz tefsiri Muhammed Abduh’un (v. 1905)116 Tefsiru Cüz’i Amme adlı eseridir ki, eser tefsir dünyasında çok ilgi çekmiş ve oldukça önemli bir yer edinmiştir. Eserin muhte-lif dillere tercümesi de yapılmıştır. Türkçe de bu dillerden biridir.117 Osmanlıca sure tefsiri Hacerzade Recep Efendi Ferecikî’ye (v. 1893) ait olan Tefsir-i Cü’z-i Amme adlı eserdir. Eserde Amme cüzünün tamamı tefsir edilmiştir. Diğer iki eser de Bengalce olup, Amme cüzünün tefsiri/tercümesi mahiyetindedirler. Bunlardan biri gayr-ı Müslim bir zat olan Kiran Gopal Singh’a aittir. Ağırlıklı olarak tercü-me niteliğindedir. Diğeri ise Han Bahadır Teslimuddin Ahmed’e ait olup tefsir mahiyetindedir.

Bu arada belirtelim ki, Abdülhamid döneminde Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsirinden Amme Cüzü müstakil olarak basılmıştır. Ancak eser çok daha önceki yıllara ait olduğu için burada zikredilmemiştir.

d - Sure TefsirleriKur’an-ı Kerim’de 114 sure vardır ve bunların her birinin kendine has bazı

özellikleri bulunmaktadır. Başta Ebû İshak Sa’lebî’nin (v. 1035) el-Keşf ve’l-Be-yan’ı, Cârullah Zemahşerî’nin (v. 1144) Keşşaf’ı, Kâdî Beydâvî’nin (v. 1286) Envâru’t-Tenzîl’i, Ebu’l-Berekât Nesefî’nin (v. 1300) Medâriku’t-Tenzil’i gibi makbûl, muteber ve meşhûr tefsirler olmak üzere birçok tefsirde her bir surenin faziletine, okunduğu zaman elde edilecek sevap, derece ve mükâfata dair bir veya birden fazla hadis bulunmaktadır. Fedâilu’l-Ayi ve’s-Suver eserlerinde de bunu müşahede etmek mümkündür. Bazı sureler de var ki, bunların fazileti hakkında daha güvenilir, daha sahih hadisler vardır. Fatiha, Yasin, İhlas, Mülk gibi sureler bunlardandır.

Tarih içinde bu sureler başta olmak üzere birçok surenin kısa veya mufas-sal tefsirleri yapılmıştır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla en eski sure tefsiri Ah-

Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H. 993/M. 1585)”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3/1 (2014): 170-171; İlhami Günay, Başlangıcından Bugüne Kur’an’ın Türkçe Tefsir ve Tercümesi, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016), 119-125.

115 Bk. Muhammet Kara, Yakup el-Kemâhî’nin Nûru’l-Ef’ide Adlı Eserinin Tenkitli Neşri –Beydâvî’nin Amme Cüzü Hâşiyesi-, (Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2019), 12-132.

116 Bk. M. Sait Özervarlı, “Muahmmed Abduh”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005), 30: 482-487.117 Fâtiha Suresi ve Amme Cüzü Tefsiri, Trc. Ömer Aydın, (İstanbul: İşaret Yayınları, 20121).


med b. Sehl el-Belhî’ye (v. 323/934) ait olan Tefsîru Sûreti’l-Fâtiha118 adlı eserdir. Bundan sonra çok sayıda sure tefsiri yapılmıştır.119

Osmanlılar zamanında da birçok surenin tefsiri yapılmıştır. Bunların bir kısmı Arapça iken, bazıları da Türkçedir. Anadolu’da ilk yapılan sure tefsirinin tarihini Hacı Bektaş Veli’ye (v. 1271) kadar götürebiliriz. Kaynaklarda ona at-fedilen bir Fatiha suresi tefsiri zikredilmektedir. Ayrıca kütüphanelerimizde de mevcut olan bazı Fatiha suresi tefsirleri Hacı Bektaş’ın adına kayıtlıdırlar. Hacı Bektaş’a isnad edilen Fatiha suresine benzer bir Fatiha suresi tefsiri de Musli-huddin Mustafa b. Muhammed’e (v. 1368’den sonra) atfedilmektedir. Bu zatın ayrıca İhlas, Yasin, Mülk, Nebe gibi surelere yaptığı tefsirler vardır. Anadolu top-raklarında üretildiğini tespit edebildiğimiz en eski Arapça sure tefsiri Sadreddin Konevî’ye (v. 672/1274) ait olan İ’câzu’l-Beyân fî Tefsîri Ümmi’l-Kur’ân120 adlı eserdir. Osmanlılar döneminde de gerek Arapça, gerekse Osmanlıca sure tefsiri geleneği aynen devam etmiştir ve birçok sure tefsiri yazılmıştır.121

Abdülhamid dönemine geldiğimizde 1876-1909 yılları arasını kapsayan bu dönemde Osmanlı coğrafyası dâhilinde ve hâricinde toplamda 76 adet sure tefsirinin yapıldığını tespit ettik. Bu eserlerin bazılarında iki, bazılarında üç sure bir arada tefsir edilmiştir. Bunların her birini ayrı bir eser olarak değerlendirdik. Mesela Giritli Sırrı Paşa’nın (v. 1895) Sırr-ı Tenzil adlı eserinde Yusuf, İnsan ve Furkan surelerinin tefsiri yapılmıştır.122 Yine Ahmed Hüsamuddin Dağıstani’nin Müşahhasatu’s-Suveri’l-Kur’aniyye adlı eserinde Abese-Meryem-Hac-Enbi-ya-Kefh-Taha olmak üzere 6 ayrı sure tefsir edilmiştir. Biz de bu eseri 6 ayrı eser gibi gösterdik. Buna karşılık Mehmet Fevzi Efendi’nin (v. 1900) Risale-i Ruhi’s-Salah adlı eserinde tefsir ve tercümesini yaptığı Fil-Nas arasında geçen 10 sureyi çokaz tefsir edildikleri için bir eser olarak addettik. Buna göre sure tefsir-lerinin sayısı 76 olmaktadır. Tefsiru Bazı’s-Suver adlı eserde olduğu gibi, hangi surelerin tefsiri olduğu belirtilmeyen eserleri “muhtelif” diye verdik.

Bunların hangi surelerin tefsiri olduğuna baktığımızda 12 tanesinin Fatiha tefsiri olduğunu görüyoruz. Yusuf suresi 7, İhlas suresi de 6 ayrı defa tefsir edil-

118 İbnu’n-Nedim, el-Fihrist l’İbni’n-Nedîm, (Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts.), 199.119 Bk. Ziya Demir, İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsirleri, (Yüksek Lisans

Tezi, Marmara Üniversitesi, 1987), XI-XVI.120 Sadreddin Konevî, İ’câzu’l-Beyân fî Tefsîri Ümmi’l-Kur’ân, Nşr. Celaluddin Aştiyânî, (Kum: Müessesetu

Bostan-i Kitab, 1423). Ayrıca bk. Demir, İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsirleri, 36-43; Mehmet Eren, “Sadreddin Konevi Ve Fatiha Tefsiri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1997): 431-466. Türkçesi için bk. Sadreddin Konevî, Fatiha Suresi Tefsiri, Trc. Ekrem Demirli, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2002).

121 Bk. Aydar, “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”, 84-94.122 Bk. Cemal Kurnaz, “Sırrı Paşa”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2009), 37: 127-128.


miştir. Bunlardan sonra Duha (5), Kevser (4) ve Kadir (4) geliyor. 2’den az tefsiri olan sureler buraya alınmamıştır.

Grafik 17

Fatiha suresi tefsirlerinin 7’si Arapça, 5’i Osmanlıcadır. Arapça sure tefsir-lerinden üç tanesinin müellifi Osmanlı âlimidir; biri Abdulkerim el-Vardarî’nin (v. 1882) Faslu’l-Hitâb fî Tefsîri Ümmi’l-Kitâb; biri Muhammed Sabit b. Abdil-lah Kayserî er-Rumî’nin (v. 1893) Mir’atu’l-Hâmidin fî Keşfi Esrâri’l-Muhak-kikîn, diğeri de Ahmed Hüsâmuddin Dağıstânî’nin içinde Fatiha’nın da olduğu Müşahhasatu’s-Suveri’l-Kur’aniyye adlı eserleridir.123 Tamamı Arapça olan diğer Fatiha suresi tefsirlerinden 1 tanesi Hindistanlı,124 1’i Mısırlı,125 yine 1’i de Mağ-ripli126 bir âlime aittir.

Osmanlıca tefsirler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:No Tefsirin Adı Tarihi Müellifi Memleketi Vefatı1 Sırr-ı Kur'an 1884 Giritli Sırrı Paşa Girit 18952 Besmele ve Fatiha Tefsiri 1884 Mithat Paşa İstanbul 18843 Terceme-i Fatihay-i Şerife 1887 Muhammed

Nuru'l-ArabiMısır 1887

4 Cevahiru'l-Fatihati'ş-Şerife 1909 Mehmet Emin Efendi Geredevi

Gerede 1909

5 Sure-i Fatiha ile Yasin-i Şerif Tercemesi

1883 Hacı Sait Efendi Ünsizade

Kazan 1905

Tablo 2

123 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, 1: 431; Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn, 2:761.124 (Mazharu’l-Acaip Tefsiru’l-Fatiha: Mevlana Lütfullah el-Lekhnevi, v. 1880).125 (Tefsiru’l-Fatiha: Muhammed Abduh v. 1905).126 (Tefsiru’l-Fatiha: Cafer b. İdris el-Hüseyni el-Kettani Ebu’l-Mevahib, v. 1905).


Buna göre 5 tane Osmanlıca tefsir Fatiha suresi tefsiridir. Osmanlıca tefsir-lerden biri Giritli Sırrı Paşa’ya ait olan Sırr-ı Kur’an’dır. Eser Fahreddin Râzî’nin (v. 1210) Mefâtîhu’l-Ğayb adlı tefsirinin mukaddime, istiaze, besmele ve Fatiha suresi kısımlarının tercümesidir.127 Mehmet Emin Efendi Geredevî Cevâhirul-Fa-tihati’ş-Şerîfe adlı 33 sayfalık eserinin başında Arapça yer alan hamdele sonra mükellef kulun, fırka-i ûlâdan yani firkatu’l-hidayeden yahud fırka-i saniyeden yani ehl-i dalaletten olduğunu bilmesi gerektiğine dair açıklamalar yapıyor.128 Di-ğerleri de isimlerinden de anlaşılacağı gibi Fatiha surelerinin tefsiridirler

Yusuf suresi tefsirlerine gelince, 7 adet Yusuf suresi tefsirinin 4’ü Arapça, 3’ü Osmanlıcadır. Arapça tefsirlerin 3’ü Hindistanlı âlimlere129 aittir. Biri de İranlı bir âlime130 aittir.

Osmanlıca olanlara gelecek olursak bunlar aşağıdaki tabloda verilmiştir:

No Tefsirin Adı Tarihi Müellifi Memleketi Vefatı1 Ahsenü'l-Kasas Tefsir-i

Sure-i Yusuf1893 Giritli Sırrı Paşa Girit 1895

2 Sırr-ı Tenzil 1895 Giritli Sırrı Paşa Girit 18953 Tefsir-i Sure-i Yusuf 1887 Muhammed Nuru'l-Arabi Mısır 18874 Cevahiru'l-Fatihati'ş-Şerife 1909 Mehmet Emin Efendi Geredevi Gerede 1909

Tablo 3

Buna göre Yusuf suresi tefsirlerinin 2 tanesi Giritli Sırrı Paşa’ya aittir. As-lında Sırr-ı Tenzil içinde yer alan Yusuf suresi tefsiri, Ahsenü’l-Kassas’ın hülasası mahiyetindedir.131 Ahsenü’l-Kasas ise, Sırrı Paşa’nın en önemli eseridir.132 Dola-yısıyla bu iki eseri 1’e indirebiliriz. Muhammed Nuru’l-Arabî her ne kadar Mı-sır’da doğmuşsa da daha ziyade Balkanlarda ve İstanbul’da ikamet edip, ilim ve tasavvufla iştigal etmiştir. Arapça eserleri yanında Osmanlıca kitapları da vardır.133 Tefsir-i Sûre-i Yûsuf da bunlardan biridir.127 Bk. Kurnaz, “Sırrı Paşa”, 37: 127-128; Ekrem Gülşen, “19. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Giritli Sırrı Paşa

Ve Tefsir Anlayışı”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/22 (2010/2): 166; Ahmet Köksal, Giritli Sırrı Paşa (1844-1895), (Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2013), 310-311; Kaya, Tanzimât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerim Tercüme Ve Tefsirleri, 136.

128 El-Hac Muhammed Emin Geredevî, Cevâhirul-Fatihati’ş-Şerîfe, (Dersaadet: Kanaat matbaası, 1329), 2-3. Ayrıca Bk. Kaya, “XIX ve XX. Asırda Osmanlı’da Mutasavvıf Müfessirler”, 66.

129 (Tefsiru Sureti Yusuf: Race İmdad Ali Han el-Kenturi, v. 1876; el-Bidaetu’l-Muzdac fi Tefsiri Sureti Yusuf: İbrahim b. Muhammed el-Lekhnevi, v. 1890; Ahsenu’l-Kasas fi Tefsiri Sureti Yusuf: Ali Muhammed b. Muahmmed Dildar Ali en-Nakavi, v. 1894).

130 (Tefsiru Sureti Al-i İmran ve Yusuf ve’l-Enbiya: Ali el-Bahtiyari, v. 1895).131 Köksal, Giritli Sırrı Paşa (1844-1895), 311; Gülşen, “19. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Giritli Sırrı Paşa

Ve Tefsir Anlayışı”, 167; Er, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkıları, 36-37.132 Gülşen, “19. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Giritli Sırrı Paşa Ve Tefsir Anlayışı”, 166.133 Mustafa Özel, “Muhammed Nûru’l-Arabî’nin (1228/1813-1305/1887) Fâtiha Ve Kevser Sûreleri Tefsîri”,

Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28 (2008): 1-10; Nihat Azamat, “Muhammed Nûrü’l-Arabî”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005), 30:560-563.


İhlas suresi tefsirlerinin adedi 6’dır ve 3’ü Arapça, 2’si Osmanlıca, 1’i de Farsçadır. Esrâru’t-Tevhid134 adlı Farsça eser hariç diğerlerinin tamamı Osmanlı topraklarına yazılmışlardır. Diğer İhlas sureleri tefsirleri şöyledir:

No Tefsirin Adı Dili Tarihi Müellifi Memleketi Vefatı

1 Mesîru'l-Halâs fi Tefsîri

Sûreti'l-İhlâs

Arapça 1891 Mehmet Fevzi Efendi

Denizli 1900

2 Tefsiru Sûreti'l-İhlâs

Arapça 1892 Vecihizade Kemal İsmail

Sadık Paşa

İstanbul 1892

3 Sırru Sureti'l-İhlas

Arapça 1903 Ali Rıza Bey İstanbul 1903

4 Tefsir-i Sûre-i İhlâs

Osmanlıca 1903 Kasım b. Ahmed

Resmovi

Yunanistan 1904

5 Hülâsatü'l-İhlâs Osmanlıca 1887 Muallim Ömer Naci

İstanbul 1893

Tablo 4

Muallim Naci’ye135 ait olan Hülâsatu’l-İhlâs, Fahrettin Râzî’nin Mefati-hu’l-ğayb isimli tefsirinden derlenip tercüme edilerek hazırlanmıştır.136 Nitekim kapağında “mehaz: Mefâtîhu’l-Ğayb” diye yazılarak bu husus belirtilmiştir.137

Mesîru’l-Halâs ise ağırlıklı olarak Beydâvî ve Rûhu’l-Beyân tefsirleri ile Mesnevî’den istifadeyle oluşturulmuştur. Müellif, İhlas suresinde tevhid vurgusu-nun önemi ve bunun da bütün Kur’an’ın özü olması düşüncesinden hareketle, bu anlayışın yayılmasına hizmet olsun diye sureyi tefsir etmiştir.138

Sure tefsirlerinin bölgelere göre dağılımına baktığımızda 76 adet sure tef-sirinin 43 tanesinin Anadolu’da meydana getirildiğini görüyoruz. Bu, %67’ye tekabül ediyor. Balkanlarda üretilmiş olan 3 eseri de ilave etsek, bu sayı ve oran daha da artar. Daha sonra İran ve Hindistan geliyor.

134 (Ebû Turâb b. Ebî Tâlib el-Hüseyni el-Kâinî, v. 1893).135 Bk. Abdullah Uçman, “Muallim Nâcî”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005), 30: 315-317;

Gökkır, “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”, 410-411.136 Er, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkıları, 31-32.137 Muallim Nâcî, Hülâsatu’l-İhlâs, Birinci baskı, Kostantiniyye: Matbaa-i Ebu’z-Ziya, 1304, 1; Kaya,

Tanzimât’tan II. Mesrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme Ve Tefsirleri, 152-155.

138 Ömer Faruk Arslan, Kureyşîzâde Mehmed Fevzi Efendi’nin Tefsir Risalelerinin Tahlili, (Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2011), 21-22; Neriman Baybara, Kureyşî-zâde Mehmed Fevzi Efendi, Hayatı ve Eserleri, (Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2007), 97.


Grafik 18

Buna göre sure tefsirleri konusunda Anadolu, önemli bir konuma sahiptir.76 adet sure tefsirinin beşer yıllık periyotlara göre dağılımına bakacak

olursak, 1895-1899 yılları arasında 19 adet sure tefsirinin yazıldığını görüyoruz ki, bu en yüksek rakamdır. Daha sonra 15 adet sure tefsiriyle 1885-1889 yılları arası geliyor. En az sure tefsiri tespit edebildiğimiz kadarıyla 1876-1879 yılları arasında yazılmıştır ki, bu dönemde sadece 2 tane eser tespit edebildik.

Grafik 19

Surelerin dillere göre durumuna bakacak olursak, 44 tanesi yani, %58’i Arapçadır. 29 tanesi de Osmanlıcadır. Farsça, Malayca ve Urduca birer sure tef-siri tespit edebildik.


Grafik 20

44 adet Arapça sure tefsirinin büyük bir kısmı da yine Fatiha suresiyle ilgi-lidir. Nitekim bunların 6 tanesi Fatiha tefsiridir. Yusuf, Kadir ve Duha surelerinin her birinin 4’er tefsiri yapılmıştır. İhlas ve Kevser’in ise 3’er tefsiri vardır.

Grafik 21

44 adet Arapça sure tefsirinin büyük bir kısmı Osmanlı ulemasınca üre-tilmiştir. Bunların sayısı 18’dir ve %41’lik bir orana tekabül etmektedir. Buna fiilen veya siyaseten Osmanlıya bağlı olan Balkanlar, Mısır, Kuzey Afrika ve Suriye’de üretilenleri de kattığımızda sayı 31 olmaktadır ki bu, oransal olarak %70 etmektedir. Yani neredeyse Arapça sure tefsirlerinin her 3’ünden 2 tanesi Osmanlı coğrafyasında yazılmıştır. İran’da 6 ve Hindistan’da da 4 adet Arapça sure tefsiri yazılmıştır.


Grafik 22

Osmanlıca sure tefsirlerine gelecek olursak, 29 adet Osmanlıca sure tefsi-rinin çoğu Fatiha’yla ilgilidir.

Grafik 23

Sonra 3 adetle Yusuf geliyor. Rahman, İnsan, İhlas ve Furkan surelerinin de 2’şer tane Osmanlıca tefsiri vardır.

Bunların hangi şehirlerde yazıldığına bakacak olursak, 20’si, yani %69’u İstanbul’da yazılmış/basılmıştır. Diyarbakır’da da 4 adet tefsir yazılmıştır. Diğer-leri ise Ankara, İzmir, Kosova ve Gürcistan’da yazılmıştır.


Grafik 24

e - Ayet TefsirleriKur’an ayetlerinin tefsiri geleneği oldukça eski dönemlere kadar gidiyor.

Tarihte muhtelif ayetlerin tefsirleri yapılmışsa da bilhassa Besmele ve Ayetelkür-si’nin çok sayıda tefsiri yapılmıştır.139 Osmanlı asırları içinde ayet tefsiri var mı diye bir araştırma yaptığımızda karşımıza çok sayıda eser çıkıyor. Osmanlı top-lumunda da bu gelenek yoğun bir şekilde görülmektedir.140 Osmanlıda bilebildi-ğimiz kadarıyla ilk ayet tefsiri yazan Davud-i Kayseri’dir (v. 1350). Şerhu’l-Bes-mele bi’s-Sûreti’n-Nev’iyyeti’l-İnsaniyyeti’l-Kâmile adlı eser, Abdurrezzak el-Kâşânî’nin (v. 1335) Te’vilâtü’l-Kur’ân (et-Te’viltü’l-Kâşâniyye) adlı tefsirinin mukaddimesinde geçen besmele hakkındaki bilgilerin şerhinden ibarettir.141 Daha sonra da muhtelif kişiler ayet tefsirleri yazmışlardır.142

Abdülhamid döneminde de hem Osmanlı coğrafyasında, hem bunun dışın-daki coğrafyalarda muhtelif ayet tefsirleri yapılmıştır. Tespitlerimize göre bun-ların sayısı 55’tir. Bunların büyük bir kısmı müstakil ayet tefsiriyken, bazıları da başka bazı eserlerle birliktedir. Bilhassa Besmele ayetinin tefsirlerinin Fati-ha suresiyle birlikte verildiğini görüyoruz. Midhat Paşa’nın (v. 1884) Besmele

139 Bk. Süleyman Gür, “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 12 (2018): 405-477.

140 Osmanlı âlimlerine ait bazı ayet tefsirleri için Bk. Burhan Baltacı, Müdâyene Âyeti Tefsiri (Bakara Sûresi 2/282), (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1998), 32-33.

