https://TheVirtualLibrary.org

AeneisPubliusVergiliusMaro

LinguaLatina

PUBLIVERGILIMARONIS

AENEIS

LIBERI LIBERII LIBERIII LIBERIVLIBERV LIBERVI LIBERVII LIBERVIIILIBERIX LIBERX LIBERXI LIBERXII

LIBERI

ARMAvirumquecano,TroiaequiprimusaborisItaliam,fatoprofugus,Laviniaquevenitlitora,multumilleetterrisiactatusetaltovisuperumsaevaememoremIunonisobiram;multaquoqueetbellopassus,dumcondereturbem,inferretquedeosLatio,genusundeLatinum,Albaniquepatres,atquealtaemoeniaRomae.

Musa,mihicausasmemora,quonuminelaeso,quidvedolens,reginadeumtotvolverecasusinsignempietatevirum,totadirelaboresimpulerit.Tantaeneanimiscaelestibusirae?

Urbsantiquafuit,Tyriitenuerecoloni,Karthago,ItaliamcontraTiberinaquelongeostia,divesopumstudiisqueasperrimabelli;quamIunoferturterrismagisomnibusunamposthabitacoluisseSamo;hicilliusarma,hiccurrusfuit;hocregnumdeagentibusesse,siquafatasinant,iamtumtenditquefovetque.ProgeniemsedenimTroianoasanguineduciaudierat,Tyriasolimquaeverteretarces;hincpopulumlateregembelloquesuperbumventurumexcidioLibyae:sicvolvereParcas.Idmetuens,veterisquememorSaturniabelli,primaquodadTroiamprocarisgesseratArgis—-necdumetiamcausaeirarumsaeviquedoloresexciderantanimo:manetaltamenterepostum

iudiciumParidisspretaequeiniuriaformae,etgenusinvisum,etraptiGanymedishonores.Hisaccensasuper,iactatosaequoretotoTroas,reliquiasDanaumatqueimmitisAchilli,arcebatlongeLatio,multosqueperannoserrabant,actifatis,mariaomniacircum.TantaemoliseratRomanamconderegentem!VixeconspectuSiculaetellurisinaltumveladabantlaeti,etspumassalisaereruebant,cumIuno,aeternumservanssubpectorevolnus,haecsecum:‘Meneinceptodesisterevictam,necposseItaliaTeucrorumavertereregem?Quippevetorfatis.PallasneexurereclassemArgivomatqueipsospotuitsubmergereponto,uniusobnoxametfuriasAiacisOilei?Ipsa,Iovisrapidumiaculataenubibusignem,disiecitqueratesevertitqueaequoraventis,illumexpirantemtransfixopectoreflammasturbinecorripuitscopuloqueinfixitacuto.Astego,quaedivomincedoregina,Iovisqueetsororetconiunx,unacumgentetotannosbellagero!EtquisquamnumenIunonisadoretpraeterea,autsupplexarisimponethonorem?’

Taliaflammatosecumdeacordevolutansnimboruminpatriam,locafetafurentibusaustris,Aeoliamvenit.HicvastorexAeolusantroluctantesventostempestatesquesonorasimperiopremitacvinclisetcarcerefrenat.Illiindignantesmagnocummurmuremontiscircumclaustrafremunt;celsasedetAeolusarcesceptratenens,mollitqueanimosettemperatiras.Nifaciat,mariaacterrascaelumqueprofundumquippeferantrapidisecumverrantqueperauras.Sedpateromnipotensspeluncisabdiditatris,hocmetuens,molemqueetmontisinsuperaltosimposuit,regemquededit,quifoederecertoetpremereetlaxassciretdareiussushabenas.AdquemtumIunosupplexhisvocibususaest:

‘Aeole,namquetibidivompateratquehominumrexetmulcerededitfluctusettollerevento,gensinimicamihiTyrrhenumnavigataequor,IliuminItaliamportansvictosquePenates:incutevimventissubmersasqueobruepuppes,autagediversosetdisiicecorporaponto.Suntmihibisseptempraestanticorporenymphae,

quarumquaeformapulcherrimaDeiopea,conubioiungamstabilipropriamquedicabo,omnisuttecummeritisprotalibusannosexigat,etpulchrafaciatteproleparentem.’

Aeolushaeccontra:‘Tuus,Oregina,quidoptesexplorarelabor;mihiiussacapesserefasest.Tumihi,quodcumquehocregni,tusceptraIovemqueconcilias,tudasepulisaccumberedivom,nimborumquefacistempestatumquepotentem.’

Haecubidicta,cavumconversacuspidemontemimpulitinlatus:acventi,velutagminefacto,quadataporta,ruuntetterrasturbineperflant.Incubueremari,totumqueasedibusimisunaEurusqueNotusqueruuntcreberqueprocellisAfricus,etvastosvolvuntadlitorafluctus.Insequiturclamorquevirumstridorquerudentum.EripiuntsubitonubescaelumquediemqueTeucrorumexoculis;pontonoxincubatatra.Iutonuerepoli,etcrebrismicatignibusaether,praesentemquevirisintentantomniamortem.

ExtemploAeneaesolvunturfrigoremembra:ingemit,etduplicistendensadsiderapalmastaliavocerefert:‘Oterquequaterquebeati,quisanteorapatrumTroiaesubmoenibusaltiscontigitoppetere!ODanaumfortissimegentisTydide!MeneIliacisoccumberecampisnonpotuisse,tuaqueanimamhanceffunderedextra,saevusubiAeacidaeteloiacetHector,ubiingensSarpedon,ubitotSimoiscorreptasubundisscutavirumgaleasqueetfortiacorporavolvit?’

TaliaiactantistridensAquiloneprocellavelumadversaferit,fluctusqueadsideratollit.Frangunturremi;tumproraavertit,etundisdatlatus;insequiturcumulopraeruptusaquaemons.Hisummoinfluctapendent;hisundadehiscensterraminterfluctusaperit;furitaestusharenis.TrisNotusabreptasinsaxalatentiatorquet—-saxavocantItalimediisquaeinfluctibusaras—-dorsumimmanemarisummo;trisEurusabaltoinbreviaetSyrtisurguet,miserabilevisu,inliditquevadisatqueaggerecingitharenae.Unam,quaeLyciosfidumquevehebatOronten,ipsiusanteoculosingensaverticepontusinpuppimferit:excutiturpronusquemagister

volviturincaput;astillamterfluctusibidemtorquetagenscircum,etrapidusvorataequorevortex.Adparentrarinantesingurgitevasto,armavirum,tabulaeque,etTroiagazaperundas.IamvalidamIlioneinavem,iamfortisAchati,etquavectusAbas,etquagrandaevusAletes,vicithiems;laxislaterumcompagibusomnesaccipiuntinimicumimbrem,rimisquefatiscunt.

