Abdulhamit Birk

Diyanet Vakf Yaynlar

KIRAAT LM ve TARH

Abdlhamit BRI1K: 1963 ylnda Ouzeli'nde (Gaziantep) dodu. Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi'ni (1987) bitirdi. Ayn niversitede Tefsir alannda yksek lisans (1990) ve doktora (1996) eitimi grd. Aratrma maksadyla 2 yl Pakistan ve Hindistan'da, 1 yl da ngiltere'de bulundu. Babakanlk Osmanl Arivi, TDV slm Aratrmalar Merkezi ve Trkmen Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi'nde grev yaptktan sonra 2001 ylnda U lahiyat Fakltesi'ne Tefsir Yardmc-Doenti olarak atand. Arapa, ngilizce ve Urduca bilen Bink'n kitap, makale, bildiri, ansiklopedi maddesi ve eviri almalar bulunmaktadr.

NSZ

Yce Kitabmz Kur'n- Kerm, indii gnden itibaren bir yandan zengin anlam dnyasyla ve insanlann problemlerine getirdii zmlerle dier yandan da kendisine zg msiki ve okunu tarzyla insanlar derinden etkilemitir. Hz, Peygamber (s.a.) Kur'n' doru ve gzel okuma noktasnda Cebrail araclyla eitilmi, kendisi de benzer eitimi ashab zerinde icra etmitir. Reslullah ashb ierisindeki gzel seslileri ve gl ezberleme yeteneine sahip olanian Kur'n kraati iin tevik etmi hatt zel olarak yetitirmitir. Resl-i Ekrem dneminde ashb ierisinden bazlar Kur'n' gzel okuma noktasnda temayz etmiler, bunlar kraat ilminin sonraki nesillere intikalinde de byk grevler stlenmilerdir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahbiler rendikleri okuyu ekillerini sonrakilere aktarmak ve bu ilmi yaymak iin ok uzak diyarlara gitmilerdir. Hz. Osman'n oluturduu heyet tarafndan istinsah edilerek eitli blgelere gnderilen mushaflarla birlikte buralara birer kraat limi gnderilmesi uygulamas Kur'n'm doru renilmesini bir devlet politikas haline getirmitir. Sahabenin szl aktarmndan sonra tbin devrinde Kraat lmi'ne dair eserler yazlmaya balanm ve hicr i-kinci asrn sonlarndan itibaren kraat ekolleri teekkl etmitir. limde szl ve yazl gelenei birletiren Kraat lmi, zamanla en gl slm ilimlerden biri haline gelerek btn slm dnyasna yaylmtr. bn Mchid'in, slm toplumunun okuyular zerinde icm ettii yedi kraat liminin tercihlerini Kitb's-Seb'a adl bir eserde bir araya getirmesinden sonra Kraat lmi iki nemli aama geirmitir. lk aama Seb'a Tarki'nin uygulanmas olup byk oranda Endls'te ekillenmitir. Eb Amr ed-Dn ile el-Ksm b. Firrh e-tb'm'n sistemletirip eitimretime uygun hale getirdii Seb'a Tarki Endls'ten btn slm dnyasna yaylm ve drt-be asr eitim mfredat ierisinde tek bana yer almtr. kinci aama bn'l-Cezer'nn Aere Tarki ile balar. O, yedi kraat imamna ayn vasfta grd imam ekleyerek onlu tasnifi (Aere) oluturmu ve bu tasnif eitim sistemi ierisinde yava yava Seb'a Tarki'nin yerini almtr. bn'l-Cezer'nin dnemin artlar gerei slm dnyasnn byk bir ksmn dolamas ile bu tasnif eitim programlarna iyice yerlemitir.2

Dier birok ilimde olduu gibi Kraat lmi'nin de ilk asrdan itibaren Arap olmayan mslmanlarn hakimiyetine gemesi, baka bir deyile Arap olmayanlarn da kendilerini Araplar kadar yetkin grmesi yedi harf ruhsatnn bir yansmas olsa gerektir. Resl-i Ekrem tarafndan getirilen yedi harf ruhsat o dnemde Kurey dndaki farkl kabileleri Kur'n zerinde alma noktasnda cesaretlendirmi, slm'n dnyaya yaylmasyla da dier milletler Kur'n' ilk muhataplar gibi sahiplenmilerdir. Buradan hareketle, yedi harf ruhsatnn slm'n evrenselliini fiili olarak gstermede ok byk katksnn olduunu syleyebiliriz. Kraat lmi uzun bir duraklama veya sessizlik devresinden sonra XIX. yzm son yarsndan itibaren mslmanlarn gndemine yeniden girmeye balamtr. Batllarn slm dnyasna ve mslmanlara ynelik balattklar smrgeletirme hareketi ve bunun tabii bir uzants olan misyonerlik ve oryantalizm faaliyetleri Kur'n ve kraat almalarna da yansmtr. Kur'n'm Allah kelam olmad ynndeki iddialar iin delil aranrken mushaflardaki baz kk farklar ve kraat farkllklar en nemli deliller olarak sunulmak istenmitir. Mslman ilim adamlar tarafndan oryantalistlerin mushaflar ve kraatler ile ilgili itirazlarna ve iddialarna cevaplar verilmi ise de tartmalar neticelendi-rilememitir. Kraat lmi ve Tarih adyla hazrladmz bu alma, Kur'n ve Mushaf tarihini, Kraat lmi'nin tedvinini, gvenilirliini, ei-tim-retimini, dier slm ilimlerle ilikisini, mehur kraat limlerini ve kraat literatrn ana kaynaklara dayal olarak zl bir biimde ortaya koyma maksadyla telif edilmitir. Bu eserin ortaya kmasnda sayn hocam Dr. Tayyar Altkula'n cesaretlendirmesinin byk pay vardr. TDV slm Ansiklopedisi almalar esnasnda kraat alannda hazrladm bir madde zerine bu konuyu derli toplu bir biimde kitap olarak almamn yararl olacam sylediklerinde kraat ilmini nazar olarak alan birinin bu davrannn bir 'haddi ama1 olacan dnmtm. Ancak bu alanda yazlan eserlerin gerek dilinin eskimesi gerekse sistematik olarak baz zaaflannin bulunmas sayn Altkula'n tevikini karlksz brakmamam gerektii noktasnda kendimi ikna etmemi salad. Burada kendilerine teekkr ediyorum. Eserin hazrlanmasnda yardmlarn grdm, eserlerinden yararlandm hocalanm ve meslektalarm da olmutur. Burada onlara da ayr ayn teekkr ediyorum. Geni bir okuyucu kitlesini hedef alarak hazrladm bu kk almann Allah katnda Kur'n'a bir hizmet olarak kabul edilmesini niyaz ediyorum. Abdlhamit BRIK Bursa 20041[1]

GR

3

Kur'n ilimlerinden biri olan kraat konusunun genel ereve ierisindeki yerini grebilmek iin Kur'n ilimlerinin, tarihine ve Kur'n'm anlalmasndaki yerlerine ksaca bakmakta yarar olduunu dnyoruz. Bu sebeple aada, Kraat lmi ile lgili bilgi vermeden nce Kur'n ilimlerinin gemiinden ana hatlan ile bahsedilecektir. Arapasi"ulmu'1-Kur'n" olan Kur'n limle-ri terkibi "Kur'n" ve "lim" kelimelerinin bir araya gelmesiyle olumu bir isim tamlamasdr. Tamlamann uurlu olarak seildii ve doru kullanld farzediiirse, Kur'n ilimlerinin Kur'n'la ilgili olmas gerekmektedir. Kur'n ile ilgisi olmayan, fakat kendisinden Kur'n'n yorumunda dolayl olarak yararlanlan ilimlerin Kur'n ilmi saylp saylmayaca noktas tartmaya aktr. Bu sebeple zaman zaman kullanlan "Kur'n limler (el-ulm'l-Kur'niyye)" eklindeki sfat tamlamas "ulmu'1-Kur1 n" terkibinin anlamn vermedii iin "Kur'n limleri" yerinde kullanlmas yanl olsa gerektir. nk astronomi, matematik, biyoloji gibi ilimler Kur'n olduklar halde genel kabule gre Kur'n ilimlerinden deillerdir. Kur'n limleri ile ilgili bir tanm getirmek gerekirse, "Kur'n'n vahyi, nzlu, yazm, okunmas, tertibi, toplanmas, oaltlmas, hatt, kraati, tefsiri, i'cazi, nsih ve menshu, i'rb, dil, slb ve belagat, yet ve srelerinin birbiriyle ilikisi, muhkem ve mtebihi tek tek Kur'n ilmi olarak karmza karken bunlarn tamamn birlikte ve sistematik olarak inceleyen ilim "Kur'n limleri" adyla anlr. Son yllarda slm dnyasnda ve zellikle Trkiye'de yaplan bir ksm almalara verilen "usl't-tefsir" ad genellikle Kur'n limleri yerinde kullanlmaktaysa da birebir karlama olmadndan karkla sebebiyet vermektedir. nk bu terkip kuruluu itibaiyle Kur'n tefsirinin esaslarn artrdndan daha ok tefsir yntemini akla getirmektedir. Ulmu'ttefsir terkibinin ilk dnemlerde ulmu 1-Kur'n yerine kullanldna da rastlanlmaktadr. Ancak kapsam olarak bunun ulm'l-Kur'n'a denk olduunu sylemek mmkn deildir.2[2] Kur'n ilimlerinin mnferid olarak douu ve temelleri Kur'n'n ilk nzlu gnlerine kadar gider. Resl-i Ekrem'e vahiy getiren melein Alak sresinin ilk yetlerini nasl okuduunu bilemiyor isek de Kur'n'a zg bir okumann varlndan rahatlkla sz edilebilir. lk yetlerin ve cereyan eden hdiselerin yorumlanmas iin Varaka b. Nevfel'e gidilmesi Kur'n tefsirinin kaynaklarndan biri olan dier kutsal kitaplara bavurmay artrdndan tefsirin kaynaklarnn o gnlerde ortaya konulduu eklinde anlalabilir. Aynca Hz. Hatice'nin Reslullah ile ilgili hsn ehdeti Kur'n'n Allah dostlanyla dorudan ilikisini akla getirmektdir. Peygamberlikle grevlendirilmesinden sonra gelen yetleri mslmanlara okuyup tefsir eden Hz. Peygamber bunun kendisine verilmi Kur'n bir grev3[3] olduunu biliyordu. Ayrca o tefsir ederken zaman zaman yetlerde yer alan anlam kapal kelimeleri de aklyor, nsih ve menshu da bildiriyordu. Ashbdan Kur'an'da anlamakta zorluk ektikleri yerleri soranlar

4

da vard. Mesela "nanp ta imanlarna bir zulm katmayanlar..."4[4] ayeti inince Resl-i Ekrem'e "Hangi birimiz kendi nefsine zulmetmedi" diye sorulmu ve duyulan endie ihsas ettirilmitir. Bunun zerine Reslullah buradaki "zulm" kelimesini "irk" ile tefsir ederek "nne'-irke le zulmn azm"5[5] ayetini okumutur.6[6] Esbb- nzul ilminin de daha Mekke dneminde iken ortaya ktm gsteren pek ok rnek vardr. Bu ilim zellikle ashb tarafndan sre ve yetler nakledilirken kullanlyor ve yanl anlamalarn nne geiliyordu. Ancak btn bunlar tabii bir surette sadece szl kltr olarak devam ediyordu. Vaka olarak varln srdrmesine ramen Resl-i Ekrem veya sahabe devrinde Kur'n tefsirine ve ilimlerine dair bir eser telifine gerek grlmemitir.7[7] Resl-i Ekrem'in vefatndan sonra Kur'n zerindeki almalar hzlanarak devam etmitir. Ashb Kur'n'la ilgili sorular cevaplandrrken Hz. Peygamber'den gelen hadislere, burada yeterli aklama bulamadklarnda da Arap dili ve iirine bavuruyorlard. Kendi ahs grlerini ise en sona brakyorlard. Kur'n- Kermin muhataplarndan kendisi zerinde derinliine dnmelerini isteyip anlama ve yoruma tevik etmesi8[8] aynca kendisi zerinde dnmeyenleri knamas9[9] insanlann Kur'n tefsirine ynelmesinde ok etkili olmutur. Sahabe ve tbin devrinde ifahi olarak devam eden Kur'n tefsirinin Kur'n ilimleri ierisinde ilk tedvin olan ilim olduu sylenebilir.10[10] Zira hadis limleri eserlerinde Tefsir blmleri ihdas etmiler tbinun nde gelenlerinin Kur'n tefsirleri derlenerek sonraki dnemlerde kitap haline getirilmitir,

5

Kur'n'n Hz. Eb Bekir devrinde toplanmas (cem1), Hz. Osman zamannda istinsah edilip oaltlmas, sonra da hareke ve noktalanmas, oaltlan Kur'n nshalar esas alnarak kraat eitiminin balamas ile sistemli olarak balayan Kur'n ilimlerinin tedvini slam corafyasnn genilemeye balad tbin devrinde daha da hzlanmtr. Bu dnemde ilk olarak resm'lmushaf, kraat, esbb- nzul, ma'nil-Kur'n, mecz'i-Kur'n, garb'l-Kur'n, mkil'lKur'n, i'rbl-Kur'n gibi rivayet ve dil ilimlerinin tedvin edildii grlmektedir. Dil ilimlerinin bir ksm ayn zamanda luav tefsir zellii de tamaktayd. yet ve srelerin nzul sebepleriyle ilgili rivayetler iik olarak hadis mecmualarnn tefsir blmlerinde yer alm, mstakil tedvini daha sonra gereklemitir. Tedvin dneminde kol dierlerine gre daha fazla genilemi ve yaylmtr. Bunlar kraat, dil-Kur'n ilikisini temel alan iugav tefsirler ve son olarak rivayet tefsirleridir.11[11]

I. KIRAAT LMNN TANIMI VE LGL ISTILAHLAR

lim dallan geliimlerine paralel olarak kendilerini ifde edebilmek iin bir yandan stlah retirler te yandan da ortaya re-tilmi veya olumu stlahlar zenginletirirler, gelitirirler. Bir kelime farkl alanlarda farkl eyler ifade eden stlahlar olarak karmza kabilir. "Vcud" veya "mevcud" kelimeleri gnlk dilde veya tpta insan bedeni, var olan ey, varolu gibi anlamlara gelirken Kelam ilim dalnda kinattaki varlklarn ontoojik hallerini ifde iin kullanlr. Kraat da bir lim dal olarak kendisine zg stlahlar ile dier alanlardan ayrlr. Arap dilinde de kullanlan bir kelime olan "idgam" Kraat alannda daha farkl bir aniam alanna sahiptir. Elinizdeki bu kitapta Kraat lmi1 ne dair onlarca farkl stlahn kullanldn greceksiniz. Bunlardan bir ksmn bu blmde kalan bir ksmn da getii yerlerde aklamaya alacaz. Kitapta ortaya konulan bilgilerin doru anlalabilmesi iin bu stlahlarn doru renilmesi gerekmektedir.12[12]

1. Kraat Kelimesinin Szlk ve Istlah Anlamlan

"Kraat n\j>" kelimesi Arap dilinde ka-ra-e (tji) kk fiilinden tremi bir isimdir. Bu kk szlkte daha ok zamann gemesi, kadnn adetli olmas ve/veya adetten temizlenmesi/kesilmesi (ezdad), hayvann hmile kalmas ve dourmas, bir eyi biriktirip