141 Burhan Baltacı, “Osmanlı Dönemi Ayet Tefsirleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 9/18 (2011): 407; Mehmet Bayraktar, “Dâvûd-i Kayseri”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994), 9: 32-35; A.Turan Akbulut, “Dâvûd-i Kayserî”, İslâm Medeniyeti Mecmuası, 4/3 (1980/1400): 61-83.

142 Bk. Baltacı, “Osmanlı Dönemi Ayet Tefsirleri”, 405-417; Aydar, “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”, 73-84.


ve Fatiha Tefsiri (Osmanlıca, İstanbul) böyle bir eserdir.143 Burada besmeleyi bir eser olarak verdik. Ayrıca Azmi Hüseyin Dede’nin (v. 1893) Temyîzu’l-Emreyn (Arapça, Gelibolu) adlı eseri de iki farklı sureden iki farklı ayetin tefsirini işliyor. Bu eserde (ه ما يشاء şeklinde İbrahim suresi 27. Ayetin sonunda geçen ve (ويفعل اللAllah’ın meşietini işleyen ayetle (ه يحكم ما يريد -şeklinde Maide suresi 1. Aye (ان اللtin sonunda geçen irade konusu, ayetlerdeki işleyiş çerçevesinde ele alınmakta ve meşiet ile irade arasındaki farklar üzerinde durulmaktadır.144 Biz de bunları iki ayrı ayetin tefsiri olarak verdik. Bu başlık altında Giritli Sırrı Paşa’nın (v. 1895) Taha Suresi 5. Ayeti işleyen Sırr-ı İstiva145 ile Haririzade Seyyid Muham-med Kemaleddin’nin (v. 1881) Müzemmil suresi 8. Ayetini işleyen Sirru’t-Te-vessul fi’z-Zikri ve’t-Tebettül146 adlı kitapları gibi belli bir ayeti uzun uzun işleyen kitapları verdiğimiz gibi, Torun Efendi Muhammed Salih b. Abdillah Kayserî’nin (v. 1885) İşârâtu’l-Kur’an li Ma’rifeti Ayâti’l-Kur’an,147 Ahmed Rüşdi Paşa’nın (v. 1897) Hakâyik-i Kur’aniyyeden Bir Nebze,148 Muhammed Hakkı b. Ali Güzel-hisarî’nin (v. 1884) Tıbbu’l-Kur’an Hubbu’r-Rahmân,149 Muhammed b. Ahmed İskenderânî’nin (v. 1889) Keşfu’l-Esrâri’n-Nûrâniyyeti’l-Kur’âniyye150 gibi muh-telif ayetleri işleyen eserlerini de zikrettik ve bunları da birer eser olarak verdik.

Grafik 25

143 Mustafa Özel, “Midhat Paşa’nın Besmele ve Fatiha Tefsiri”, Marife, 3/2 (2003): 269-272.144 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, 1: 35. Ayrıca bk. Kaya, “XIX ve XX. Asırda Osmanlı’da Mutasavvıf

Müfessirler”, 63.145 (Osmanlıca, Diyarbakır).146 (Arapça, İstanbul).147 (Arapça, İstanbul).148 (Osmanlıca, İstanbul).149 (Arapça, İstanbul).150 (Arapça, Mısır).


Buna göre 55 adet olarak belirlediğimiz ayet tefsirlerinin mahiyetine bak-tığımızda bunların 7 tanesinin Besmele tefsiri, 4 tanesinin de Nur suresi 35. Aye-tin tefsiri olduğunu görüyoruz. Besmelenin tefsirlerine her zaman ve mekânda rastlamak mümkündür, Nur suresi 35. Ayete gelince bunu daha çok Şii âlimlerin kendi inanç değerleriyle ilişkilendirerek işlediklerini görüyoruz. Burada Şia’nın “âyetu’l-ğâr” diye bilinen ve Hz. Peygamberle ona eşlik eden Hz. Ebubekir’in mağaradaki durumlarını işleyen Tevbe suresi 40 ile Şia’nın “âyetu’l-velâye” dediği, yani Hz. Ali’nin velayetiyle ilişkilendirdikleri Maide suresi 55. Ayeti de aynı yönde tefsir ettiklerini hatırlatalım. Muhtelif ayetleri işleyen eserlerin sayısı 25’tir.

Ayet tefsirlerinin yazıldıkları dillere göre dağılımına baktığımızda büyük çoğunluğunun Arapça olduğunu görüyoruz. 55 adet ayet tefsirinin 41’i, yani %73’ü Arapçadır. 11 tanesi Osmanlıcadır.

Grafik 26

Arapça ayet tefsirlerinden Nâsır Hüseyin b. Muzaffer el-Canfûrî’nin (v. 1896) İcâzu’t-Tahrîr fî Ayeti’t-Tathîr;151 Vekil Ahmed b. Kalender el-Skender-buri’nin (v. 1905) Nûru’l-Ayneyn fî Tefsîri Zülkarneyn,152 Muhammed Takiy b. Muhammed Hüseyin el-Kâşânî’nin (v. 1903) Tavdîhu’l-Ayât153 gibilerine dikkat çekmek isteriz.

151 (Arapça, Hindistan).152 (Arapça, Hindistan).153 (Arapça, İran).


Osmanlıca olanlarına gelecek olursak onları da şu şekilde verebiliriz:No Tefsirin Adı Tarihi Müellifi Memleketi Vefatı1 İ'câz-ı Kur'an'dan Bir Nebze

(Araf suresinin ilk 10 ayetinin tefsiri)

1903 Ali Rıza Bey İstanbul 1903

2 en-Nevâdir ve'l-Letâif fî Tefsîri'l-Ayâtilleti İhtevet ale'n-Nüket ve'z-Zerâif

1887 Ahmed Kemal Paşa İstanbul 1887

3 Hakâyik-i Kur'âniyyeden Bir Nebze

1886 Ahmed Rüşdi Paşa Yunanistan 1897

4 Hall-i Meseley-i Tufan 1886 Ahmed Rüşdi Paşa Yunanistan 18975 Ayât ve Ehâdîs-i Erbaîn

Tercemesi1902 Yanyalı Refi Efendi Yunanistan 1902

6 Besmele ve Fatiha Tefsiri 1884 Mithat Paşa İstanbul 18847 Besmele-i Şerifin Şerhi 1887 Muhammed Nuru'l-Arabi Mısır 18878 er-Rûh 1886 Giritli Sırrı Paşa Girit 18959 Sırr-ı İstiva 1892 Giritli Sırrı Paşa Girit 189510 Nahl Suresi 90. Ayetin Tefsiri 1889 Debreli Vildan Faik Efendi Arnavutluk 192511 Sıddiklar ve Nasihat Risalesi 1902 Oflu Mehmed Emin Efendi Trabzon 1902

Tablo 5

Bu eserlerden en-Nevâdir ve’l-Letâif fî Tefsîri’l-Âyâtilleti İhtevet ale’n-Nü-ket ve’z-Zerâif adlı eser bazı nükteleri işleyen ayetlerin ele alındığı bir eserdir. Giritli Sırrı Paşa’nın Sırr-i İstivâ adlı eseri, yukarıda geçtiği üzere (ثم استوى على -şeklinde muhtelif ayetlerde geçen154 ve Allah Teâlâ’nın arşa istivasını an (العرشlatan ayetlerin tefsiri mahiyetindedir. Eser aynı zamanda İstiva Ale’l Arş Yahûd Tenzih-i Bâri olarak da adlandırılmıştır. 122 sayfalık eser ilk olarak Paşa’nın vali-lik görevi sırasında Diyarbakır’da Vilayet Matbaasında 1892 yılında basılmıştır.155

er-Rûh da Sırrı Paşa’nın bir eseridir ve bir tür ayet tefsiri mahiyetindedir.156 Eser (قليال ال العلم من اوتيمت وما امرريب من وح الر قل وح الر عن şeklindeki İsra (ويسـلونك suresi 85. Ayeti ile ruhla ilgili diğer bazı ayetlerin tefsiri etrafında dönmektedir.157

Hakâyik-i Kur’âniyye’den Bir Nebze adlı eser Ahmed Rüşdi Paşa’ya aittir. Daha çok tabiat/kozmolojiyle alakalı ayetlerin işlendiği bir eserdir.158

154 Bk. el-A’râf, 7/54; Yunus, 10/3; er-Ra’d, 13/2; Taha, 20/5; el-Furkan, 25/59; es-Secde, 32/4; el-Hadid, 57/4.

155 Köksal, Giritli Sırrı Paşa (1844-1895), 310.156 Bk. Sırrı Girîdî, Rûh, (İstanbul: Osmanlı Kütüphanesi, 1305), 16-45.157 Köksal, Giritli Sırrı Paşa (1844-1895), 306; Gülşen, “19. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Giritli Sırrı Paşa

Ve Tefsir Anlayışı”, 168.158 Er, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkıları, 22.


Müellif Yanyalı Refi Efendi’ye ait olan Ayat ve Ehadis-i Erbain Tercemesi adlı eser, adından da anlaşılacağı üzere muhtelif ayet ve hadislerin tercümesinden ibarettir.159

Ali Rıza Bey, İ’câz-ı Kur’an’dan Bir Nebze adıyla neşrettiği eserinde A’raf suresinin başından 10 ayeti tefsir etmiştir, biz de bu kısmı ayet tefsiri bağlamında değerlendirerek buraya aldık. Bu kısım 25 sayfa civarında yer tutuyor.160

Muhammed Nûru’l-Arabî’nin Besmele-i Şerif’in Şerhi adlı eseri de ta-savvuf yönü ağır basan bir eserdir. Oflu Mehmed Emin Efendi’nin Sıddiklar ve Nasihat Risalesi, Sıddıklarla birlikte olmayı emreden Tevbe suresi 119. Ayetin tefsiridir.

Ayet tefsirlerinin 5’er yıllık periyotlar halinde dağılımına baktığımızda 16 tanesinin 1900-1904 yılları arasında yazıldığını görüyoruz. En az ayet tefsiri 1876-1879 yılları arasında yapılmıştır. 4 yıllık süre içinde sadece 2 adet ayet tef-siri tespit edebildik.

Grafik 27

Ayet tefsirlerinin bölgelere göre dağılımına baktığımızda ise 17 tanesi, Anadolu’da üretilmiştir ki, bu, toplam içerisinde %38’e denk gelmektedir. Daha sonra 8 tane ayet tefsiriyle İran, 7 taneyle de Hindistan geliyor.

159 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, 1: 430. Ayrıca bk. Kaya, “XIX ve XX. Asırda Osmanlı’da Mutasavvıf Müfessirler”, 65.

160 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, 2: 333. Ayrıca bk. Er, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkıları, 51.


Grafik 28

Buna göre en çok ayet tefsiri Anadolu’da yapılmıştır. Bunlardan biri Di-yarbakır, ikisi Gelibolu, diğerleri ise İstanbul’da üretilmişlerdir.

Anadolu’da yazılmış olan 20 ayet tefsirinin 11’i Osmanlıca, 9’u ise Arap-çadır ki, yukarıda bunlardan bahsettik.

f - HâşiyelerHâşiyecilik, yeni bir eser üretmek değil, mevcut olan bir eser üzerinden

fikir ve görüşlerini beyan etme işidir. O yüzden ilmin aslî bir unsuru olarak gör-memek lazım. Esasen erken dönemlerde ortaya çıkmaması da bunu gösteriyor. Eserler yazılacak, ondan sonra mühaşşi, bu eserlerden biri üzerinde imal-i fikr edecektir. Bize göre şerh, hâşiye ve ta’lik çalışmalarının bazıları, her ne kadar bir eser üzerinden imal-i fikir yapılmış ise de aslında tam ve müstakil tefsir mahi-yetindedirler. İçlerinde zaman zaman çok orijinal, belki de esas kaynaktan daha mühim bilgiler bulunabilmektedir. Ayrıca bunlar sayesinde esas kaynak, eksikleri giderildiği, kapalı ve anlaşılmaz kısımları açıklığa kavuşturulduğu, mücmel kı-sımları genişçe izah edildiği için daha iyi anlaşılabilmektedir.161

Geç sayılmayacak dönemlerde hâşiyeler yazılmaya başlanmıştır.162 İlk hâ-şiyeleri mîlâdî 1100’lü yıllara tarihlendirmek mümkündür.163

Osmanlıya geldiğimizde hâşiye ve ona benzer eylemler olan şerh, talik gibi hususlar, adeta Osmanlı ilim dünyasının omurgasını oluşturmuştur. Osmanlı âlimleri, genelde müstakil eserler üretmekten daha çok, mevcut bir eser üzerin-161 Halil Çiçek, “el-Hevâşî fî Fetreti’l-Osmâniyyîn ve Hâşiyetu İsmail el-Konevî Nemûzecen”, Osmanlı

Döneminde Tefsir, Ed. Hidayet Aydar v.dğr., (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018), 321-322; Şükrü Maden, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 3/1 (2014): 184.

162 Bk. Çiçek, “el-Hevâşî fî Fetreti’l-Osmâniyyîn ve Hâşiyetu İsmail el-Konevî Nemûzecen”, 319-321.163 Maden, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü”, 185.


de ilmî gayretini ortaya koymayı tercih etmişlerdir. Hadis, Fıkıh, Kelam, Akaid, Arap Dili gibi her alanda hâşiyeler yazıldığı gibi, Tefsir alanında da çok sayıda hâşiye vücuda getirilmiştir. Hatta hâşiye, şerh, talik işleri daha ziyade Tefsir ala-nında olmuştur denebilir. Diğer bölgelerde olduğu gibi Osmanlı coğrafyasında da en çok üzerine hâşiye yazılan eser, Kâzî Beyzâvi’nin Envâru’t-Tenzîl adlı tef-siridir.164 Bu tefsirin 100’den fazla hâşiyesi yapılmıştır. Celaleddin Mahallî ile Celaleddin Suyûtî’nin ortak eseri olan Tefsîru’l-Celaleyn de çok sayıda hâşiyeye konu olmuştur. Zemahşerî’nin Keşşâf’ı, Nesefî’nin Medâriku’t-Tenzîl’i, Ebus-suûd Efendi’nin İrşâdu’l-Akli’s-Selîm’i üzerine de hâşiyeler yapılmıştır. Bu eser-ler üzerine yapılan hâşiyelerin bazıları, tefsirin tamamına yapılmış tam hâşiyeler iken, bazıları bir cüze veya bir sureye yahut birkaç ayete yapılmıştır, hatta bir ayete bile yapılan hâşiyeler vardır. Ayrıca tefsirlerin mukaddimesine bile önemli ve ciddi hâşiyeler yapılmıştır.165

Abdülhamid döneminde de azımsanmayacak kadar çok şerh ve hâşiye vü-cuda getirilmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Abdülhamid’in saltanatı döne-minde Osmanlı coğrafyası dâhilinde ve hâricinde 33 hâşiye yapılmıştır. Bunların 12 tanesi Beyzâvî’nin tefsirine yapılmışken 9 tanesi de Celâleyn üzerinedir. Di-ğerleri ise muhtelif tefsirlere yapılmıştır.

Grafik 29

164 Şükrü Maden, “Osmanlılar da el-Keşşaf ve Envaru’t-Tenzil Hâşiyeleri”, Türkiye Araştırmaları Literatürü Dergisi, 9/18 (2011): 241-273.

165 Bk. Maden, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü”, 185-215; Muhammed Abay, “Osmanlı Döneminde Tefsir Hâşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri -Tebliğler ve Müzakereler, Tartışmalı İlmi Toplantı 21-22 Ekim 2011, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012), 170-191; Mesut Kaya, “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı -Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri / Zemahşerî Şerhi Örneği-”, Marife, 15/1 (Yaz 2015): 9-31; Aydar, “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”, 101-111.


Bu 33 hâşiyenin hangi bölgelerde üretildiğine bakacak olursak, grafikte de görüldüğü üzere bunların 6 adeti Anadolu’da meydana getirilmiştir. İran ve Suri-ye’de 5’er tane, Hindistan’da ise 4 tane hâşiye yazılmıştır. Hâşiyelerin geri kalan-ları farklı bölgelerde yazılmışlardır. Osmanlıya bağlı diğer coğrafyaları da hesaba katarsak Osmanlı Devletine ait bölgelerde üretilen hâşiyelerin sayısı (6+14) 20 eder ki, bu, Abdülhamid döneminde üretilen 33 hâşiyenin yarısından fazla olup %60’a tekabül eder.

Grafik 30

Anadolu’da yapılmış hâşiyeler şunlardır:No Eserin Adı Tarihi Müellifi Memleketi Vefatı1 Letâifu't-Te'vil ala

Envâri't-Tenzîl1883 Maksud b. Şah

SüleymaniErzurum 1883

2 Hâşiye alâ Tefsîri'l-Beyzâvî

1885 Hocazade Abdullah b. Abdurrahman Efendi

el-Kilisi

Kilis 1885

3 Takrîr ala Envâri't-Tenzîl

1890 Çuhadarzâde Hacı Keşfi Mustafa Yozgatî

Yozgat 1891

4 Talikât ale'l-Beyzâvî 1891 Çuhadarzâde Hacı Keşfi Mustafa Yozgatî

Yozgat 1891

5 Fethu'l-Esrâr ve'l-Müşkilât alâ Rûhu'l-

Beyân bi'l-İşârât

1885 Bosnevî Hilmi Baba Bosna 1885

6 Talikât ale'l-Celâleyn 1891 Çuhadarzâde Hacı Keşfi Mustafa Yozgatî

Yozgat 1891

Tablo 6

Buna göre hâşiyecilik işini en çok yapan kişi Çuhadarzâde Hacı Keşfiî-Mustafa Yozgatî’dir. Bu zata ait üç eserden 2 tanesi Beyzâvî tefsiri üzeredir. Bun-ların aynı olup olmadığı yönünde yaptığımız araştırmada, haklarında bilgi veren-


lerin bunları farklı kaydettiklerini gördük, o yüzden biz de farklı iki eser olarak verdik, ancak bunlar tek eser de olabilir. Bosnevî Hilmî Baba, Bosna’da doğduğu halde eserini İstanbul’da yazdığı için, eseri Anadolu’nun ürünü olarak gösterdik.

İran’da daha çok Şiî âlimlerin tefsirlerine hâşiyeler yazılmışken, diğer böl-gelerde de Osmanlıda olduğu gibi Beyzâvî ve Celâleyn üzerine hâşiyeler yapıl-mıştır.

2 - Abdülhamid Döneminde Eser Yazmış Olan MüelliflerOsmanlı topraklarında diğer alanlarda olduğu gibi tefsir alanında da eser

veren çok sayıda âlim yetişmiştir. Bunların bir kısmı tam tefsir yazmışken, bir kısmı cüz, sure veya ayet tefsiri meydana getirmiştir. Hâşiye yazanların yanında, ulûmu’l-Kur’ân, usûlu’t-Tefsir, târihu’t-Tefsir, târihu’l-Kur’ân, Kıraat ve tecvid alanlarında eser yazanlar da vardır. Osmanlı âlimlerinin çoğu eserlerini Arapça yazmışken, bazıları da Osmanlıca yazmışlardır. Az da olsa Farsça yazanlar da olmuştur. Benzer bir durum diğer İslâm coğrafyaları için de geçerlidir.

a - Müelliflerin MemleketleriAbdülhamid döneminde de vaziyet bu minval üzeredir. Tespit edebildi-

ğimiz kadarıyla muhtelif coğrafyalarda Kur’an ve tefsir alanıyla ilgili 357 eser üretilmiştir. Bu 357 eserin nispet edildiği âlimler ortaya çıkarılmaya çalışılmış-tır. Bu müellifleri tespit ederken bazı zorluklarla karşılaştığımızı belirtmeliyiz. Bu zorluk, özellikle ilgili kaynaklarda aynı müellifin isminin farklı şekillerde yazılmasından kaynaklanmıştır. Kimisinde müellifin meşhur adı başa alınmış-ken, kimisinde sona bırakılmış, kimisi önce künyesini vermişken, kimisi bunu ortada veya sonda zikretmiştir. Kimisi müellifi bölgeye nispet etmişken, kimisi de bölgedeki şehre veya köye isnad etmiştir. İlgili kaynaklarda farklı şekillerde verilen tüm bu isimleri, bilhassa eserler üzerinden tetkik ederek birleştirdik ve tek isme indirgedik. Farklı müelliflerin isim, künye ve nispetlerinin aynı veya benzer olması da müşkül olmuştur, ancak bunlar da titizlikle incelenerek birbi-rinden ayrıştırılmışlardır. Ayrıca bir müellife ait birden fazla eser olması halinde de, eserlerinin sayısına bakmaksızın onu tek kişi olarak kaydettik. Buna göre 357 adet eserin sahibi olarak 235 isim tespit ettik. Başka bir ifadeyle, Abdülhamid döneminde Kur’an ilimleri, tefsir ve tefsir usulü konularına ait eser vermiş olan âlimlerin sayısı 235’dır. Bu sayıya Abdülhamid döneminde vefat ettiği halde ese-rini Abdülhamid döneminden önce veya sonra yazdığını tespit ettiğimiz isimleri dâhil etmedik.