Intereamagnomiscerimurmurepontum,emissamquehiememsensitNeptunus,etimisstagnarefusavadis,gravitercommotus;etaltoprospiciens,summaplacidumcaputextulitunda.DisiectamAeneae,totovidetaequoreclassem,fluctibusoppressosTroascaeliqueruina,neclatueredolifratremIunonisetirae.EurumadseZephyrumquevocat,dehinctaliafatur:

‘Tantanevosgeneristenuitfiduciavestri?Iamcaelumterramquemeosinenumine,venti,miscere,ettantasaudetistolleremoles?Quosego—-sedmotospraestatcomponerefluctus.Postmihinonsimilipoenacommissaluetis.Maturatefugam,regiquehaecdicitevestro:nonilliimperiumpelagisaevumquetridentem,sedmihisortedatum.Tenetilleimmaniasaxa,vestras,Eure,domos;illaseiactetinaulaAeolus,etclausoventorumcarcereregnet.’

Sicait,etdictocitiustumidaaequoraplacat,collectasquefugatnubes,solemquereducit.CymothoesimuletTritonadnixusacutodetruduntnavisscopulo;levatipsetridenti;etvastasaperitsyrtis,ettemperataequor,atquerotissummaslevibusperlabiturundas.Acvelutimagnoinpopulocumsaepecoortaestseditio,saevitqueanimisignobilevolgus,iamquefacesetsaxavolant—-furorarmaministrat;tum,pietategravemacmeritissifortevirumquemconspexere,silent,arrectisqueauribusadstant;illeregitdictisanimos,etpectoramulcet,—-siccunctuspelagiceciditfragor,aequorapostquamprospiciensgenitorcaeloqueinvectusapertoflectitequos,curruquevolansdatlorasecundo.

DefessiAeneadae,quaeproximalitora,cursucontenduntpetere,etLibyaevertunturadoras.Estinsecessulongolocus:insulaportum

efficitobiectulaterum,quibusomnisabaltofrangiturinquesinusscinditseseundareductos.Hincatquehincvastaerupesgeminiqueminanturincaelumscopuli,quorumsubverticelateaequoratutasilent;tumsilvisscaenacoruscisdesuperhorrentiqueatrumnemusimminetumbra.Frontesubadversascopulispendentibusantrum,intusaquaedulcesvivoquesediliasaxo,nympharumdomus:hicfessasnonvinculanavisullatenent,uncononalligatancoramorsu.HucseptemAeneascollectisnavibusomniexnumerosubit;acmagnotellurisamoreegressioptatapotiunturTroesharena,etsaletabentisartusinlitoreponunt.AcprimumsiliciscintillamexcuditAchates,succepitqueignemfoliis,atquearidacircumnutrimentadedit,rapuitqueinfomiteflammam.TumCereremcorruptamundisCerealiaquearmaexpediuntfessirerum,frugesquereceptasettorrereparantflammisetfrangeresaxo.

Aeneasscopulumintereaconscendit,etomnemprospectumlatepelagopetit,AntheasiquemiactatumventovideatPhrygiasquebiremis,autCapyn,autcelsisinpuppibusarmaCaici.Naveminconspectunullam,trislitorecervosprospiciterrantis;hostotaarmentasequunturatergo,etlongumpervallispascituragmen.Constitithic,arcumquemanucelerisquesagittascorripuit,fidusquaetelagerebatAchates;ductoresqueipsosprimum,capitaaltaferentiscornibusarboreis,sternit,tumvolgus,etomnemmiscetagenstelisnemorainterfrondeaturbam;necpriusabsistit,quamseptemingentiavictorcorporafundathumi,etnumerumcumnavibusaequet.Hincportumpetit,etsociospartiturinomnes.VinabonusquaedeindecadisoneraratAcesteslitoreTrinacriodederatqueabeuntibusheros,dividit,etdictismaerentiapectoramulcet:

‘Osocii—-nequeenimignarisumusantemalorum—-Opassigraviora,dabitdeushisquoquefinem.VosetScyllaeamrabiempenitusquesonantisaccestisscopulos,vosetCyclopeasaxaexperti:revocateanimos,maestumquetimoremmittite:forsanethaecolimmeminisseiuvabit.Pervarioscasus,pertotdiscriminarerum

tendimusinLatium;sedesubifataquietasostendunt;illicfasregnaresurgereTroiae.Durate,etvosmetrebusservatesecundis.’

Taliavocerefert,curisqueingentibusaegerspemvoltusimulat,premitaltumcordedolorem.Illisepraedaeaccingunt,dapibusquefuturis;tergoraderipiuntcostisetvisceranudant;parsinfrustasecantveribusquetrementiafigunt;litoreaenalocantalii,flammasqueministrant.Tumvicturevocantvires,fusiqueperherbamimplenturveterisBacchipinguisqueferinae.Postquamexemptafamesepulismensaequeremotae,amissoslongosociossermonerequirunt,spemquemetumqueinterdubii,seuviverecredant,siveextremapatineciamexaudirevocatos.PraecipuepiusAeneasnuncacrisOronti,nuncAmycicasumgemitetcrudeliasecumfataLyci,fortemqueGyan,fortemqueCloanthum.

Etiamfiniserat,cumIuppiteraetheresummodespiciensmarevelivolumterrasqueiacentislitoraqueetlatospopulos,sicverticecaeliconstitit,etLibyaedefixitluminaregnis.AtqueillumtalisiactantempectorecurastristioretlacrimisoculossuffusanitentisadloquiturVenus:‘Oquireshominumquedeumqueaeternisregisimperiis,etfulmineterres,quidmeusAeneasintecommitteretantum,quidTroespotuere,quibus,totfunerapassis,cunctusobItaliamterrarumclauditurorbis?CertehincRomanosolim,volventibusannis,hincforeductores,revocatoasanguineTeucri,quimare,quiterrasomnidicionetenerent,pollicitus,quaete,genitor,sententiavertit?HocequidemoccasumTroiaetristisqueruinassolabar,fatiscontrariafatarependens;nunceademfortunavirostotcasibusactosinsequitur.Quemdasfinem,rexmagne,laborum?Antenorpotuit,mediiselapsusAchivis,Illyricospenetraresinus,atqueintimatutusregnaLiburnorum,etfontemsuperareTimavi,undeperoranovemvastocummurmuremontisitmareproruptumetpelagopremitarvasonanti.HictamenilleurbemPatavisedesquelocavitTeucrorum,etgentinomendedit,armaquefixitTroia;nuncplacidacompostuspacequiescit:

nos,tuaprogenies,caeliquibusadnuisarcem,navibus(infandum!)amissis,uniusobiramprodimuratqueItalislongedisiungimuroris.Hicpietatishonos?Sicnosinsceptrareponis?’