6

birbirine katmak anlamlarna gelir. Okumak, tilvet etmek, telaffuz etmek anlamlan da vardr. Ancak bu kkn okumak ve tilvet etmek anlamndaki kullanmnn Kur'n'n nzulnden nce yaygn olmad bildirilmektedir13[13]. Kraat, "ka-ra-e" fiilinden sema mastar; sesli veya sessiz, nameli veya namesiz okumak, tilvet etmek anlamnda isim olarak gelir Ayn fiilin dier bir sema mastar olan "kur'n oT/' kelimesi szlkte ve Kur'n'n kullanmnda14[14] "kir'at" ile e anlamldr15[15]. Kur'n- Kerm'e baktmzda "kir'at s^/' kelimesi veya "kr't c/uij" eklindeki krk oulu hibir srede yer almaz. Tilvet anlamn veren "kara'te", "kara'n", "kuri'e", "li takra'ah" ve "ikra"' ekillerindeki fiil kiplerinde ve "kur'ne'i-fecr", "kur'neh" eklinde masdar olarak mteaddit defalar geer.16[16] Bunlarn bazlarnda "bir araya getirmek, toplamak" anlam da vardr. Resl-i Ekrem'den sonra kavram olarak anlam byk oranda netleen kraat kelimesi bir ilim ve Kur'n ilimleri stlah olarak birbirine yakn eitli ekillerde tanmlanmtr. Eb'1Bek, kraat iin "Okuma esnasnda kelime ve harflerden bir ksmn dierine eklemek ve katmaktr"17[17] tanmn kullanrken Rb el-sfehn kraati "Tertilde harf ve kelimeleri birbirine katmaya denir."18[18] eklinde tanmlar. Takprizde'nin kraat tanm "Mtevtir ihtilaf vecihleri bakmndan Allah kelm olan Kur'n-i Kerm'in nazmnn ekillerinden bahseden bir ilim daldr"19[19] eklinde karmza kmaktadr. Birinci ve ikinci tanm daha ok

7

tecvid ilmini ve Kur'n'm ed keyfiyetini ortaya koyarken nc tanm Kur'n'n farkl telaffuz edilen mtevtir lafzlarna dikkat ekmesi bakmndan bir bakma Arap diliyle ilgilidir. Abdlfetth el-Kd'nin kitabna ald tarif "Kendisiyle Kur'n kelimelerinin nasl syleneceim ve ed yollarn (tark) ihtilaf veya ittifak suretlerinden biri ile ve her bir vechi nakleden kimseye nispet ederek bilmektir" eklinde olup bir hayli mulldr. Byk kraat limi bn'l-Cezer'nin, "Kur'n kelimelerinin nasl okunacam ve rvilerine nispet etmek suretiyle bu kelimeler zerindeki farkl okuyular konu edinen bir i-limdir"20[20] eklinde yapt kraat ilmi tanm kapsayc ve tanm tarifine uygundur. nk kraat ilmi hem bir obje olarak Kur'n lafizla-nyla hem de bunlarn ed ve ifade keyfiyetleri ve okunu gzelliiyle ilgilenmektedir. bn'l-Cezer'nin tanm isabetli bir ekilde nahiv, dil ve tefsir ilimlerini danda brakmaktadr. nk bunlarda ed keyfiyeti zorunlu deildir. Ayrca sz ilk sahibine gtrme de ou zaman beklenmez. Kur'n kelimelerinin okunu keyfyetiyle ilgilenen ilim dalna kraat denilmekle birlikte gerekli artlan tayan kimselerden her birinin belli kurallar dairesinde tercih ettikleri okuyularna da bir btn olanak kraat denir. Byk kraat imamlarnn tercihleriyle ilgili sylenen Nf kraati, sim kraati gibi ifdeler bunu aka gstermektedir. Bu aniam-daki kraate makra' da denilmekte ve makra'u Nfi' ve makra'u sim gibi kullanlmaktadr,21[21] Zaman zaman kraat yerinde kullanlan "harf kelimesi daha ok ilk dnemlere ait bir tercihtir. ahslara nispet edilerek "harfti fln" denildiinde onun kraati ve okuyuu kastedilmektedir22[22].

2. Kraat lmiyle lgili Istlahlar

Kraat limleri tarafndan ortaya konulan kraatler kendi ierisinde Sahih, Mtevtir ve z olmak zere gruplandrlmtr. Sahih kraat, Resl-i Ekrem'e kadar ulaan muttasl bir senede sahip olan, bir vecih ile de olsa Arap diline uygun den ve Hz. Osman'n oaltt mushallardan birine uyan her bir kraattir. Bu kraatlerin yedi veya on imamdan gelmi olma art olmayp ilk dnem limlerinden herhangi birinin kraati de bu kategoride

8

deerlendirilebilir. Ancak kraatlerin belli limlere nispetle anlmas ve dierlerinin kitaplarda ve eitimde kullanlmamas sadece onlarn sahih olduu ynnde bir kanaatin olumasna sebebiyet vermitir. Mtevtir kraat ise sahih kraatin artlarn tayan ve genellikle Seb'a veya Aere'den her birine verilen ad olmakla birlikte bu konuda tam bir ittifak yoktur. Bazdan yedi kraat iin mtevtir derken dier kraate de mehur demektedir.23[23] Sahih kraatin artlarndan birini veya daha fazlasn tamayan okuyular ise z kraat adn alr. z kraatlerin says ok olmakla birlikte genellikle bn Muhaysin, Yezid, Hasan- Basri ve A'me'e nispet edilen kraatler bu snfta mtla edilmektedir. Ayrca baz sahabenin Kur'n metnine aklama maksadyla ekledii mdrec kelimeler de z kraat olarak kabul edilmektedir. Rivayet ilmi bakmndan hi bir asl olmad halde uydurma bir senetle birilerine nispet edilen kraatlere de mevzu kraat ad verilir. Sonraki dnemlerde yaplan tasniflere gre kraat limlerinin okuyular yedili, onlu ve on drtl olarak adlandrlmtr. bn Mchidin tasnifine gre Nfi, bn Kesr, Eb Amr, bn mir, sim, Hamza b. Habb ve Kis'nin kraati Kirat-i Seb'a olarak adlandrlmtr. bn'l-Cezer ise bu imamlarn artlarn! tad halde bunlar arasnda yer almayan Eb Ca'fer el-Kr, Ya'kb el-Hadram ve Halefi de listeye ekleyerek onlu tasnif olan Kirat-i Aere'yi ortaya koymutur. Krat-i Erba'ate Aer tasnifi ise on kraate ek olarak, bn Muhaysin, Yezid, Hasan- Basr ve A'me adl kraat imamlarnn okuyularn ihtiva etmektedir.24[24] Kraat kelimesiyle ayn kkten ism-i fail tarznda treyen kri" terimi genel anlamyla kraat limi demek olup mbtedi, mtevassit ve mntehi olmak zere kma ayrlr. frad metoduyla kraat renmeye balayp ayn metodla kraate kadar renen kiiye mbtedi, kiraatlann ounu ve mehur olanlarn okuyarak nakleden kiiye ise mnteh denir.25[25] Drt veya be kraati ifrd tarikiyle bilenin de "mtevasst" olarak ad-landnld ifade edilmektedir.26[26] "Kri" kelimesinin krk oullan olan "kara'e" ve "kurr" kelimeleri zamanla mfredlerinden farkl anlamlar kazanmlardr. Kr kelimesi kraat ilmi bakmndan daha alt seviyede olan bir kiiyi tanmlarken kurr kendilerine yedi veya on kraat nispet edilen imamlardan her birine denir. Bu durumda "kurr" kelimesi tekil anlamnda kullanlr ve mesela "racln kurrun" ve "imraatn kurretn" denir27[27]. Bu kullan menei itibariyle

9

sahabeye kadar gitmektedir. Sahih hadis kitaplarnda ve trih kaynaklarnda ashabn Kur'n ve Kur'n'm okunuu zerinde geni bilgisi olanlar iin "kurr" kelimesi kullanldna ahit olmaktayz28[28]. Ancak bu kelimeyle sadece Kur'n'i gzel okuyan ve gzel okuma (tecvid ile tilvet) ilmine sahip olan sahabelerin kastedilnedii ayn zamanda Kur'n'm anlam ve yorumunu bilip ilgili fkh hkmlere nfuz edebilen sahabelerin kastedildii de bir gerektir. Mukr terimi, kraatlar salam ve kesintisiz bir isnadla alm bir otoriteden (stad) mafehe yoluyla (azdan aza) rivayet eden kraat limi iin kullanlr. Eer bir kimse kraati mafehe ile almam ise nazari bilgileri ne lde leri olursa olsun bu o-nun mukr olmas iin yeterli ve geerli deildir.29[29] Mukr tabirinin ilk olarak, Hz, Peygamber (s.a.) tarafndan Birinci Akabe Biati'n mteakip Medine'deki Evs ve Hazrec kabilelerine Kur'n retmek iin gnderilen Mus'ab b. meyr (r.a.) iin kullanld bildirilmitir.30[30] On veya on drt imama nispet edilen kraatlerden birini ve-'a birkan o kraatin imamndan dorudan veya vastal olarak alan kimse iin rv terimi kullanlrken rvye nispet edilen kraate de rivayet denir. Byle olunca kraat imamlarndan her birinin ok sayda rvsinin bulunmas kanlmazdr. Ancak kraat rivayetlerini nakleden ve eitim maksatl hazrlanan kitaplarda her imam iin ikier rvye yer verilmesi gelenek halini almtr. Kraat, rvden alana nispet edilirse tark adm alr (sim kraatinin Hafs rivayetinin Ubeyd b. es-Sabbh tarki gibi). Vech ise kraat, rivayet ve tark dnda kaian ve alnmas ihtiyar olan okuyua denmitir.31[31]

II. KIRAAT LMNN TRH

Kraat ilmi, Kur'n'la dorudan ilgisi sebebiyle Kur'n'n nzlundan sonra ortaya kmsa da Kur'n'n Arapa olmas, kendine mahsus okunu ekillerinden bir ksmnn Araplar tarafndan Kur'n'dan nce de uygulanmas gibi nedenler, bu ilmin kklerinin daha ncelere

10

kadar uzandn gstermektedir. Yedi harfin Arap dili leheleriyie ilgisi sebebiyle kraat ilminin ayn zamanda Arap dili trihiyle de alakas bulunmaktadr. Bu sebeple ilk dnem dilcilerinden byk bir ksmnn kraat ilmiyle, kraat limlerinden bir haylisinin de dil ilmiyle ilgilendii grlmektedir. Kraat ilminin ed ve ifde keyfiyeti bakmndan slm ncesiyle ilikisi, ayr bir konu olduundan burada bunun zerinde zel olarak durulmayacak, ileride Kraat-Arap dili ilikisi aklanrken konuya sadece baz gndermeler yaplacaktr. slm ilimler trihi bakmndan kraatin Resi-i Ekrem ve sahabe dnemindeki durumu fevkalade nemlidir. Bu blmn ortaya kmas kraat ilminin geneli hakknda rahat bir tahlil imkan verecektir.32[32]

1. Hz. Peygamber Devrinde Kraat

slm ilimler ierisinde ortaya k ve nemi bakmndan ncelie sahip olan kraat ilminin33[33] Kur'n'n nzluyla birlikte baladn sylemek mmkndr. nk Resl-i Ekrem kendisine nazil olan yetleri, retildii ekilde byk bir zenle okuyor ve ashabna retiyordu. Onun okuyuuna ahit olan veya ondan bizzat okuyan ashb, bu okuyular muhafaza ederek bakalarna naklediyordu. Bu dikkat ve zen kaynan Kur'n'dan almaktadr. Zira ar ar ve dikkatlice okumak anlamna gelen ve Mekk srelerde geen "tertl" kelimesi ile benzer ifdelerin yer ald yetler,34[34] bu hususu aka ortaya koymaktadr. Bu yetlerin kraat ilminin bir ilim olarak Kur'n'a dayandn gsterdii de dnlebilir. Kur'n'da ska rastladmz dolayl anlatmlardan birisinde Hz. brahim (a.s.), Mekke'ye yerletirdii zrriyetinden gelmesini diledii peygamber iin "... onlara ilerinden Sen'in yetlerini okuyacak (yetl), kitab ve hikmeti retecek (...) bir eli gnder."35[35] demek suretiyle Kur'n tilvetinin, geleceini mjdeledii peygamberin bir vasf olduunu gstermitir. Bu durumda Resl-i Ekrem hem Kur'n kraati ve talimi ile hem de onu aklamakla grevli klnmtr, Hz. Peygamber Kur'n', tebli vazifesinin gerei olarak iitenin rahata anlayaca bir tarzda ar ar okurdu ve ounlukla herbir yet sonunda

11

vakfederdi36[36]. Buhr'nin "et-Terc"' adn verdii Bb balnda Abdullah b Mufel'den naklettii bir rivayet bize, ResluUah'm Kur'n okurken sesini yumuattn ve titreterek name ile okuduunu (terci1) gstermektedir.37[37] Hz. Peygamber bir yandan Kur'n' doru ve gzel okurken te yandan da srekli olarak ashab gzel okumaya tevik etmitir. Konuyla iigili hadisler durumu ok ak olarak ortaya koymaktadr. Hz. ie'den (r.a.) gelen bir rivayete gre Reslullah (s.a.) yle buyurmutur: "Kur'n'da mahir olan kimse, Sefere (sevimli ve kymetli melekler) ile beraber olacaktr. Kur'n' kekeleyerek zorlukla okuyana ise iki sevap vardr."38[38] Abdullah b. mer ve Abdullah b. Mes'd'dan gelen bir rivayette ise: "Kur'n' u drt -kimseden alnz: Abdullah b. Mes'd, Salim, Mu'z ve bey b. Ka'b".39[39] buyurmutur. Bir keresinde "mmetimin en iyi okuyan (ekrau) bey'dir" buyuran40[40] Reslullah (s.a.), baka bir defasnda ise Eb Ms el-E'ar'ye "Ey Eb Ms! Sana Dvd Peygamberin namelerinden ve gzel okumalarndan (mizmr) bir name verilmitir." demitir.41[41] Bizzat bey'e de "Allah bana, Kur'n' sana okutmam emretti." diye sylemi, bey "Allah beni sana isim olarak syledi mi?" diye hayretini ortaya koyunca, Reslullah da "Evet" cevabn vermitir42[42]. Ashabn salam Kur'n bilgisine sahip olanlar hakknda vgde bulunan Reslullah bu nevi ifadeleriyle hem ashab Kur'n' doru bir ekilde renmeye ve okumaya tevik etmi, hem de zel bir gayret sarfederek kiraatle.rini glendirenleri toplum nezdinde onurlandrmtr. Hz. Peygamber (s.a.) Kur'n ehlini ve hafzlan srekli olarak vmtr. Reslullah (s.a.) zaman zaman ashaba Kur'n