235 müellifin doğdukları bölgelere göre dağılımı şöyledir:

Grafik 31

Görüldüğü gibi en çok müellif, Hindistan’da ortaya çıkmıştır. Pakistan ve Bangladeşli müelliflerin de dâhil olduğu 48 müellifin çıktığı Hindistan’ın ardın-dan 41 müellifle Anadolu geliyor. Sonra 40 müellifle İran’ı görüyoruz. Anado-lu’ya Balkanları kattığımızda rakam 54 oluyor.

Osmanlı müellifleri diyebileceğimiz Anadolu ve Balkanlarda doğmuş mü-ellifleri memleketlerine göre dağıtırsak şöyle bir tablo ortaya çıkar:

Grafik 32

Buna gör Anadolu ve Balkanlar olarak Osmanlı coğrafyası içinde en çok alimin doğduğu şehir İstanbul’dur. Burada 19 müellif doğmuştur ki, bu, toplamın %35’ine tekabül ediyor.

Fiilen veya siyaseten Osmanlıya bağlı Hicaz, Irak, Kuzey Afrika, Mısır, Suriye ve Yemen’i de kattığımızda Osmanlı coğrafyasından çıkmış müelliflerin


sayısı 102 oluyor. Grafikten de anlaşıldığı üzere Anadolu coğrafyasının dışından ise 133 müellif çıkmıştır.

Grafik 33

235 müellife ait eserlerin sayısı 357 olduğuna göre demek ki bazı müellif-ler 1’den fazla eser yazmışlardır.

Yaptığımız tespitlere göre 235 müelliften 61 tanesi 1’den fazla eser yaz-mıştır. Bunların çoğunluğu 2 eser yazmışken, bir kısmı 2’den fazla eser yazmıştır. Aşağıda 3 ve 3’ten fazla eser vermiş olanları veriyoruz:

Grafik 34


Buna göre en fazla eser yazan müellif, Muhammed b. Ahmed b. Abdillah el-Mutevellî adlı Mısırlı bir zattır. 1895 yılında Mısır’da vefat eden bu zatın tefsir ve Kur’an ilimleriyle ilgili 14 eserini tespit edebildik. Müellifin eserlerinin nere-deyse tamamı kıraat ve tecvidle ilgilidir. Mukaddime fî Kırâeti Verş, ed-Dât ve’z-Zâ, el-Kevkebu’d-Durrî fî Kırâeti’l-İmam Ebî Amr el-Basrî, Nazmu Risâleti Verş, Fethu’l-Kerîm (Manzûme fi’t-Tecvîd) eserlerinden bazılarıdır. Daha sonra Giritli Sırrı Paşa geliyor. Sırrı Paşa’nın da 11 adet eseri bulunmaktadır. Çok eser veren-lerden biri de Ahmed Hüsâmuddin Dağıstânî’dir. Bu zatın da 7 ayrı eseri vardır. Mehmet Fevzi Efendi 6 eserle Dağıstânî’nin arkasından geliyor. Sıddık Hasan Han, Nâsıruddin Muhammed Ebû Mansûr ed-Dehlevî, Muhammed Nûru’l-A-rabî, Kasım b. Ahmed Resmovî, Ebû Ayd Rıdvan b. Muhammed el-Muhallalatî ve Ahmed Râfiî Tahtâvî’nin 5’er eseri mevcuttur. Burada her biri kendi alanında mühim bir yer işgal eden Sıddık Hasan Han’ın eserlerini vermek istiyoruz: 1 - Fethu’l-Beyân fî Makâsidi’l-Kur’ân, 2 - Neylu’l-Merâm fî Tefsîri Ayâti’l-Ahkâm, 3 - Tercümânu’l-Kur’ân bi Letâifi’l-Beyân, 4 - İfâdetu’ş-Şuyûh fi’n-Nâsih ve’l-Mensûh, 5 - el-İksîr fi Usûli’t-Tefsîr. Tebcîlu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Celîl, Tenkîhu’l-Beyân fî Cevâbi Tefsîri’l-Kur’ân li Seyyid Ahmed Han Nâsıruddin Mu-hammed Ebû Mansûr Dehlevî’nin eserlerinden bazılarıdır. Fethu’l-Mukaffelât fi’l-Kıraati’l-Aşr, el-Kavlu’l-Vecîz fî Fevâsili’l-Kitâbi’l-Azîz gibi eserleri bulunan Ebû Ayd Rıdvan b. Muhammed el-Muhallalatî de daha ziyade kıraat ve tecvid konusunda eser vermiştir. Osmanlı müelliflerinden aşağıda bahsedeceğimiz için onları burada vermiyoruz.

3 ve 3’ten fazla eser vermiş müelliflerin doğum yerlerine göre baktığımız-da 3’ü Hindistanlı,166 1’i İranlı,167 1’i Kafkasyalı,168 1’i Cezayirli,169 5’i Mısırlı,170 1’i Moritanyalı171 ve 1’i de Yemenlidir.172 Anadolu ve Balkanlardan olan müellifleri aşağıda vereceğiz.

166 (Sıddık Hasan Han, Deputy Hafız Nezir Ahmed ve Nâsıruddin Muhammed Ebû Mansûr ed-Dehlevî).167 (Ali el-Bahtiyârî).168 (Ahmed Hüsâmuddin Dağıstânî).169 (Muhammed b. Yûsuf b. İsa Ettafeyyiş).170 (Ahmed Râfiî Tahtâvî, Muhammed Nûru’l-Arabî, Muhammed b. Ahmed b. Abdillah el-Mutevellî,

Muhammed Abduh ve Ebû Ayd Rıdvan b. Muhammed el-Muhallalatî).171 (Muhammed Mevlud b. Ahmed Fâl el-Ya’kûbî).172 (Abdulkerim b. Abdillah).


Grafik 35

Anadolu ve Balkanlarda doğup 2 ve daha fazla eser veren âlimlere gelince, bunların sayısı 20’dir; içlerinden kimi 2, kimi daha fazla eser yazmıştır. Giritli Sırrı Paşa’nın 11 civarında eseri vardır. Aşağıda 2 ve 2’den fazla eseri olanları grafik halinde veriyoruz:

Grafik 36


Grafikten de anlaşılacağı üzere 21 müellife ait 64 eserin 11’i Giritli Sırrı Paşa’ya aittir. Başka bir ifadeyle Giritli, tefsir ve Kur’an ilimleriyle ilgili en çok eser veren müelliftir. Onun vermiş olduğu eserleri şöyle verebiliriz:

No Eser Adı Konusu Muhtevası1 Er-Rûh Ayet tefsiri Kur’an-ı Kerim’de geçen “ruh” ile ilgili

ayetleri tefsir eden bir eserdir.2 Sırr-ı İstiva Ayet tefsiri Rahman’ın arşa istiva ettiğini anlatan ayetleri

işleyen bir eserdir.3 Sırr-ı Kur'an Sure tefsiri Fatiha, besmele ve istiazenin tefsiridir.4 Sırr-ı Furkan Sure tefsiri Furkan suresinin tefsiridir.

5-6-7 Sırr-ı Tenzil (3) Sure tefsiri Furkan, İnsan ve Yusuf suresinin muhtasar tefsiridir.

8 Sırr-ı İnsan Sure tefsiri İnsan suresinin tefsiridir.9 Sırr-ı Meryem Sure tefsiri Meryem suresinin tefsiridir.10 Ahsenü'l-Kasas

Tefsir-i Sure-i Yusuf

Sure tefiri Yusuf suresinin tefsiridir.

11 Tabakat ve Adab-ı Müfessirin

Tefsir Usulü ve tarihi

Tefsir usulüyle ilgili bazı konular ve ilk beş asır müfessirlerinden bazılarının hayatını

kısaca veren bir eserdir.

Tablo 7

Giritli’nin aslına 9 tane eseri vardır, ancak Sırr-ı Tenzil adındaki eseri 3 ayrı surenin tefsirini işlediği için onlar müstakil birer eser gibi değerlendirilmiş-tir. Giritli Sırrı Paşa’nın bütün eserleri Osmanlıcadır.

Mehmet Fevzi Efendi de çok eser veren bir Osmanlı âlimidir. Onun da eserlerini şu şekilde verebiliriz.No Eser Adı Konusu Dili Muhtevası1 Risale-i Rûhi's-Salâh Sure tefsiri Osmanlıca Fil-Nas sureleri arasındaki 10 surenin

tercüme ve kısa tefsirini yapan bir eserdir.

2 Mesîru'l-Halâs fî Tefsîri Sûreti'l-İhlâs

Sure tefsiri Arapça İhlas suresinin tefsiridir.

3 Kudsiyyu'l-Ferah fî Tefsîri Elem Neşrah

Sure tefsiri Arapça İnşirah suresinin tefsiridir.

4 Teysiru'l-Fülk fi Tefsiri Sureti'l-Mülk

Sure tefsiri Arapça Mülk suresinin tefsiridir.

5 Kudsiyyu'l-İrfân fî Tefsîri Sûreti'n-Necmi

mine'l-Kur'ân

Sure tefsiri Arapça Necim suresinin tefsiridir.

6 el-Havâssu'n-Nâfia fî Tefsîri Sûreti'l-Vâkıa

Sure tefsiri Arapça Vakıa suresinin tefsiridir.

Tablo 8


Kasım b. Ahmed Resmovî de 5 adet eser yazmıştır. Tamamı Osmanlıca olan bu eserleri de şu şekilde verebiliriz:

No Eser Adı Konusu Muhtevası1 Tefsîru Sûreti’l-‘Alak Sure tefsiri Alak suresinin tefsiridir.2 Tefsîru Sûreti’d-Duhâ Sure tefsiri Duha suresinin tefsiridir.3 Tefsîr-i Sûre-i İhlâs Sure tefsiri İhlas suresinin tefsiridir.

4 Tefsîr-i Sûre-i İnşirâh Sure tefsiri İnşirah suresinin tefsiridir.5 Tefsîru Sûreti’t-Tekâsür Sure tefsiri Tekâsür suresinin tefsiridir.

Tablo 9

Diğerlerini de toplu olarak şu şekilde verebiliriz:No Müellif Adı Eser Adı Konusu Dili Muhtevası1 Abdurrahman b. Ali

Prizreni Tefsîru Sûreti'l-

KevserSure tefsiri Arapça Kevser suresinin

tefsiridir.2 Abdurrahman b. Ali

PrizreniKevser Suresi

TefsiriSure tefsiri Osmanlıca Kevser suresinin

tefsiridir.3 Ahmed Cevdet Paşa Lahikay-ı Şerife Kur’an

SözlüğüOsmanlıca Al-i İmran 3’e

kadar yaptığı tercümedeki bazı

kelimelerin sözlüğü mahiyetindedir.

4 Ahmed Cevdet Paşa Hülâsâtu'l-Beyân fî Te'lîfi'l-Kur'an

Kur’an Tarihi

Arapça Kur’an’ın telif tarihini işleyen bir

eserdir..5 Ahmed Cevdet Paşa Terceme-i Şerife Kur’an

tercümesiOsmanlıca Al-i İmran 3’e kadar

yapılmış noksan Kur’an tercümesi.

6 Ahmed Rüşdi PaşaHikmetu'l-Beyân fî

Sûreti'r-RahmânSure tefsiri Arapça Rahman suresinin

tefsiridir.7 Ahmed Rüşdi Paşa

Hakâyik-i Kur'aniyyeden Bir

Nebze

Ayet tefsiri Osmanlıca Kur’anî hakikatlerle ilgili

bazı ayetleri işleyip tefsir eden bir

eserdir.8 Ahmed Rüşdi Paşa

Hall-i Meseley-i Tufan Ayet tefsiri Osmanlıca Tufan konusuyla ilgili ayetleri

işleyip tefsir eden bir eserdir.

9 Ahmed Rüşdi PaşaTerceme-i Hikmetu'l-

Beyân fî Sûreti'r-Rahmân

Sure tefsiri Osmanlıca Rahman suresinin tefsiridir.

10 Ali Rıza Bey Araf suresinin ilk 10 ayetinin tefsiri/ İ'caz-ı Kur'an'dan

Bir Nebze

Ayet tefsiri Osmanlıca Araf suresinin başındaki ilk 10 ayetin tefsiridir.


11 Ali Rıza Bey Sırru Sureti'l-İhlâs Sure tefsiri Arapça İhlas suresi tefsiridir.12 Ali Yekta Efendi Sure-i Beled

TefsiriSure tefsiri Osmanlıca Beled suresinin

tefsiridir.13 Ali Yekta Efendi Sure-i Rahman

TefsiriSure tefsiri Osmanlıca Rahman suresinin

tefsiridir.14 Azmi Hüseyin Dede Temyîzu'l-Emreyn Ayet tefsiri Arapça Al-i İmran 4015 Azmi Hüseyin Dede Temyîzu'l-Emreyn Ayet tefsiri Arapça Maide 116 Bosnevi Hilmi Baba Fethu'l-Esrâr

ve'l-Müşkilât alâ Rûhu'l-Beyân

bi'l-İşârât

Hâşiye Arapça Rûhu’l-Beyân tefsirine yapılmış

kısmî hâşiye

17 Bosnevi Hilmi Baba Tefsîru Sûreti ve'd-Duhû

Sure tefsiri Arapça Duha suresi tefsiri

18 Çuhadarzade Hacı Keşfi Mustafa Yozgati

Talikât ale'l-Beyzâvî

Hâşiye Arapça Beyzâvî tefsirinin bir kısmına yapılmış

ta’likât19 Çuhadarzade Hacı

Keşfi Mustafa YozgatiTakrîr alâ Envâri't-

TenzîlHâşiye Arapça Beyzâvî tefsirinin

bir kısmına yapılmış takrîrât

20 Çuhadarzade Hacı Keşfi Mustafa Yozgati

Talikât ale'l-Celâleyn

Hâşiye Arapça Celaleyn tefsirine yapılmış ta’likât

21 Debreli Vildan Faik Efendi

Tefsîru Sûreti'l-Kaf

Sure Arapça Kaf suresi tefsiri

22 Debreli Vildan Faik Efendi

Nahl Suresi 90. Ayetin Tefsiri

Ayet Osmanlıca Nahl 90. Ayetin tefsiri

23 Hacerzade Recep Efendi Fereciki

Tefsir-i Cü'z-i Amme

Cüz Osmanlıca Amme cüzü tefsirdir.


Tefsîru Sûreti'l-Mutaffifin

Sure Arapça Mutaffifîn suresinin tefsiridir.


Vesîletu's-Saâde ilâ Sûreti'n-Nebe’

Sure Osmanlıca Nebe suresinin tefsiridir.

26 Hocazade Abdullah b. Abdurrahman Efendi

el-Kilisi

Hâşiye alâ Tefsîri'l-Beyzâvî

Hâşiye Arapça Beyzâvî tefsirinin bir kısmına yapılmış

hâşiye27 Hocazade Abdullah b.

Abdurrahman Efendi el-Kilisi

Zübde Kıraat Osmanlıca Kıraat ve tecvid konularını işleyen bir

eserdir.28 Mehmet Raif Efendi

İstanbuliTefsir-i Sûre-i

YunusSure tefsiri Osmanlıca Yunus suresinin

tefsiridir.29 Mehmet Raif Efendi

İstanbuliTefsir-i Şerif/Tefsir-i Raif

Kur’an tefsiri

Osmanlıca Kur’an tefsiridir.

30 Mithat Paşa Besmele ve Fatiha Tefsiri

Ayet tefsiri Osmanlıca Besmele tefsiridir.

31 Mithat Paşa Besmele ve Fatiha Tefsiri

Sure tefsiri Osmanlıca Fatiha suresi tefsiridir.

32 Muallim Ömer Naci Hülâsatü'l-İhlas Sure tefsiri Osmanlıca İhlas suresinin tefsiridir.

33 Muallim Ömer Naci İ'caz-ı Kur'an Usul Osmanlıca Kur’an’ın i’cazını işleyen bir eserdir

34 Muallim Ömer Naci Muammay-ı İlâhî Usul Osmanlıca Tefsir usulü konularını işliyor.

35 Muhammed Hakkı b. Ali Güzelhisari

Tefhîmu'l-İhvân Tecvîdu'l-Kur'ân

Kıraat Arapça Tecvidle ilgili bir eserdir.


36 Muhammed Hakkı b. Ali Güzelhisari

Tıbbu'l-Kur'ân Hubbu'r-Rahmân

Ayet tefsiri Arapça Muhtelif ayetleri tefsir ediyor

37 Mustafa Niyazi Efendi Umdetu'l-Kâriîn ve Tezkîrâtu'l-

Mukriîn

Kıraat Arapça Kuran kıraatiyle ilgili bir eserdir.

38 Mustafa Niyazi Efendi Senedu'l-Huffâz Kıraat Arapça Kıraat ve Hafızlık konusuyla ilgilidir.

39 Niyazi Şeyh İsmail Efendi

Tecvid Kıraat Osmanlıca Tecvid kitabıdır.

40 Niyazi Şeyh İsmail Efendi

Mehâric-i Hurûf Kıraat Osmanlıca Tecvidle ilgili bir eserdir.

41 Vecihizade Kemal İsmail Sadık Paşa

Tefsîru Sûreti'l-İhlâs

Sure tefsiri Arapça İhlas suresinin tefsiridir.

42 Vecihizade Kemal İsmail Sadık Paşa

Tefsir-i Kemal Kur’an tercüme ve

tefsiri

Osmanlıca Kur’an’ın tercümesi ve özlü bir tefsiridir.

Tablo 10

Anadolu ve Balkanlar’da doğup tefsir veya Kur’an ilimleriyle ilgili eser veren müelliflerin doğdukları şehirlere göre dağılımı da şöyledir:

Grafik 37

Buna göre Anadolu’da doğup eser telif edenler en çok İstanbulludurlar ki bunların sayısı 19’dur. Diğer şehirlerden daha az müellif çıkmıştır.

Buna, Osmanlı coğrafyasına dâhil olan Irak, Kuzey Afrika, Mısır, Suriye, Hicaz ve Yemen’de yetişmiş müellifleri de katarsak sayı 102 olur.

Bu dönemde diğer bölgelerde eser üretenlerin sayısına baktığımızda bun-ların toplamı, yukarıda da geçtiği üzere büyük bir kısmı İran ve Hindistan’dan olmak üzere 133’tür.

Osmanlı toprakları ile Osmanlıya bağlı bölgelerden olup da eser yazanlarla, bu bölgenin dışındaki coğrafyalardan olup eser üretenlerin sayısal olarak mukaye-sesini yaptığımızda Osmanlı coğrafyası haricinin daha fazla müellif ürettiğini görü-rüz. Nitekim bu coğrafyalardan 133 müellif çıkmışken, Osmanlı coğrafyası dâhilin-


deki bölgelerden 102 müellif çıkmıştır. Oysa eserler bazında baktığımızda yukarıda da geçtiği üzere Osmanlı coğrafyasına daha çok eser vücuda getirilmiştir.

Grafik 38

Tespitlerimize göre Osmanlı coğrafyası dâhilinde doğmuş 102 müellif, Os-manlı coğrafyası haricinde doğmuş 133 müelliften daha fazla eser üretmişlerdir. Müelliflere göre baktığımızda Osmanlı coğrafyasında yetişmiş yazarların oranı %43 iken, eserlere göre baktığımızda Osmanlı coğrafyasında üretilen eserlerin oranı %56 civarındadır.

b - Müelliflerin Eğitim DurumuTefsir yazmış âlimlerimizin hayatına baktığımız zaman Celâleddin Suyûtî,

Muhammed Şevkânî gibi bazı âlimler hariç nerdeyse geri kalan âlimlerin hepsi “rihle”173 dediğimiz eğitim yolculuklarına çıkmışlar ve uzun zaman memleketleri-nin dışında kalmışlardır.174 Abdülhamid döneminde de doğdukları bölgeden farklı bir yerde eğitim görmüş, eğitim için muhtelif beldeler gezmiş âlimler vardır. Bu çalışmamızda tespit ettiğimiz bazı müellifler eğitimlerini doğdukları bölgede al-mışken, eğitim için başka memleketlere giden âlimler de olabiliyor. Biz burada bilhassa müelliflerin yükseköğretimlerini/medrese eğitimlerini aldıkları yeri esas aldık ve bunu uzun süre almış olmasına da dikkat ettik. Buna göre Abdülhamid döneminde eser vermiş 235 müellifin eğitim gördükleri bölgelere göre durumları-na bakacak olursak, bunların büyük bir kısmının Anadolu’da eğitim gördüklerini müşahede ediyoruz. Anadolu’da eğitim görenlerin sayısı 51’dir. Onu 47 kişiyle Pakistan ve Bangladeş’in de dâhil olduğu Hindistan geliyor. İran’da ise 40 müellif eğitim görmüştür. Daha sonra 25 müellifle Mısır ve 14 müellifle Suriye geliyor.173 Bk. İbrahim Hatipoğlu, “Rihle”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008), 35: 106-108.174 Bk. Ebû Enes Mâcid el-Benkânî, Rihletu’l-Ulemâi fî Talebi’l-İlm, (el-İmârâtu’l-Arabiyyeti’l-Muttahide,

1423/2002), 15-253.