Ollisubridenshominumsatoratquedeorum,voltu,quocaelumtempestatesqueserenat,osculalibavitnatae,dehinctaliafatur:‘Parcemetu,Cytherea:manentimmotatuorumfatatibi;cernesurbemetpromissaLavinimoenia,sublimemqueferesadsideracaelimagnanimumAenean;nequemesententiavertit.Hictibi(faborenim,quandohaectecuraremordet,longiusetvolvensfatorumarcanamovebo)bellumingensgeretItalia,populosqueferocescontundet,moresquevirisetmoeniaponet,tertiadumLatioregnantemvideritaestas,ternaquetransierintRutulishibernasubactis.AtpuerAscanius,cuinunccognomenIuloadditur,—-Iluserat,dumresstetitIliaregno,—-trigintamagnosvolvendismensibusorbisimperioexplebit,regnumqueabsedeLavinitransferet,etlongammultavimunietAlbam.HiciamtercentumtotosregnabiturannosgentesubHectorea,donecreginasacerdos,Martegravis,geminampartudabitIliaprolem.IndelupaefulvonutricistegminelaetusRomulusexcipietgentem,etMavortiacondetmoenia,Romanosquesuodenominedicet.Hisegonecmetasrerumnectemporapono;imperiumsinefinededi.QuinasperaIuno,quaemarenuncterrasquemetucaelumquefatigat,consiliainmeliusreferet,mecumquefovebitRomanosrerumdominosgentemquetogatam:sicplacitum.Venietlustrislabentibusaetas,cumdomusAssaraciPhthiamclarasqueMycenasservitiopremet,acvictisdominabiturArgis.NasceturpulchraTroianusorigineCaesar,imperiumoceano,famamquiterminetastris,—-Iulius,amagnodemissumnomenIulo.Hunctuolimcaelo,spoliisOrientisonustum,accipiessecura;vocabiturhicquoquevotis.Asperatumpositismitescentsaeculabellis;canaFides,etVesta,RemocumfratreQuirinus,iuradabunt;diraeferroetcompagibusartisclaudenturBelliportae;Furorimpiusintus,saevasedenssuperarma,etcentumvinctusaenis

posttergumnodis,fremethorridusorecruento.’

Haecait,etMaiagenitumdemittitabalto,utterrae,utquenovaepateantKarthaginisarceshospitioTeucris,nefatinesciaDidofinibusarceret:volatilleperaeramagnumremigioalarum,acLibyaecitusadstititoris.Etiamiussafacit,ponuntqueferociaPoenicordavolentedeo;inprimisreginaquietumaccipitinTeucrosanimummentemquebenignam.

AtpiusAeneas,pernoctemplurimavolvens,utprimumluxalmadataest,exirelocosqueexplorarenovos,quasventoaccesseritoras,quiteneant,namincultavidet,hominesneferaene,quaerereconstituit,sociisqueexactareferreClasseminconvexonemorumsubrupecavataarboribusclausamcircumatquehorrentibusumbrisocculit;ipseunograditurcomitatusAchate,binamanulatocrispanshastiliaferro.

Cuimatermediasesetulitobviasilva,virginisoshabitumquegerens,etvirginisarmaSpartanae,velqualisequosThreissafatigatHarpalyce,volucremquefugapraevertiturHebrum.Namqueumerisdemorehabilemsuspenderatarcumvenatrix,dederatquecomamdiffundereventis,nudagenu,nodoquesinuscollectafluentis.Acprior,‘Heus’inquit‘iuvenes,monstratemearumvidistissiquamhicerrantemfortesororum,succinctampharetraetmaculosaetegminelyncis,autspumantisapricursumclamoreprementem.’

SicVenus;etVeneriscontrasicfiliusorsus:‘Nullatuarumauditamihinequevisasororum—-Oquamtememorem,virgo?Namquehaudtibivoltusmortalis,necvoxhominemsonat:O,deacerte—-anPhoebisoror?annympharumsanguinisuna?—-sisfelix,nostrumqueleves,quaecumque,laborem,et,quosubcaelotandem,quibusorbisinorisiactemur,doceas.Ignarihominumquelocorumqueerramus,ventohucvastisetfluctibusacti:multatibiantearasnostracadethostiadextra.’

TumVenus:‘Haudequidemtalimedignorhonore;virginibusTyriismosestgestarepharetram,purpureoquealtesurasvincirecothurno.Punicaregnavides,TyriosetAgenorisurbem;sedfinesLibyci,genusintractabilebello.

ImperiumDidoTyriaregiturbeprofecta,germanumfugiens.Longaestiniuria,longaeambages;sedsummasequarfastigiarerum.

‘HuicconiunxSychaeuserat,ditissimusagriPhoenicum,etmagnomiseraedilectusamore,cuipaterintactamdederat,primisqueiugaratominibus.SedregnaTyrigermanushabebatPygmalion,scelereantealiosimmanioromnes.Quosintermediusvenitfuror.IlleSychaeumimpiusantearas,atqueauricaecusamore,clamferroincautumsuperat,securusamorumgermanae;factumquediucelavit,etaegram,multamalussimulans,vanaspelusitamantem.Ipsasedinsomnisinhumativenitimagoconiugis,oramodisattollenspallidamiris,crudelesarastraiectaquepectoraferronudavit,caecumquedomusscelusomneretexit.Tumcelerarefugampatriaqueexcederesuadet,auxiliumqueviaeveterestellurerecluditthesauros,ignotumargentipondusetauri.HiscommotafugamDidosociosqueparabat:conveniunt,quibusautodiumcrudeletyranniautmetusacererat;navis,quaeforteparatae,corripiunt,onerantqueauro:portanturavariPygmalionisopespelago;duxfeminafacti.Devenerelocos,ubinuncingentiacernismoeniasurgentemquenovaeKarthaginisarcem,mercatiquesolum,factidenomineByrsam,taurinoquantumpossentcircumdaretergo.Sedvosquitandem,quibusautvenistisaboris,quovetenetisiter?‘Quaerentitalibusillesuspirans,imoquetrahensapectorevocem:

‘Odea,siprimarepetensaboriginepergam,etvacetannalisnostrorumaudirelaborum,antediemclausocomponatVesperOlympo.NosTroiaantiqua,sivestrasforteperaurisTroiaenomeniit,diversaperaequoravectosfortesuaLibycistempestasadpulitoris.SumpiusAeneas,raptosquiexhostePenatesclassevehomecum,famasuperaetheranotus.ItaliamquaeropatriametgenusabIovesummo.BisdenisPhrygiumconscendinavibusaequor,matredeamonstranteviam,datafatasecutus;vixseptemconvolsaeundisEuroquesupersunt.Ipseignotus,egens,Libyaedesertaperagro,

EuropaatqueAsiapulsus.’NecpluraquerentempassaVenusmediosicinterfatadoloreest:

‘Quisquises,haud,credo,invisuscaelestibusaurasvitaliscarpis,Tyriamquiadvenerisurbem.Pergemodo,atquehinctereginaeadliminaperfer,Namquetibireducessociosclassemquerelatamnuntio,etintutumversisaquilonibusactam,nifrustraauguriumvanidocuereparentes.Aspicebissenoslaetantisagminecycnos,aetheriaquoslapsaplagaIovisalesapertoturbabatcaelo;nuncterrasordinelongoautcapere,autcaptasiamdespectarevidentur:utreducesilliluduntstridentibusalis,etcoetucinxerepolum,cantusquededere,haudaliterpuppesquetuaepubesquetuorumautportumtenetautplenosubitostiavelo.Pergemodo,et,quateducitvia,dirigegressum.’

Dixit,etavertensroseacervicerefulsit,ambrosiaequecomaedivinumverticeodoremspiravere,pedesvestisdefluxitadimos,etveraincessupatuitdea.Illeubimatremadgnovit,talifugientemestvocesecutus:‘Quidnatumtotiens,crudelistuquoque,falsisiudisimaginibus?Curdextraeiungeredextramnondatur,acverasaudireetredderevoces?’

Talibusincusat,gressumqueadmoeniatendit:atVenusobscurogradientesaeresaepsit,etmultonebulaecircumdeafuditamictu,cernerenequiseos,neuquiscontingereposset,molirivemoram,autveniendiposcerecausas.IpsaPaphumsublimisabit,sedesquerevisitlaetasuas,ubitemplumilli,centumqueSabaeoturecalentarae,sertisquerecentibushalant.

Corripuereviaminterea,quasemitamonstrat.Iamqueascendebantcollem,quiplurimusurbiimminet,adversasqueadspectatdesuperarces.MiraturmolemAeneas,magaliaquondam,miraturportasstrepitumqueetstrataviarum.InstantardentesTyriiparsduceremuros,moliriquearcemetmanibussubvolveresaxa,parsoptarelocumtectoetconcluderesulco.[Iuramagistratusqueleguntsanctumquesenatum;]hicportusaliieffodiunt;hicaltatheatrisfundamentalocantalii,immanisquecolumnas

rupibusexcidunt,scaenisdecoraaltafuturis.Qualisapesaestatenovaperflorearuraexercetsubsolelabor,cumgentisadultoseducuntfetus,autcumliquentiamellastipantetdulcidistenduntnectarecellas,autoneraaccipiuntvenientum,autagminefactoignavomfucospecusapraesepibusarcent:fervetopus,redolentquethymofragrantiamella.‘Ofortunati,quorumiammoeniasurgunt!’Aeneasait,etfastigiasuspiciturbis.Infertsesaeptusnebula,mirabiledictu,permedios,miscetqueviris,nequecerniturulli.

Lucusinurbefuitmedia,laetissimusumbra,quoprimumiactatiundisetturbinePoenieffoderelocosignum,quodregiaIunomonstrarat,caputacrisequi;sicnamforebelloegregiametfacilemvictupersaeculagentem.HictemplumIunoniingensSidoniaDidocondebat,donisopulentumetnuminedivae,aereacuigradibussurgebantlimina,nexaequeaeretrabes,foribuscardostridebataenis.Hocprimuminluconovaresoblatatimoremleniit,hicprimumAeneassperaresalutemausus,etadflictismeliusconfidererebus.Namquesubingentilustratdumsingulatemplo,reginamopperiens,dum,quaefortunasiturbi,artificumquemanusinterseoperumquelaboremmiratur,videtIliacasexordinepugnas,bellaqueiamfamatotumvolgataperorbem,Atridas,Priamumque,etsaevumambobusAchillem.Constitit,etlacrimans,‘Quisiamlocus’inquit‘Achate,quaeregiointerrisnostrinonplenalaboris?EnPriamus!Sunthicetiamsuapraemialaudi;suntlacrimaererumetmentemmortaliatangunt.Solvemetus;ferethaecaliquamtibifamasalutem.’Sicait,atqueanimumpicturapascitinani,multagemens,largoqueumectatfluminevoltum.

Namquevidebat,utibellantesPergamacircumhacfugerentGraii,premeretTroianaiuventus,hacPhryges,instaretcurrucristatusAchilles.NecproculhincRhesiniveistentoriavelisadgnoscitlacrimans,primoquaeproditasomnoTydidesmultavastabatcaedecruentus,ardentisqueavertitequosincastra,priusquampabulagustassentTroiaeXanthumquebibissent.

PartealiafugiensamissisTroilusarmis,infelixpueratqueimparcongressusAchilli,ferturequis,curruquehaeretresupinusinani,loratenenstamen;huiccervixquecomaequetrahunturperterram,etversapulvisinscribiturhasta.IntereaadtemplumnonaequaePalladisibantcrinibusIliadespassispeplumqueferebant,supplicitertristesettunsaepectorapalmis;divasolofixosoculosaversatenebat.TercircumIliacosraptaveratHectoramuros,exanimumqueaurocorpusvendebatAchilles.Tumveroingentemgemitumdatpectoreabimo,utspolia,utcurrus,utqueipsumcorpusamici,tendentemquemanusPriamumconspexitinermis.SequoqueprincipibuspermixtumadgnovitAchivis,EoasqueaciesetnigriMemnonisarma.DucitAmazonidumlunatisagminapeltisPenthesileafurens,mediisqueinmilibusardet,aureasubnectensexsertaecingulamammae,bellatrix,audetquevirisconcurrerevirgo.