12

okutmu kendisi de dinlemitir. Bunu yaparken maksadnn sadece Kur'n dinlemek mi yoksa onlarn okuyuunu gelitirmek varsa hatalarn dzeltmek mi olduu hususu tam olarak ak deildir. Ancak Buhr'de geen bir rivayette Abdullah b. Mes'd'dan Kur'n okumasn istemesi, onun ise Reslullah'n huzurunda okuma konusunda biraz tereddt geirdikten sonra Nisa sresinden ilk 41 yeti ona okumas, Reslullah'm da kraatin bir yerinde 41. yetten etkilenerek alamas43[43] onun ayn zamanda gzel ve dzgn okuyan tercih ettiini ve gzel Kur'n okuyanlarn dinlenmesini tevik ettiini gstermektedir. Cenb- Allah'n Kur'n'm doru ve gzel renilmesine ve bu ekilde korunmasna verdii nemle ilgili en mehur hdise, Resluliah'n salnda Ramazan aynda gerekleen arzadr. Nitekim bunun geleneksellemesi sonucunda muhbele uygulamas ortaya kmtr. Kyme sresinde Allah Kur'n' Reslullah'm gsnde toplayacan ve onun da Kur'n yetlerini unutmayacam taahht etmesine44[44] ramen her yl Cebrail vastasyla o vakte kadar nazil olan yet ve sreleri sral olarak okutturmas kraat ilminin birok nemli konusunun da delili olmutur. Bu husus Kur'n'm hem metninin muhafazas, hem tertibi hem de tilveti bakmndan fevkalade nemlidir. Buna gre Hz. Peygamber'e nazil olan Kur'n yetleri her yl Ramazan aynda Cebrail tarafndan okunuyor, o da bunu takip edip Cebrail'in tertibine gre muhafaza ediyordu. Bu yllk arza ashbdan bazilan da ahit olmaktayd. 45[45] Bu okuma Resluliah'n vefat ettii yln Ramazan aynda iki defa gereklemitir. Arza konusuyla ilgili olarak Buhr'den birbirini destekler mhiyette rivayet gelmitir. Bunlar naklettikten sonra bir deerlendirme yapmak daha mnasip olacaktr. Hz. ie (r.a.) Hz. Peygamberin kz Ftm'dan u bilgiyi aktaryor: Ftma (a.s.) diyor ki: (Babam) Neb (s.a.) bana gizlice dedi ki: "Cebrail bana her sene Kur'n' arz ediyor, bu yl ise iki defa arz etti. yle sanyorum ki ecelim gelmitir "46[46] Eb Hureyre'den gelen rivayette ise olay onun dili ile anlatlmakta ve o da arz edenin Cebrail olduunu bildirmekte, arzn her yl bir kere vefat ettii yl ise iki kere olduunu, Reslullah'n her yl on gn itikaf ettiini, arzanin iki defa olduu yl ise yirmi gn yaptn bildirmektedir.47[47] bn Abbas ayn hadiseyi tasdik

13

eder tarzda, Resl-i Ekrem'in Ramazan aynda dier zamanlardan ok daha fazla cmert olduunu, zira Cebrail'in Ramazan ay kncaya kadar her gece ona geldiini ve Reslullah'm Cebrail'e Kur'n' arz ettiini bildirmektedir.48[48] Bu rivayet arasndaki tek fark Hz. Ftma ile Eb Hureyre (r.a.) rivayetinde arz edenin Cebrail, bn Abbas rivayetinde ise ResluUah olmasdr. Bu fark eer hadsin rvilerinden kaynaklanmyor ise yle olmas mmkndr: Cebrail nce Reslullah'a okuyor (arz), Resluliah onu dinliyor (sem), sonra da Reslulah Cebrail'e okuyor, Cebrail de onu dinliyordu. Bu durumda her biri birer defa okuyor ve birer defa dinliyordu. Son dnem limlerinden Zhid el-Kevser, arza-i ahra hdisesini biraz farkl anlamakta ve son Ramazan'da gerekleen iki okumadan sonra Resl-i Ekrem'in ashabn toplayp onlara Kur'n' batan sona okuduunu ite bu okumann arza-i ahra ye adlandrldn irade etmektedir.49[49] Mekke'nin kstl ve zor artlar, Kur'n kraatinin de ok fazla gelimedii bir dnem olsa gerektir. Arza ile ilgili Hz. Ftm'dan gelen rivayette "her yl/klle senetin" ifadesi gemekle birlikte, arzanin Mekke'de balayp balamad konusunda bir netlik yoktur. Byle olunca kraat ilminin daha ok Medine ortamnda gelitiini, bunun da ResluUah ile ashb arasndaki engelsiz ilikinin bir sonucu olduunu syleyebiliriz. Mescidin varl, mescid yannda suffenin bulunmas, ashabn kendi arasndaki diyalog gibi msbet artlar, kraat ilminin gelimesini olumlu ynde etkilemitir. Gvenilir hadis kaynaklarnda geen baz hdiseler, Hicret'ten bir sre sonra Kur'n' iyi bilen sahablerin saysnn bir hayli arttn gstermektedir. Konuyla ilgili en mehur rivayet Bi'rimane hadisesidir. Hads ve siyer kaynaklarnda Reslullah'n hem zabt hem de okuyu gzelliine sahip olan sahbleri Kur'n hocas olarak muhtelif blgelere gnderdiine dair bilgiler bulunmaktadr. Onun, Ben mir kabilesine Kur'n' ve slm' retmek zere gnderip de Bi'rimane kuyusu civarnda komplo kurularak ldrlmesi hadisesinde ad geen Suffe ehli 70 sahb iin byk znt duymas ve bir ay boyunca katillere beddua etmesi,50[50] hem Reslullah'n (s.a.) Kur'n bilgisine sahip olanlara ok byk deer verdiini hem de onlarn saylarnn bir hayli fazla olduunu gstermektedir.51[51]. Bu sahabe hakknda Buhr'nin bb balnda naklettiine gre l-i mrn sresinin 169-171. yetleri nazil

14

olmutur. Enes b. Mlikin ayn rivayette yer alan bunlar hakknda "(Kavmimize haber verin ki, biz Rabbimize kavutuk; O bizden raz oldu biz de O'ndan raz olduk)" eklinde vahiy indiini ve insanlann bu yetleri okuduunu, ancak bunun sonradan metni ile birlikte nesh olduunu sylemesi52[52] birka adan dikkate deer bir bilgidir. Reslullah (s.a,) dneminde kraat ilminin durumu ile ilgili nemli konulardan biri de Kur'n kelimelerinin Kurey lehesi dnda ihtiyaca binen ve snrl artlar ierisinde bir baka blgesel lehe ile okunmasna imkan veren yedi harf meselesidir. Bu, Reslullah'n salnda ortaya kan bir okuma kolayl ve snrl bir ruhsat ken, sonradan kraat farkllklarnn ve vecihleri-nin de nemli bir dayana olmutur. Temel hedefi Kur'n'n geni halk kitleleri tarafndan renilmesi ve okunmas olan yedi harf ruhsat ile, bir yandan yeni bir ilmin temelleri atlm te yandan da deta slm toplumunun farkllklara ak ve bakalarna kar hogrl olduu gsterilmek istenmitir. Resl-i Ekrem mslmanlar bir yandan Kur'n' renmeye ve okumaya tevik ederken, te yandan da renilen Kur'n'n unutulmamas konusunda mslmanlar uyarmtr. Eb Musa el-E'ar'nin (r.a.) anlattna gre Reslullah (s.a.) yle buyurmutur: "Kur'n' muhafazaya ihtimam gsterin. Muhammed-'in nefsini kudret elinde tutan Zt- Zlcelle kasem olsun ki, Kur'n- Kerm'in (kiinin ezberinden) kamas, develerin balarndan boanp kamasndan daha kolaydr."53[53] Abdullah bn mer'den de benzer bir rivayet gelmitir.54[54]

2. Sahabe Devrinde Kraat

Adna "asru'l-chiliye" denilen bir dnemde slm' kabul e-dip Reslullah'n yannda yer alan bu sebeple de Ashb'r-Resl adn alan insanlar, yeni din iinde hangi grup ve snftan, hangi rk ve blgeden gelirlerse gelsinler birbirlerinden ayr tutulmamlar, bylece bu insanlar sevgi ve kardelik balaryla yeni bir toplumun temellerini atmlardr. Geldii inan ve yaad toplumun hayat anlay dnldnde, yeni durumu eskiye gre lmle hayat kadar farkl olan sahabe slm'a ylesine sarlm ki, onun iin cann vermekte asla tereddt etmemitir. Bu inan ve deiimin kayna, phesiz ki Kur'n- Kerm ve onun tebliicisi olan Resluliah (s.a.) idi. Kur'n ile yeni bir hayat elde eden mslmanlar, ona smsk sarlmlar

15

ve onu hayatlarnn en ayrlmaz paras haline getirmilerdir. slm trihi ve hadis kaynaklarnda, bununla ilgili yzlerce olay ve rivayet bulunmaktadr. Sahabenin Mekke dneminin zor artlar altnda yazl Kur'n metinlerini, bir biri arasnda nasl dolatrdn slm trihi kaynaklarnda grmek mmkndr. Kur'n okumak ve Resl-i Ekrem'in sohbetinde bulunmak isteyen sahabe farkl yollar kullanarak Dr'-Erkm'a gelir ve orada, yakn zamanda inen yetleri renirlerdi. Erkm' evi, Hz. mer'in mslmanima kadar bu ilevini srdrmtr.55[55] lerleyen zamanlarda ve zellikle Medine'ye hicretten sonra kolaylaan artlar gerei ve yeni imkanlar sayesinde sahabenin Kur'n ile i ielii daha da aitmi tr. Kur'n, phesiz sahabe iin sadece okunan bir kitap deildir. Onlar on yeti rendikten sonra itikad ve amel olarak onlar hayatlanna geirmedike dier on ayete gemezlerdi. Bu konuda kendi iinde yeknesak olmayan sahabe farkl durumlara gre farkl davranabiliyordu veya karakterlerin farkl oluu farkl davranlarn ortaya kmasnda etkin oluyordu. Mesel sahabeden bazdan ksa zaman ierisinde ok fazla Kur'n okumakla hret yapmtr. Bunlar arasnda ileride kraat ilminin kendilerine dayand kimselerden bakalan da vard. Mesel, Abdullah b. Amr'n durumu bu hususu ok ak bir biimde ortaya koymaktadr. Rivayete gre Amr b. el-s olu Abdullah' itibarl bir ailenin kzyla evlendirmi ti. Ancak Abdullah ibdet ve Kur'n okumaya dknl sebebiyle einin, yanma uramamakta, onu iyiden iyiye ihmal etmekteydi. Durum Resi-i Ekrem'e bildirilince Abdullah' yarma ard ve ondan orucunu ve kraatini azaltmasn talep etti. Her ikisinin de azaltlmasna fazla gnil olmayan Abdullah'n ar talebi zerine sonunda bir gn tutma bir gn yeme anlamna gelen Savm- Dvd ve her yedi gnde bir defa hatim yaplmas zerinde anlald. Reslullah'n onu "O halde her yedi gnde bir hatim oku ve bunun zerine de bir ey ekleme!". 56[56] eklinde, uyarmas Abdullah'n Kur'n konusunda ne kadar istekli olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber'in (s.a.) vefat, Kur'n'm nzulnn tamamlandnn da bir gstergesiydi. Onun salnda Kur'n' yaamaya daha fazla nem verip de ezberleme konusunda hrs gstermeyen baz sahabe, Reslulah'n vefatyla Kur'n hfzna daha fazla eildi. Zaten Kur'n, iinde yaadklar bir toplumda iniyor, onlar da inen vahyi duyuyor ve hkm yetlerine gre hayatlarn dzenliyorlard. Bu onlarda Kur'n'a kar ciddi bir ainalk meydana getirmiti. Vefat ile birlikte hz kazanan ezberleme ii vefat takip eden 3-5 ay ierisinde ok yksek bir sayya ulamtr. Hz. Ali'nin Hz. Peygamber'in vefatndan sonra yemin ederek Kur'n' bir araya getirmeden evden kmayacan sylemesi de bu hususu aka destekler mahiyettedir. Bugn bile baz kimselerin sfrdan balayarak 6-7 ay gibi bir srede Kur'n' ezberledii dnlrse; Kur'n'm nzuln yaayan, Kur'n'm ndii Arapa'y bilen ve konuan sahabenin eksiklerini tamamlayarak hfzlarn 3-5 ay ierisinde ikmal etmeleri yadrganmamaldr. Hadis kaynaklarnda "Kur'n' Reslullah'n salnda ezberledi" denilenlerin saysndaki azlk snrlayc ve kstlayc tarzda alglanmamaldr. Bu

16

rivayetler,57[57] "bunlar Kur'n' Reslullah'n salnda ezberleyenlerdendir" anlamndadr. Nitekim, tek bir hadis ierisinde toplu olarak saylar bei gemezken hadisler birletirildiinde krilerin says onu amaktadr.58[58] Oryantalistlerin Yemme savandaki sayy abartl bulmalar, bu hususu tam olarak anlamam olmalarndan kaynaklanm olsa gerektir. slm toplumunda hafzlarn ve Kur'n bilginlerinin saysnn okluuna, hicretin ilk elli yl ierisinde kraat ilminin ald mesafe de delalet etmektedir. Bu dnemde yzlerce kraat bilgini ortaya km, herbiri bir blgede Kur'n eitimi vermilerdir. bn Kesr gibi tbin'dan olduu halde Mekke'de sahabeye imamlk yapan birinin kraatinin yadrganmamas ve hatal bulunmamas kraat ilminin tbin nesline de salam bir ekilde intikal ettiini gstermektedir. Nitekim, bn Mes'ud Kfe'de, Eb Ms el-E'ar Basra'da, Eb'd-Derd am'da geni gruplara kraat dersi vermekteydi.59[59] Hadis ve trih kaynaklarnda sahabeden kraat ilminde hret yapan ok sayda insann ad verilmektedir. inde drt halfe, Talha, Ubde b. es-Smit, Hz. ie, mm Seleme, Eb'd-Derd ve Eb Ms el-E'ar'nin de bulunduu bu liste olduka uzundur.60[60]

3. Resm'I-Mushaf-Kraat likisi Asndan Kur'n Trihi

Kraat limleri tarafndan tercih edilen sahih kraatlerin Hz. Osman tarafndan yazdirlp oaltlan Kur'n nshalarnn hatt le de ilikisi bulunmaktadr. Kur'n'm metinleme trihi Kur'n kraatleri iin ok nemli olduundan, konuyu ana hatlaryla ortaya koymada byk yarar bulunmaktadr. Nzi olan Kur'n yetlerini Mekke dneminden itibaren yazdran 61[61] Hz. Peygamber, bu yolu, vahyin korunmas iin nemli bir vesile olarak kullanmtr. Ancak Arap toplumunun okuma-yazmadaki geri durumu, bunun aksine ezber yetenei Kur'n'n

17

naklinde yaz ile birlikte ezberin de kullanlmasn gerekli klmtr. Yaz ve ezberi hem Mekke hem de Medine yllarnda birlikte kullanan Resullah (s.a.) ve ashab gn getike yazya daha fazla nem vermeye balamtr. Medine dneminde oluturulan ahsi Kur'n nshalar bunun gstergesidir. Resl-i Ekrem'in bu ahsi nshalardan ve ashabn Kur'n'i yazmasndan haberi vard. Onun "Benden Kur'n dnda bir ey yazmaynz. Kim Kur'n'dan baka bir ey yazmsa onu imha etsin"62[62] hadsi, bir bakma Kur'n'n yazlmasn da emretmekteydi. Ashabn bu konuda hataya dmemesi iin o, her bir yeni inen yetin hangi srede yer alacan ve hangi yetler arasnda veya hangilerinden sonra olduunu ifde ediyordu.63[63] Yukarda arz edilen sahih rivayetlerden de anlald zere, Cebrail her yl Ramazan aynda o ana kadar gelen vahiyleri toplu olarak Reslullah'a okuyor Resi-i Ekrem de ona tekrarlyordu. Reslullah ve ashab ile ilgili bahsettiimiz btn bu hususlar Kur'n'n ileride bir kitap hviyetini alacam haber vermekteydi. Bunlarn dnda Kur'n'n ileride kitaplaaca ile ilgili bizzat Kur'n'n iinde de deliller bulunmaktadr. Zira "kitb" kelimesi Kur'n'da 255 defa gemekte, "ktb" eklindeki oulu ise 6 defa yer almaktadr. Bu kitb kelimelerinden bir ksm eski ilh kitaplara ve sahifelere iaret etse de azmsanamayacak bir ksm, bizzat Kur'n-i Kerm'e delalet etmekte, dier bir deyile bu kelimelerin getii yetlerde Kur'n'dan bahsedilmektedir. Byle olunca, Ailah Kur'n'n ileride bir kitap olacan zaten sylemi olmaktadr. Allah tarafndan gnderilen Tevrat Zebur ve ncil gibi vahiyler de kitap eklini alm ve kitap olarak intikal etmitir. Kur'n bunlardan bahsederken kendisinin de ileride ayn tarzda ve daha muhkem olarak iki kapak arasna alnacan ima etmi olmaktadr.64[64]

a. Hz. Eb Bekir'in Kur'n' Cem'i

Kur'n- Kerm'in iki kapak arasna alnarak "mushaf adyla kitaplamas Resl-i Ekrem'in en yakn arkada ve Hulef-i Ridn'in lki Hz. Eb Bekir'e (r.a.) nasip olmutur. Buhr'de geen rivayette anlatld zere Hz. mer ile Hz. Eb Bekir arasnda geen konumada Eb Bekir balangta Kur'n'n iki kapak arasna alnmasna, kitap yaplma dncesi asndan kar kmam, Resl-i Ekrem'in yapmad bir ii nasl yapacan ileri srerek kar km, ksa zaman sonra da bu i aklna yatmtr.