Grafik 39

Müelliflerin Anadolu ve Balkanlarda eğitim görme durumlarına baktı-ğımızda 55 kişiden 42’sinin İstanbul’da eğitim gördüğünü anlıyoruz. Bu ise %76’lık bir orana tekabül ediyor. Aslında eğitim yerini İngiltere olarak göster-diğimiz ve İngiltere’de eğitim gördüğü için İngiliz Kerim diye bilinen Amasyalı Kerim Efendi de eğitiminin önemli bir kısmını İstanbul’da yapmıştır. Bu oran, İstanbul’un İslâm âlemi için bir ilim ve irfan merkezi olduğunun göstergesidir.

Grafik 40

c - Müelliflerin MeslekleriTarihte tefsir ve Kur’an ilimleriyle uğraşan âlimlerin hayatına baktığımız-

da büyük bir kısmının müderris-müftü-kadı-şeyhülislam gibi görevler üstelendi-ğini görüyoruz. İçlerinde tarikat şeyhi olanlar olduğu gibi bir düşünce ekolünün lideri, bazı cemaatlerin başkanı olanlar da vardır. Başka bazı görevler ifa edenler


de olmuştur. Ancak öne çıkan meslek müderrisliktir. Osmanlıda da aşağı yukarı benzer bir durum söz konusudur.

Abdülhamid dönemine gelecek olursak Kur’an ve tefsir alanında eser yazmış Osmanlı müelliflerinin özgeçmişlerini incelediğimiz zaman, farklı mesleklere sa-hip olduklarını görebiliyoruz. Bunların da çoğunluğu diğer dönemlerde olduğu gibi ilmiye sınıfına mensuptur. Ayrıca kalemiye ve seyfiye sınıflarına mensup olanlar da vardır. Özgeçmişlerinde müderris oldukları belirtilenler aynı zamanda başka gö-revler de ifa edebilmişlerdir. Mesela müderris olan zevatın bir kısmı, aynı zamanda müftüdür, gazetecidir, icabında bir tarikat şeyhidir veya bazı mahallî-idarî işlerde görevler ifa etmişlerdir. İçlerinde şairler-edipler, tabipler de vardır. Hayatının bir döneminde idareciyken veya gazeteciyken sonradan müderris olanlar olmuştur. As-keriyede komutan, bürokraside yönetici gibi görevler üstlenenler de vardır.175 Do-layısıyla burada müellifleri mesleklerine göre net bir şekilde tasnif etmek oldukça zordur, zira meslek konusunda bir tedahül ve tahalüt (iç içe girişlik) vardır.176

Grafik 41

Grafikten de anlaşıldığı üzere Abdülhamid döneminde de gerek Osmanlı coğrafyasındaki, gerekse bu coğrafyanın dışındaki bölgelerde yetişmiş olan mü-elliflerin büyük kısmı müderristir. Diğer bölgelerden olan müellifler arasında da tıpkı Osmanlıda olduğu gibi, idareci, bürokrat, asker, gazeteci, tabip, şair-edip, filozof ve daha başka meslek ve sıfatları haiz olanlar vardır. Bu dönemde bilhassa Kur’an tercümesi işiyle uğraşan misyonerlerin varlığı da dikkat çekiyor ki, bun-lar da genelde papazdırlar.

175 Ayrıca bk. Dığıroğlu, “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir?-II”, 5-7.176 Bk. Dığıroğlu, “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir?-II”, 10-15.


Bu dönemde Osmanlı müelliflerinin çoğunun tarikatlarla doğrudan ilişki-lerinin olduğunu görüyoruz; bunlar ya bir tarikatın şeyhidirler, ya tarikatta önemli bir mevkide bulunmaktadırlar, ya da gönüllü müntesip durumundadırlar. Osman-lının diğer asırlarında da âlimlerin tarikatlarla ilişkisini görebiliyorsak da, araş-tırmalarımız neticesinde zihnimizde Abdülhamid döneminde bu hususun daha yoğun olduğu intibaı oluştu. Neredeyse hangi müellifin hayatını incelediysek bir şekilde yolunun tarikatlarla kesiştiğini gördük. Bazıları sadece bu görevle vazife-lidirler, yani kendilerini tamamen tarikata vermişlerdir. Dolayısıyla burada bir iç içe geçmişlik durumu vardır.177 Aşağıda kabaca bunların tasnifini veriyoruz. Ta-rikat şeyhi ve bürokrat olarak verdiklerimiz yalnızca bu görevleri ifa etmişlerdir. Müderris diye verdiklerimizde ise çoğunluğu sadece müderris olmakla birlikte bir kısmı müderrislik görevi yanında başka görevler de ifa etmişlerdir, ancak mü-derrislik öne çıkan vasıfları olduğu için bu kategoriye alınmışlardır.

Grafik 42Buna göre Anadolu ve Balkanlarda yetişmiş 55 kişilik müellif listesi içinde

en öne çıkan mesleğin müderrislik olduğunu görüyoruz. Abdülhamid döneminde eser üretmiş olan müelliflerin %69’u müderristir.

d - Müelliflerin Vefat YerleriYukarıda da belirtildiği üzere müelliflerin arasında çok sayıda ilim yolcu-

luğu yapan vardır. “Rihle” dediğimiz bu ilmî seyahatler esnasında doğduğu, hatta eğitim aldığı yerden farklı yerlerde vefat edenler olmuştur. Bilhassa hac ve umre için Hicaz’a gelip burada ölenlerin çokluğu dikkat çekiyor.

177 Bk. Kaya, “XIX ve XX. Asırda Mutasavvıf Müfessirler”, 43-77; Murat Sülün, “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’an’a İşârî Yaklaşımlar”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011, (İstanbul: Ensar Yayınları, 2012): 111-148.


Abdülhamid döneminde vefat etmiş olan müelliflerin nerede ve ne zaman vefat ettiklerine bakacak olursak, 235 müellifin 55’i Anadolu’da vefat etmiştir. Pakistan ve Bangladeş dahil Hindistan topraklarında vefat edenlerin sayısı 46, İran’da ölenlerin sayısı ise 37’dir. Bugün Suudi Arabistan diye bilinen Hicaz bölgesinde doğup eser telif edenler son derece az iken, burada vefat edenlerin sayısının 11 olması dikkat çeken bir husustur. Belli ki bazı müellifler hayatlarının sonlarına doğru buraya göç etmişler veya hac-umre gibi bazı dinî vecibeleri ifa için buradayken vefat etmişlerdir.

Grafik 43Anadolu’da vefat eden müelliflerin vefat ettikleri şehirlere göre durumuna

baktığımızda 55 müellifin 45’nin yani %82’sinin İstanbul’da vefat ettiğini görü-yoruz. Diğer şehirlerde ise 1’er müellifin vefat ettiğini tespit ettik.

Grafik 44

Bütün bu veriler İstanbul’un birçok konuda olduğu gibi ulemâ yatağı ol-ması konusunda da öncülüğünü ortaya koyuyor.


e - Müelliflerin Vefat TarihleriAbdülhamid’in 33 yıl süren saltanatı döneminde 235 müellifin vefat et-

tikleri tarihe göre 5’er yıllık periyotlar halinde dağılımını yaptığımızda en fazla ölümün 1905-1909 yılları arasında olduğunu görüyoruz. Daha sonra 37 ölümle 1890-1894 yılları arası geliyor. Diğer 5’er yıllık periyotlarda takriben 30’ar mü-ellif vefat etmiştir. En az vefat olayı 1876-1879 yılları arasında yani, Abdülha-mid’in saltanatının ilk yıllarında olmuştur. 4 müellif de Abdülhamid’in saltanatı döneminde vefat ettiği halde vefat tarihleri kesin olarak tespit edilemediği için bunlar “bilinmeyen” kategorisinde gösterilmişlerdir.

Grafik 45

Anadolu ve Balkan coğrafyasında vefat eden 58 müellifin tarih aralıkla-rına baktığımızda ölümler en çok 1900-1904 ile 1905-1909 yılları arasında ol-muştur. Bu iki periyodun ilkinde 11, ikincisinde ise 10 ölüm vak’ası yaşanmış-tır.1885-1889 ile 1890-1894 yılları arasında da 8’er müellif vefat etmiştir. En az ölüm ise, 1895-1899 yılları arasında vuku bulmuştur.


Grafik 46

SONUÇBu çalışmamız boyunca yaptığımız araştırmalarda gördük ki, Abdülhamid

döneminde azımsanmayacak kadar çok tefsir ve Kur’an’la ilgili eser yazılmıştır. Bunları, Abdülhamid döneminden önceki dönemlerle mukayese etmeye kalktı-ğımızda, Abdülhamid döneminin bu açıdan açık ara önde olduğunu görebiliriz. Nitekim yukarıda 1820-1876 yılları arasındaki 56 yılı kapsayan dönemde din ala-nında 186 eserin basıldığını, buna karşılık Abdülhamid döneminde basılan dinî eserlerin sayısının 1037 civarında olduğunu belirtmiştik. Abdülhamid dönemin-de beş kattan fazla bir basım yapılmıştır. Bernard Lewis’in, Abdülhamid’in ilk onbeş yıllık saltanatında 200 civarında dinî eserin basıldığına dair verdiği bilgi de yukarıda geçmişti. Tabii ki, her dönemi kendi şartları içinde değerlendirmek lazımdır, biz de böyle yapıyoruz, ancak bu rakamların bir gerçeği ifade ettiğini, Abdülhamid dönemini matbuat noktasında “sansürlü yıllar” diye nitelendirenlere bir şeyler anlattığını belirtmeliyiz.

Abdülhamid’in tahttan indirilişinden Cumhuriyetin ilanına (1909-1923 arası), Cumhuriyetin ilanından 1950’li, hatta 1970’li yıllara kadar yazılan/bası-lan tefsir ve Kur’an’la ilgili eserlerle mukayesesini yaptığımızda, Abdülhamid döneminin, bu dönemlerden daha verimli olduğunu, Abdülhamid döneminde daha fazla eserin üretildiğini fark ediyoruz. Nitekim bu dönemlerle ilgili araştır-malarımız mevcuttur ve tespit edebildiğimiz eserler Abdülhamid dönemine göre daha azdır, ancak henüz çalışmamız bitmediği için, yanılgıya sebep vermemek için şimdilik rakamlarla bir mukayese yapmak istemiyoruz. Dolayısıyla tefsir ve Kur’an ilimleri alanında yazılmış olan eserler bakımından kendisinden önceki ve


sonraki dönemlerle mukayesesini yaptığımızda, Abdülhamid döneminde matbuat üzerinde baskı olduğu, eserlerin tabına izin verilmediği yönündeki iddiaları des-tekleyecek herhangi bir veri elde edemiyoruz.

Abdülhamid döneminde yukarıda sınırlarını çizdiğimiz Osmanlı coğraf-yasında üretilmiş olan tefsir ve Kur’an ilimleriyle ilgili eserleri, yine yukarıda işaret ettiğimiz Osmanlı coğrafyası haricindeki bölgelerde üretilmiş olan eser-lerle mukayese ettiğimizde, Osmanlı coğrafyası dâhilinde çok daha fazla eserin üretildiğini görüyoruz. Yukarıda verdiğimiz grafiklerden de anlaşıldığı üzere Os-manlı coğrafyasında 199 adet eser üretilmişken, Osmanlı coğrafyası dışında 158 adet eser üretilmiştir. Bunların sadece tefsir ve Kur’an ilimleriyle ilgili eserler olduğunu bir kez daha hatırlatalım.

Yine Osmanlı coğrafyası içinde de bir mukayese yaptığımızda İstanbul’un dâhil olduğu Anadolu’da üretilmiş olan eserlerin, Osmanlı coğrafyasında yer alan diğer bölgelerde üretilenlerden daha fazla olduğunu görüyoruz. Nitekim Anado-lu’da 104 kadar eser üretilmişken, Anadolu dışındaki bölgelerde bundan daha az eser verilmiştir.

Abdülhamid’in ikamet ettiği ve daha etkin olduğu, tabir caizse uçan kuşu gözetlediği payitaht İstanbul’da yazılan/basılan eserlerle diğer şehirlerde üre-tilenleri mukayese ettiğimizde, İstanbul’un bu konuda kıyas kabul etmediğini, İstanbul ile diğer şehirlerde üretilen eserlerin adeti arasında çok büyük bir far-kın olduğunu görüyoruz. Bütün bunlar yukarıda grafiklerle gözler önüne serildi. Bunlara baktığımızda da Abdülhamid döneminin kitap yazımı ve basımı nok-tasında bir “istibdat dönemi” olduğunu söylememizi haklı kılacak bir veri, bir işaret göremiyoruz.178 Zira eğer bu konuda Osmanlıda bir baskı olsaydı, baskının olmadığı İran’da, Fas’ta, Hindistan’da daha fazla eser üretilmiş olmalıydı. Şayet İstanbul’da bir kısıtlama, bir müdahale olsaydı, Bağdat’ta, Kahire’de, Şam’da daha çok eser yazılmış/basılmış olmalıydı. Oysa eldeki veriler böyle bir şey gös-termiyor.

Çalışma sonunda Abdülhamid döneminde Osmanlıca eser yazma konusun-da ciddi bir temayülün ortaya çıktığını müşahede ettik. Tespitlerimize göre Ana-dolu’da yazılmış olan 104 eserin 54’ü, yani yarısından fazlası Osmanlıca olarak yazılmıştır. Balkanlar ve Mısır’da tabedilen Osmanlıca eserleri de kattığımızda sayı 58’e çıkmaktadır. Bu, Osmanlıca eser yazma konusundaki temayülün açık

178 Abdülhamid döneminde hangi gerekçelerle kitapların yasaklandığı konusunda bk. Ali Birinci, “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal ”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 14/7 (2006): 314-328.


bir göstergesidir. Abdülhamid döneminden sonra bu temayül daha da belirgin bir hâl alacaktır.

Abdülhamid döneminde Osmanlı coğrafyasında bilhassa Anadolu ve Bal-kanlarda sure tefsirlerinin daha çok ilgi gördüğü anlaşılıyor. Zira bu dönemde Anadolu’da en çok sure tefsirleri yazılmış/basılmıştır. Nitekim 104 eserin 44’ü sure tefsiridir. Bunların 29’u Osmanlıcadır ki, bu da Osmanlıca yazmanın nasıl öne çıktığını gösteriyor. Anadolu ve Balkanlar’da yazılmış eserlerin büyük kısmı (47 adet) İstanbul’da basıldığı gibi sure tefsirlerinin büyük kısmı da İstanbul’da basılmıştır ki bunların sayısı 20’dir. Sure tefsirleri içinde en çok öne çıkan, diğer Osmanlı asırlarında olduğu gibi Fatiha suresi tefsiridir. Abdülhamid döneminde en çok tefsiri yapılan ikinci sure Yusuf suresidir. Bunu, Fatiha suresinin önemine ve Yusuf suresinin çekiciliğine bağlayabiliriz.

Ayet tefsirlerinin sayısı da azımsanmayacak noktadadır. Bunların arasında da en çok Besmele öne çıkıyor. Sonra Nur ayeti diye bilinen Nur suresi 35. Ayet geliyor ki, bunu da daha ziyade Şiî müellifler Hz. Ali’nin velayetiyle ilişkilendi-rerek yapmışlardır. Daha önceki asırlarda Ayetelkürsi tefsirleri hayli çokken, bu dönemde bunların sayısının azalmış olması dikkat çekicidir.

Abdülhamid döneminde tefsir ve sure tefsirlerinde teliften ziyade tercüme öne çıkmaktadır. Tefsir ve sure tefsirlerinin çoğu tercümedir.

Kur’an tercümesi konusunda Hindistan ön plana çıkıyor. Kur’an tercüme-leri daha ziyade bu bölgede yapılmıştır. Osmanlıda ise sadece Ahmed Cevdet Paşa’nın nâtamam bir tercümesini görebiliyoruz.

Hâşiye geleneği Abdülhamid döneminden önceki asırlarda daha fazla ise de ve eski asırlara göre gittikçe hâşiyelere olan ilginin azalmasından dolayı sayı-larının daha az olması bekleniyorsa da bu dönemde 33 civarında hâşiyenin yapıl-mış olması dikkat çekicidir. Bunların 6 tanesi Anadolu’da yazılmıştır. Yine daha önceki asırlarda olduğu gibi en çok hâşiye Beyzâvî tefsiri üzerine yapılmıştır.

Abdülhamid döneminde en çok müellif Hindistan bölgesinden çıkmıştır. Anadolu coğrafyasında ise müelliflerin çoğu İstanbul’dandır. Osmanlı coğrafya-sında yetişmiş müellifler arasında en çok tefsir eseri yazanlardan biri Girtili Sırrı Paşa’dır. Paşa’nın 9 adet eserini tespit ettik. Sonra uzun süre Edirne müftülüğü yapmış Mehmet Fevzi Efendi geliyor. Bu zatın da 6 adet eseri mevcuttur.

Osmanlı coğrafyasında yetişmiş müelliflerin büyük kısmı İstanbul’da eği-tim görmüştür. Abdülhamid dönemi müelliflerinin büyük bir kısmı müderristir. Bunlar aynı zamanda müftü-kadı olarak da görev yapmışlardır.


Osmanlı coğrafyasında yetişmiş âlimlerin büyük çoğunluğu Anadolu’da, özellikle de İstanbul’da vefat etmiş ve oraya defnedilmişlerdir.

Bütün bunlar, Abdülhamid döneminde de İstanbul’un ilim-irfan, basın-ya-yın gibi konularda ne kadar önemli bir noktada olduğunun açık göstergesidir. İstanbul sadece idari-siyasi bir başkent değil, o aynı zamanda kültür ve medeni-yetin de başkentidir.

Bu dönemde Osmanlı coğrafyasında tefsirle ilgilenmiş olan zevatın büyük kısmının bir şekilde tasavvuf ve tarikatla münasebetinin olduğu da dikkat çeken bir noktadır.

Abdülhamid döneminde orijinal eserler ortaya konmuş mudur? Bu soruya Muhammed Abduh, Abdülhamid Ferâhî gibi bazı müfessirleri örnek göstererek “evet” diyebiliriz. Tabii ki yazılmış olan tüm eserler için bunu söyleyemeyiz, ama bazı eserlerin, önceki dönemlere göre yazılanlara nispetle oldukça dikkat çekici ve özgün olduğu söyelenebilir.

Abdülhamid döneminde yazılan tefsir eserlerinde ilmî tefsir anlayışının dikkat çekecek kadar öne çıkarıldığı görülüyor. Bilhassa Muhammed b. Ahmed el-İskenderânî’nin Keşfü’l-Esrâri’n-Nûrâniyye adlı eserine dikkat çekmek iste-riz.

Bu çalışma asla Abdülhamid’i haklı çıkarma, masum gösterme, onun mü-dafaasını yapma gibi bir düşünceyle yapılmamıştır. Her kul gibi Abdülhamid’in de hataları vardır, her siyasi gibi onun da eleştirilecek yanları vardır. Burada sa-dece kütüphane katalogları ve ilgili kaynaklar incelenerek elde edilen rakamlar üzerinden doğru olan bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Bunlardan hareketle “Ab-dülhamid ve sansür” konusunda ileri sürülenlerin çok da doğru olmadığına dikkat çekilmeye gayret edilmiştir. Bu çalışmayla bu konuda doğrunun, gerçeğin ortaya çıkmasına bir nebze de olsa katkı verme çabası içinde olunmuştur.

KAYNAKÇAAbay, Muhammed. “Osmanlı Dönemi Dirayet Tefsirleri”. Türkiye Araştırmaları

Literatürü Dergisi 9/18 (2011): 67-137.Abay, Muhammed. Osmanlı Dönemi Müfessirleri. Yüksek Lisans tezi, Uludağ

Üniversitesi, 1992.


Abay, Muhammet. “Osmanlı Döneminde Tefsir Hâşiyeleri”, Başlangıçtan Gü-nümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Müzakere-ler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011, 167-194. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.

Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibli-yografyası”. Dîvân İlmî Araştırmalar. 6 (1999): 249-303.

Abbas, Fadl Hasan. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn Esâsiyyâtuhu ve’t-Ticâhâtuhu ve Menâhicuhu fi’l-Asri’l-Hadîs. Ammân: Dâru’n-Nefâis, 1437/2016.

Abduh, Muhammed. Fâtiha Suresi ve Amme Cüzü Tefsiri. Çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 20121.

Abduh, Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerim Cuz’u Amme. el-Kâhire; el-Mat-baatu’l-Emîriyye, 1904.

Abdulcebbâr, Ömer. Siyer ve Terâcimu Ba’di Ulemâina fi’l-Karni’r-Râbi’ Aşer li’l-Hicre. 3. Baskı. Cidde: Tihame, 1403/1983.

Abdulkadiroğlu, Abdülkerim. “Ahmed Mahir Efendi”. DİA, 2: 98. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.

Abdulkerim, Bumeryem. “Günümüz Uygur Müfessiri Muhammed Salih’in Ça-lışmaları”, Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyete Katkıları Sempozyu-mu 31 Mayıs-1 Haziran 2007 Isparta Bildiriler. Ed. İsmail Hakkı Göksoy – Nejdet Durak. 533-539. Isparta: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2007.

