6
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR Handboek Add Handboek Installatietechniek Addendum 2012 HANDBOEK INSTALLATIETECHNIEK ADDENDUM 2012

Addendum Handboek Installatietechniek

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Addendum Handboek Installatietechniek

Citation preview

KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T

VO

OR

D

E

IN

ST

AL

LA

TI

ES

EC

TO

R

HandboekAdd

Handboek Installatietechniek

Addendum 2012

HA

ND

BO

EK

INS

TALL

AT

IET

EC

HN

IEK

AD

DE

ND

UM

2012

ISBN 978-90-5044-231-2

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwer-ken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuisthe-den of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolle-digheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens-bestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toe-stemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any

means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leverings-voorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSOPostbus 5773000 AN Rotterdame-mail: [email protected]

© Stichting ISSO Rotterdam, juni 2012

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979)11 Warmteterugwinning (1982)12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en

utiliteitsbouw (2012)18 Leidingnetberekeningen (2012)19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en

verlichting van kantoorgebouwen (1994)22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)24 Installatiegeluid (1990)25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte

en dikte ter voorkoming van condensatie (1991)26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uit-

wendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990)

27 Luchtfilters (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011)34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010)37 Energiewijzer kantoren (1995)39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011)43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen

(1998)46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor

verwarmen van eengezinswoningen (2000)47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en

uitvoering (2008)49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwar-

mingsinstallaties (2008)51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen

(2009)52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002)55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005)55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwater-

installaties (2008)55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterin-

stallaties (2008)56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwar-

mingsinstallaties in woningen (2003)57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen

(2004)60 U- en R- Waarden (2005)61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebou-

wen (2010)62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterug-

winning in woningen en woongebouwen (2010)63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en

woongebouwen (2008)64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwar-

mingsinstallaties (2004)66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties

(2001) (Herziening ISSO 1)67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatin-

stallatie (2002)70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepomp-

systemen (2005)73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars

(2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in

gebouwen (2004)75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1

(2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011)76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwar-

mingsinstallaties (2005)77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp

en uitvoering (2004)79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010)80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met

warmtepompen in de woningbouw (2007)81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties

voor utiliteitsgebouwen (2007)82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) –

82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010)83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006)84 Elektrische installaties in wijk gebonden medische behandel-

ruimte (2011)85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011)86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in

tuinbouwkassen (2007)87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouw-

kassen (2007)88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)89 Binnenklimaat scholen (2008)90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011)91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmtete-

rugwinning in woningen en woongebouwen (2009)92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in

woningen en woongebouwen (2009)94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterberei-

ding (2010)100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen

op een rij (2010)101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012)104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010)106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud

(2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012)HBi Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012)HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010)HBze Handboek Zonne-energie (2012)Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012)

ISSO-kleintjesKleintje Koellast (2010)Kleintje Ventilatie (2012)Kleintje Meetmethoden verlichting (2012)Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009)Kleintje Water (2003)Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008)Kleintje Inregelen (2004)Kleintje GAS (2008)Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005)Kleintje Cv (2006)Kleintje Binnenklimaat (2006)Kleintje Vloerverwarming (2005)Kleintje Riolering ( 2008)Kleintje U- en Rc-waarden (2007)Kleintje Legionellapreventie (2008) INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2012)IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof

leidingsystemen sanitair (2008)

Kennisinstituut voor de Installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

ISSO

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010-2065969Fax 010-2130384E-mail: [email protected]

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandelVABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek

Het addendum is samengesteld door de heer ir A.M. van Weele, projectcoördinator bij ISSO.

Addendum

Handboek Installatietechniek

juni 2012

Addendum Handboek Ins ta l la t ie techn iek

1

Voorwoord

De huidige versie van het handboek “Installatietechniek” is inmiddels 8 jaar oud. In die

tijd heeft de techniek en regelgeving niet stilgestaan. Dit betekent onder andere dat

diverse normen en wetten zijn aangepast. Ook is sinds 1 april 2012 het Bouwbesluit

aangepast. Belangrijke aanpassingen hierin voor ons vakgebied zijn de ventilatie-eisen

per persoon, de energieprestatieberekening en aangepaste geluidseisen. De boven-

genoemde redenen zijn voor ISSO aanleiding een addendum bij het handboek uit te

brengen om ervoor te zorgen dat het handboek met addendum weer voldoet aan de

belangrijkste wetten en normen. Tevens worden errata gegeven.