18

Kur'n'n toplanmas le ilgili, Buhr'de geen rivayet, meseleyi btn ynleri ile ortaya koymaktadr. Hadisteki baz ifdeler konunun ok objektif olarak ele alndn gstermektedir. Zira ifdelerden, Hz. mer, Hz. Eb Bekir ve Zeyd b. Sbit'ten her birinin kendi grn ortaya koyarken "leride bu husus nasl deerlendirilir acaba! Konumamz ona gre mi ayarlasak!" gibi bir yapmacktk ierisinde olmadklar, nasl hissediyorlarsa yle konutuklar anlalmaktadr. Sahabenin nde gelenleri slm'n bilgi zerine oturduunu, bilginin en temel kaynann da Kur'n olduunu bilmekteydiler. Dinin ve bilginin kayna olan Kur'n ise, o vakit daha ok insanlann haftzalannda bulunuyordu. Genele kyas edildiinde yaz, ezberin yerini tutacak durumda deildi. Kur'n' ezberlerinde bulunduranlar ise, alan yeni cephelere ve fethedilen blgelere gidiyorlard. Bu ise onlarn saysnn srekli azalmas anlamna gelmekteydi. Yemme savanda vefat eden hafzlar, belki de barda taran son damla olmutur. Yemme savandaki kayplar zerine Hz. mer telalanm ve Kur'n'm toplanmas (cem1) fikrini Halfe Eb Bekir'e amtr. Eb Bekir, balangta Resl-i Ekrem tarafndan yaplmayan bylesi bir iin kendisi tarafndan nasl yaplabileceini sylemi ise de, sonradan kalbi mutmain olmu ve cem' ii aklna yatmtr, Hz. Eb Bekir ilk isim olarak Zeyd b. Sbit'i dnm ve yanna ararak durumu kendisine anlatm ve biraz tereddtten sonra onu bu ii yapma konusunda ikna etmitir.65[65] Zeyd konunun arlnn farknda olduunu anlatmak iin, bir da srtnda tamann bu iten daha hafif geleceini sylemitir. Zeyd kendisine bu sorumluluk verildiinde "Bu ok kark bir i; ben u kadar yeti nereden bulacam; zaten elimizde yazl metin yok ki veya elimizde bulunan yazl metinlerden mtekamil bir kitap ortaya konulamaz; insanlar da Kur'n' bilmiyor ki; Kur'n' ezberinde bulunduran ne kadar az insan var" gibi itirazlarda bulunmam trih ve hadis kaynaklarnda buna dair herhangi bir serzeni nakledilmemitir. Onun tek itiraz, bunun ok nemli ve sorumluluk isteyen bir i olduu ynndedir. Zeyd'in toplama iini kabul etmesi ve ekibin kurulmas ile ortaya baz usller konulmu ve bunlara gre Kur'n'n toplanmas almasna balanmtr. Konu ashaba mescidde duyurulmu, eitli blgelerdeki ashaba haber gnderilmi, yanlannda yazl Kur'n nshalar ve paralar olanlarn iki ahitle birlikte bunu heyete getirmeleri istenmitir. Bunun zerine ashb yazl metinleri ve ahitleriyle Kur'n yetlerini heyete getirmi, Zeyd ve heyet yeleri de son arzay dikkate alarak bunlar kontrol etmi ve yazmlardr. Kur'n'dan olmad halde yle zannedilen ifdeler alnmamtr. Tevbe sresinin son iki yeti (9/128-129), bir baka rivayete gre ise Ahzb sresinin 23. yeti sadece Huzeyme b. Sabit el-Ensr'nin yannda bulunmu66[66] ve Hz. Peygamber'in onun ahitliini iki kiinin ahitliine denk tutmas67[67] sebebiyle istisna olarak tek ahitle kabul

19

edilmitir.68[68] Tevbe sresindeki bu iki yetin son inen yetlerden olmas sebebiyle hafzalarda taze olduundan dier sahbler, bu ayetlerin varlm ezberlerinden desteklemilerdir. Bylece Kur'n, yazl malzeme ve ezber yardmyla hi eksiksiz olarak toplanm ve son arzadaki yet tertibine riyet edilmi, sre tertibine ise riayet edilmeksizin sadece dzgn bir biimde yazlarak Halife Eb Bekir'e teslim edilmitir. Bu yazmda yedi harf ruhsat sebebiyle esnek davranldmdan metin Kurey lehesi dnda okuyulara da msait durumda idi. nk bu faaliyetin temel hedefi Kur'n metnini korumak ve ileride oluabilecek ihtilaflarn nn almakt. ki kapak arasndaki bu derlemeye Mushaf ad verilmi ve bu kitap Eb Bekir'den sonra mer'e, onun vefat ile de kz ve ayn zamanda Reslullah'n ei olan Hafsa'ya (r.a.) intikal etmitir. Hz. Osman, Kur'n' teksir edecei zaman bu nshay geri iade etmek artyla Hafsa'dan alm, ii bitince de iade etmitir. Bir rivayete gre ise, Emevi Halifesi Mervan b. Hakem, Hz Hafsa'dan Mushaf istemi, eline geince de ileriden bir sknt kmamas ve Hz. Osman mushaflar ile kartrlmamas iin bunu yaktrmtr.69[69] Hz. Eb Bekir'in emriyle bir araya gelen heyet tarafndan cem' edilen Kur'n, bata Hz. mer, Hz. Ali olmak zere btn sahabenin icmm alm, kimseden bir itiraz gelmemitir70[70]. Zaten yaplan i heyet yelerinin kendi aralarndaki kapal bir alma olmayp herkesin gz nnde ve uzun bir zaman ierisinde yaplmtr. Bu sebeple itiraz edilecek ve kar klacak bir durum bulunmamaktadr. i ierisinde, Hz. Eb Bekir mushafmm eksik olduu ynnde gr bildirenler olmakla birlikte, mutedil i kollar, Zeyd b. Sabit bakanlnda cem' edilen Kur'n'n Resl-i Ekrem'e inen Kur'n'm ayns olduuna inanmaktadrlar.71[71] Hz. Ali'nin, Reslullah'n vefatndan sonra evinden kmayarak Kur'n' ahsi gayreti ile cem' etmesi farkl yorumlanmaya allmsa da o, baz tahmin ve yaktrmalarn aksine Eb Bekir'in Kur'n' cem' etmesini takdir etmitir.72[72] Onun, ahsi olarak Kur'n' cem' etmesi, zaten bylesi bir iin gerekliliine inandn gsterir. Ayrca, Hz. Ali'nin cem ettii Kur'n'da nemli farkllklar olsayd bunu hem o zaman irade ederdi hem de hilfeti dneminde ortaya karr ve yaygnlatrrd. Hz. Ali'nin bu durumu gizlemi olduunu

20

farzetmek ise kiilii ve medeni cesareti dnldnde ona yaplabilecek en byk iftiradr. Zaten bizlere, gerek Ehl~i snnet hadisilerinden gerekse a kaynaklanndan bu konuda herhangi bir bilgi ulamamtr. Kitb'l-Meshifiz ise, farkl bir bilgi olarak o dnemde cem' etme denildiinde Kur'n' hfzetmenin aktarlm, "ecmea'l-Kur'n" demenin "etemme hifza'S-Kur'n" demek olduunu bildirilmitir.73[73] Bu bilgi bize, Hz. Ali'nin Kurn' kat zerinde yaz ile cem' etmediini aksine hfzn ikmal ettiini gstermektedir. Yukanda da arzedildi zere Hz. Peygamber'in salnda inen Kur'n ayetlerinin tamamm ezberleme konusunda hrs gstermeyen sahabe onun vefatndan sonra bu ie byk bir ehemmiyet ve hz vermitir.74[74]

b. Hz. Osman Dneminde Kufn'n stinsah ve oaltlmas

ba. Mushaflann Ksa Trihi

Hz. Eb Bekir'in giriimi, Kur'n hakknda ileride ortaya kmas muhtemel nemli bir ihtilaf ve bir bakma fitneyi bertaraf ettii iin, her trl takdirin stndedir. Ancak Kur'n'n cem'i, bu neminin yannda, mmet arasndaki okuyu farkllklarn ve buna dayal olarak ortaya kan tartmalar tamamyla kaldramamtr. Zira Mushaf, srasyla Eb Bekir, mer ve Hafsa'nn yanlarnda kalm topluma intikal etmemi ve insanlar bu mushaf etrafnda toplanmaya davet edilmemitir. Topluma intikal etmi olsayd bile yazm bakmndan ihtilaflara msait bir hatt bulunmakta ve sre tertibini hesaba katmamaktayd. Hz. Eb Bekir'den sonra Halfe olan mer (634-644) ve ardndan Osman (644-656) zamannda fetihler daha da artm ve Arabistan ile birlikte Irak, ran, Kafkaslarn bir ksm, am ve Msr da slm topraklarna katlmt. Bu blgelerde bulunan sahbler yeni mslman olanlara, Kur'n' ahs nshalarndan veya ezbere dayal okuyularndan retiyorlard. Yedi harf ruhsat gerei ahs nshalarda ve okuyularda bulunan baz kk farkllka Kraat lminin Tarihi #* 39 lar ve bunlarn nedenleri yeni mslman olanlar tarafndan tam olarak anlalamyor, Kur'n'a verilen byk deer sebebiyle de nemli ihtilaflar olarak grlyordu. 75[75]

21

Mslmanlar arasndaki ihtilaf en net olarak ortaya koyan rivayet, bn ihb ez-Zhr -Enes b. Mlik yoluyla gelmektedir. Bu ve benzeri rivayetlerde Irak ve amllarla birlikte h. 25 (m. 646) ylnda Azerbeycan ve Ermenistan seferlerine katlan ve ashb arasndaki kraat ihtilaflarna ahid olan rak ve amllarn komutam Huzeyfe bn'l-Yemn'm, Halife Hz. Osman'a gelerek yle dedii nakledilir: "Ey Emir'l-m'minin! Kitap hakknda yahdiler ve hristiyanlar gibi ihtilfa dmeden, bu mmetin imdadna yeti!"76[76] Aslnda Huzeyfe'nin ortaya koyduu ikayetin benzerleri Hz. Osman'a bundan nce de gelmekteydi.77[77] Kendisi de bir Kur'n krisi olarak meseleye vkft ve toplumda gelien olaylann farkndayd. Huzeyfe, Eb Ms el-E'ar ile Abdullah b. Mes'ud arasnda bile baz okuyu ihtilaflar grm ve onlann aralarnda bir sre tarttklarn nakletmitir.78[78] Bu ve benzeri talepler, hatta ikayetler zerine Hz. Osman harekete geti ve Hz. Hafsa'ya birisini yollayarak elindeki Hz. Eb Bekir Mushaf'n vermesini ve oaltma iinden sonra kendisine Mushaf i geri iade edeceini bildirdi. Hz. Hafsa'dan gelen Mushaf, Zeyd b. Sabit bakanlnda Abdullah b. Zbeyr, Sad b. s ve Abdullah b. Haris b. Him'dan oluan heyete teslim edildi. Bu heyetin says hakknda farkl bilgiler bulunmaktadr. Sayy 12'ye kadar karanlar vardr.79[79] Ancak muhtemelen, bu drt kii dndakiler alt komisyon gibi almlar ve bunlara muhteiif konularda yardmc olmulardr. Hz. Osman'n heyete verdii en nemli direktif, Kur'n'm herhangi bir ihtilaf durumunda Kurey lehesine gre yazlmasiyd. Halife, heyetin bakan olan Zeyd Medineli olduu iin dier yelerin gerekirse onun hilafna davranarak mushaflar Kurey lehesine gre yazmalarm emretmiti.80[80] Nitekim "tbut" kelimesi kapal te "s" ile deil Kureylilerin yazd ekilde ak te "o" ile yazlmtr.81[81] Hz. Osman bu konudaki srarn, Kur'n'm Kurey lehesine gre nazil olmu olmasna dayandrmaktayd.