Abdullah, Mustafa – Muhammed, Murselin Muhammed İsmail. “Cuhûdu Ulemâi’l-Muslimîn fî Tercemeti Maâni’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Tefsiri-hi: Ulemâu Mâlîzyâ ve Srîlanka Enmûzecen”, Journal Usûlu’d-dîn, 39 (2014): 201-235.

el-Acmî, Muhammed b. Nâsır. Allâmetu’ş-Şâm Abdulkâdir b. Bedrân ed-Dimaş-kî Hayâtuhu ve Asâruh. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1417/1996.

Adilbayev, Alau. Rus Oryanyalistlerin Kur’an Çalışmaları. Doktora Tezi. Anka-ra Üniversitesi, 2000.

el-Affânî, Seyyid b. Hüseyin. Zehru’l-Besâtîn min Mevâkifi’l-Ulemâi ve’r-Rab-bâniyyîn. el-Kâhire: Dâru’l-Affânî, ty.

Ahmed Cevdet Paşa. Tercemeli Kur’ân-ı Kerim Luğât-i Kur’âniyye Hakkında Lâhika-i Şerîfesini Hâvî. Haz. Osman Raşid Efendi riyasetinde bir heyet-i ilmiyye. Tas. Süleyman Tevfik. İstanbul: Maarif Kütüphanesi, 1927.


Ahmed Cevdet Paşa Terceme-i Şerife ve Tefsir İlmi Açısından Değeri (Osmanlı-ca Orijinal Metniyle Beraber) Türkçe Kur’an-ı Kerim Meali. Haz. Emine Armağan. Ankara: DİB yayınları, 2016.

Ahmed Mahir. El-Fâtiha Fî Tefsîri’l-Fâtiha. Dersaadet: 1331.Ahmed Rüşdî. Hakâyik-i Kur’âniyye’den Bir Nebze. 1. baskı, Kostantiniyye,

Mataa-ı Ebu’z-Ziya, 1302. Ahmed Sabrî. “İfâde-i hâl ve arz-ı şükrân”. Hülâsatu’l-İhlâs. 1. Baskı. 3-5. Kos-

tantiniyye: Matbaa-i Ebu’z-Ziya, 1304.Ahyak, Afifullah. Endonezyalı Müfessir Muhammed Kureyş Şihab ve “el-Mis-

bâh” Adlı Tefsirindeki Metodu. Yüksek Lisans tezi. Erciyes Üniversitesi, 2013.

Akarlı, Engin. “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı”, Osmanlı 2 Siyaset, Ed. Gü-ler Eren, 2: 253-265. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.

Akbulut, A.Turan. “Dâvûd-i Kayserî”. İslâm Medeniyeti Mecmuası 4/3 (1980/1400): 61-83.

Aker, Sabiha. “Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan XIV. Yüzyılda Mera-ga’da Yapılmış Vakıf Kur’an Cüzleri”. Vakıflar Dergisi 12 (1978): 291-327.

Akpınar, Mahmut. “Emperyalizmle Mücadelede İç Ve Dış Politikanın Bir Ens-trümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 36/2 (Aralık 2012): 79-119.

Akyel, Ömer Faruk. Giridli Sırrı Paşa’nın Tefsir Yöntemi Ve Sırr-ı Furkân Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2018.

Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kırâat Âlimleri. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üni-versitesi, 2016.

Al-i Şeyh, Abdurrahman b. Abdullatîf b. Abdullah. Meşâhîru Ulemâi Necd ve Ğayrihim. 2. Baskı. Dâru’l-Yemâme li’l-Bahs ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1394.

Ali b. Hassân b. Ali b. Hassân. et-Tefsîr fi’l-Yemen Arz ve Dirâse. er-Riyâd: Câ-miatu’l-Melik Suûd, 1436.

Alkan, Harun. Ahmed Hüsâmeddin Dağıstanî’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Yüksek Lisans tezi, Hitit Üniversitesi, 2015.


Alkan, Mehmet Ö. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistikleri Enstitü-sü, 2000.

Alkan, Necmettin. “Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid. Haz. M.M-Hülagu v.dğr. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011.

Alpaydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Dönemi Türkçe Tefsir Eserleri”. Kilis 7 Ara-lık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2016): 131-164.

Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneğ. İstanbul: İFAV, 2016.

Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği ve Gurabzâ-de’nin Zübedü Asâri’l-Mevâhib ve’l-Envâr’ı. Doktora Tezi, İstanbul Üni-versitesi, 2015.

Alpaydın, Mehmet Akif. “Şeyhülislâm Mehmed Es‘ad Efendi ve Hulâsatü’t-Te-byîn Fî Tefsîri Sûreti Yâsîn”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-gisi 8 (2017): 357-394.

Alptekin, Turan. “Ahmed Hüsameddin”. DİA. 2: 90-92. İstanbul: Türkiye Diya-net Vakfı, 1989,

el-Amir, Fâris Ali. Durûs fi’t-Tefâsîr ve Menâhici’l-Müfessirîn. Tahran: el-Ğadîr, 1428/2007.

Arabacı, Caner. “II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet”. Sultan II. Abdülhamid Dönemi Siyaset - İktisat - Dış Politika - Kültür – Eğitim. Ed. Mehmet Bu-lut Muhammet Enes Kala - Nuri Salık - Maşallah Nar. 215-241. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2019.

Arabacı, Caner. “Vilâyet Matbaaları ve Konya Vilâyet Matbaası”. Selçuk İleti-şim Dergisi 2/2 (2002): 117-123.

Armağan, Emine. Ahmet Cevdet Paşa ve Tercüme-i Şerife. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015.

Armağan, Emin – Gökkır, Necmettin. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Tefsir İlmine Katkısı ve Tercüme-i Şerife Adlı Eseri”. Usûl İslâm Araştırmaları 20 (2013): 141-180.

Arpa, Recep. Ayıntabi Mehmet Efendi`nin Tıbyan Tefisir ve Osmanlı Toplumun-daki Yorum Değeri. Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 2005.


Arpa, Recep. “İlk Matbu Türkçe (Osmanlıca) Tefsir: Tibyan Tefsiri”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I-. Ed. Bilal Gökkır - Necdet Yılmaz - Necmettin Gökkır - Ömer Kara - Muhammed Abay - Mustafa Karagöz. 241-260. İstanbul: İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an Ve Tefsir Akademisi, 2011.

Arpa, Recep. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Gazete ve Dergilerinde Yer Alan Tefsir İlanları”. Usûl İslâm Araştırmaları. 16 (2011): 27-66.

Arslan, Ali. Dârülfünûn’dan Üniversiteye Geçiş. Doktora tezi, İstanbul Üniver-sitesi İstanbul, 1992.

Arslan, Ali. “İstanbul Darülfünunu İlahiyat Fakültesi’nin İkinci Kuruluşu: Med-reselerin Yüksek Kısmından Darülfünun İlahiyat Fakültesine Geçiş”. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. 93-103. .İstanbul: 2010.

Arslan, Şükrü. “Mehâsin’t-Te’vîl”. DİA. 28: 363-364. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.

Arslan, Ömer Faruk. Kureyşîzâde Mehmed Fevzi Efendi’nin Tefsir Risalelerinin Tahlili. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2011.

el-Assâl, Muhammed İbrahim – Ahmed b. Sa’d Hamdân el-Ğâmdî - Ali Ahmed es-Sâlûs. eş-Şîa el-İsnâ Aşeriyye ve Menhecuhum fî Tefsîri’l-Kur’â-ni’l-Kerîm. Y.y., 1427.

Aşkar, Suad. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn bi’l-Mağribi’l-Aksâ. Mısır: Dâru’s-Selâm – el-Mağrib: Müessesetu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İlmiyye, 2010.

Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988. Atik, M. Kemal. “İskenderânî, Muhammed b. Ahmed”, DİA, 22: 573-574. İstan-

bul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.Avd, İbrahim. Mine’t-Taberî ilâ Seyyid Kutub Dirâsât fî Menâhici’t-Tefsîr ve

Mezâhibih. Dâru’l-Firdevs li’t-Tibâe, 1431/2010.Awadallah, Abdalaziz Mohamed. “İlim Ve Devlet Adamı Giritli Sırrı Paşa’nın

Tabakat Ve Adab-I Müfessirîn Eseri Üzerine”. Osmanlı İlim, Düşünce Ve Sanat Dünyasında Balkanlar Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı 07-09 Mayıs 2014. 133-142. İstanbul: 2014.

Aydar, Hidayet. “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”. Sahn-ı Seman’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Alimler, Mü-


esseseler ve Fikir Eserleri XVII. Yüzyıl, Ed.. H. Aydar – A.F. Yavuz, 59-206. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2017.

Aydar, Hidayet. “Endonezya’da Tefsir Hareketi ve Endonezya Dilinde Yazılmış Tefsirler”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 6 (2015): 13-43.

Aydar, Hidayet. Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Kur’an Okulu Yayıncılık, 1996.

Aydar, Hidayet. “Kur’an’ın Tercüme Serüveni”. Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 19-20 (2016): 83-116.

Aydüz, Davut. “Sırat-I Müstakim Ve Sebilü’r- Reşad Mecmualarında Çıkan Tefsirle İlgili Yazılar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1996): 27-56.

Azamat, Nihat. “Muhammed Nûrü’l-Arabî”. DİA. 30: 560-563. İstanbul: Türki-ye Diyanet Vakfı, 2005.

Azmukhanov, Artur. Kazan Bölgesi Tefsir Çalışmalarından Tefsir-i Nu’mani Örneği. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2012.

Bâbâî, Ali Ekber. Medârisu’t-Tefsîri’l-İslâmî. Arapçaya trc. Kemal es-Seyyid. Beyrût: Merkezu’l-Hadâre li Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2010.

el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-Arifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Asâ-ru’l-Musânnifîn. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1951.

el-Bağdâdî, İsmail. İzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli ala Keşfi’z-Zunûn. Tsh. Mu-hammed Şerefuddin Yaltkaya – Rifat Bilge el-Kilîsî. Beyrût: Dâru İh-yâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.

Baki, Süleyman. “Manastırlı İsmail Hakkı Efendi: Hayatı Ve Kelam Alanındaki Eserleri”. Osmanlı İlim, Düşünce Ve Sanat Dünyasında Balkanlar, Mil-letlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı · 07-09 Mayıs 2014. 84-93. İstanbul, 2014.

Baktır, Mustafa. “Mahmûd b. Hamza”. DİA. 27: 365-366. Ankara: Türkiye Di-yanet Vakfı, 2003.

Balcı, Ramazan. “Medreselerin Islahı Konusunda Sultan II. Abdülhamid’in Hazırlattığı Bir Layihanın Tahlili”. Tarih Okulu 12 (Ocak-Nisan 2012): 155-191.


Baltacı, Burhan. Müdâyene Âyeti Tefsiri (Bakara Sûresi 2/282). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1998.

Baltacı, Burhan. “Osmanlı Dönemi Ayet Tefsirleri”. Türkiye Araştırmaları Lite-ratürü Dergisi 9/18 (2011): 405-417.

Bardhi, İsmail. 1918-1988 Yılları Arasında Bosna-Hersek ve Kosova’da Tefsir Sahasında Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1992.

Bardhi, İsmail. İbrahim Dalliu ve Tefsirdeki Metodu. Doktora tezi, Ankara Üni-versitesi, 1997.

Baş, Erdoğan. “Nevevî, Muhammed b. Ömer”. DİA. 33: 49-51. İstanbul: Türki-ye Diyanet Vakfı, 2007.

Batman, Mustafa Murat. Osmanlı Modern Dönem Tefsir Usûlü Örneği: Debreli Vildan Faik Bey (1853-1925) Ve El-Multeḳaṭ Fî Usûli’t-Tefsîr Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2016.

Baybara, Neriman. Kureyşî-zâde Mehmed Fevzi Efendi, Hayatı ve Eserleri. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.

Bayram, Sadi. “XIV: Asırda Tezhiblenmiş Beylik Dönemine Ait Üç Kur’an Cüzü”. Vakıflar Dergisi 16 (1982): 143-154.

Bayraktar, Mehmet. “Dâvûd-i Kayseri”. DİA, 9: 32-35. İstanbul: Türkiye Diya-net Vakfı Yayınları, 1994.

Baytal, Yaşar. “Tanzimat ve II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikaları”. Anka-ra Üniversitesi Osmanlı Tarih Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 11 (2000): 23-32.

el-Baytâr, Abdurrezzâk. Hilyetu’l-Beşer fî Târîhi’l-Karni’s-Sâlis Aşer. Nşr. Mu-hammed Behcet el-Baytâr. Dimaşk: Mucemmeu’l-Luğati’l-Arabiyye, 1380/1961.

Bedevî, Abdurrahman. Mevsûatu’l-Musteşrikîn. 3. Baskı. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Mellâyîn, 1993.

Bedir, Ahmet. “Bâküvî”. DİA. Ek 1: 166-167. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.

El-Belûşî, Abduşğafur b. Abdulhakk. “Târîhu tatavvuri Tercemâti Maânî’l-Kur’âni’l-Kerîm ile’l-Luğati’l-fârisiyye”. Nedvetu Tercemeti


Maânî’l-Kur’âni’l-Kerim Takvîmun li’l-Mâdi ve Tahtitun li’l-Mustakbel. El-Medînetu’l-Munevvere: Mucemmeu’l-Melik Fehd, 1422/2001.

el-Benkânî, Ebû Enes Mâcid. Rihletu’l-Ulemâi fî Talebi’l-İlm. el-İmârâtu’l-Ara-biyyeti’l-Muttahide, 1423/2002.

el-Benna, Hasan. “Tefsir İlminin Doğuşu, Gelişmesi ve Başlıca Tefsir Ekolleri”. Trc. Yusuf Işıcık. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1997): 123-141.

Bereketzâde İsmail Hakkı. Necâib-i Kur’âniyye. İstanbul: Tevsî-i Tibâat Matba-ası, 1331.

Bereketzâde İsmail Hakkı. Tefsir-i Şerîf Envâr-ı Kur’ân. İstanbul: Selanik Mat-baası, 1331.

el-Bermâvî, İlyas b. Ahmed Hüseyin b. Süleyman. İmtâu’l-Fudalâ bi Terâci-mi’l-Kurrâ fîmâ ba’de’l-Karni’s-Sâmin el-Hicrî. el-Medinetü’l-Münevve-re: Dâru’n-Nedveti’l-Alemiyye li’t-Tibâe ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, ty.

Beşirli, Mehmet. “Osmanlı’ da Modernleşme ve Aydınlar, 1789-1908”. Dini Araştırmalar 2/5 (Eylül-Aralık 1999): 131-158.

Biçer, Zeynep. Yeni Osmanlıların Eğitim Öğretim Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011.

Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. İstanbul: Bil-men Yayınevi, 1974.

Binark, İsmet – Eren, Halit, el-Bibliyoğrafya’l-’Alemiyye Li Tercemati Maa-ni’l-Kur’ani’l-Kerim, et-Tercemetu’l- Matbua: 1515-1980 (Worl Bibli-yographi Of Translation Of The Meanings Of The Qur’an, Printed Trans-lation:1515-1980), (İstanbul: 1406/1986).

Birışık, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.

Birışık, Abdülhamit. “Hint Alt-kıtasında İslâm araştırmalarının Dünü Bugünü: Kurumlar, ilmî faaliyetler, şahıslar, eserler”. Dîvân ilmî Araştırmalar, 17 (2004/2): 1-62.

Birışık, Abdulhamit. “Kur’an Tercümesinde Hint Alt Kıtası Örneğinden Yarar-lanma”. Kur’an Mealleri Sempozyumu -Eleştiriler ve Öneriler- (I) 24-26 Nisan 2003 İzmir. 45-60. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2007.


Birışık, Abdulhamit. “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Müzake-reler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011. 199-240. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.

Birışık, Abdulhamit. “Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâiz-i Kâ-şifî’nin Mevâhib-i Aliyye’si”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004): 53-68.

Birışık, Abdulhamit. “Urduca Kur’an Tercümelerinin Tarihî Gelişiminde Batının Etkisi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/3 (2003): 378-390.

Birışık, Abdulhamit - Arpa, Recep. “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (2011): 191-232.

Birinci, Ali. “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Med-hal ”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/7 (2006): 291-349.

Bolat, Ali. “Abdurrahim b. Ali Prizrenî ve Kevser Suresi Tefsiri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/3 (2012): 27-37.

Brockelmann, Karl. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. Arapçaya trc. Abdulhalim Neccâr. el-Kâhire: Dâru’l-Maârif, ty.

Bulgur, Durmuş. “Ticaretten sömürgeciliğe XIX. yüzyılda Hindistan ve İngiliz hâkimiyeti”. Divan İlmî Araştırmalar 17 (2004/2): 63-102.

Bursalı Mehmet Tahir. Delîlu’t-Tefâsîr. 2. Baskı. İstanbul: Necm-i İstikbal Mat-baası, 1325.

Bursalı Mehmed Tahir Bey. Menâkıb-ı Şeyh Seyyid Hâce Muhammed Nûru’l-A-rabî Beyân-ı Melâmet ve Ahvâl-i Melâmiyye. Haz. Mustafa Tatcı - Burak Anılır. İstanbul: H Yayınları, 2014.

Bursalı Mehmed Tahir Bey. Osmanlı Müellifleri. Haz. Ali Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.

el-Ca’dî, Ömer b. Ali b. Semre. Tabakâtu Fukahâi’l-Yemen. Thk. Fuâd Seyyid, Beyrût: Dâru’l-Kalem, ts.

el-Cârihî, Mecdi b. Avd. Menhecu’ş-Şîa el-İmâmiyye el-İsnâ Aşeriyye fî Tefsi-ri’l-Kur’âni’l-Kerîm el-İmâmiyye el-Mu’tedilûn (et-Tabersî Nemûzecen). y.y.: 1430/2009.

Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.

Cevdet Bey. Tefsir Tarihi. İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, 1927.


Coşkun,Muhammed. Bereketzâde İsmail Hakkı’nın Envâr-ı Kur’ân Tefsiri ve Diğer Tefsir Yazıları. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2008.

Cömert, Derya. Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı, Eserleri Ve Tefsir-deki Metodu. Master Tezi, Gazi Üniversitesi, 2006.

Cündioğlu, Dücane. “Matbu Türkçe Kur’an Çevirileri Ve Kur’an Çevirilerinde Yöntem Sorunu - Bir Giriş Denemesi -”. 2. Kur’an Sempozyumu. Nşr. Mehmet Akif Ersin- İzzet Karatay - Fevzi Özkan. 157-237. Ankara: Bilgi. Vakfı Yayınları, 1996.

Çakılcı, Diren. “Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”. Türkiyat Mecmuası 25 (Güz 2015): 81-106.

Çâviş, Abdulaziz. Esrâru’l-Kur’ân. Asitân: Matbaatu’l-Hidâye, 1331.Çavuşoğlu, Salih. Osmanlı İmparatorluğunda Padişah Huzurunda Yapılan Tef-

sir Dersleri. Yüksek Lisans tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi, 2010.Çelik, Ersin. “Huzur Dersleri Mukarrirlerinden Tosyalı İsmail Zühtü Efendi’nin

Tefsir Metninin İncelenmesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi-si 16/31 (2017/1): 301-314.

Çelik, Ömer. “Muhammed Es’ad Erbilî (1847/1931)’nin Kur’an-ı Kerim Ayetle-rini Yorumlama Yaklaşımı”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6, (2001): 177-210.

Çetiner, Bedrettin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. DİA. 1: 551-552. İstanbul: Türkiye Di-yanet Vakfı, 1988.

Çetiner, Bedreddin. “Nazratun İla Tercemeti Tefsiri’l-Kur’an Fi Türkiya”, en-Nedvetu’l-Alemiyye Havle Tercemeti Maani’l-Kur’ani’l-Kerim, y.y. 1395.

Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Dene-mesi”. Osmanlı Araştırmaları 47 (2016): 353-409.

Çetinsaya, Gökhan. “İsmi Olup da Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-İslâmizm Politikası Üzerine Bir Deneme”. Osmanlı 2 Siyaset. Ed. Güler Eren. 380-388. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.

Çiçek, Halil. “el-Hevâşî fî Fetreti’l-Osmâniyyîn ve Hâşiyetu İsmail el-Konevî Nemûzecen”. Osmanlı Döneminde Tefsir, Ed. Hidayet Aydar v.dğr., 317-345. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.


Çiçek, Yakup. “Harîrîzâde”. DİA. 16: 192-193. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.

Çiçek, Yakup. “Harîrîzade Mehmed Kemaleddin Efendi”. Marmara Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi 7-8-9-10 (1989-1990-1001-1992): 407-484.

Dağıstani, Ahmed Husameddin. Kur’an’ın 20. Asra Gore Anlamı. I-III. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1974, 1976, 1980. IV. İzmir: Karınca Matbaası 1985.

Davulcu, Fatma – Kıpçak, Halil. “Başlangıcından Harf Devrimi’ne Kadar Tür-kiye’de Basım ve Yayının Kısa Bir Tarihçesi”. Türk Kütüphaneciliği 30/2 (2016): 251-260.

Demir, Ziya. İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsir-leri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1987.

Demirel, Fatma. II. Abdülhamid Döneminde Sansür. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007.

Demirpolat, Enver. “Huzur Derslerine Katılan Harput’lu Âlimler”. Fırat Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2012): 213-237.

Dey, Amid. “Bengali Translation of The Quran And The Impact Of Print Cul-ture On Muslim Society in The Nineteenth Century”. Societal Studies. 4 (2012): 1299–1315.