HaecdumDardanioAeneaemirandavidentur,dumstupet,obtutuquehaeretdefixusinuno,reginaadtemplum,formapulcherrimaDido,incessitmagnaiuvenumstipantecaterva.QualisinEurotaeripisautperiugaCynthiexercetDianachoros,quammillesecutaehincatquehincglomeranturoreades;illapharetramfertumero,gradiensquedeassupereminetomnis:Latonaetacitumpertemptantgaudiapectus:taliseratDido,talemselaetaferebatpermedios,instansoperiregnisquefuturis.Tumforibusdivae,mediatestudinetempli,saeptaarmis,solioquealtesubnixaresedit.Iuradabatlegesqueviris,operumquelaborempartibusaequabatiustis,autsortetrahebat:cumsubitoAeneasconcursuaccederemagnoAntheaSergestumquevidetfortemqueCloanthum,Teucrorumquealios,aterquosaequoreturbodispuleratpenitusquealiasavexeratoras.ObstipuitsimulipsesimulperculsusAchateslaetitiaquemetuque;avidiconiungeredextrasardebant;sedresanimosincognitaturbat.Dissimulant,etnubecavaspeculanturamicti,quaefortunaviris,classemquolitorelinquant,quidveniant;cunctisnamlectinavibusibant,orantesveniam,ettemplumclamorepetebant.

Postquamintrogressietcoramdatacopiafandi,axumusIlioneusplacidosicpectorecoepit:‘ORegina,novamcuicondereIuppiterurbemiustitiaquededitgentisfrenaresuperbas,Troestemiseri,ventismariaomniavecti,oramus,prohibeinfandosanavibusignis,parcepiogeneri,etpropiusresaspicenostras.NonnosautferroLibycospopularePenatisvenimus,autraptasadlitoraverterepraedas;noneavisanimo,nectantasuperbiavictis.Estlocus,HesperiamGraicognominedicunt,terraantiqua,potensarmisatqueubereglaebae;Oenotricoluereviri;nuncfamaminoresItaliamdixisseducisdenominegentem.Hiccursusfuit:cumsubitoadsurgensfluctunimbosusOrioninvadacaecatulit,penitusqueprocacibusaustrisperqueundas,superantesalo,perqueinviasaxadispulit;hucpaucivestrisadnavimusoris.Quodgenushochominum?Quaevehunctambarbaramorempermittitpatria?Hospitioprohibemurharenae;bellacient,primaquevetantconsistereterra.Sigenushumanumetmortaliatemnitisarmaatsperatedeosmemoresfandiatquenefandi.

‘RexeratAeneasnobis,quoiustioralter,necpietatefuit,necbellomaioretarmis.Quemsifatavirumservant,sivesciturauraaetheria,nequeadhuccrudelibusoccubatumbris,nonmetus;officionectecertassepriorempoeniteat.SuntetSiculisregionibusurbesarvaque,TroianoqueasanguineclarusAcestes.Quassatamventisliceatsubducereclassem,etsilvisaptaretrabesetstringereremos:sidaturItaliam,sociisetregerecepto,tendere,utItaliamlaetiLatiumquepetamus;sinabsumptasalus,ette,pateroptumeTeucrum,pontushabetLybiae,necspesiamrestatIuli,atfretaSicaniaesaltemsedesqueparatas,undehucadvecti,regemquepetamusAcesten.’

TalibusIlioneus;cunctisimulorefremebantDardanidae.

TumbreviterDido,voltumdemissa,profatur:‘Solvitecordemetum,Teucri,secluditecuras.Resduraetregninovitasmetaliacoguntmoliri,etlatefiniscustodetueri.

QuisgenusAeneadum,quisTroiaenesciaturbem,virtutesquevirosque,auttantiincendiabelli?NonobtusaadeogestamuspectoraPoeni,nectamaversusequosTyriaSoliungitaburbe.SeuvosHesperiammagnamSaturniaquearva,siveErycisfinisregemqueoptatisAcesten,auxiliotutosdimittam,opibusqueiuvabo.Voltisethismecumpariterconsidereregnis;urbemquamstatuovestraest,subducitenavis;TrosTyriusquemihinullodiscrimineagetur.AtqueutinamrexipseNotocompulsuseodemadforetAeneas!EquidemperlitoracertosdimittametLibyaelustrareextremaiubebo,siquibuseiectussilvisauturbibuserrat.’

HisanimumarrectidictisetfortisAchatesetpaterAeneasiamdudumerumperenubemardebant.PriorAeneancompellatAchates:‘Natedea,quaenuncanimosententiasurgit?omniatutavides,classemsociosquereceptos.Unusabest,medioinfluctuquemvidimusipsisubmersum;dictisrespondentceteramatris.’

Vixeafatuserat,cumcircumfusarepentescinditsenubesetinaetherapurgatapertum.RestititAeneasclaraqueinlucerefulsit,osumerosquedeosimilis;namqueipsadecoramcaesariemnatogenetrixlumenqueiuventaepurpureumetlaetosoculisadflarathonores:qualemanusaddunteboridecus,autubiflavoargentumPariusvelapiscircumdaturauro.

Tumsicreginamadloquitur,cunctisquerepenteimprovisusait:‘Coram,quemquaeritis,adsum,TroiusAeneas,Lybicisereptusabundis.OsolainfandosTroiaemiseratalabores,quaenos,reliquiasDanaum,terraequemarisqueomnibusexhaustosiamcasibus,omniumegenos,urbe,domo,socias,gratespersolveredignasnonopisestnostrae,Dido,necquicquidubiqueestgentisDardaniae,magnumquaesparsaperorbem.Ditibi,siquapiosrespectantnumina,siquidusquamiustitiaestetmenssibiconsciarecti,praemiadignaferant.Quaetetamlaetatuleruntsaecula?Quitantitalemgenuereparentes?Infretadumfluviicurrent,dummontibusumbraelustrabuntconvexa,polusdumsiderapascet,semperhonosnomenquetuumlaudesquemanebunt,

quaemecumquevocantterrae.’Sicfatus,amicumIlioneapetitdextra,laevaqueSerestum,postalios,fortemqueGyanfortemqueCloanthum.

ObstipuitprimoaspectuSidoniaDido,casudeindeviritanto,etsicorelocutaest:‘Quiste,natedea,pertantapericulacasusinsequitur?Quaevisimmanibusapplicatoris?TuneilleAeneas,quemDardanioAnchisaealmaVenusPhrygiigenuitSimoentisadundam?AtqueequidemTeucrummeminiSidonavenirefinibusexpulsumpatriis,novaregnapetentemauxilioBeli;genitortumBelusopimamvastabatCyprum,etvictordicionetenebat.TemporeiamexillocasusmihicognitusurbisTroianaenomenquetuumregesquePelasgi.IpsehostisTeucrosinsignilaudeferebat,sequeortumantiquaTeucrorumabstirpevolebat.Quareagite,Otectis,iuvenes,succeditenostris.Mequoquepermultossimilisfortunalaboresiactatamhacdemumvoluitconsistereterra.Nonignaramali,miserissuccurreredisco.’