22

Rivayetlerden, Hz. Osman'n sahabe ile grerek onlarn fikrini ald ve bunun sonucunda okuma ve imla ettirme iini Sad b. s'a, yazma iini ise Zeyd b. Sbit'e havale ettii anlalmaktadr. Zira Sad b. s ashabn en fasih konuanlarmdand ve lehesi Resl-i Ekrem'e benzemekteydi, Zeyd b. Sabit ise Reslullah'n (s.a.) vahiy katibi olmakla birlikte yazs da gzeldi.82[82] Hz. Osman tarafndan Zeyd b. Sabit bakanlnda oluturulan heyet uzun bir sre (26/650 yl sonrasnda muhtemelen 5 yl) alarak Kur'n'i, arza-i ahradaki Fatiha, Bakara, l-i mrn, Nisa, Mide.... hls. Felak, Ns sralamasna gre 114 sre olarak tertip etti ve Eb Bekir Mushaf'ndaki yet diziliine gre yazd. Bu ekilde yazlan yedi adet Kur'n nshasndan biri Medine'de brakld dierleri Mekke, Kfe, Basra, am, Yemen ve Bahreyn'e83[83] birer rehber kri'/mukri ile birlikte gnderildi. oaltlan nshalar, parmen zerine siyah mrekkeple yazlmt ve nokta, hareke, ss, sre ad, cz iareti gibi harici eyler tamyordu. Kraat limlerinden Zeyd b. Sabit Medine'de kald, Abdullah b. es-Sib, Mekke'ye, Mugre b. Eb ihb am'a, Eb Abdurrahman es-Slem Kfe'ye ve mir b. Abdlkays Basra'ya tayin edildi.84[84] Hz. Osman, istinsah ii tamamlanp mmetin onay alndktan yaplan alma zerine icm vaki olduktan sonra ashabn ve dier mslmanlarn ellerinde bulunan ahsi Kur'n nshalarnn toplanmasn ve yaklmasn emretti.85[85] Onun maksad, zenle derlenmeyen ve yazlmayan ahsi nshalarda bulunan baz hatalar, eksiklik ve fazlalklar Kur'n'm aslndanm gibi zannedilip ileride mslmanlar arasnda bir ihtilaf kmasn engellemektir. Zaten Kur'n bu maksatla toplanm ve bu maksatla oaltlmt. Yoksa onun ileride kendi aleyhine olarak yorumlanabilecek delilleri karartmak gibi bir hedefi yoktu. yle olmu olsa idi, o Kur'n'm oaltlmas iini herkesin bilgisi dnda bir gizlilik iinde yapard. Ancak rivayetler, be yl kadar sren ahma esnasnda byle bir durumun olmadm aka ortaya koymaktadr.86[86]

23

bb. Mushaflarda Yazm Hatas (Lahn) ddias

Kur'n'da yazim hatalar (lahn) ve yanl cmle yaplar (i'rab'l-Kur'n) olduu konusu gemite tartld gibi gnmzde de zaman zaman gndeme getirilmekte ve Kur'n metninin gvenilirlii konusunda, aleyhte delil olarak kullanlmaktadr, Bununla ilgili en nemli dayanak olarak da, Hz. Osman'dan ve baz dier sahbilerden nakledilen szler gsterilmektedir. bn Abbs'm azatls krime et-T'den gelen rivayet yledir: "Mushaftar yazlnca Halife Osman'a takdim edilmi o da mushaf inceledikten sonra "yi ho yapmsnz da bunda lahnden bir ey gryorum, ancak bunlar olduu gibi braknz! nk Araplar bunlar dilleriyle dzelteceklerdir (veya irab edeceklerdir). Eer ktib Sakf kabilesinden 87[87], yazdran (dikte eden) da Hzeyl'den olsayd bu yaplmam olacakt"88[88] Rivayet birok kaynakta gemekle birlikte, zellikle ilk blm, bu kaynaklarn byk bir ksmnda eksiktir.89[89] Dn, krime ve Yahya b. Ya'mer, Hz. Osman' grmedikleri iin bu haberi mrsel kabul etmekte ve rivayet zincirindeki baz kimseler bakmndan da eletirmektedir. Ona gre bylesi zayf bir rivayet, bu kadar nemli bir konu iin delil olarak kullanlamaz.90[90] Rivayetin, zayf olmasna ramen bu ve benzeri hadislerde geen "lahn" kelimesinin ne anlama geldii konusunda ok ey sylenmitir. Lahn kelimesi ve baz trevleri szlklerde ve Arap kullanmnda "Bireyi nameli syleme (elhn); dili ustalkla kullanma; bireye veya kimseye meyletme dnme (il harfi eri ile); bir dilin lehesi, farkl lgati; ifreli, remizli ve tarizli sz syleme; irabda hata etmek, gramer hatasnda bulunmak; dilin kullanmnda yanllk yapmak" ekillerinde gemektedir.91[91] Yukardaki rivayette Hz. Osman'n ne kastettiini anlamak iin dnemin artlarn ve yaplan iin mahiyetini iyi bilmek gerekir. Burada, Hz. Osman'n mmet arasnda ortaya kan tartmalar ve ihtilaf sona erdirmek iin bir alma yaptrd dnldnde onun ikinci bir tartma konusuna maha!

24

brakmayaca aktr. Bu szyle onun, muhtemelen mushafta baz farkl lehelere ait yazmlarn olduunu grdn, fakat iin tabiat gerei bu trden tercihlerin bulunabileceini kabul ettiini bu sebeple de deitirmemelerini sylediini, zaten krilerin bunu okurken doru telaffuz edeceklerini kastettiini anlamaktayz. Yoksa onun, Mushafta olmamas gereken bir eksiklik veya fazlal grp de buna ses karmadn dnemeyiz. Bu yaplan almann ruhuna ters bir durumdur. Zaten yukarda arz edildii gibi "lahn" kelimesinin lehe ve lgat anlam da bulunmaktadr ve yaygndr. bn Eb Dvd es-Scistn ilgili rivayetleri naklettii bala "htilfu Elhni'1-Arab fi'1-Meshif (Mushaflardaki Arap Leheleri Farkll)" demekle ve baln, altnda "elhn" kelimesini "el-lugt" diye gstermekle bunun bir lehe meselesi olduunu ortaya koymaktadr. Konuya aklk getiren Eb Amr ed-Dn, bu rivayet salam kabul edilecek olursa, bahsedilen eyin "resin" deil "tilvet" olacan sylemektedir. Yani okuyan kimseler dikkat etmedii taktirde yazlan baz kelimelerde hata yapabilecekleri bildirmektedir. Mesela ", gibi kelimeler dikkat edilmedii taktirde yanl okunabilir.92[92] Ktip ve dikte eden ile ilgili syledii sz ise muhtemelen daha yaygn yazm bulmak indir. Yazlan ey mutlak olarak yanl olmu olsa idi, Hz. Osman buna msaade etmezdi. Mushaf ta yazm hatas olup olmad ile ilgili olarak nakledilen nemli rivayetlerden biri de, Him b. Urve b. Zbeyr'in babasndan naklettii haberdir. Buna gre Hz, ie'ye mushaflarda farkl tarzda yazlan baz yetler (en-Nis 4/162; el-Mide 5/69; Th 20/63) ile ilgili soru yneltilmi, Hz. ie (r.a.) de soruyu soran Urve b. Zbeyr'e u cevab vermitir: "Ey kzkardeimin olu! Bu ktiplerin iidir. Kitapta/yazda hata etmiler ."93[93] Konu zerine kafa yoran ilim adamlan, Hz. ie'nin bu szn eitli ekillerde yorumlayp deerlendirmi ve bunun Kur'n'da gramer hatalar anlamnda kullanlamayacan, olsa olsa baz imla ve telaffuz farkllklar olacan bildirmilerdir.94[94] Lahn tartmalarnda ana soru Kur'n'in kendisinde i'rab hatasnn olup olmad deil, oaltlan Kur'n nshalarnda (meshif) hatalarn bulunup bulunmaddr. Bu ikincisi teorik olarak mmkn gibi grnse de gerekte olup olmad konusu ancak ok kuvvetli delillerin varlyla ortaya konabilir. Kur'n'm kendisi mevcut ekliyle tevatren bize kadar ulatna gre, onu yanllayan, onda hata olduunu gsteren bilginin de en azndan ayn kuvvet derecesinde olmas gerekir.95[95] Birok msterik kaynaklardaki baz zayf, hatta uydurma, rivayetleri delil olarak alp konu zerinde fikirler

25

retmi ve rivayetlerde birka tane olduu ileri srlen yazm hatalarnn saysn bir hayli artrarak bunu Kur'n'm korunmuluu konusunu zedeler boyuta tamlardr. Gnmzde de konu oryantalistler nezdinde gncelliini korumaktadr.96[96]

bc. Mushaflann Baz zellikleri

stinsah edilen nshalarn zellikleri kraat ilminin o trihten sonraki geliimi ve ald ekil bakmndan ok nemlidir. Arap yazs, istinsahn yapld dnemde tam bir gelime gstermediinden, Kur'n'n oaltlmas esnasndaki yazmda ve kullanlan imlda baz zayf noktalarn olmas tabi karlanmaldr. Nitekim baz kelimelerde ( *j> gibi) med (uzatma) olduu halde med harfleri olan "elif i ", "vav j ", "y J kelimesini hemzesiz olarak el-Kurn o^J eklinde okuduu gibi

65

gibi baz kelimelerin ikinci harfinin harekesini her defasnda skn yapar. Mekke kraat imam olmasna ramen baz raat imam olmasna ramen baz okuyularnn Mekke mushanna uymad da iddia edilmitir.256[256] bn Kesr'in kraati Ahmed b. Muhammed el-Bezz ve Mu-hammedb. Abdurrahman Kunbl (. 291/904) rivyetleriyle intikal etmitir. Bezz aslen ranl bir aileden olup Hemedn blgesinden Mekke'ye gelmilerdir. Bezz Mekke'de dodu (170/786), burada yaad ve seksen yanda Mekke'de vefat etti (250/864). Krk yl kadar Mescid-i Haram mezzinlii ve imaml yapt. Kraati babasndan, Abdullah b, Ziyd, krime b. Sleyman, Vehb b. Vazh gibi krilerden ald. bn Kesr ile aralarnda, elli yl bulu-nan Bezz onun kraatini krime b. Sleymn-ibl b. Abbd-smil b. Abdullah ei-Kst-bn Kesr isndyla almtr. bn Kesr ile karlap ondan ders alm olmamasna ramen onun rvisi saylmas onun okuyuunu ve rivayetlerini dierlerinden daha iyi bir ekilde temsil etmesindendir. Kraatlerin tedvin edildii devirde insanlar bn Kesr'in kraatlerini en iyi bir ekilde onda bulmulardr. Bezz'den bata bn Kesr'in ikinci rvisi Kunbl olmak zere ok sayda insan kraat okudu ve ilim ald. Bezz'nn Eb Reba (. 294/906) ve bn'l-Habbb (. 301/913) adlarnda iki tarki vardr.257[257] kinci Rv Kunbl'n asl isim zinciri Muhammed b. Abdurrahman b. Hlid b. Muhammed b. Sad el-Mahzm el-Mekk eklindedir. 195 (811) ylnda Mekke'de dodu, burada yaad ve 291 (904) ylnda Mekke'de vefat etti. Ahmed b. Muhammed b. Avn en-Nebbl el-Kavvs'tan arz yoluyla kraat rendi, Bezz'den de kraat okudu. Kendisi de Bezz gibi bn Kesr ile karlamam ve ondan ders almam olmasna ramen onun kraatini iyi icra etmesi sebebiyle bn Kesr'in rvieri arasnda yer almtr. Kunblden de aada isimieri verilen iki mehur tarklerinden baka ok sayda insan kraat okumu ve rivayet almtr. Kunbl'n kraatinin tarkleri Ktb's-Seb'a mellifi bn Mchid (. 324/935) ve z kraatleri ile bilinen bn enebz'dur (. 328/939) .258[258]

3. Eb Amr b. Al

66

Eb Amr Zeban b. el-Al b. Ammr el-Mzin el-Basri Arap asll olup 70 (689) ylnda Mekke'de dodu, tahsil hayatn Mekke, Medine ve Basra'da geirdi. Yetikinlik dnemi ile ilgili bilgiler elikilidir. Ancak Basra'da bulunurlarken kendisinden kaarak Yemen'e gittikleri Haccc b. Ysuf es-Sekaf'nin lmnden (95/714) sonra Basra'ya geri dnp burada yaad ile ilgili bilgi doru olsa gerektir. Eb Amr mrnn son yllarn Basra'da geirmi olmasna ramen bir vesilesiyle gittii Kfe'de vefat etti (. 154/771). Eb Amr kraat ilmini Mekke'de Mchid b. Cebr, Sad b. Cbeyr, Ata b. Eb Rebh, krime b. Hlid, Kurr-i Seb'adan Eb Ma'bed bn Kesr; Medine'de Yezd b. Rmn, eybe b. NLsh ve kurr-i Aereden Eb Ca'fer el-Kr; Kfe'de kurr-i seb'adan -sm b. Behdele; Basra'da Yahya b. Ya'mer, Nasr b. sim ve Ha-fSan- Basr gibi tannm limlerden okudu. Babasndan ve Enes b. Mlik, Yahya b. Ya'mer, Mchid b. Cebr, Eb Rec el-Utrid, At b. Eb Rebh gibi ahsiyetlerden hadis rivayet eden Eb Amr nahivde Nasr b. sm'dan ders okudu. Kendisinden de Yahya b. Mbarek el-Yezd, Abdlvehhb b. At el-Hafff, Abdlvris b. Sad el-Anber, shak b. Ysuf el-Ezrak, Hrn b. Ms el-A'ver, c' b. Eb Nasr, Hseyin b. Ali el-Cu'f, Ali b. Nasr el-Cehdam arz' ve sem* yoluyla kraat renirken ebbe b. Sivr, Eb Ubeyde et-Teym, Asma ve Hammd b. Zeyd gibi limler hadis rivayet ettiler ve Arap edebiyat sahasnda faydalandlar. Hall b. Ahmed ondan nahiv rendi. Sbeveyhi, s b. mer el-Hemedn ve kurr-i seb'adan Hamza b. Habb ez-Zeyyt da Eb Amr'n talebeleri arasnda yer alarak kendisinden baz kraat vecihleri rivayet ettiler. Eb Amr b. Al'nm kraat senedi genellikle Eb Amr b. Al-Mchid (ve Said b. Cbeyr)Abdullah b. Abbas-bey b. Ka'b-Hz. Peygamber eklindedir. Kraati Basra'da byk kabul grm ve kendisi Basra kraat imam olarak kabul edilmitir. Arap dilcilerinden bir ksmnn ondan istifde etmesi Arap diline olan hakimiyetinin bir gstergesi olup kraatine olan itimad da artmtr. Sad b. Cbeyr, Eb Amr'n kraatini beenmi Ahmed b. Hanbel de Eb Amr'n kiraatini tavsiye ettiini sylemitir. bn Mchid, Basrallar'n Eb Amr kraatini benimsediini sylerken, el-Enderb de (, 470/1077), kendi dnemine kadar Basra halknn kraatte ona uyduunu bildirir. bn mir'in kraati Basra dnda da mehur olmu ve uzun yllar am, Hicaz, Yemen ve Msr gibi blgelerde yaygn olarak okunmutur. Gnmzde Sudan, Nijerya ve baz Orta Afrika lkelerinde Eb Amr kraati okunmaktadr.259[259] Eb Amr b. Al'nn kraatinin baz zellikleri unlardr; ncesinde harekeli "vav /', "fa J" ve "lm J " bulunduunda j* ve ^ zamirlerinin "h'lar >- , $, #' eklinde sakin klnr. Dier kraatlerden farkl olarak baz kelimelerde imle yaplr. Baz istisnalar olsa da sakin hemzeler bir nceki harfin harekesine gre med harfine evrilir. j* ijyfi &ji*j rneklerinin yazm bu trden ibdalleri gstermektedir. Eb Amr birbirinin ayn olan harflerin idgm konusunda rahat bir tutum sergiler. Birok kraat alimi birinci harf harekeli ikincisi sakin veya harekeli olduunda idgma meyletmezken o "idgm kebir" yaparak ayn harfleri veya yakn mahrelileri birbirine katarak okur: rneklerindeki ayn harfleri veya mahreleri yakn