Dığıroğlu, Filiz. “II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat”. Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ed. Fahrettin Gün-Halil İbrahim Erbay, 631-651. Ankara: TBMM Basımevi, 2017.

Dığıroğlu, Filiz. “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir?-II”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 54 (Ha-ziran 2018): 1-44.

Dillon, Michael. Modernleşen Çin’in Tarihi. Çev. Eylem Ümit Atılgan – Aydın Atılgan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.

Dîn-i İslâm Hediyesi. İbn Kemal Merhumun İkdam Matbaasında bastırılan Arapça Risaleleri. Trc. Manastırlı Hafız Davud Paşa. İzmir: Köylü Mat-baası, 1328.

Diyâî, Habibullah. “et-Tevkîd” fî Tercemeti Maânî’l-Kur’âni’l-Kerîm ile’l-Lu-ğati’l-Fârisiyye (Dirâse Nassiyye Mukâbiliyye). Doktora tezi, el-Câmia-tu’l-İslâmiyye el-Alemiyye, İslâmabad 2001. (44-50).


Doğan, İshak. “Osmanlı Dönemi Kur’an Araştırmaları”. Makâlât. 1 (1999): 95-137.

Dölen, Emre. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Darülfünun’da İlahiyat Öğretimi”. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. 105-123. İstanbul: 2010.

Dyck, Edward Van. İktifâu’l-Kunû’ bimâ hüve Matbû’ Eşheru’t-Teâlîfi’l-Arabiy-ye fi’l-Matâbi’i’ş-Şarkiyye ve’l-Ğarbiyye. Tsh. Es-Seyyid Muhammed Ali el-Biblâvî. Mısır: Matbaatu’t-te’lîf, 1313/1896.

Ebû Ulbe, Abdurrahim Fâris. Şevâibu’t-Tefsîr fi’l-Karni’r-Râbi’ Aşer el-Hicrî. Doktora tezi, Câmiatu Beyrût el-İslâmiyye, 1426/2005.

Emin, Memed. “Huzur-i Hümayun Dersleri”. Sebilürreşad. 17/425-426 (1337): 75-77.

el-Emîn, Seyyid Muhsin. A’yânu’ş-Şîa. Beyrût: Dâru’t-Teârüf li’l-Matbûât, 1403/1983.

el-Endonizî, Muhammed Hatta Abdulfettâh. “ed-Dirâsât el-İndonisiyye fi’t-Tef-sir ve Ulumi’l-Kur’an”. Erişim: 06 Nisan 2015. http://my-bukukuning.blogspot.com.tr/2012/04/2_19.html.

Er, Ahmet. Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkı-ları. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.

Eraslan, Cezmi. “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devletinin İslâm Birliği Siyaseti”. Osmanlı 2 Siyaset. Ed. Güler Eren. 373-379. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.

Eraslan, Cezmi. “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”. II. Abdülhamid ve Dönemi, Sempozyum Bildirileri 2 Mayıs 1992 Cumartesi. Haz. Coşkun Yılmaz. 31-39. İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.

Erdoğan, Abdulkadir. Kur’an Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri. Anka-ra: 1938.

Erdoğan, Mehmet. “Şah Veliyyullah”, DİA, 38: 260-262. İstanbul: 2010.Eren, Mehmet. “Sadreddin Konevi Ve Fatiha Tefsiri”. Selçuk Üniversitesi İlahi-

yat Fakültesi Dergisi 7 (1997): 431-466.

Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.Ersöz, İsmet. “Hulâsâtü’l-Beyân”. DİA. 18: 320-321. İstanbul: Türkiye Diyanet

Vakfı, 1998.


Eskişehirli Osman Necâtî, Tefsir-i Necâtî, (İstanbul: 1871.Ethem, Mürsel. “Rusça Kur’an Çevirilerinin Tanıtımı Ve Çeviribilim Açısından

İncelenmesi –I (Arapçadan Rusçaya Yapılan Kur’an Çevirileri)”. Akade-mik Bakış Dergisi 57 (2016): 264-279.

Eyâzî, Muhammed Ali. el-Müfessirûn Hayatuhum ve Menhecuhum. Tahran: Vizâretu’s-Sakâfe ve’l-İrşâdi’l-İslâmî, 1386.

Eynel, Sema. “Türkçe Karışık Dilli Kuran Tercümesi: El-İtkan Kuran Tefsiri Üzerine”. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi 8/2 (2015): 95-107.

Fâris, Muhammed, Mevsûatu Ulemâi’l-Arab ve’l-Müslimîn. Beyrût: el-Müeses-tu’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1993.

el-Fencfîrî, Muhammed Tahir. Neylu’s-Sâirîn fî Tabakâti’l-Müfessirîn. Pakistan: Dâru’l-Kur’ân, 1421/2000.

Ferhadov, Ali. “XX. Asrın Başlarında Azerbaycan’da İslâmi Düşünce, Eğitim ve Islahat Anlayışı”. Belleten. 78/281 (2014): 273-286.

Furat, Ayşe Zişan. “Darülfünundaki Yüksek Din Egitiminin Klasik Dönem Os-manlı Egitim Anlayışı Açlsından Degerlendirilmesi”. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. 133-147. İstanbul: 2010.

Gazi Ahmed Muhtar Paşa. Serâiru’l-Kur’ân fî Tekvini ve İfnâi ve İâdeti’l-Ek-vân. İstanbul: Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye, 1336.

el-Gazzî, Kamil b. Hüseyin el-Bâlî el-Halebî. Nehru’z-zeheb fi târîhi Haleb. Ha-leb: Dâru’l-Kalem, 1419.

Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. Trc. Ali Berktay. İstanbul: Homer Ki-tabevi, 2006.

Geredevî, El-Hac Muhammed Emin. Cevâhirul-Fatihati’ş-Şerîfe. Dersaadet: Kanaat matbaası, 1329.

Girîdî, Sırrı. Rûh. İstanbul: Osmanlı Kütüphanesi, 1305. Giridî, Sırrı. Sırr-ı Furkan Tefsir-i Sûre-i Furkan. 3. Baskı. Dersaadet: Matbaa-i

Osmaniye, 1312. Giridî, Sırrı. Sırr-i İnsan Tefsir-i Sûre-i İnsan. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye,

1312. Giridî, Sırrı. Sırr-i Meryem Tefsir-i Sûre-i Meryem. Dersaadet: Matbaa-i Osma-

niye, 1312.


Giridî, Sırrı Paşa. Tabakât ve Adâb-i Müfessirin. Dersaadet: Matbaa-i Osmani-ye, 1312.

Gökkır, Bilal. “Modern Dönemde Kur’an Tarihinin Ortaya Çıkışı: Kur’an’ın Korunmuşluğu Hususunda Oryantalist İddialar ve Müslümanlardan Ce-vaplar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012): 9-28.

Gökkır, Bilal – Asri, Safinaz, “Kur’ân Ve Tefsir Öğretiminde Gelenek ve Ba-tılılaşmanın İzleri Osmanlı. Medrese Ve Darülfünûnları”, Muhafazakâr Düşünce 6 (Güz 2005): 121-140.

Gökkır, Necmettin. “Printing Mushaf or Gaining Power and Authority over the Muslim World”. Jounal of Ilahiyat Researches 50 (2018/2): 23-43.

Gökkır, Necmettin. “Tanzimat Dönemi Matbuat Politikasının Tefsir Eğitimine Yansımaları”. Osmanlı’da Tefsir Dersi Gelenekleri Saray Tekke Medrese. Ed. Ömer Kara – Bilal Gökkır – Necmettin Gökkır – Muhammet Abay. 407-456. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2018.

Gökkır, Necmettin – Yılmaz, Necdet. “Osmanlı Arşivlerinde Kur’an Ve Tefsir Konulu Belgeler”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü Ve Tefsir Çalış-maları –I-, Ed. Bilal Gökkır - Necdet Yılmaz - Necmettin Gökkır - Ömer Kara - Muhammed Abay - Mustafa Karagöz. 31-42. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an Ve Tefsir Akademisi, 2011.

Göksoy, İsmail Hakkı. “Bazı Müslüman Ülkelerin Yönetim Modeli Endonezya ve Malezya Örneği”. İslâm ve Demokrasi Kutlu Doğum Sempozyumu 1998. Haz. Ömer Turan. 173-192. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın-ları, 1999.

Göksoy, İsmail Hakkı. “Endonezya’da İslâm ve Hollanda Hâkimiyeti”, Süley-man Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1994):159-196.

Gölen, Zafer. “Bosna Valisi Mehmet Vecihi Paşa’nın Muhakemesi”. Belleten. 76/277 (2012): 849-877.

Gölen, Zafer. Tanzimat Döneminde Bosna Hersek. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.

Gül, Necati. Amme Tefsiri, Metin-İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Ma-yıs Üniversitesi, 1995.

Güldöşüren, Arzu, “Arnavutluk’tan İstanbul’a Bir Âlim Portresi: Debreli Vildan Faik Efendi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 48 (Hazi-ran 2015): 117-148.


Güldöşüren, Arzu, “Vildan Faik Efendi”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013), 43: 108-109.

Günay, Durmuş. “Medreseden Üniversiteye Trajik Bir Yolculuk”, Mimar ve Mühendis 26 (1999): 41-49.

Gündüz, Mustafa. Osmanlı Mirası Cumhuriyetin İnşası Modernleşme Eğitim- Kültür ve Aydınlar. Ankara: Lotus Yayınevi, 2010.

Görgün, Hilal, “Rifâa et-Tahtâvî”, DİA, 35: 95-97. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.

Güler, Nurdane. “Osmanlı Türkçesi İle Basılmış Tefsir Neşriyatının Osmanlı Toplumunun Kur’an Tefsirine Yaklaşımında Yol Açtığı Değişim”. Kırık-kale İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (2016): 45-60.

Gündüz, İrfan. “Ahmed Hüsâmeddin Dağıstânî’nin Beled Sûresi Tefsiri”. Ta-savvuf Dergisi 30 (2012): 137-149.

Güloğlu, Nazife Vildan. “Bir Babadan Oğlun En Güzel Hediye: Cevâhiru’l-Edâf Tefsiri”. Osmanlı Döneminde Tefsir. ed. Hidayet Aydar - Abdulhameed Majeed - Ziyad Alrawashdeh – Abdullah Tırabzon – Alaaddin Günay – Fatma Nur Şener. 1: 25-48. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.

Gülşen, Ekrem. “19. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Giritli Sırrı Paşa Ve Tef-sir Anlayışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/22 (2010/2): 161-188.

Gülşen, Ekrem. “Bosnalı Bazı Müfessirler Üzerine –I (1463-1878)”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2017): 25-51.

Gülşen, Ekrem – Terziç, İzzet. “Osmanlı Sonrası Bosna’da Yapılan Bazı Kur’an Tercümeleri Üzerine”. Usûl İslâm Araştırmaları 18 (2012): 105-140.

Günay, İlhami. Başlangıcından Bugüne Kur’an’ın Türkçe Tefsir ve Tercümesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.

Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018): 405-477.

Gürer, Ahmet Sami. Gelenekle Modernite Arasında Bir Meşrûtiyet Şeyhülisla-mı: Musa Kâzım Efendi (1861-1920). Doktora tezi, Hacettepe Üniversite-si, 2003.

Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiu’ş-Şurûh ve’l-Havâşî. Ebudabî: el-Mu-cemmeu’s-Sakâfî, 2004.


el-Halebî, Muhammed Râğıb et-Tabbâh. İ’lâmu’n-Nübelâ bi Târîhi Hale-bi’ş-Şehbâ. 2. Baskı. Haleb: Dâru’l-Kalem el-Arabî, 1408/1988.

el-Hâlidî, Salâh Abdülfettâh. Ta’rîfu’d-Dârisîn bi Menâhici’l-Müfessirîn. Di-maşk: Dâru’l-Kalem, 1429/2008.

Halife, İbrahim Abdurrahman. Dirâsât fî Menâhici’l-Müfessirîn. el-Kâhire: ty.Hamîdullah, Muhammed, Kur’an-ı Kerim Tarihi, Trc. Salih Tuğ, İstanbul: İfav

Yayınları, 1993.Hammâd, Ahmed Zeki. “Nazarât fî Cuhûdi Tercemeti Maânî’l-Kur’âni’l-Ke-

rim el-Luğa el-İnciliziyye Nemûzecen”. el-Mu’temeru’l-Alemî el-Evvel li’l-Bâhisîne fi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Ulûmihi fî Mevdûi Cuhûdi’l-Umme fî Hidmeti’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Ulûmih, (3-29). Mağrib: Fas, 2011.

el-Hasanî, Abdulhayy b. Fahruddin. el-İ’lâm bimen fî târîhi’l-Hindi mi-ne’l-A’lâm Nüzhetu’l-Havâtir ve Becetu’l-Mesâm’i ve’n-Nevâzir. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1420/1999.

Haşim Veli. Tercemeli Amme Cüzü. İstanbul: Kırımî Ziya Efendi Matbaası, 1927.

Hâşimî, Cüneyd Ahmed– Seyyid Ezkiyâ Hâşimî. “Ulûmu’l-Kur’ân fi Şüb-hi’l-Kâreti’l-Hindiyye en-Neş’e ve’l-Hasâis”. Pakistan Journal of Islamic Research 10 (2012): 185-210.

el-Haşînî, Muhammed b. El-Hâris b. Esed. Kitabu Tabakâti Ulemâi İfrikiyye. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.

El-Hatîb, Abdullah Abdurrahman. “el-Cuhûdu’l-Mebzûle fî Tercemeti Maâ-ni’l-Kur’âni’l-Kerîm ile’l-Luğati’l-İnciliziyye”. el-Mu’temeru’l-Alemî el-Evvel li’l-Bâhisîne fi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Ulûmihi fî Mevdûi Cuhû-di’l-Umme fî Hidmeti’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Ulûmih, (359-391). Mağrib: Fas, 2011.

Hatipoğlu, İbrahim. “Rihle”. DİA. 35: 106-108. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.

Haykır, Yavuz - Haykır, Handan. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yerel Basının Tarihsel Gelişimine Bir Bakış”. Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 5/56 (2017): 306-325.


el-Haymî, Salah Muhammed. Fehârisu Ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm li Mahtûtâti Dâri’l-Kutubi’z-Zâhiriyye. Dimaşk: Mucemmeu’l-Luğati’l-Arabiyye, 1403/1983.

el-Hâzımî, İbrahim b. Abdillah. Mevsûatu A’lâmi’l-Karni’r-Râbi’ Aşer ve’l-Hâ-mis Aşer el-Hicrî fi’l-Alemi’l-Arabî ve’l-İslâmî min 1301-1417 h., er-Riyâd: Dâru’ş-Şerif li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1419.

el-Hesneyânî, Salih Şeyhu. Ulemâu’l-Kurd ve Kurdistan mine’l-Karni’l-Evvel el-Hicrî li’l-İslâm ilâ Vefeyâti Sene 1400h. – 1980m. (k.1-14h/7-20m). Duhûk: Matbaatu Hâvâr, 2012.

Hızlı , Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Ders Kitapları”. Kültürümüz ve Kitap Sempozyum Tebligleri 4-6 Mayıs 2007. Nşr. Şaban Tutçu – Os-man Kavaklıoğlu. Sivas: Sivas Kemal Îbn-İ Hümam Vakfı Yayınları, 2007.

El-Hilâlî, Seyfulislam b. Abdinnur. “Sebetu Merâciin Havle Tercemâti Maâ-ni’l-Kur’âni’l-Kerim es-Sâdire fî İspanyâ Hasîle Sitte Kurûnin”, Erişim: 17 Şubat 2017. https://download-library-pdf-ebooks.com/66215-free-book.

Hindî, Muhammed Hayruddin. Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî. Mısır: Bulak Matbaası, 1294/1877.

Hizânetu’l-Kutub Kutubu’t-Tefsîr. Haz. el-Kısmu’l-Ilmî bi Müesseseti’d-Düre-ri’s-Seniyye. ed-Düreru’s-Seniyye, ty.

Hizmetli, Sabri. “Ettafeyyiş”. DİA. 11: 500-5001. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.

el-Hûbî, Cemal Mahmud – İsâm el-Abd Zühd. et-Tefsîr ve Menâhicu’l-Müfes-sirîn. Ğazze: el-Câmiatu’l-İslâmiyye, 1419/1999.

el-Hulv, Amir. Mu’cemu’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye İnde’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Bey-rût: Dâru’l-Mevsim li’l-Alâm, 1411/1991.

Hurremşâhî, Bahâuddin. et-Tefsîr ve’t-Tefâsîru’l-Hadîse. Beyrût: Dâru’r-Ravda, 1411/1991.

Hüseynât, Mahmûd el-Ali. “Tercemetu Maânî’l-Kur’âni’l-Kerîm fî Almanya ed-Devâfi’ ve’l-Ehdâf”. Cuhûdu’l-Umme fi Hidmeti’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Ulûmih. Haz. Rıdvân Ğazâlî. II: 393-415. 1434/2013. (I-V). 400-401.


el-Hüseynî, Mustafa b. Yusuf b. Abdulkadir el-Esîr. Hediyyetu’l-İhvân fî Tefsîri mâ Ubhime ale’l-âmme min Elfâzi’l-Kur’ân. 3. Baskı. el-Matbaatu’l-Un-siyye, yy. ts.

Iokibe, Kaoru. “Dinî Meşrutiyet Ve Enternasyonalizm?: Modern Japonya’nın Meydan Okuması”. Meiji Japonya’sına 150. Yılından Bakışlar: Seçilmiş Makaleler. Haz. A. Merthan Dündar. 9-16. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2019.

İbn Aşûr, Muhammed b. Fadıl. et-Tefsîr ve Ricâluh. el-Kâhire: Mecmau’l-Buhû-si’l-İslâmiyye, 1390/1970.

İbn Sûde, Abdusselam b. Abdulkadir. İthâfu’l-Mutâli’ bi Vefeyâti A’yâni’l-Kar-ni’s-Sâlis Aşer ve’r-Râbi’ 1171-1400h. 1756-1980m. Beyrût: Dâru’l-Ğar-bi’l-İslâmî, 1417/1997.

İbnu’n-Nedim. el-Fihrist l’İbni’n-Nedîm. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts. el-İbrahim, Musa İbrahim. Buhûsun Menheciyyetun fî Ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm.

Ammân: Dâru Ammâr, 1416/1996.İbrahimi, M. Sharif. Kur’âniyyun Ekolünün Tefsir Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi,

Selçuk Üniversitesi, 2010.el-İdrîsî, Abdullah Muhammed es-Sıddîk el-Ğamârî el-Hüseynî. Kitâbu Bi-

da’i’t-Tefâsîr. ed-Dâru’l-Beydâ: Dâru’r-Reşâd el-Hadîse, 1406/1986.İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darulfünun”. DİA: 8: 521-525. İstanbul: Türkiye Di-

yanet Vakfı Yayınları, 1993.İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darülfünun, Ottoman”. The Oxford Encylopedia of

Philopsophy, Scinece, and Technolgy in Islam. Ed. İbrahim Kalın. 1: 169-172. London: Oxford University Press, 2014.

İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darülfünun-i Şahane”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdül-hamid. Haz. M.M-Hülagu v.dğr., 1: 449-475. Kayseri: Erciyes Üniversite-si Yayınları, 2011.

İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Eğitim ve Bilim”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Ta-rihi. Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 2: 223-362. İstanbul: İslâm, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 1998.

İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Medhalun ila Tarihi Tercemati Maani’l-Kur’ani’l-Ke-rim”. el-Bibliyoğrafya’l-’Ale miyye Li Tercemati Maani’l-Kur’ani’l-Ke-rim. İstanbul: 1406/1986.


İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Takdim”, el-Bibliyoğrafya’l-’Alemiyye li Tercemati Maani’l-Kur’ani’l-Kerim, İstanbul: 1406/1986.

İnan, Abdulkadir. Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1991.

İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. DİA. 18: 441-444. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.

el-Isfehânî, Muhammed Ali Redâî. Durûs fi’l-Menâhic ve’l-İtticâhâti’t-Tefsîriy-ye li’l-Kur’ân. Arapçaya trc. Kasım el-Beydânî. Kum: Câmiatu’l-Mustafa el-Alemiyye, 1431.

İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer Şahfur b. Tahir. Tâcu’t-Terâcim fî Tefsîri’l-Kur’ân li’l-Eâcim. Thk. Necip Mayil Herveri-Ali Ekber İlahi Horasani. Tehran: İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi, 1375 şemsi.

İshak, Ali Şevvah. Mu’cemu Musannafâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. er-Riyâd: dâ-ru’r-Rufâî: 1403/1983.

el-İskenderânî, Muhammed b, Ahmed. Keşfü’l-Esrâri’n-Nûrâniyyeti’l-Ḳurʾâ-niyye fîmâ Yeteʿalleḳu bi’l-Ecrâmi’s-Semâviyye ve’l-Ardiyye ve’l-Ha-yevânât ve’n-Nebâtât ve’l-Cevâhiri’l-Maʿdeniyye. el-Kâhire: 1297.

el-İslâmbûlî, Muhammed Hayri. Tefsîr-i Sûre-i Yûnus. İstanbul: Matbaa-i Ah-med Kâmil, 1331.