Sicmemorat;simulAeneaninregiaducittecta,simuldivomtemplisindicithonorem.Necminusintereasociisadlitoramittitvigintitauros,magnorumhorrentiacentumtergasuum,pinguiscentumcummatribusagnos,muneralaetitiamquedii.

Atdomusinteriorregalisplendidaluxuinstruitur,mediisqueparantconviviatectis:artelaborataevestesostroquesuperbo,ingensargentummensis,caelataqueinaurofortiafactapatrum,serieslongissimarerumpertotductavirosantiquaaboriginegentis.

Aeneas(nequeenimpatriusconsisterementempassusamor)rapidumadnavispraemittitAchaten,Ascanioferathaec,ipsumqueadmoeniaducat;omnisinAscaniocaristatcuraparentis.Munerapraeterea,Iliacisereptaruinis,ferreiubet,pallamsignisauroquerigentem,etcircumtextumcroceovelamenacantho,ornatusArgivaeHelenae,quosillaMycenis,Pergamacumpeteretinconcessosquehymenaeos,extulerat,matrisLedaemirabiledonum:praetereasceptrum,Ilionequodgesseratolim,

maximanatarumPriami,colloquemonilebacatum,etduplicemgemmisauroquecoronam.HaecceleransitaadnavestendebatAchates.

AtCythereanovasartes,novapectoreversatConsilia,utfaciemmutatusetoraCupidoprodulciAscanioveniat,donisquefurentemincendatreginam,atqueossibusimplicetignem;quippedomumtimetambiguamTyriosquebilinguis;uritatroxIuno,etsubnoctemcurarecursat.ErgohisaligerumdictisadfaturAmorem:

‘Nate,meaevires,meamagnapotentiasolus,nate,patrissummiquitelaTyphoiatemnis,adteconfugioetsupplextuanuminaposco.FraterutAeneaspelagotuusomniacircumlitoraiacteturodiisIunonisiniquae,notatibi,etnostrodoluistisaepedolore.HuncPhoenissatenetDidoblandisquemoraturvocibus;etvereor,quoseIunoniavertanthospitia;haudtantocessabitcardinererum.Quocircacapereantedolisetcingereflammareginammeditor,nequosenuminemutet,sedmagnoAeneaemecumteneaturamore.Quafacereidpossis,nostramnuncaccipementem.RegiusaccitucarigenitorisadurbemSidoniampuerireparat,meamaximacura,donaferens,pelagoetflammisrestantiaTroiae:huncegosopitumsomnosuperaltaCytheraautsuperIdaliumsacratasederecondam,nequasciredolosmediusveoccurrerepossit.Tufaciemilliusnoctemnonampliusunamfalledolo,etnotospueripuerinduevoltus,ut,cumtegremioaccipietlaetissimaDidoregalisintermensaslaticemqueLyaeum,cumdabitamplexusatqueosculadulciafiget,occultuminspiresignemfallasqueveneno.’

ParetAmordictiscaraegenetricis,etalasexuit,etgressugaudensinceditIuli.AtVenusAscanioplacidampermembraquieteminrigat,etfotumgremiodeatollitinaltosIdaliaelucos,ubimollisamaracusillumfloribusetdulciadspiranscomplectiturumbra.

IamqueibatdictoparensetdonaCupidoregiaportabatTyriis,ducelaetusAchate.Cumvenit,aulaeisiamsereginasuperbis

aureacomposuitspondamediamquelocavit.IampaterAeneasetiamTroianaiuventusconveniunt,stratoquesuperdiscumbiturostro.Dantfamulimanibuslymphas,Cereremquecanistrisexpediunt,tonsisqueferuntmanteliavillis.Quinquagintaintusfamulae,quibusordinelongamcurapenumstruere,etflammisadolerePenatis;centumaliaetotidemqueparesaetateministri,quidapibusmensasonerentetpoculaponant.NecnonetTyriiperliminalaetafrequentesconvenere,torisiussidiscumberepictis.MiranturdonaAeneae,miranturIulumflagrantisquedeivoltussimulataqueverba,[pallamqueetpictumcroceovelamenacantho.]Praecipueinfelix,pestidevotafuturae,explerimentemnequitardescitquetuendoPhoenissa,etpariterpuerodonisquemovetur.IlleubicomplexuAeneaecolloquepependitetmagnumfalsiimplevitgenitorisamorem,reginampetithaecoculis,haecpectoretotohaeretetinterdumgremiofovet,insciaDido,insidatquantusmiseraedeus;atmemorillematrisAcidaliaepaulatimabolereSychaeumincipit,etvivotemptatpraevertereamoreiampridemresidesanimosdesuetaquecorda.

Postquamprimaquiesepulis,mensaequeremotae,craterasmagnosstatuuntetvinacoronant.Fitstrepitustectis,vocemqueperamplavolutantatria;dependentlychnilaquearibusaureisincensi,etnoctemflammisfunaliavincunt.Hicreginagravemgemmisauroquepoposcitimplevitquemeropateram,quamBelusetomnesaBelosoliti;tumfactasilentiatectis:‘Iuppiter,hospitibusnamtedareiuraloquuntur,hunclaetumTyriisquediemTroiaqueprofectisessevelis,nostrosquehuiusmeminisseminores.AdsitlaetitiaeBacchusdator,etbonaIuno;etvos,O,coetum,Tyrii,celebratefaventes.’Dixit,etinmensamlaticumlibavithonorem,primaque,libato,summotenusattigitore,tumBitiaededitincrepitans;illeimpigerhausitspumantempateram,etplenoseproluitauropostaliiproceres.CitharacrinitusIopaspersonataurata,docuitquemmaximusAtlas.Hiccaniterrantemlunamsolisquelabores;undehominumgenusetpecudes;undeimberetignes;

ArcturumpluviasqueHyadasgeminosqueTriones;quidtantumOceanoproperentsetingueresoleshiberni,velquaetardismoranoctibusobstet.IngeminantplausuTyrii,Troesquesequuntur.NecnonetvarionoctemsermonetrahebatinfelixDido,longumquebibebatamorem,multasuperPriamorogitans,superHectoremulta;nuncquibusAuroraevenissetfiliusarmis,nuncqualesDiomedisequi,nuncquantusAchilles.‘Immoage,etaprimadic,hospes,originenobisinsidias,’inquit,‘Danaum,casusquetuorum,erroresquetuos;namteiamseptimaportatomnibuserrantemterrisetfluctibusaestas.’