67

olanlan dgam yaparak "fhhden", "l ebrahhatt", "femezzuhziha ani'n-nr" eklinde okur.260[260] Eb Amr'n ilk rvisi Eb mer Hafs b. mer ed-Dr 150 ylnda Badad'da. dodu. Nf kraatini smail b. Ca'fer el-Meden'den; Hamza kraatini Sleym b. s'dan; Nfi' kraatini Yahya b. Mbarek el-Yezd'den; Kis'nin kraatini ise bizzat kendisinden ald ve daha birok mehur kraat liminden okudu. lim renmee ve kraat rivayetlerini toplamaa byk hevesi vard. Hadis alannda da adndan sz ettirmi ve rivayetlerine Ktb Sitte ierisinde yer verilmitir. Uzun bir mr yaam olmas sebebiyle ok sayda insan onun tedris halkasndan gemi ve kraatini yaymtr. Dr kaynaklarn ekserisinin bildirdiine gre 248 (862) ylnda ok uzun bir sre yaad Smerr ehrinde vefat etmitir. Eb'z-Za'r (. 280/893) ve bn Farah (. 303/915) onun kraatinin iki tarkidir.261[261] Eb Amr b. Al'nm ikinci rvisi Eb uayb Salih b. Ziyad b. Abdullah es-Ss olup Gney ran'n Ahvz blgesindeki Ss ehrine nisbetle anlmaktadr. Kraati Yahya b. Mbarek el-Yezd'den, Abdullah b. Nmeyr'den ve Sfyn b. Uyeyne'den almtr. Kendisinden de ok sayda kimse kraat ve hadis rivayeti almtr. Eb Hatim kendisini "sadk" olarak adlandrmtr. Ss 261 (874) ylnda Rakka'da doksana yakn bir yata vefat etmitir. Onun kraatinin tarkleri ise bn Cerr (. 316/928) ile bn Cumhr'dur (. 300/912) 262[262]

4. bn mir

Eb mrn Abdullah b. mir b. Yezd el-Yahsub aslen Yemenli Arap bir aileye mensup olup 8 (630) veya 21 (641) ylnda bugnk rdn'de dnyaya geldi. Dokuz yandayken am'a gitti ve vefatna kadar (118/736) burada yaad. Ashbdan Mu'z b. Cebel, Eb'dDerd ve Fedle b. Ubeyd'den kraat okudu, Hz. Osman' Kur'n okurken dinledi. Asl kraat hocas ise Hz. Osman'dan Kur'n renmi bulunan Mugre b. Eb ihb el-Mahzm'dir. Kraat senedi Mugre b. Eb ihb el-Mahzm-Hz. Osman b. Affn-Hz. Peygamber eklindedir. Aynca o Hz. Osman, Muviye b. Eb Sfyn, Eb'd-Derd, Zeyd b. Sabit, Vasile b. Esk\ Fedle b. Ubeyd, Eb mme el-Bhil, Eb dris el-Havin ve Nu'mn b. Ber gibi kimselerden hadis rivayet etmitir. Kendisinden de Yahya b. Haris ez-Zimr, Ca'fer b. Reb'a, Said b. Abdulazz, Ca'fer b. Yezd ve kardei Abdurrahmn b. mir el-Yahsb kraat ve hadis

68

okumutur. bn mir am kadl ve Emeviyye Camii nazrl ve imamlnda da bulunmutur. Emeviyye Cm'nin yapm esnasnda ileri takip etmi ibdete almasndan sonra da uzun yllar caminin idareciliini yapmtr. bn mir'in kraatinin hem isnad hem de dil asndan tartmal ynlerinin olduu bildirilmektedir. bn Hleveyh dil asndan problemli grd yerleri z kraatlerle ilgili eserinde nak-letmitir. Ancak yine de Zeheb ve bn'l-Cezer gibi limler onun kraatinin hem shhati konusunda ehdet etmiler hem de V. asra kadar am ve Yukar Mezapotamya blgesinde byk kabul grdn ve zerinde icm bulunduunu sylemilerdir. bn mir, bn Mchidin yedili sistemi ierisinde am kraat imam olarak kabul edilmitir. Onun kraatinin baz zellikleri yledir:,^u t jy- tib- tir tii tiij fiillerinde imle yapar. kelimelerini imm ile; ij^ kelimesini her yerde eklinde hemzeli olarak; ^y kelimesini ou yerde eklinde; cjJ ve ^ kelimelerindeki > harfini o harfine idgam ederek ;4 ve cJ eklinde okur ve kelimelerindeki i harfini o harfine kalbeder.263[263] Eb'l-Veld Him b. Ammar es-Slem ed-Dimak bn -mir'in birinci rvisidir. Halife Mansr dneminde 153 (770) ylnda am'da dodu. Babasnn eviki ve salad imkan ile ilim tahsili iin Hicaz'a gitti. Mlik b. Enes, Veld b. Mslim, Mslim Hlid ez-Zenc ve Sfyn b. uyeyne'den hadis ald. Kraat lmini bn mir'in talebesi Yahya b. Haris ez-Zimr'den kraat okuyan Irak b. Hlid ve Eyyb b. Temm'den okudu. Kendisinden de bakalar kraat tahsil etti. Hadiste szne itimat edilen bir rvi oiduu iin bata Buhr olmak zere bn Mce, Nes, Eb Dvd, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm gibi mehur zevat kendisinden hadis rivayetinde bulunmutur. bn mir'rn kraatini u-zun yllar o temsil etmi ve yaymtr. Him b. Ammr 245 (859) ylnda am'da vefat etmitir. Kraatinin tarkleri Hulvn (. 250/864) ve Dcn (. 324/935) olup tercihlerini bn'l-Cezer nakletmektedir.264[264] bn mir'in ikinci mehur rvisi Eb Amr Abdullah b. Ahmed b. Ber/Bir b. Zekvn'dr. bn Zekvn 173 (789) ylnda am'da dodu. Kraati Him gibi Eyyb b. Temm'den okudu. Kis'den de kraat okuduu ve Kur'n- Kerm'i birka defa hatmettii bildirilir. Him b. Ammr'la birlikte m Emeviyye C-mii'nde imam olarak grev yapmtr. Kraat ilmindeki yetkinlii ok sayda lim tarafndan ifade edilmitir. Hadisle de ilgilenen bn Zekvn'n bz rivayetleri Ktb-i Sitte ierisinde yer almtr. bn Zekvn 242 (857) ylnda grevli bulunduu am'da vefat etmitir. Kraat tarikleri el-Ahfe (. 292/904) ile es-Sr'dir (. 307/919).265[265]

69

5. sim b. Behdele

Eb Bekir sim b. Ebi'n-Necd Behdele el-Esed el-Kf, Muviye dneminde Kfe'de dodu. sm'in gzlerini ne zaman kaybettii bilinmemekle birlikte baz karinelerden hareketle anadan doma kr olmad sylenebilir. Sahabeden Haris b. Hassan el-Bekr ve Eb Rimse Rifaa b. Yesrib ile grmesi sebebiyle tbindan kabul edilir. sim gen yata kraat ilmine ilgi duydu ve ok gzel sesi ve okuyuuyla ksa zamanda dikkatleri zerine toplad. Hz. Osman'n Kfe'ye gnderdii resm mushafa gre Kur'n retmekle grevlendirilen Eb Abdurrahman es-Slem'den Ali b. Eb Tlib'in kraatini ald. Zir b. Hubey el-Esedi'den de bn Mes'd'un kraatini rendi. Eb Abdurrahman es-Slem'nin vefat zerine kraat hocas olarak onun yerini ald. Eb Bekir u'be b. Ayya, Hafs b, Sleyman, Sleyman el-A'me, Halil b. Ahmed, kirat- seb'a mamlarndan olan Eb Amr b. Al ve Hamza b. Habb ez- Zeyyt kendisinden bu ilimde faydaland. Eb Hanife de kendisinden kraat okumutur. Talebelerinin okluu sebebiyle ylma olurdu ve herkes srasnn gelmesini beklerdi. Talebeleri arasnda vey olu Hafs ile Eb Bekir u'be kraatinin kalc olarak gelecek nesillere intikalinde zel bir yere sahiptirler. sim hadis rivayeti ile de ilgilendi; hem hadis ald hem de bakalarna hadis rivayetinde bulundu. Asm'n'hadisteki durumuyla ilgili aleyhte baz eyler sylenmi olmasna ramen ondan rivayet edilen hadislerden bazdan Ktb-i Sitte'de de yer almtr. Buhr ve Mslim ise Asm'n rivayetlerini (baka rivayetlerin desteiyle) mtbat266[266] yoluyla nakletmilerdir. Kraatinin Kfe blgesinde makbliyetine dair aleyhte baz grler sylenmi olmasna ramen gelimeler bunu tasdik eder mahiyette deildir. Kraatleri yedi olarak tasnif eden bn Mchid'e kadar ok fazla hret yapmad anlalan sim kraati, zellikle Hafs'n rivayetiyle, bn Mchidin lmn takip eden yllardan itibaren Kfe'nin ve hatta Ortadou'nun snrlarn am, nihayet XX. yzylda mslmanlarn yaklak yzde doksannn tercih ettii bir okuyu tarz haline gelmitir. Bunun sebebi, sim kraatinin senedindeki salamlk yannda Hafs'n rivayetindeki sadelik, Kur'n'daki birka kelime267[267] istisna edilecek olursa kaide d okuyularn bulunmay, imle, imam ve teshil gibi baz mahall ive ve lehelerden kaynaklanan, zellikle Arap olmayanlarn uygulamada zorluk ekecekleri unsurlarn yer almay olsa gerektir. sim 127 (745) ylnn sonlarnda Kfe'de vefat etti.268[268]

70

Eb Bekir u'be b. Ayya el-Esed, sim b. Behdele'nin birinci rvisi olarak kaydedilmitir. Eb Bekir 95 (713) ylnda dnyaya geldi. yl boyunca sm'dan kraat okudu, baka hibir kimseden kraat dersi ve rivayeti almad. sim, Zir b. Hubey'ten rendii kraati Eb Bekir b. Ayy'a rettii iin Eb Bekir'in senedi u ekilde olmaktadr: sim b. Behdele-Zr b. Hubey-Abdullah b. Mes'd-Hz. Peygamber. Hadis alannda dneminin nde gelen muhaddislerinden okumu, kendisinden de Ahmed b. Hanbel, Abdullah b. Mbarek, Eb Dvd, Eb Bekir b. Eb eybe gibi mehur zevat hadis almtr. Hadis alannda Hafs b. Sleyman'dan daha fazla mutemet grlmtr. Eb Bekir'in kraati Kfe'de bir sre Hafs rivayetinden'daha makbul grlm ise de zamann ilerlemesi ile Hafs'n rivayeti daha fazla tutulmu-, onun kraat vecihleri ise deta kitaplarn satrlannda kalmtr. Eb Bekir u'be ibdete dknl ve Kur'n kraatini sk aralklarla yap ile bilinir. Hayatnda on sekiz bin hatim yapt rivayet edilmitir. Eb Bkir b. Ayya 193 (809) ylnda Kfede vefat etmitir. Tarikleri Yahya b. dem (. 203/818) ile el-| Uieym'dir (. 243/85 7) ,269[269] sim b. Behdele'nin kitaplarda yaplan tasnife gre krattaki ikinci rvisi kendisinden uzun yllar kraat okuyan vey olu Eb mer Hafs b. Sleyman b. el-Mure el-Esed'dir. Hafs 90 (709) ylnda Kfe'de dodu. sim b. Behdele'nin terbiyesi ile yetiti, Kur'n okumay ve kraatleri ondan rendi. Hocasna Kur'n- Kerm'i defalarca okudu. sim, Eb Abdurrahman es-Slem'den ald okuyuu Hafsa rettii iin Hafs'n kraat senedi sim-Eb Abdurrahman es-Slem-Hz. Ali-Hz. Peygamber eklindedir. Hafs hadis rivayeti ile de ilgilenmi ve kendisinden ok sayda kimse kraat ve hadis renmitir. Badat ve Mekke'de kraat okutmu ve sm'n kraatini en iyi temsil eden kii olarak bilinmitir. Hafs'n bizim amzdan nemi, bugn dnyadaki mushaflarn byk bir ksmnn sm'n Hafs rivayetine gre yazlm olmas ve kraat eitiminde onun tercihlerinin oku-tulmasdr. Dier rvi Eb Bekir u'be b. Ayya ile aralarnda 520 yerde ihtilaf olduu ancak hocas sim ile sadece bir yerde ihtilaflarnn bulunduu tespit edilmitir. Hafs SO (796) ylnda vefat etti. Ubeyd b. esSabbh (. 235/849) ve Amr b. es-Sabbh (. 221/835) iki tarkidir.270[270]

6. Hamza b. Habib

Eb Umre Hamza b. Habb b. Umre ez-Zeyyt et-Teym el-Kf 80 (699) ylnda dodu, Kfede yaad ve 156 (773) ylnda Hulvn'da vefat etti. Baz sahabler ile grm olmakla birlikte bunlardan okumamtr. Erken yata kraat eitimi alm ve on be yana geldiinde

71

kraatte iyi bir seviyeye kmtr. Bir sre imamlk grevi yapm ise de daha ok ya ticareti ile megul olmutur. Kraati Humrn b. A'yen, Muhammed b. Abdurrahman b. Eb Leyl, A'me, Eb shak es-Seb ve C'fer es-Sdk gibi hocalardan okumu zellikle Abdurrahman'a Kur'n' drt defa okumutur. Kendisinden de kraat ilmini ve rivayetlerini Sleym b. s elHanef, iz b. Eb iz, uayb b. Harb ve Kis gibi limler almlardr. Hamza b. Habb hadis ilmi ile de ilgilenmi ve kendisinden Sfyn es-Sevr, Cerr b. Abdlhamd, erk b. Abdullah en-Neh ve Muhammed b. Fudayl gibi zevat hadis rivayet etmitir. Hamza b. Habb'in Re-sli Ekrem'e kadar ulaan kraat isndlar yledir: (1) A'me-Yahya b. Vessb-bn Mes'ud'dan okuyan Alkame b. Kays, Mesruk b. el-Ecda', elEsved b. Yezd-bn Mes'ud-Hz. Peygamber. (2) Yahya b. Vessb-Ubeyd b. Ndle el-Huz-Alkame b. Kays-Hz. Osmn-Hz. Peygamber (3) Yahya b. Vessb-Eb Abdurrahman es-Slem-Hz. Osmn-Hz. Peygamber. bn Mchid yapt tasnif ierisinde Kfeli iki imamla birlikte Hamza'nm da kraatini de yedili tasnif ierisine sokmutur. Ancak gerek bn Mchid ncesinde gerekse sonraki dnemde o-nun kraati ile ilgili eletiriler yaplmtr. Onun kraati yerine Ya'kb elHadram'nin kraatinin tercih edilmesinin daha isabetli olaca ifde edilmitir. Eb me elMakdis gend olarak onun kraatini beenip ntevatir kabul ederken bazt az unsurlarn bulunduunu da ifde etmitir.271[271] Hamza b. Habb Kfe kraat imam olmasna ramen kraati ilk zamanlarda Marib'de yaylm, Sonradan Nf kraati onun yerini almtr. Gnmzde o blgede kraatinin baz izleri bulunmaktadr. Hamza b. Habb'in kraatinin baz zellikleri unlardr: P&J t(^J kelimelerindeki -* harflerini zamme ile okur. ^y kelimelerinde, kendilerinden sonra sakin bir harf oimad taktirde imle yapar. Sakin bir harften sonra hemze geldiinde, vakfetmeksizin sekte uygular (mesela bk. &ft f #** y-/j ?^j ). JV kelimesini geztii her yerde 3 harfine kartrarak imm ile okur.272[272] Hamza b. Habb'in ilk rvisi Halef b. Him el-Bezzr (. 229/844) olup ayn zamanda Aere imamlan arasnda yer aldndan hakknda aada bilgi verilecektir. kinci rvisi Eb s Halld b. Hlid es-Sayraf e-eybn 119 veya 130 ylnda dodu. Sleym b. s, Hseyin b. Ali el-Cu'f, Muhammed b. Hasan er-Revvs'den ve daha bakalarndan kraat okudu, hadis ilmi ile de megul oldu. Kendisinden de bir ok kimse kraat ve hadis okudu. Dzgn bir kraati ve etkili bir okuyuu vard. Ham-za'dan kraat okumam olmasna ramen onun kraatini talebe-