İsmayilov, Mehman. 20. Yüzyılda Azerbaycan’da Yapılan Kur’an Tefsiri ve Meal Çalışmaları. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2002.

İsrafilova, Faima. “Rusya’da Kur’an Çalışmaları”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ERUIFD). 17 (2013/2): 37-57.

İsrafilova, Faima. Rusça Kur’an Çevirilerine Karşılaştırmalı Bir Bakış. Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi, 2015.

İyibilgin, Orhan. Ayntâbî’nin Terceme-i Tibyân Tefsirinin Muhteva ve Metod Ba-kımından Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.

İzgi, Cevat. “İngiliz Kerim Efendi”. DİA. 22; 295-296. İstanbul: Türkiye Diya-net Vakfı, 2000.

Kajkus, Hanifed. Bosna-Hersek’te Tefsir Çalışmaları ve Hüseyin Cozo Örneği. Yüksek lisans tezi. Uludağ Üniversitesi, 2012.

Kalkan, Gökçen. Cemaleddin El-Kasımi Ve Tefsirdeki Metodu. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007.


el-Kannûcî, Ebu’t-Tayyib Muhammed Sıddık Han. Ebcedu’l-Ulûm. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1423/2002.

Kara, Mehmet. “Doğu ve Batı Türkçesinde Kur’an Tercüme ve Tefsirleri”. Di-yanet İlmi Dergi 29/3 (1993): 25-36.

Kara, Muhammet. Yakup el-Kemâhî’nin Nûru’l-Ef’ide Adlı Eserinin Tenkitli Neşri –Beydâvî’nin Amme Cüzü Hâşiyesi-. Doktora Tezi, Atatürk Üniver-sitesi, 2019.

Kara, Mustafa. Bursa’nın Gönül Doktorları. Bursa: Furkan Ofset Matbaa, 2017.

Kara, Mustafa. “Hocazade Ahmed Hilmi”. DİA, 18: 207. İstanbul 1998.Kara, Ömer. “İslâm Geleneğinde Umera Huzurundaki Bilimsel Toplantıların

Osmanlıcası: Huzur Dersleri”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları –II-. Ed. Bilal Gökkır – Necdet Yılmaz –Ömer Kara – Muhammed Abay – Necmettin Gökkır. 299-369. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2013.

Kara, Ömer. “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği ve Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011):519-539.

Kara, Ömer. “Osmanlı’da Huzur Derslerine Katılan Erzurumlu Âlimler”. ILTED 47 (2017): 57-74.

Karabulut, Ali Rıza – Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemu’t-Târîh et-Turâs el-İs-lâmî fî Mektebâti’l-Âlem el-Mahtûtât ve’l-Matbûât. Kayseri: Dâru’l-Aka-be, 1422/2001.

Karadeniz, Yılmaz. İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları, 2012. Karagöz, Mustafa. “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Telif ve Tercüme Tefsir

Tarihi Eserleri - Tefsir Tarihi Yazımının Problemleri”. Türkiye Araştırma-ları Literatür Dergisi 10/19-20 (2012): 61-108.

Karahan, Abdulkadir. “Türk Edebiyatında Arapçadan Nakledilmiş Kırk Hadis Tercüme ve Şerhleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 5 (1953): 59-84.

Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi. 6. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.Karataş, Süleyman. “Osmanlı Eğitim Sisteminde Batılılaşma”. Afyon Kocatepe

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/1 (2003): 231-242.Karpat, Kemal. “Balkanlar”. DİA. 5: 25-32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, 1992.


Kâtip Çelebi. Keşfu’z-Zunûn An Esmâi’l-Kutubi ve’l-Fünûn. İstanbul: 1941.Kaya, Mesut. “İslâm İlimler Tarihinde Muhâkemât Geleneği: Tefsir Hâşiyeleri

Merkezli Bir Deneme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 33 (2015): 1-37.Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı -Ahmed

el-Karamânî’nin Tefsiri / Zemahşerî Şerhi Örneği-”. Marife 15/1 (Yaz 2015): 9-31.

Kaya, Murat. “XIX ve XX. Asırda Mutasavvıf Müfessirler”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 29 (2012/1): 43-77.

Kaya, Murat. “Tanzimat Sonrasındaki Tefsir Faaliyetleri”. Başlangıçtan Günü-müze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri, -Tebliğler ve Müzakereler-, 301-338. İstanbul 2012.

Kaya, Murat. Tanzimât’tan II. Mesrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-I Kerim Tercüme Ve Tefsirleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üni-versitesi, 2001.

Kayasandık, Ahmet. Tuhfetü’l-İhvân Dil Özellikleri – Metin – Tıpkıbasım Ör-nekleri. Konya: Palet Yayınları, 2018.

Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Musannifi’l-Kutubi’l-Ara-biyye. Beyrût: Müessestu’r-Risâle, 1414/1993.

Kennûn, Abdullah. Mevsûatu Meşâhîri Ricâli’l-Mağrib. 2. Baskı. el-Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî – Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1414/1994.

Kennûn, Abdullah. Zikreyâtu Meşâhîri Ricâli’l-Mağrib fi’l-İlmi ve’l-Edebi ve’s-Siyâse. ed-Dâru’l-Beydâ: Dâru İbn Hazm, 1430/2010.

Keskin, Mustafa. Muhammed Sadık B.Muhammed Eş-Şehri’nin ‘‘Hu-lasâtü’t-Tefâsir’’ Adlı Tefsirinin Tahlili. Yüksek Lisans Tezi, Harran Üni-versitesi, 2013.

Keskin, Şahin. Son Osmanlı Şeyhülislamlarından Musa Kâzım Efendi (Yaşa-mı, Görüşleri, Etkisi). Yüksek Lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 1993.

Khan, Mofakhkhar Hussain. “Kur’an-ı Kerim’in Bengalce Tercümelerinin Ta-rihçesi”, Trc. Mustafa Dağlı. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-gisi 1 (1983): 373-380.


Kırmızı, Abdülhamit. “Sultan II. Abdülhamid: İmparatorluğun Son Nefesi”. II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul. Ed. Coşkun Yılmaz. 21-45. İstanbul: 2011.

Koca, Ferhat. “Musa Kâzım Efendi”. DİA. 31: 221-222. İstanbul: Türkiye Diya-net Vakfı, 2006.

Kocabaşoğlu, Uygur - Birinci, Ali. “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları Üze-rine Gözlemler”. Kebikeç 2 (1995): 101-122.

Koçkuzu, A.Halim. “Osmanlının Son Döneminde Bir İlim Ve Devlet Adamı: Giritli Sırrı Paşa”. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 14 (2002): 189-213.

Koçyiğit, Yakup. “Huzur Derslerine Katılan Çankırılı Âlimler”. Çankırı’nın Manevi Mimarları. 353-361. Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi, 2017.

Konevî, Sadreddin. Fatiha Suresi Tefsiri. Trc. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Ya-yıncılık, 2002.

Konevî, Sadreddin, İ’câzu’l-Beyân fî Tefsîri Ümmi’l-Kur’ân. Nşr. Celaluddin Aştiyânî. Kum: Müessesetu Bostan-i Kitab, 1423.

Korkmaz, Seyfullah. “Hacı Torun Efendi’nin Miftâhu’l Hayât İsimli Eseri Üze-rine Bir Araştırma”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 30 (2011/1): 363-372.

Köksal, Ahmet. “II. Abdülhamid Dönemi’nde Gazetecilik Mesleğine Dair Muh-telif Görüşler”. Türk Basın Tarihi Türk Basın Tarihi Uluslararası Sem-pozyumu 19-21 Ekim 2016 / Elazığ. Haz. Uzman Merve Uğur. 2: 815-850. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2018.

Köksal, Ahmet. Giritli Sırrı Paşa (1844-1895). Doktora tezi, Atatürk Üniversi-tesi, 2013.

Kösedağ, Mehmet Sena, “II. Abdülhamid Dönemi Siyasal Gelişmeleri Ve Basın Rejimi”. Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergi-si 16 (2017): 111-138.

Kurban, Nur Ahmet. “Geçmişten Günümüze Çince Kur’ân Çalışmaları Üzeri-ne”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/1 (2012): 89-118. (105-110).


Kurban, Nur Ahmed. “İdil Ural’dan Kaşgar’a Bir Müfessirin Hayatı: Ahmed Ferid Kârî el-Abbâsî (1887-1939)”. Usûl İslâm Araştırmaları 16 (2011): 67-78.

Kurban, Nur Ahmed. “Muhammed Zarîf ve Tefsir Anlayışı”. Gümüşhane Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2012): 1-34.

Kureyşizâde Mehmed Fevzi Efendi. el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîri Sûreti’l-Vâ-kia. İstanbul: 1313.

Kureyşîzâde Mehmed Fevzi Efendi. Tefrîcu’l-Kalak fî Tefsîri Sûreti’l-Alak. İs-tanbul: el-Hac Muharrem Efendi Matbaası, 1867.

Kurnaz, Cemal. “Sırrı Paşa”. DİA. 37: 127-128. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009,

Kurnaz, Esra. Edirneli Mehmed Fevzi Efendi’nin Tasavvuf Risalelerinin İnce-lenmesi –Râbıta ve Kerâmet Çerçeveleri Kapsamında-. Yüksek Lisans tezi, Trakya Üniversitesi, 2018.

Kurşun, Zekeriya. “Hicaz”. DİA. 17: 437-439. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.

Küçük, Cevdet. “Abdülhamid II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 1: 216-224. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1988.

Lee, Hee Soo. “II. Abdülhamid ve Doğu Asya’daki Pan-İslâmist Siyaseti”, Osmanlı 2 Siyaset. Ed. Güler Eren. 363-372. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.

Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Trc. Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993.

Maden, Şükrü. “Osmanlılar’da el-Keşşâf ve Envâru’t-Tenzîl Hâşiyeleri”. Türki-ye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011): 241-273.

Maden, Şükrü. “Tefsirde Şerh, Hâşiye ve Ta’lika Literatürü”. Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 3/1 (2014): 183-220.

el-Mağrâvî, Muhammed b. Abdurrahman. el-Müfessirûn Beyne’t-Te’vîl ve’l-İs-bât fî Âyâti’s-Sıfât. Beyrût: Müessestu’r-Risâle, ts.

Mahfûz, Muhammed. Terâcimu’l-Müellifîn et-Tûnusiyyîn. Beyrût: Dâru’l-ar-bi’l-İslâmî, 1994.

Mahmûd, Munî’ Abdulhalîm. Menâhicu’l-Müfessirîn. el-Kâhire: Dâru’l-Kutu-bi’l-Mısrî – Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-Lubnânî, ts.


Manastırlı İsmail Hakkı. “Sure-i Fatihatu’l-Kitab”. Sırat-ı Müstakim 1/3 (1908): 35-36.

Manastırlı İsmail Hakkı. Şerhu’s-Sadr bi Fedâili Leyleti’l-Kadr. Dersaadet. 1325.Manastırlı İsmail Hakkı. Tefsîr-i Sûre-i Yasin. İstanbul: Mekteb-i Mülkiye-i Şa-

hane Destgâhı, 1899.

Mardin, Ebü’l-Ula. Huzur Dersleri 1. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1951.

Mardin, Ebü’l-Ula. Huzur Dersleri 2-3. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966.Mardînî, Fâtıma Muhammed. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Dimaşk: Dâru Ğâ-

ri’l-Hira – Beytu’l-Hikme, 1430/2009.Ma’rife, Muhammed Hâdî. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fî Sevbihi’l-Kaşîb. Meşhed:

el-Câmiatu’r-Radaviyye li’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1426.Maşalı, Mehmet Emin. “Osmanlı Dönemi Tefsir Usulü Çalışmaları”. Başlangıç-

tan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Mü-zakereler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011. 245-294. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.

Maşalı, Mehmet Emin. “Osmanlı’dan Günümüze Kur’an İlimleri/Tefsir Usulü Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD) 10/19-20 (2012): 109-163.

el-Matîrî, Abdulmuhsin b. Zeyn. Da’âvâ’t-Tâinîn fi’l-Kur’âni’l-Kerîm fi’l-Kar-ni’r-Râbi’ Aşer el-Hicrî. Beyrût: Dâru’l-Beşâir el-İslâmiyye, 1427/2006.

Maxharrı, Edmir. XX. Yüzyılda Arnavutluk’ta Tefsir İle Meâl Çalışmaları Ve Tanınmış Müfessirler. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2010.

Mehdevîrâd, Muhammed Ali – Neccârzâdegân, Fethullah – el-Fâdılî, Ali. Turâ-su’ş-Şîa el-Kur’ânî. Kum: Mektebetu’t-Tefsîr ve Ulûmi’l-Kur’ân el-Muh-tassa,1426.

el-Mer’âşî, Yusuf. İkdu’l-Cevher fî Ulemâi Rub’i’l-Evvel mine’l-Karni’l-Hâmis Aşer. (Nesru’l-Cevâhir ve’d-Dürer fî Ulemâi’l-Karni’r-Râbi’ Aşer zeylin-de). Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1427/2006.

el-Mer’âşî, Yusuf. Nesru’l-Cevâhir ve’d-Dürer fî Ulemâi’l-Karni’r-Râbi’ Aşer. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1427/2006.


Mertoğlu, Mehmet Suat. “Kur’an’ın Güncel Olaylarla İlişkilendirilmesi Sırat-ı Müstakim/Sebilürreşad Mecmuası Çerçevesinde Osmanlı Son Dönemin-de Sosyo-Politik Tefsir Yaklaşımı”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü Ve Tefsir Çalışmaları –II-. 399-428. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2013.

Mertoğlu, M. Suat. “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Kur’an ve Tefsir Literatü-rüne Toplu Bir Bakış -Birincil Eserler ve Onlara Dair incelemeler-”. Tür-kiye Araştırmaları Literatür Dergisi 10/19-20 (2012): 9-66.

Mertoğlu, Suvat. Osmanlı’da II. Meşrutiyet Sonrası Modern Tefsir Anlayışı (Sı-rat-ı Müstakim/Sebîlürreşâd Dergisi Örneği: 1908-1914). Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.

Mevlay, Muhammed b. Sidi Muhammed. et-Tefsir ve’l-Müfessirun bi Biladi Şankit. Moritanya: Dâru Yusuf b. Taşfin – el-İmaratu’l-Arabiyyetu’l-Mut-tehida: Mektebetu’l-İmam Malik, 1429/2008.

Haddûsî, Râbih – Hüseynî, et-Tâhir – Benûr, Aişe – Fâdile b. Sehâde – Amâl b. Sehâde. Mevsûatu’l-Ulemâi ve’l-Udebâi’l-Cezâiriyyîn. El-Cezâir: Men-şûrâtu’l-Hadâre, 2014.

el-Mısrî, Ebu’l-Eşbâl Ahmed b. Sâlim. Şezeratu’l-Belâtîn min Siyeri’l-U-lemâi’l-Muâsırîn. er-Riyâd: Dâru’l-Keyân, 1426/2006.

Mollaibrahimoğlu, Süleyman. Yazma Tefsir Literatürü. İstanbul: Damla Yayıne-vi, 2007.

Muallim Nâcî. Hülâsatu’l-İhlâs. 1. Baskı. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebu’z-Ziya, 1304.

Muallim Nâcî. İ’câz-ı Kur’ân. 1. Baskı. Nşr. Kitapçı Arakil. Kostantiniyye: Matbaa-ı Ebu’z-Ziya, 1301.

Muallim Nâcî. İ’câz-ı Kur’ân. Haz. Ümit Şimşek. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.

Muallim Naci. Muammây-ı İlâhî Yahud Bazı Süver-i Kur’âniyenin Evâilindeki Hurûf-i Teheccî. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebüzziya, 1302.

Muhammed b. Rızk b. Tarhûnî. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fî Ğarbi Efrikiyâ. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Dâru İbnu’l-Cevzî, 1426.


el-Muhtesib, Abdülmecid Abdüsselam. İtticâhâtu’t-Tefsîr fi’l-Asri’r-Râhin. 2. Baskı. Ammân: Menşûrâtu Mektebeti’n-Nahda el-İslâmiyye, 1402/1982.

el-Munîs, Velîd Abdullah. el-İ’lâm bimen Zâre’l-Kuveyt mine’l-Ulemâi ve’l-A’lâm. 17. Baskı. el-Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1432/2011.

Mustafa Efendi. Terceme-i Tefsir-i Sure-i Kevser. Osman Ergin Yazmaları, 88a. OE_Yz_0901. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı.

el-Mustağfirî, Ebu’l-Abbas Cafer b. Muhammed. Fedâilu’l-Kur’ân. Thk. Ah-med b. Fâris e-Selûm. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.

el-Muzaffer, Müştak. Uyûnu’l-Ğurer fi Fedâili’l-Ayâti ve’s-Suver, (y.y.: 1422).Mücahid, Zeki Muhammed. el-A’lâmu’ş-Şarkiyye fi’l-Mieti’r-Rabiati’l-Aşrete

el-Hicriyye. 2. Baskı. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.Müslim, Musaid Al-i Ca’fer – Muhyi Hilal es-Serehân. Menâhicu’l-Müfessirîn.

el-Kâhire: Dâru’l-Ma’rife, 1980.en-Nakraşî, Mahmûd e-Seyyid Ali. Menâhicu’l-Müfessirîn mine’l-Asri’l-Evvel

ile’l-Asri’l-Hadîs. el-Kasîm: Mektebetu’n-Nahda, 1407/1986.en-Necdî, Ebû Abdillah Muhammed el-Hamûd. el-Kavlu’l-Muhtasaru’l-Mubîn

fî Menâhici’l-Müfessirîn. Mektebetu Dâri’l-İmam ez-Zehebî, 1412.en-Nedvî, Muhammed Senâullah. “Cuhûdu’l-Ulemâi’l-Hunûd fî Hidmeti Tefsî-

ri’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Tercemeti Maânîhi Dirâse ve Takvîm li’l-A’mâl bi’l-Luğati’l-Arabiyye ve’l-Urdiyye”. el-Mu’temeru’l-Kur’ânî ed-Düvelî es-Senevî. 1-20. Kuala Lumpur: Câmiatu Malayâ; 1434/2103.

en-Nemr, Abdulmun’im. İlmu’t-Tefsîr Keyfe Neşe’e ve Tetavvara hatta İntehâ ilâ Asrinâ’l-Hâdır. el-Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1405/1985.

Neseb, Muhammed Ali Esedî. el-Menâhicu’t-Tefsîriyye İnde’ş-Şîa ve’s-Sünneh. Tahran: el-Mucemma’ el-Alemî li’t-Takrîn Beyne’l-Mezâhibi’l-İslâmiy-ye, 1431/2010.

Nisar, Ulya. Mustafa bin Muhammed, Amme Cüzü Tefsiri (varak no: 121b-143a). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1987.

Nizami, K.A. “Hindistan”. DİA 18: 85-92. (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998).

Nuru’l-Arabî, Muhammed. Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha. Osman Ergin Yazmaları. 69a. Numara 1548/4. İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı.


Nüveyhid, Adil. Mu’cemu A’lâmi’l-Cezâir min Sadri’l-İslâm hattâ’l-Asri’l-Hâ-dir. Beyrût: Müessesetu Nüveyhid es-Sakâfiyye, 1400/1980.

Nüveyhid, Adil. Mu’cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm Hatta’l-Asri’l-Hâdır. Beyrût: Müessestu Nüveyhid es-Sakâfiyye, 1403/1983.

Okay, M. Orhan. “Ahmed Mishat Efendi”. DİA. 2: 100-103. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989.

Okur, Kaşif Hamd. “Hacı Recep-Zade’nin Fıkhi Risaleleri Işığında XIX. As-rın Sonlarında Çorum’da Dini Hayat Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Uluslararası Osmanlı’dan Cumhuriyete Çorum Sempozyum 23-25 Kasım 2007. Haz. Mehmet Mahfuz Söylemez-Mesut Okumuş-İrfan Yiğit. II: 917-927. Çorum: Çorum Belediyesi Yayınları, 2008.

Okuyan, Mehmet. XX. Asrın ilk Yarısındaki Türk Müfessirler. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 1990.

Okuyan, Mehmet. “Gâzi Ahmet Muhtar Paşa ve Tefsiri”. Kur’an Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi 13-14-15 (1999): 177-183.

Ortaylı, İlber. Son İmparatorluk Osmanlı. 2. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları, Kasım 2006.

Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897. Nşr. Tevfik Güran. Ankara: Baş-bakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, ts.

Osmanoğlu, Abdülhamid Kayıhan. Dedem Abdülhamid Han. İstanbul: Yedive-ren Yayınları, 2016.

Ouyang, Wen-chin. “The Qur’an and Identity in Contemporary Chinese Ficti-on”. Journal of Qur’anic Studies 16/3 (2014): 62–83.

Öz, Mustafa. “Himyânü’z-Zâd”. DİA. 18: 59-60. İstanbul: Türkiye Diyanet Vak-fı, 1998.

Özcan, Ali. Tebâreke Tefsiri (Metin-Gramer Notları-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 1987.

Özcan, Azmi. “Sultan II. Abdülhamid’in Dış Siyaseti ve Uygulamaları”. Sultan II. Abdülhamid Dönemi Siyaset - İktisat - Dış Politika - Kültür – Eğitim. Ed. Mehmet Bulut Muhammet Enes Kala - Nuri Salık - Maşallah Nar. 116-126. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2019.