LIBERII

CONTICUEREomnes,intentiqueoratenebant.IndetoropaterAeneassicorsusabalto:

Infandum,regina,iubesrenovaredolorem,TroianasutopesetlamentabileregnumeruerintDanai;quaequeipsemiserrimavidi,etquorumparsmagnafui.QuistaliafandoMyrmidonumDolopumveautdurimilesUlixitemperetalacrimis?Etiamnoxumidacaelopraecipitat,suadentquecadentiasiderasomnos.SedsitantusamorcasuscognoscerenostrosetbreviterTroiaesupremumaudirelaborem,quamquamanimusmeminissehorret,luctuquerefugit,incipiam.FractibellofatisquerepulsiductoresDanaum,totiamlabentibusannis,instarmontisequumdivinaPalladisarteaedificant,sectaqueintexuntabietecostas:votumproreditusimulant;eafamavagatur.Hucdelectavirumsortiticorporafurtimincluduntcaecolateri,penitusquecavernasingentisuterumquearmatomilitecomplent.

EstinconspectuTenedos,notissimafamainsula,divesopum,Priamidumregnamanebant,nunctantumsinusetstatiomalefidacarinis:hucseprovectidesertoinlitorecondunt.NosabiisseratietventopetiisseMycenas:

ergoomnislongosolvitseTeucrialuctu;pandunturportae;iuvatireetDoricacastradesertosqueviderelocoslitusquerelictum.HicDolopummanus,hicsaevustendebatAchilles;classibushiclocus;hicaciecertaresolebant.ParsstupetinnuptaedonumexitialeMinervae,etmolemmiranturequi;primusqueThymoetesduciintramuroshortaturetarcelocari,sivedolo,seuiamTroiaesicfataferebant.AtCapys,etquorummeliorsententiamenti,autpelagoDanauminsidiassuspectaquedonapraecipitareiubent,subiectisqueurereflammis,autterebrarecavasuteriettemptarelatebras.Scinditurincertumstudiaincontrariavolgus.

Primusibianteomnis,magnacomitantecaterva,Laocoonardenssummadecurritabarce,etprocul:‘Omiseri,quaetantainsania,cives?Creditisavectoshostis?AutullaputatisdonacareredolisDanaum?SicnotusUlixes?authocinclusilignooccultanturAchivi,authaecinnostrosfabricataestmachinamurosinspecturadomosventuraquedesuperurbi,autaliquislateterror;equonecredite,Teucri.Quicquididest,timeoDanaosetdonaferentis.’Sicfatus,validisingentemviribushastaminlatusinquefericurvamcompagibusalvumcontorsit:stetitillatremens,uteroquerecussoinsonuerecavaegemitumquedederecavernae.Et,sifatadeum,simensnonlaevafuisset,impuleratferroArgolicasfoedarelatebras,Troiaque,nuncstares,Priamiquearxalta,maneres.

Ecce,manusiuvenemintereaposttergarevinctumpastoresmagnoadregemclamoretrahebantDardanidae,quiseignotumvenientibusultro,hocipsumutstrueretTroiamqueaperiretAchivis,obtulerat,fidensanimiatqueinutrumqueparatus,seuversaredolos,seucertaeoccumberemorti.UndiquevisendistudioTroianaiuventuscircumfusaruit,certantqueinluderecapto.AccipenuncDanauminsidias,etcrimineabunodisceomnes.

Namqueutconspectuinmedioturbatus,inermisconstititatqueoculisPhrygiaagminacircumspexit:‘Heu,quaenunctellus’inquit‘quaemeaequorapossuntaccipere?Autquidiammiseromihideniquerestat,

cuinequeapudDanaosusquamlocus,etsuperipsiDardanidaeinfensipoenascumsanguineposcunt?’Quogemituconversianimi,compressusetomnisimpetus.Hortamurfari;quosanguinecretus,quidveferat,memoret,quaesitfiduciacapto.[Illehaec,depositatandemformidine,fatur:]

‘Cunctaequidemtibi,Rex,fueritquodcumque,fateborvera,inquit;nequemeArgolicadegentenegabo:hocprimum;nec,simiserumFortunaSinonemfinxit,vanumetiammendacemqueimprobafinget.FandoaliquodsifortetuaspervenitadaurisBelidaenomenPalamedisetinclutafamagloria,quemfalsasubproditionePelasgiinsonteminfandoindicio,quiabellavetabat,demisereneci,nunccassumluminelugent.Illimecomitemetconsanguinitatepropinquumpauperinarmapaterprimishucmisitabannis,dumstabatregnoincolumisregumquevigebatconsiliis,etnosaliquodnomenquedecusquegessimus.InvidiapostquampellacisUlixi—-haudignotaloquor—-superisconcessitaboris,adflictusvitamintenebrisluctuquetrahebam,etcasuminsontismecumindignabaramici.Nectacuidemens,etme,forssiquatulisset,sipatriosumquamremeassemvictoradArgos,promisiultorem,etverbisodiaasperamovi.Hincmihiprimamalilabes,hincsemperUlixescriminibusterrerenovis,hincspargerevocesinvolgumambiguas,etquaerereconsciusarma.Necrequievitenim,donec,Calchanteministro—-sedquidegohaecautemnequiquamingratarevolvo?Quidvemoror,siomnisunoordinehabetisAchivos,idqueaudiresatest?Iamdudumsumitepoenas,hocIthacusvelit,etmagnomercenturAtridae.’

Tumveroardemusscitarietquaererecausas,ignariscelerumtantorumartisquePelasgae.Prosequiturpavitans,etfictopectorefatur:

‘SaepefugamDanaiTroiacupiererelictamoliri,etlongofessidiscederebello;fecissentqueutinam!Saepeillosasperapontiinterclusithiemps,etterruitAustereuntis.Praecipue,cumiamhictrabibuscontextusacernisstaretequus,totosonueruntaetherenimbi.SuspensiEurypylumscitantemoraculaPhoebimittimus,isqueadytishaectristiadictareportat:

”Sanguineplacastisventosetvirginecaesa,cumprimumIliacas,Danai,venistisadoras;sanguinequaerendireditus,animaquelitandumArgolica.”Volgiquaevoxutvenitadauris,obstipuereanimi,gelidusqueperimacucurritossatremor,cuifataparent,quemposcatApollo.