72

sinden almas ve en iyi bir biimde temsil etmesi sebebiyle onun iki rvisinden biri kabul edilmitir. Halld 220 (835) ylnda Kfe'de vefat etti. Hamza kraatinde tarkleri Muhammed bn'lHeysem (. 249/863), Kasm b. Yezd el-Vezzn f. 250/864) ve et-Talh (. 252/886) olmak zere tr.273[273]

7. Kis

Eb'l-Hasen Ali b. Hamza el-Kis el-Kf ran asll olup 119 (737) ylnda Kfe'de (veya Badat'a yakn bir yerde) dodu ve 189 (805) ylnda Rey'in Renbye kynde vefat etti. Kraat ilmini Hamza b. Habb ez-Zeyyt, s b. mer el-Hemedn, Mu-hammed b. Eb Leyl, Eb Bekir b. Ayy'tan ald. Hamza'dan drt hatim indirdi. Kendisine de kraat ilminde smail b. Medn, s b. Sleyman el-Hicz, Yahya b. Ziyd el-Ferr, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm, Muhammed b. Kudme ve daha pek ok kimse talebelik yapmtr. Bir isnad Hamza b. Habb'ten sonra onunki gibidir. Aynca Muhammed b. Eb Leyl (. 148/805) ve Eb Hayve reyh b. Yezd (. 203/818) yoluyla Reslullah'a ulaan iki isnad daha vardr. Kis, Hamza'dan sonra Kfe'nin kraat imam olmutur. Kis, hadis ile de megul olmasna ramen ona en byk hreti Arap dili ve edebiyatna olan hakimiyeti kazandrmtr. Bu yolda devrinin Halil b. Ahmed, Eb Amr b. Al, Mu'z b. Mslim el-Herr gibi ok sayda otoritesinden nahiv okumu, bedevi Arap kabileleri arasnda da dolaarak salam kullammlar edinmitir. Arap dili ve dil-Kur'n ilikisi zerine yazd kitaplar gnmze kadar ntikal etmitir. Kis kraat ilmini Hamza b. Habb ez-Zeyyt'tan alm ise de 300 yerde ona muhalefet etmitir. Kfe kraat imamlar gibi onun kraatinin de temeli Kfe mushaf iken kendine zg bir tarz gelitirmi olmas sebebiyle baz noktalardan bu mushafa da muhalif okuyular ortaya koymutur. Kis'nin kraatinin baz zellikleri yledir: Menneslk t's (s) le biten kelimeler zerinde dururken (vakf) t'dan nceki harfi imli ile okur, ^y ^-u> l(JaB gibi kelimelerde de imle yapar. ncesinde harekeli "vav /', "f J" ve "lam J " bulunduunda > ve ^ zamirlerinin "h"larn jj, #, $ eklinde sakin olarak okur. o^; &. ji*fe eklinde; ncesinde harekeli "vav /', "f j" ve "lm J " bulunduunda y ve ^ zamirlerinin "h'larn , y&, $' eklinde sakin olarak okur, sakin hemzeleri bir nceki harfin harekesine uygun den bir med harfine ibdal eder277[277]

74

Eb Ca'fer el-Kr'nin kraatini rvileri bn Verdn ile bn Cemmz sonraki kuaklara intikal ettirmitir. Eb'l-Hris sa b. Verdn el-Meden (. 160/777) aslen Medineiidir. Kraati Eb Ca'fer el-Kr, eybe b. Nish ve Nf'den arz yoluyla ald. Kendisinden de Kln, Vakid ve smail b. Ca'fer el-Ensr kraat okudu. Onun kraati kraate dair telif edilen ilk dnem eserlerinden itibaren nakledilmitir. yi bir okuyucu ve sika bir rvi olduu bildirilmektedir. elFadl b. zn (. 290/902) ve Hibetullah b. Ca'fer (. 350-961) kraatinin iki tarkidir.278[278] kinci rvi Eb'r-Reb' Sleyman b. Mslim b. Cemmz ez-Zhr (. 170/786) kraati dier rvinin okuduu hocalardan almtr. Her iki hocasnn da kraatini okutmu ancak daha ok Eb Ca'fer el-Kr'nin okuyuunu kendisine yakn bulmutur. Kendisinden de kraat ve hadis rivayet edilmitir. Kraati V. asrn ortalarna dein eserlerde yer almam, bu tarihten sonraki eserlerde Eb Ca'fer el-Kr'nin rvisi olarak gsterilmitir. Onun Medine mushaf ile dier mushaflar arasndaki farklan gsterdigiyle ilgili rivayetler nemlidir. Eb Eyyb el-Him (. 219/834) ve ed-Dr (. 246/860) bn Cemmz'n tarkleridir.279[279]

9. Ya'kb el-Hadram

Eb Muhammed Ya'kb b. shak b. Zeyd el-Hadram el-Basr, Basra'da yaad ve seksen sekiz yanda burada vefat etti (. 205/821). Kraati Sellm b. Sleyman b. el-Mnzir, Abdurrahman b. Muhaysn, Mehdi b. Meymn el-Mool, ihb rnefe ve Eb'l-Eheb Ca'fer b. Hayyn'dan ald. Kendisinden de Eb Hatim es-Sicistn, Eb mer ed-Dr, el-Ved b. Hassan, Ahmed b. Abdlhkk el-Mekfif ve bakalan kraat okudu. Hz. mer, bn Mes'ud, Eb Ms el-E'ar ve bey b. Ka'b yollanyla ayn ayr Hz. Peygamber'e ulaan isnatlar vardr. Eb Amr b. Al'dan sonra Basra kraat imaml kendisine gemitir. Basra Camiinde yllarca imamlk yapmtr. Talebesi Eb Hatim es-Sicistn onu hem kraatteki yetkinlii hem de Kur'n ve Arap dili bilgisindeki genilii sebebiyle vmtr. Eb'l-Ksm el-Hzei de ilim ve takvadaki derinliine iaret etmi ve baz rnekler vermitir. Kraati konusunda baz tartmalar yaplm ise de Zeheb bunlara katlmadn bildirmi ve kraatinin z olmadn ve kabul artlann tadn sylemitir.280[280]

75

Kraatinin en mehur rvileri Muhammed b. Mtevekkil el-Basr Ruveys (. 238/852) ve Eb'l-Hasen Ravh b. Abdlm'min el-Basr'dir (. 235/849). Birinci rvi Rveys kraati arz ile Ya'kb'dan ald. Kendisinden ise Muhammed b. Hrn el-Buhr et-Temmr, Eb Abdullah ez-Zbeyr ve bakalar kraat okudu. Tek tarki et-Temmr (. 310/922) olup onun vastasyla drt tariki daha vardr281[281] kinci rvi Ravh ise Basral olup Eb Avne, Hammd b. Zeyd ve Ca'fer b. Sleyman ed-Dab'den okudu kendisinden de Ahmed b. Yezd el-Hulvn, Ebu't-Tb b. Hamdan, Eb Bekir Muhammed b. Vheyb es-Sakati ve Ahmed b. Yahya el-Vekfl kraat ald; bn Hibbn se Kitb's-Sikt'nda ondan bahsetti. bn Vehb ( 270/883) ile ez-Zbeyr (. 300/912) iki tarkidir.282[282]

10. Halef b.Him

Eb Muhammed Halef b. Him b. Sa'leb El-Esed el-Badd el-Bezzr 150 (767) ylnda dodu ve 229 (844) ylnda Badat'ta vefat etti. Erken -'alarda balad kraat eitimini Badat ve Kfe'de tamamlad. Hamza b. Habb kraatini Sleym b. s'dan, sim b. Behdele kraatini Eb Ysuf Ya'kb b. Halife el-A' ve Yahya b. dem'den ve Nr kraatini shak b. Mseyyeb'den ald. Kendisinden de Eb'l-Hasan el-Hulvn, d-ris b. Abdlkerim el-Haddd, Muhammed b. Yahya el-Kis ve Seleme b. Asm gibileri sem ve arz yoluyla kraat aldlar. Kraat isnad Hamza b. Habb, sim b. Behdele ve Nfi'nin talebeleri yoluyla bunlar zerinden Hz. Peygamber'e ulatndan dier imamlarnkinden daha uzundur (nazil isnd). Halef b. Him'n kraati bazlarnca rivayet ve ihtiyrt olarak kabul ediimi ve onlu tasnifte bn Muhaysin onun yerine ko-nuimusa da kraat imamlarndan farkl olarak ok sayda isabetli tercihte bulunmu olmas sebebiyle Aere ierisine mtla edilmitir. Kraatini Badat'ta rettii halde isnad Kfe zerinden olduundan Kfe kraat imam olarak kabul edilir. Ayrca Kfe kraat imam Hamza b. Habb'in kraatini otorite derecesinde temsil ettii iin onun rvisi saylmtr. Halef hadis ile de ilgilenmi dneminin Mlik b. Enes, Hammd b. Zeyd, Sleym b. s gibi nde gelen hadisilerinden hadis dinlemi ve alm, kendisinden de Eb Zr'a er-Rz, Eb'l-Ksm el-Begav, Ahmed b. Eb Heyseme, Ahmed b. Hanbel ve drs b. Abdlkerim el-Haddd hadis rivayet etmilerdir. Mslim ve Eb Dvd hadis mecmualarnda ondan rivayette bulunmulardr.283[283]

76

Halef'1-ir diye de adlandrlan Halef b. Him'm ilk rvisi shak b. brahim el-Verrk elMervez el-Badd'dir (. 286/889). shk el-Verrk, Halef ve Veld b. Mslim'den kraat okudu. Halefin ihtiyrt'i dnda kendisinden kraate dair bir ey intikal etmemitir. Tarkleri Muhammed b. shk (. 290/902), el-Burzt (. 360/970) ve bn Eb mer'dir (352/963). kinci rvi Eb'l-Hasen dris b. Abdlkerim el-Badd el-Haddd (. 292/905) olup kraati Haleften ve Muhammed b. Habb e-emn'den alm sim b. Al, Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Man, Mus'ab b. Abdullah b. ez-Zbeyr'den baz nakillerde bulunmutur. Kendisinden de iinde bn Mchid, brahim b. el-Hseyin e-att, Ahmed b. Osman b. Byn, bn enebz, Eb Bekir b. Miksem'in de olduu ok sayda kimse okumutur. e-att (. 370/980) ve bn Byn (. 344/955) tarklerinden ikisidir.284[284]

11. bn Muhaysin

Eb Hafs mer b. Abdurrahman b. Muhaysin es-Sehm Kurey kabilesinden olup Mekke'de yaam ve burada vefat etmitir (. 123/741). Kraati Abdullah b. Abbs'tan kraat alan Mchid b. Cebr, Dirbs ve Said b. Cbeyr'den okumu olduundan isnad bu yolla bey b. Ka'b araclyla Resl-i Ekrem'e ular. Kendisinden ibl b. Abbd, Eb Amr b. Al, s b. mer el-Kr gibileri kraat okumutur. At b. Eb Rabh, Muhammed b. Kays b. Mahreme, Eb Seleme b. Sfyn, Safiye bt. eybe ve babasndan hadis alm, Sfyn b. Uyeyne, Sfyn es-Sevr, shk b. Hzim, bn Creyc ve Heym b. Ber'e hadis vermitir. Mekke'de bn Kesr'in muasn olarak yaam ise de kraati baz zaaflar sebebiyle bn Kesr'in kraati kadar hret yapmamtr. el-Enderb hari onu onlu tasnif ierisinde sayan olmamtr. Sonraki dnemlerde telif edilen ve ondan fazla kraate yer veren eserlerin birounda onun kraatine de yer verilmi ve tercihlerinin ekserisi z kabul edilmitir. dgamlar ve ibdaller konusunda an gitmitir. Kraatinde Mushaf hattna aykr unsurlar oktur. Buna ramen hadisiligi taktir edilmi ve rivayetleri sahih hadis kaynakanna girmitir. Mekke imam olan bn Muhaysm'n en mehur iki rvisi Ahmed b. Muhammed el-Bezz (. 250/864) ve bn enebz el-Badd (. 328/939) olarak bilinir.285[285]

12. Yezid

77

Eb Muhammed Yahya b. el-Mbrek el-Basr el-Yezd takriben 128 (746) ylnda dodu 202 (817) ylnda vefat etti. Harun er-Red ile grt ve olu Me'mn'a hocalk yapt. Kraati Eb Amr b. Al'dan ve bn Creyc'den okudu. Kendisinden de Eb mer Hafs b. mer edDr, Salih b. Ziyd es-Ss, Ahmed b. Cbeyr el-Antk, Eb Eyyb Sleyman b. Hakem, mir b. kiyye ve Eb Hamdn et-Tayyib gibileri kraat okudu. Kraat isnad Eb Amr b. AlMchid b. Cebr, Said b. Cbeyr-Abdullah b. Abbas-bey b. Ka'b-Hz. Peygamber eklindedir. Eb Amr b. I Al'nn rvleri onun kraatini Yezid sayesinde sonraki dnemlere ulatrmlardr. Devrinin nde gelen muhaddislerinden hadis dinleyen ve Halil b. Ahmed'den nahiv okuyan Yezid hadis ve dil zerine de varln ortaya koymu ve eserler telif etmitir. Kendisine zg baz kraat tercihleri vardr ve bunlardan bazsnda hocas Eb Amr'a muhalefet etmitir. Kraatinin z olduuna hkmedilmekle birlikte Basra kraat imam olarak kabul edilmitir. Sonraki dnemlerde yaplan 13 ve 141 kraat tasnifleri ierisinde onun kraatine de yer verilerek tercihlerinin nemi ortaya konmutur. Rvileri Sleyman b. elHakem el-Badd (. 235/850) ile Eb Ca'fer Ahmed b. Ferah el-Badd'dir.286[286]

13. Hasan- Basr

Eb Sad el-Hasen b. Yesr el-Basr 21 (642) ylnda Medine'de dodu Hz. Ali'nin hilafeti yllarnda Basra'ya yerleti ve burada vefat etti (. 110/728). Dneminin en mehur lim ve zhidlerinden biridir. Birok fikir hareketi kendisini Hasan- Basr ile ilikilendirmektedir. Bunda Basra'da uzun yllar verdii dersler etkili olmutur. Kraati Hittn b. Abdullah er-Rak ve Eb'l-'liye'den almtr. Hittn'n kraat hocas Eb Ms el-E'ar, Eb'l-'liye'ninki ise bey b. Ka'b, Zeyd b. Sabit ve mer bn'l-Hattb'dr. Kraattaki isnad Hittn-Eb Ms elE'ar-Hz. Peygamber ve Eb'I-'liye-bey b. Ka'b, Zeyd b. Sabit, Hz.mer-Hz. Peygamber eklindedir. Hasan- Basr'den de Eb Amr b. el-'Al, Sellm b. Sleyman et-Tavl, Ynus b. Ubeyd, sim el-Cuhder ve daha birok kimse kraat almtr. bn'l-Cezer, el-Hzel ve elAhvz'nin Hasan- Basr'ye kadar varan isnadn pheli bulmakta ve bunun en azndan arz yoluyla deil de sem yoluyla olduunu sylemektedir. Hasan- Basr'nin kraati, sahih kraatin kriterlerinden birini veya birkana ihlal ettii iin on mtevtir kraattan saylmam, ittifakla z kabul edilmitir. Bu sebeple okuyu rnekleri daha ok z kraatleri toplayan bn Hleveyh (. 370/980), bn Cinn (. 392/1002) Kastalln ve Benn gibi melliflerin eserlerinde yer almaktadr. Kraatlerinin genel olarak z kabul edilmesi tercihlerinden tamamnn sahih kraatlere ters dt eklinde alglanmamaldr. Baz okuyular yedi imamn kraatleri ile rt-mektedir. Ancak, sz konusu doru kraatle ilgili gelen rivayet, isnad bakmndan gerekli artlan tamadndan okuyuun salam olmas