Nieuwe onderwerpen in dit addendum zijn:

- binnenmilieuprofiel;

- optimale stook- en koellijnen;

- bodemwarmtewisselaars.

- schoolventilatie;

De belangrijkste vernieuwde onderwerpen zijn:

- grootkeukenventilatie;

- hotspot problematiek bij vloer- en wandverwarming;

- woningventilatie;

- legionella en koeltorens;

- meten van geluid;

- aanbevelingen binnenklimaat;

- U-waarde bepaling volgens NEN 1068;

- toevoegen stofeigenschappen van koelmiddelen;

- voorkomen ongewenste opwarming koud leidingwater.

Addendum Handboek Ins ta l la t ie techn iek

3

INHOUDSOPGAVE

Inhoudsopgave

1 Errata

2 Toegevoegde/aangepaste paragrafen 1.8.2 Lokaal discomfort 9 1.8.3 Aanbevelingen binnenklimaat 12 1.8.5 Wettelijke bepalingen 20 1.8.6 Binnenmilieuprofiel 21 1.8.6.1 Algemeen 21 1.8.6.2 Aannamen bij het bepalen van het binnenmilieulabel 23 1.8.6.3 Opname van het binnenmilieuprofiel 24 1.9.3 Gegevensbestanden 28 1.9.3.1 Meerjarige uurlijkse gegevensbestanden 28 1.9.3.2 Jaarlijkse uurlijkse gegevensbestanden 28 1.9.3.3 Energiejaar volgens NEN 5060 28 1.9.3.4 NEN 5060 ontwerpjaar 29 1.9.3.5 Verkort referentiejaar voor buitencondities (NEN 5060 uitgave 1986) 29 1.9.3.6 Klimaatjaar '64/'65 29 1.9.3.7 Afgeleide klimaatgegevens 30 1.10.9 Meten van geluid 31 1.13.4 Noodverlichting 39 1.15.1.8 Apparatuur voor het meten van geluidssterkten 41 Tabel 2.1-1 Indicatie installatiekosten voor klimaatregeling 42 2.2.3.3 Aandachtspunten 44 2.4.1.6. Bepaling U-waarde 45 2.4.3.2. Infiltratiedebieten 56 2.7.8 Grenswaarden voor geluid 63 2.8.1.1 Het drukverlies ten gevolge van wrijving 64 3.2.2.1 Stalen leidingen 80 3.4.3.1 Plaatdikte 84 3.4.4 Bevestigingen en ophangconstructies 88 3.4.4.1 Horizontale kanalen 88 3.4.4.2 Verticale kanalen 92 3.4.4.3 Doorvoeringen 95 3.4.4.4 Flexibele verbindingen 95 3.4.7 Dichtheid 97 Tabel 3.10-3 Filterklassen 100 3.10.4.2 Filterselectie 101 Tabel 3.11-1 Klasse-indeling van EPA-, HEPA- en ULPA-filters 102 3.12.4 Waterbehandeling 103

Addendum Handboek Ins ta l la t ie techn iek

4

3.16.13 Legionella en koeltorens 106 3.17.1 Europese richtlijnen 109 4.1.2.3 Vloerverwarming 111 4.1.2.4 Wandverwarming 114 4.1.4.1 U-waarde van de gevel/dek zonder schermen 115 4.1.4.2 U-waarde van de gevel/dek met schermen 115 4.1.4.3 Specifiek warmteverlies Hg door de gevel naar aangrenzend gebouw 118 4.1.4.4 Specifiek warmteverlies Hd door het dek 119 4.1.4.5 Specifiek warmteverlies Hg door de gevel 119 4.1.4.6 Specifiek warmteverlies Hgr naar de grond 120 4.1.4.7 Specifiek warmteverlies Hv door buitenluchttoetreding 121 4.1.4.8 Verwarming van kassen 122 4.2.5.1 Woningventilatie 126 4.2.5.5 Keukenventilatie 140 4.2.5.11 Schoolventilatie 151 4.3.5.7 Luchtgordijnen 161 4.7.4 Koudemiddelen en milieuaspecten 162 5.1.2.2 Ongewenste opwarming 165 6.1.9 Optimale stook- en koellijnen 171 6.2.5.4 Blusgassen en het milieu 178 7.2.1 Energie Prestatie Normering (EPN) 179 7.2.9 Bodemwarmtewisselaars 183