Özdemir, Şuayip – Kavak, Rahime. “Osmanlı Sarayında Ramazan Sohbetleri: Huzur Dersleri”. Ramazan ve Oruç. Ed. Berat Açıl v.dğr. 239-246. İstan-bul: Ümraniye Belediyesi, 2015.

Özek, Ali. “İmâmiyye-İsnâ Aşeriyye Şiâsı ve Tefsir Anlayışı”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu Tebliğler ve Müzakereler. 215-237. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1993.

Özel, Mustafa. “Midhat Paşa’nın Besmele ve Fatiha Tefsiri”. Marife 3/2 (2003): 269-272.

Özel, Mustafa. “Muhammed Nûru’l-Arabî’nin (1228/1813-1305/1887) Fâtiha Ve Kevser Sûreleri Tefsîri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2008): 1-10

Özel, Mustafa. “Nahl/16 Sûresinin 90. Ayetinin Tefsiri”. Cumhuriyet Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006): 135-147.

Özel, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı Tefsir Tarihinden Portreler I”. Dokuz Ey-lül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2002): 61-96.

Özel, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı Tefsir Tarihinden Portreler II”. Dokuz Ey-lül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2002): 109-148.

Özel, Mustafa. “Üsküdarlı Müfessirler”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 11-12-13 Kasım 2016 Bildiriler. Ed. Coşkun Yılmaz. 469-488. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2017.

Özervarlı, M. Sait. “Muahmmed Abduh”. DİA. 30: 482-487. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.

Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yapılmış Kur’an Tercü-meleri”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. Ed. B. Gökkır – Nec-det Yılmaz – Ömer Kara – Muhammed Abay – Necmettin Gökkır. 517-558. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.

Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesinde Yapılan Sure Tefsirleri Ve Üveys B. Hoca Osman B. Emir İlyas b. Evliya’nın Amme Cüzü Tefsiri”. Ulusla-rarası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri (1-2 Ara-lık 2010). Haz. Mustafa Özkan - Enfel Doğan. 315-368. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2010.

Öztürk, Ali. “Muallim Naci (1849-1893)’nin ‘Hülasatü’l-İhlas’ İsimli İhlas Sü-resi Tefsiri”. İslâmi İlimler Dergisi 7/7 (2012): 109-139.


Öztürk, Ali Rıza. Günümüze Kadarki Tefsir Çalışmaları ve Özellikleri. Bitirme Tezi: Diyanet İşleri Başkanlığı Akçaabat Darıca İhtisas Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Trabzon, 2005.

Öztürk, Hayrettin. “Hamîdüddîn El-Ferâhî’nin Tefsîr Metodu Ve Fil Sûresi Yorumu”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009):123-146. (126).

Öztürk, M. Kazım. İslâm Felsefesine Işık Veren Seyyidler. Ankara: Yenigün Matbaası, 1969.

Öztürk, Musa Kazım. Seyyid Ahmed Hüsameddin Kaddesellâhu Sirrehu’l-Alî Hayatı ve Eserleri. İzmir, 1996.

Öztürk, Mustafa, “Klasik ve Modern Dönem Osmanlı Medrese Geleneğinde Tefsir Tedrisatı”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medrese-ler Uluslararası Sempozyum 5-7 Ekim 2012, 259-280. Muş: 2012.

Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. Ed. Bilal Gökkır – Necdet Yılmaz –Necmettin Gökkır – Ömer Kara – Muhammed Abay – Mustafa Karagöz. 91-160. İstanbul: ilim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011).

Öztürk, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-gisi 1/1 (2014): 9-63.

Öztürk, Mustafa. “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”. Tarih-ten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır – Necdet Yılmaz – Ömer Kara – Muhammed Abay – Necmettin Gökkır. 243-277. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2010.

Öztürk, Mustafa. “Tefsir Tarihinde Ehl-i Kur’an Ekolü”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2003): 167-200.

Öztürk, Osman. “Ramazan Mübahaseleri Huzur Dersleri”. Diyanet İşleri Baş-kanlığı Dergisi 10/112-113 (Eylül-Ekim 1971): 331-333.

Öztürk, Zehra. “Eğitim Tarihimizde Okuma Toplantılarının Yeri ve Okunan Ki-taplar”. Değerler Eğitimi Dergisi 1/4 (2003): 131-155.

Özyılmaz, Ömer. “Medreselerin Bozulma Sebepleri ve Bunların Islahı Yönünde Yapılan Çalışmalara Kısa Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 5/5 (1993): 133-150.


Paçacı, Mehmet. “Osmanlı Medresesinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsirin Çağdaşlıkla Karşılaşması”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. Ed. Bilal Gökkır - Necdet Yılmaz - Necmettin Gök-kır - Ömer Kara - Muhammed Abay - Mustafa Karagöz. 63-90. İstanbul: İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an Ve Tefsir Akademisi, 2011.

Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 4. baskı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı 1993.

Paşa, Ahmed Teymûr. A’lâmu’l-Fikri’l-İslâmî fi’l-Asri’l-Hadîs. el-Kâhire: Dâ-ru’l-Afâk el-Arabiyye, 1423/2003.

Paşa, Ahmed Teymûr. Terâcimu A’yâni Karni’s-Sâlis Aşer ve Evâili’r-Râbi’ Aşer. el-Kâhire: Dâru’l-Afâk el-Arabiyye, 1421/2001.

Pazarbaşı, Erdoğan. “Azerbaycan’da yaygın Kur’an Tercümeleri”. Erciyes Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1998): 103-118.

Peachy, Davut W. S. “English Transla tions of the Qur’an and the Roles of Why, By Whom, For Whom and How”. Al-Bayân, 11/2 (2013): 31-54.

Polat, Ali. Muhammed Nûru’l-Arabî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: H Yayınları, 2015.

Polat, Ayşe. “Osmanlı’da Matbu İslâm’ın Onay ve Denetimi: Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 11 (2018): 87-120..

Polat, Fethi Ahmet. “Yirminci Yüzyıl Sonrasında Azerbaycan’da Yapılan Kur’an Tercümeleri-I”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2003): 73-96.

Polat, Hüseyin. Alman Oryantalistlerin Kur’an ve Tefsir Çalışmaları (Rudi Paret Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2011.

er-Râzihî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. et-Teysîr li Ma’rifeti’l-Meşhûri mi-ne’l-Esânîd ve Kutubi’t-Tefsîr. San’a: Dâru’l-Asâr, 1428/2007.

Rippin, Andrew. “Tefsir Çalışmalarının Mevcut Durumu”. Trc. E. Baş. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 16/3 (2003): 454-461.

er-Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman. Buhûs fî Usûli’t-Tefsîr ve Menâhi-cih. er-Riyâd: Mektebetu’t-Tevbe, ts.

er-Rûmî, Fehd Abdurrahman b. Süleyman. Menhecu’l-Medreseti’l-Akliyye el-Hadîse fi’t-Tefsîr. 2. Baskı. er-Riyâd: 1403/1983.


er-Rûmî, Fehd Abdurrahman b. Süleyman. İtticâhâtu’t-Tefsîr fi’l-Karni’r-Râbi’ Aşer. Beyrût: Müessestu’r-Risâle, 1418/1997.

es-Sabbâğ, Muhammed b. Lütfî. Lemehât fî Ulûmi’l-Kur’ân ve’t-Ticâhâtu’t-Tef-sîr. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 1401/1990.

Sabri, Ahmed. “İfâde-i Hâl ve Arz-ı Şükr”. Hülâsatu’l-İhlâs. 3-4. Kostantiniyye: Matbaa-ı Ebu’z-Ziya, 1304.

Sabri, Eyüp. Vak’ay-i Ashab-i Fil. İstanbul: Mekteb-i Sanayi’, 1301. Sabri, Mustafa. “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Beyanü’l-Hak, 1/2 (29 Eylül

1324): 3-6. Sa’dullâh, Ebu’l-Kasım. Târîhu’l-Cezâir es-Sakâfî ev el-Mevsûa es-Sakâfiyye

el-Cezâiriyye. el-Cezâir: Dâru’l-Besâir li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2007.Sağlam, Nevzat. “Tekfurdağlı Bir Âlim; Osman Nuri Efendi ve İcâzet-nâmesi”.

Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 2/1 (2018): 7-22.es-Sâiğ, Nâsır b. Muhammed b. Salih. “el-İbâdiyye ve Menhecuhum fî Tefsi-

ri’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Mecelletu’l-Ulûmi’ş-Şer’iyye 6/1 (1434): 329-395.Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Sultanları. Güncellenmiş, genişletilmiş yeni bas-

kı. İstanbul: Alfa/Tarih Yayınları, ts.Sakaoğlu, Necdet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarih Sözlüğü. İstanbul: İletişim

Yayınları, 1985. es-Sâlih, Abdulkadir Muhammed. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fi’l-Asri’l-Hadis.

Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1424/2003.es-Sâlûs, Ali Ahmed. Maa’l-İsnâ Aşeriyye fi’l-Usûli ve’l-Furû’ Mevsûatun Şâ-

miletun ve Mulhakun bihâ es-Sünne Beyânullâhi Teâlâ alâ Lisâni’r-Rasûl Sallallahu Aleyhi ve Sellem. 7. Baskı. er-Riyâd: Dâru’l-Fadîle bi’r-Riyâd – Mısır: Mektebetu Dâri’l-Kur’ân – Katar: Dâru’s-Sekâfe bi Katar, 1424/2003.

Sapanca, Cüneyt. Osmanlılarda Tefsir Usulü Çalışmaları. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.

Sarıkaya, Yalçın. Geçmişten Günümüze İran: Tarih, Siyaset, Toplum ve Kültür. Erişim: 16.09.2019. https://www.tasav.org/media/k2/attachments/dpa_rapor_2_gecmisten_gu-

numuze_Iran_sarikaya_son.pdf,Sarıkaya, Yaşar. “Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir

Değerlendirme Denemesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999): 23-39.


Sehvâc, Muhammed. “ed-Ders et-Tefsîrî fi’l-Mağribi’l-Aksâ Fetretu’l-Kar-ni’l-15 el-Hicrî Nemûzecen”. Mecelletu Haviliyyâti’t-Turâs 18 (2018): 207-217.

es-Serahsî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Thk. Ebû Abdillah M.H.İ. eş-Şâfiî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421/2001.

Seratlı, Tahir Galip. Ahsenü-l Kasas Yusuf Suresi’nin Güzellikleri. İstanbul: Se-lis Yayınları, 2014.

Serkis, Yusuf İlyân. Mu’cemu’l-Matbûâti’l-Arabiyye ve’l-Muarraba. el-Kâhire: Mektebetu’s-Sakâfeti’d-Dînîyye, ts.

Sezgin, Fuad. Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî. Arapçaya trc. Mahmud Fehmî Hicâzî. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.

Shovkhalov, İsmail. Kur’an-ı Kerim’in Rusça Tercümeleri (Mana Doğruluk Bakımından Değerlendirilmesi). Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversite-si, 2006.

Sırma, İhsan Süreyya. “Sultan II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7/3-4 (1979): 199-205.

es-Sicilmâsî, İbnu Zeydân Abdurrahman b. Muhammed. İthâfu A’lâmi’n-Nâs bi Cemâli Ahbâri Hâdireti Miknâs. Nşr. Ali Ömer. el-Kâhire: Mektebe-tu’-Sakâfeti’d-Dînîyye, 1429/2008.

Soysaldı, Mehmet. “Abdullatif Harputi ve Tefsir Anlayışı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1998): 103-147.

Spira, Ivo. Chinese Translations of the Qur’ān: A Close Reading of Selected Passages. MA thesis, Oslo University, 2005.

Supratman, Frial Ramadhan. İstanbul’dan Semarang’a Panislamizm: Endonez-ya’daki Anti-Kolonyal Harekette Osmanlı Etkisi (1876-1918). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.

Süleyman b. Mehmed Kemaleddin. Risâle-i Râiyye. İstanbul, Osmanlı Matbaa-sı, 1311.

“Süleyman Tevfik”, Erişim 26 Haziran 2019. https://www.biyografya.com/biyografi/13300.Sülün, Murat. “Osmanlı Dönemi Bulgaristan’ında Kur’an İlimleri ve Bulgaris-

tan Menşeli Din Âlimleri”. Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri. Ed. Ali Caksu. 277-310. İstanbul: IRCİCA, 2002.


Sülün, Murat. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’an’a İşârî Yaklaşımlar”, Baş-langıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri – Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmî Toplantı 21-22 Ekim 2011. 111-148. İstan-bul: Ensar Yayınları, 2012.

Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. Haz. Nuri Akbayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.

Şahin, Süleyman. Ahmet Muhtar Paşa’nın “Serâiru’l-Kur’ân” Adlı Eserinin Bilimsel Tefsir Metodu Bağlamında Tahlili. Yüksek Lisans Tezi, Kahra-manmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2011.

Şan, Funda. Üveys b. Hoca Osmân b. Emîr İlyâs b. Evliyâ’nın ‘Amme Cüzü Üzerinde Dil İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.

Şanal, Mustafa. “II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim, Ortaöğretim ve Yük-sek Öğretim Uygulamaları”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid. Haz. M.M-Hülagu v.dğr. 3: 375-403. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011.

Şanal, Mustafa. “Osmanlı Devleti’nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme Ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14 (2003/1): 149-168.

Şatnâvî, Yahya. “et-Tecdîd fi’t-Tefîr”. Sekâfetunâ li’d-Dirâsât ve’l-Buhûs 6/23 (1431/2010): 11-34.

Tahrânî, Muhammed Muhsin Şeyh Aga Büzürk. ez-Zerîa ilâ Tesânîfi’ş-Şîa. Beyrût: Dâru’l-Edvâ, 1403/1983.

Şen, Ercan. “II. Meşrutiyet Dönemi ve Sonrasında Yayınlanan Bazı Dergilerde Kur’an ve Tefsirle İlgili Çalışmalar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011): 491-518.

Şeyhulislam Musa Kazım Efendi. Sûre-i İhlas ve Alak Tefsri. Dersaadet: Evkâf-i İslâmiyye Matbaası, 1334.

Şimşek, Selami. “Son Dönem Celvetî Şeyhlerinden Bandırmalızâde Ahmed Münib Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Mecmûa-yı Tekâyâ’sı”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 21 (2007): 138-149.

Tabaklar, Özcan. Mustafa bin Muhammed, Amme Cüzü Tefsiri (varak no: 111b-121a/143a-154b). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1987.


Tatcı, Mustafa - Anılır, Burak. “Bursalı Mehmed Tahir Bey”. Menakıb-ı Şeyh Seyyid Hace Muhammed Nuru’l-Arabi Beyan-ı Melamet ve Ahval-i Mela-miyye. I-XXV. İstanbul: H Yayınları, 2014.

Temîm, Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed. Kitabu Tabakâti Ulemâi İfrikiyye. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.

Temîm, Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed. Kitabu Tabakâti Ulemâi Tûnus. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.

Temizer,Aydın. “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri, Tahlil ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/28 (2013): 65-92.

Temizer, Aydın. “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri II”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/31 (2015): 167-191.

Topaloğlu, Ahmet. Muhammed b.Hamza XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Kur’an Tercümesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1976.

Tören, Hatice. Eski Anadolu Türkçesi Dönemi’ne ait Amme Cüzü Tefsiri I. Me-tin-İnceleme, Tıpkıbasım. İstanbul, 2007.

Türesay, Özgür. “II. Abdülhamid Dönemi Yayıncılığı, Matbaa-i Ebüziya ve Bas-tığı Kitaplar”. Müteferrika Kitabiyat Dergisi 34 (2008/2): 3-48.

Uçar. Zofie. “Kur’ân-I Kerim’in Çekçe Meâlleri Üzerine Tespitler”. Uluslarara-sı Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/29 (2014): 810-821.

Uçman, Abdullah. “Muallim Naci”. DİA. 30: 315-317. İstanbul, 2005.Uzun, Mustafa. “Fevzi Efendi, Edirne Müftüsü”. DİA. 12: 506-509. İstanbul:

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995. Ünal, Mehmet. “Osmanlı Toplumunda Akika Geleneği: Ahmed Münib Efen-

di’nin ‘Risâle-İ Akîka’ Adlı Eseri”. Akademik Bakış Dergisi 53 (2016): 154-165.

Ünal, Mehmet. “Sırat-ı Müstakim Ve Sebilu’r-Reşad Dergilerinde Yayımlanan Kur’an ve Tefsirle İlgili Çalışmalar”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2007): 109-146.

Üşenmez, Emek. “ XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kuran Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H. 993/M. 1585)”. Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3/1 (2014): 167-190.


el-Vecîh, Abdusselam b. Abbas. A’lâmu’l-Müellifîne’z-Zeydiyye. Müessestu’l-İ-mam Zeyd b. Ali es-Sakâfiyye, 1420/1999.

el-Verd, Bâkır Emin. Mu’cemu’l-Ulemâi’l-Arab. Beyrût: Alemu’l-Kutub – Mek-tebetu’n-Nahda el-Arabiyye, 1406/1986. (I-II).

Vural, Suat. Hindistan’da İngiliz Yönetimi. Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 2006.

Yahlif, Ramazan. Madde: Menâhicu’l-Müfessirîn mine’n-Neş’eti ilâ mâ Kab-le’l-Asri’l-Hadîs. Cezair: Câmiatu Emîr Abdulkadir el-İslâmiyye, 2013-2014.

Yakut, Esra. “Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık Kurumu ve Bir Şeyhülislam Olarak Musa Kazım Efendi”. Erzurumlu Şeyhülislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu 22-24 Kasım 2013, Erzurum -Tebliğ ve Müzakereler-, Ed. Ömer Kara, 125-146. Erzurum: 2014.

Yaşar, Hüseyin. “Avrupa’nın Kur’an-ı Kerim’le Tanışması”, 797-823. Diyanet İlmi Dergi Kur’an Özel Sayısı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 2012.

Yaşaroğlu, Macit. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Bibliyograf-yası. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991.

Yavuz, A. Fikri – Özen, İsmail. “Bursalı Mehmet Tahir Bey’in Hayatı (H. 1278=1861 – 1343=1924 M.)”. Osmanlı Müellifleri. 1: 1-17. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.

Yelmehâ, Ahmed Rıda. “Tefâsîri Manzûm Kur’ân der Edeb-i Fârısî”, Fesilnâ-me-i Mutâleât-i Kur’ânî 3 (1391): 213-230.

Yetik, Erhan. “Tasavvufî Açıdan Fâtiha Tefsiri (İsmail-i Ankaravî’nin Fütuhât-i Ayniyesi Üzerine Bir Çalışma)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1996): 45-107.

Yıldırım, Kübra. Üveys Bin Hoca Osmân Bin Emîr İlyâs Bin Evliyâ”nın Amme Cüzü Tefsiri Üzerine Dil İncelemesi (vr. 202b-268b). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.

Yıldız, Sakıp. “Osmanlı Tefsir Hareketine Toplu Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987): 1-8.

Yıldız, Ulaş. Muhammed Oğlu Mustafa’nın XIV. Yüzyılda Yazdığı Çağdaş Tefsi-rin Dil Yorumu. Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004.


Yılmaz, Davud. “Hz. Pir Seyyid Muhammed Nurü’l-Arabiyyü’l-Melâmî”. Eri-şim: 17 Nisan 2019. http://www.melamilik.com/Kitaplar/muhammed_nur.pdf. 10-14.

Yılmaz, Ömer Faruk. “Muhammed Mazlumzâde el-Hasekî ve Tefsir-i Cüz-i Nebe İsimli Eseri”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 7 (Nisan 2019): 73-86.

Yılmazer, Zeynep. Tefsir Usulü Alanında Telif Edilmiş Türkçe Eserler Üzerine Bir Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2013.

Yi Jiu, Jin. “The Qur’an in China”. Contributions to Asian Studies 17 (1982): 95-101.

Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.

Yüksel, Hakan. Osmanlı İmparatorluğu’na Matbaanın Girişi Ve Toplumsal Yan-lılıkları. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.

ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. 7. Basım. el-Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2000.

Zeki, Mehmet. “Huzur-i Hümayun Dersleri”. Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası 3 (20 Ramazan 1336/29 Haziran 1918): 816-819.

Zıllı, Ishtıyaq A. “Hamîduddin Ferâhî”. DİA. 15: 478-479. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.

ez-Ziriklî, Hayruddin. el-A’lâm Kâmûsu Terâcimi’l-Eşhei’r-Ricâli ve’n-Nisâi mine’l-Arabi ve’l-Musta’rabîne ve’l-Musteşrikîn. Beyrût: Dâru’l-İlim li’l-Mellâyîn, 2002.

ez-Zübeyrî, Velid b. Ahmed el-Hüseyin – el-Kaysî, İyâd b. Abdüllatîf b. İbrâhîm – el-Habîn, Mustafâ b. Kaytân - el-Kaysî, Beşir b. Cevâd – el-Bağdâdî, İmâd b. Muhammed. el-Mevsûatu’l-Muyessere fî Terâcimi Eimmeti’t-Tef-sîr ve’l-İkrâ ve’n-Nahv ve’l-Luğa mine’l-Karni’l-Evvel ile’l-Muâsırîne maa Dirâsetin li Akâidihim ve Şey’in min Tarâifihim. Manchester: Mecel-letu’l-Hikme, 1424/2003.

Documents

ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ …isamveri.org/pdfdrg/G00726/2019/2019_AYDARH1.pdfkanlarda çok büyük toprak kayıpları olmuştur… 1 Osmanlı “hasta