78

yeterli grlmemitir. Hasan- Basr'nin sened zerinde fazla durmad hadis literatrnde geni bir biimde yer alan mrsellerinden de anlalmaktadr. Onun Arap dili veya mushaf metni ile uygunluk arzeden kraatleri yannda her adan zayf olan okuyutan da vardr. Mesela Yusuf sresindeki "mhaz beeren t^ u u"287[287] ifdesini "bu satlk deildir" anlamna gelecek biimde "m haz bi iran \y** * u" eklinde okumas bunun rneidir. Bu tercih, yetteki mteakip ifde ile elimekte ve yetin tmnn anlamn aka deitirmektedir.288[288] Eb Nuaym c' b. Eb Nasr el-Belh (. 190/806) ve Eb mer Hafs b. mer ed-Dr (. 248/862) Hasan- Basr'nin iki mehur rvisidir. Bunlara ait tercihler kraat kitaplarnda yer almaktadr.289[289]

14. A'me

Eb Muhammed Sleyman b. Mihrn el-Kf aslen Taberistanl olup Rey yresinde dodu (61/680-81) ve Kfe'de vefat etti (. 148/765), Kfe'de doduu da rivayet edilmitir. Kraati Yahya b. Vessb, Zeyd b. Vehb, Zir b. Hubey, brhim en-Neha, Mchid b. Cebr, Eb'l-liye er-Riyh ve Asm b. Behdele'den okudu. Kendisinden de Hamza b. Habb ve rvileri Eb'lAbbs el-Muttavvi' ile Eb'I-Ferec Muhammed b. Ahmed e-enebz kraat ald. Hadis alannda da byk aba sarfetti ve Sad b. Cbeyr, Kays b. Eb Hzim, Eb Vil akik b. Seleme ve a'b'den hadis ald, kendisinden de Eb Hanfe, u'be, Sfyn es-Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Abdullah b. Mbarek hadis rivayet ettiler. A'me'in kraati, Eb Ali el-Hasen b. Muhammed el-Badd'nin Kitb'r-Ravza f'l kr'tilihd 'aere'sinde, Eb'l Hasan Ali b. Muhammed el Hayyt el-Badadi'nin Kitb'1-Cmi f'lkrti'l-ar ve hr'ati'l-A'rnefmz ve Benn'nn thafa fudall'-beer'inde yer almtr. Eb'lAbbs el-Hasen b. Sad b. Ca'fer el-Muttavvi el-Basr (. 371/982) ile Eb'l-Ferec Muhammed b. Ahmed b. brahim e-enebz el-Badd (. 388/998) onun iki rvisidir290[290]

79

so Kraat imamlar ve Rvileri ca - Nf (. 169/785), Medine imam a) Kln (. 220/835) b) Ver (. 197/812) 2- bn Kesr (. 120/738), Mekke imam a) Bezz (. 250/864) b) Kunbl (. 291/904) 3- Eb Amr (. 154/771), Basra imam a) Dr (. 248/862) b)Ss(. 261/874) 4- bn mir (. 118/736), am imam a) Hiam (. 245/859) b) bnZekvn(. 242/857) 5- sim (. 127/745), Kfe imam a) Eb Bekir u'be (. 193/808) b) Hafs (. 180/796) 6- Hamza b. Habb (. 156/773), Kfe imam a) Halef (. 229/844) b) Halld (. 220/835) 7- Kis (. 189/805), Kfe imam a) Eb'I-Hris (. 240/854) b) Dr (. 248/862) 8- Eb Ca'fer el-Kr (. 130/747-8), Medine imam a) bnVerdn (. 160/777)

80

b) bn Cemmz (. 170/786) 9- Ya'kb el-Hadram (. 205/821), Basra imam a) Ruveys (. 238/852) b) Ravh (. 235/849) 10- Halef (. 229/844), Kfe imam a) shak el-Verrk (. 286/889) b) dris el-Haddd (. 292/905) ____________ 11-Ibn Muhaysn (. 123/741), Mekke imam a) Bezz (. 250/864) b) bn enebz (. 328/939) 12-Yezid (. 202/817), Basra imam a) Sleyman b. el-Hakem (. 255/850) b) Ahmed b. Ferah (. 303/916) 13-Hasan- Basr (, 110/728), Basra imam a) c' (. ^90/806) b) Dr (. 248/862) 14-A'me (. 148/765), Kfe imam, a) Eb'I-Abbs el-Muttavvi' (. 371/982) b) enebz (, 388/998)291[291]

VI. KIRAAT LMNN RETM

ok geni bir ilim dal olan kraatin renilmesi ve retilmesi bal bana uzun yllar alan bir ihtisas iidir. nk kraat herhangi bir kitaptaki bilgiyi renip, hatta ezberleyip hocaya veya bir dinleyene aktarmak gibi deildir. Resl- Ekrem tarafndan uslleri konulan

81

ve yzyllar ierisinde uygulanarak gelen ve bir manada da olgunlaan bir eitim tarz vardr. Bunu, tarihi ve problemleriyle bilmeden bir kraat eitiminin olmas dnlemez. Biz burada bu iin nemine, temel retim yntemlerine ve ilgili birtakm konulara dair baz nazari bilgiler vereceiz. Kraat retimi nemli bir alan olduu iin kraat kitaplanna buna dair blmler konulmu; ayrca mstakil kitaplar telif edilmitir.292[292]

1. Kraat retiminin Din Dayanaklar

Kur'n- Kerm, gzel ses ve kendisine mahsus ed keyfiyeti ile okunmas gereken bir kitaptr. Bu zelliin kayna bizzat Kur'n'n kendisi, onu destekleyen Nebevi tatbikat, sonraki dnemlerdeki uygulamalar ve szl edebiyattr. lk vahyin "kraat" kelimesine de kaynaklk eden fiil kknden "ikra1" eklinde gelmesi, daha sonra gerek "ka-ra-e" gerek ar ar ve dikkatlice okumak anlamna gelen "ra-te-le"293[293] gerekse sesli ve nameli olarak okuma anlamndaki "te-le-ve"294[294] kk kullanlarak emirler verilmesi ve hatrlatmalar yaplmas, Hz. Peygamber'e vahyin okunuunu Cebrail'den renme, gzel okuma ve mmetine retme grevini de vermitir. Nitekim Buhri ve Mslim gibi gvenilir kaynaklarn rivayet ettii ve birka ayr koldan gelen Hz. Peygamberin bey b. Ka'b'a Kur'n okumasyla ilgili "Allah bana, Kur'n' sana okumam emretti." ve "Allah, Len Yeknilezine Kefer sresini sana okumam bana emretti" hadisleri"295[295] onun bu grevini ak olarak ortaya koymaktadr. Onun ashabna ar ar okumas, ashbdan tertil zere ve gzel bir sesle okuyanlar vmesi kraat taliminin temellerini tekil etmek-'tedir. Hz. Peygamber Mekke'de iken, nce kendi evinde, buras Mslmanlara yetmeyince veya mriklerin dikkatini ekince ashbdan Erkan b. Eb'l-Erkam'm evinde bizzat Kur'n retimi yapmtr. Hicretten iki yl nce de birinci Akabe Biatini mtekib Mus'b b. meyr'i, Kur'n retmeni olarak Medine'ye gndermitir. Mus'b, Sa'd b. Zrre'nin evine yerlemi ve retmenlik vazifesini burada yapmtr. Ayrca o, mslmanlann evlerini dolaarak da onlara

82

Kur'n okutmutur.296[296] Hicretten sonra Peygamberimizin mescidi, bir "dr'l-kurr" gibi kullanlmtr. Zira mescid alan ierisinde hayatlann srdren Suffe ashab, esas itibariyle Kur'n tahsil etmekteydiler. Bir sre sonra Sufe'nin yetersiz kalmas sebebiyle, Peygamberimiz tarafndan, Medine'nin eitli mahallelerinde mektepler almtr. Bunlardan birisi hicri 2. ylda Medine'de Mehzeme b. Nevfel'in evinde tesis edilen ve "dr'l-kurr" adn tayan Kur'n mektebidir.297[297] lgili naslar ve uygulamalar deerlendiren limler kraat renmenin slm mmetine farz- kifye olduunu, bir beldede bu ilmi okutmayan ve okumayan olduunda belde halknn tamamnn gnahkar duruma deceini ifde etmilerdir.298[298]

2. Kraat retimi Yntemleri

Kraat eitiminde, kraati hocadan dinleyerek alma anlamna gelen "sem", kraati bizzat hocann yaknnda bulunarak onun azndan alma ve gerekirse ona okuma ve tashih ettirme anlamna gelen "mfehe" ve bir hocann huzurunda ona ezberden veya mushaftan okuyarak kraat dinletme anlamna gelen "arz" metotlar uygulanmaktadr. Sema ve arz birlikte gerekletirerek Kur'n' tecvid kaidelerine gre itinal bir ekilde okumaya da "ed" denmitir. Bu uygulamalar byk oranda Hz. Peygamber-'in uygulamalarna ve tavsiyelerine dayanr. Reslulah Kur'n' Cebrail'den sem usulne gre alm,299[299] ona arz uslne gre okumu,300[300] ashb da Resl-i Ekrem'den bu metotlar ile Kur'n renmi ve bakalarna retmilerdir.301[301]

83

Hz. Peygamber1 n irtihalinden sonra ana dilleri olan Arapa'ya ve dilin sesiendirili keyfiyetine hakim olan ashb bunu retirken ed ve ifde bakmndan herhangi bir sknt yaama-mlarsa da onlardan dinleyenlerin tamamnn lafzlar ayn dorulukta almalar mmkn olmamtr. Bu sebeple bu lafzlar ve ed keyfiyetlerini en iyi biimde alanlar toplum ierisinde yava yava temayz etmi, bunlardan okuyanlar da kendi ierisinde tabakalara ayrlmtr. Tedvin srecini tamamlayan kraatler bidavetten itibaren Kur'n'n tamamnn tek bir kraate gre okunduu ifrd (infrad de denir) uslne gre okutulup retilmi ve talebe bir kraatte hatim yapmadan tekisine geirilmemitir. bn'l-Cezer'nin beynna gre ifrd usul h. V, asra kadar byle devam etmi, bu vakitten sonra Kur'n'i birden fazla kraati bir arada uygulayarak okuma anlamnda kullanlan indirac usl (cem') uygulanmaya balanmtr.302[302] ndirac (Cem') metodunun dier metoda salad en nemli stnlk eitimi kolaylatrmak ve zaman kazandrmaktr. ndirac metodunda talebenin, okumaya gemeden nce btn kraaan ifrd zere renmi, kraat ve resm-i hatta dair birer kitab ezberlemi, tecvidi ve harflerin sfat ve mahrelerini renmi olmas ve uygulayabilmesi gerekmektedir. Okuyucu, kraat vecihlerini cem' ederken uygunsuz yerlerde durmamaya ve vakf sonrasnda uygun olmayan yerlerden balang yapmamaya dikkat edilmelidir. Baz mteahhir kurrnm yapt gibi kraat farkllklarn kelime kelime okuyarak gstermek ise ho olmayan bir bid'at olarak kabul edilmitir.303[303] bn'l-Cezer en-Nef&t Msrllarn ve amllarn cem' metoduyla kendisinin bu ikisinden karma yaparak uygulad nc bir cem' metodundan bahseder. Buna gre Msrllar okuma esnasnda haklarnda kraat farkllklar olan kelime ve lafzlar zerinde dururlar ve o kelimeyi farkl kraatlere gre okuyup tamamladktan sonra dier kelime ve yetlere geerler. Bu tarz bir okumada akclk ve okuma zevki kaybolduundan bn'l-Cezer tavsiye etmemektedir. amllar ise okuyu esnasnda duraktan duraa kraat vecihlerini uygularlar. Yani bir durak yerinden ba-layip dierine giderler ve bir kraati uygularlar, sonra ayn yere dnp dierini uygularlar ve bylece tm kraat farklarn gstetirler. Bu okuma tarz daha yaygn olarak kullanlmtr. bn'l-Cezer'nin cem'u'1-cum' ad verilen ynteminde ise amllarn cem'i biraz farkl olarak uygulanr. Belirlenen duraklar arasnda Kur'n srasyla kraatlere gre okunmak yerine benzer kraatler bir araya toplanr ve hepsi iin bir okuyu yaplr ve okuyular bu ekilde tamamlannca dier durak arasna geilir.304[304] Ancak bu

84

okuyuun dierlerine olan stnlklerine ramen baz ayrntlar, tatbikini zorlatrmaktadr. Aynca bu kraat limlerinin kraatlerin telfikini (birletirilmesi) ho grmeyen tavrlar sebebiyle de baz sakncalar ihtiva etmektedir. Ancak retim maksadyla ve konuya vakf olmayan baka kimselerin bulunmad bir yerde uygulanmasnda bir saknca grlemeyecei gibi ok da yararldr. amllarn metoduna gre biraz da zaman tasarrufu salamaktadr.305[305] Kraat reniminin okunan kitaplara gre tasnif edildii de grlmtr. Mesela Seb'a Tarkinde Dn'nin Teyst' ve tib'nin Hirz'l-emnsi, Aere Tarki'nde ise bn'l-Cezer'nin Tahbr't-Teysfi ve Drre'si okunmutur. Teysr ve Tahbfn esas alnp Hirz'I-emnve Drre'mn ilave edildii tarik sonralar stanbul (slmbol) Tarki adn almtr. Hirz'l-emn ve Drre'mn esas alnp Teysr ve Tahbf'm. ilve edildii tark de sonralar Msr Tarki adn alarak yaygnlamtr. Bu uygulama gnmze kadar geleneksel olarak gelmitir. stanbul ve Msr tarkleri ierisinde baz ahslara nisbetle ortaya kan baz baka yntemler daha bulunmaktadr.306[306]

3. Kur'n Okuma ekilleri

Kur'n'n kraati esnasnda yava ve hzl okuma bakmndan baz ayrmlar yapld da grlmektedir. Genel olarak okuyular hzlarna gre Tahkk, Tedvir ve Hadr olmak zere gruba ayrlmtr. Tahkik ile Kur'n okunurken, medler son hadlerine kadar ekilir, hemzeler belirtilir, tecvid kurallar btn ynleriyle ve hakkyla uygulanr. Kur'n'da iaret edilen tertil ile okumann bu olduu sylenebilir. Tedvir tarz ie Kur'n okunurken yine yava bir seyir takip edilirse de tahkike gre medier ve dier kurallarda l biraz azaltlr. Hadr tarz Kur'n' hzl okumak iin kullanlr. Bu okuyuta kraatlerde yer alan btn kaideler asgari hadlerinde uygulanr ancak gerek harflerin mahreleri gerekse sfatlan konusunda taviz verilmez. Bu metotlardan hangisinin daha uygun olduu konusunda eitli grler ortaya atlmtr. Kimisi Kur'n'n tertil ile okunmasn emreden yetleri307[307] bu konu iin delil olarak kullanarak yava okumay ne