‘HicIthacusvatemmagnoCalchantatumultuprotrahitinmedios;quaesinteanuminadivom,flagitat;etmihiiammulticrudelecanebantartificisscelus,ettacitiventuravidebant.Bisquinossiletilledies,tectusquerecusatproderevocesuaquemquamautopponeremorti.Vixtandem,magnisIthaciclamoribusactus,compositorumpitvocem,etmedestinatarae.Adsensereomnes,et,quaesibiquisquetimebat,uniusinmiseriexitiumconversatulere.Iamquediesinfandaaderat;mihisacraparari,etsalsaefruges,etcircumtemporavittae:eripui,fateor,letome,etvincularupi,limosoquelacupernoctemobscurusinulvadelitui,dumveladarent,sifortededissent.Necmihiiampatriamantiquamspesullavidendi,necdulcisnatosexoptatumqueparentem;quosilliforsetpoenasobnostrareposcenteffugia,etculpamhancmiserorummortepiabunt.Quodtepersuperosetconscianuminaveri,persiquaestquaerestetadhucmortalibususquamintemeratafides,oro,misererelaborumtantorum,miserereaniminondignaferentis.’

Hislacrimisvitamdamus,etmiserescimusultro.IpseviroprimusmanicasatqueartalevarivinclaiubetPriamus,dictisqueitafaturamicis:‘Quisquises,amissoshinciamobliviscereGraios;nostereris,mihiquehaecedissereveraroganti:Quomolemhancimmanisequistatuere?Quisauctor?Quidvepetunt?Quaereligio,autquaemachinabelli?’Dixerat.Ille,dolisinstructusetartePelasga,sustulitexutasvinclisadsiderapalmas:

‘Vos,aeterniignes,etnonviolabilevestrumtestornumen’ait‘vosaraeensesquenefandi,quosfugi,vittaequedeum,quashostiagessi:fasmihiGraiorumsacrataresolvereiura,fasodisseviros,atqueomniaferresubauras,siquategunt;teneorpatriaeneclegibusullis.Tumodopromissismaneas,servataqueserves

Troiafidem,siveraferam,simagnarependam.

‘OmnisspesDanaumetcoeptifiduciabelliPalladisauxiliissemperstetit.ImpiusexquoTydidessedenimscelerumqueinventorUlixes,fataleadgressisacratoavelleretemploPalladium,caesissummaecustodibusarcis,corripueresacrameffigiem,manibusquecruentisvirgineasausidivaecontingerevittas;exillofluereacretrosublapsareferrispesDanaum,fractaevires,aversadeaemens.NecdubiiseasignadeditTritoniamonstris.Vixpositumcastrissimulacrum,arserecoruscaeluminibusflammaearrectis,salsusqueperartussudoriit,terqueipsasolo—-mirabiledictu—-emicuit,parmamqueferenshastamquetrementem.

‘ExtemplotemptandafugacanitaequoraCalchas,necposseArgolicisexscindiPergamatelis,ominanirepetantArgis,numenquereducant,quodpelagoetcurvissecumavexerecarinis.Etnunc,quodpatriasventopetiereMycenas,armadeosqueparantcomites,pelagoqueremensoimprovisiaderunt:itadigeritominaCalchas.HancproPalladiomoniti,pronuminelaesoeffigiemstatuere,nefasquaetristepiaret.HanctamenimmensamCalchasattolleremolemroboribustextiscaeloqueeducereiussit,nerecipiportis,autduciinmoeniapossit,neupopulumantiquasubreligionetueri.NamsivestramanusviolassetdonaMinervae,tummagnumexitium(quoddipriusomeninipsumconvertant!)PriamiimperioPhrygibusquefuturum;sinmanibusvestrisvestramascendissetinurbem,ultroAsiammagnoPelopeaadmoeniabelloventuram,etnostroseafatamanerenepotes.’

TalibusinsidiisperiuriquearteSinoniscreditares,captiquedolislacrimisquecoactis,quosnequeTydides,necLarisaeusAchilles,nonannidomueredecem,nonmillecarinae.

Hicaliudmaiusmiserismultoquetremendumobiciturmagis,atqueimprovidapectoraturbat.Laocoon,ductusNeptunosortesacerdos,sollemnistaurumingentemmactabatadaras.EcceautemgeminiaTenedotranquillaperalta—-horrescoreferens—-immensisorbibusangues

incumbuntpelago,pariterqueadlitoratendunt;pectoraquoruminterfluctusarrectaiubaequesanguineaesuperantundas;parsceterapontumponelegit,sinuatqueimmensavolumineterga.Fitsonitusspumantesalo;iamquearvatenebant,ardentisqueoculossuffectisanguineetigni,sibilalambebantlinguisvibrantibusora.Diffugimusvisuexsangues:illiagminecertoLaocoontapetunt;etprimumparvaduorumcorporanatorumserpensamplexusuterqueimplicat,etmiserosmorsudepasciturartus;postipsumauxiliosubeuntemactelaferentemcorripiunt,spirisqueligantingentibus;etiambismediumamplexi,biscollosquameacircumtergadati,superantcapiteetcervicibusaltis.Illesimulmanibustenditdivellerenodos,perfusussanievittasatroqueveneno,clamoressimulhorrendosadsideratollit:qualesmugitus,fugitcumsauciusaramtaurus,etincertamexcussitcervicesecurim.AtgeminilapsudelubraadsummadraconeseffugiuntsaevaequepetuntTritonidisarcem,subpedibusquedeaeclipeiquesuborbeteguntur.Tumverotremefactanovusperpectoracunctisinsinuatpavor,etscelusexpendissemerentemLaocoontaferunt,sacrumquicuspideroburlaeserit,ettergosceleratamintorserithastam.Ducendumadsedessimulacrumorandaquedivaenuminaconclamant.

Dividimusmurosetmoeniapandimusurbis.Accinguntomnesoperi,pedibusquerotarumsubiciuntlapsus,etstuppeavinculacollointendunt:scanditfatalismachinamuros,fetaarmis.Puericircuminnuptaequepuellaesacracanunt,funemquemanucontingeregaudent.Illasubit,mediaequeminansinlabitururbi.Opatria,OdivomdomusIlium,etinclutabellomoeniaDardanidum,quateripsoinlimineportaesubstitit,atqueuterosonitumquaterarmadedere:instamustameninmemorescaeciquefurore,etmonstruminfelixsacratasistimusarce.TuncetiamfatisaperitCassandrafuturisora,deiiussunonumquamcreditaTeucris.Nosdelubradeummiseri,quibusultimusessetilledies,festavelamusfrondeperurbem.

‘Vertiturintereacaelumetruitoceanonox,involvensumbramagnaterramquepolumqueMyrmidonumquedolos;fusipermoeniaTeucriconticuere,soporfessoscomplectiturartus:etiamArgivaphalanxinstructisnavibusibataTenedotacitaeperamicasilentialunaelitoranotapetens,flammascumregiapuppisextulerat,fatisquedeumdefensusiniquisinclusosuteroDanaosetpineafurtimlaxatclaustraSinon.Illospatefactusadaurasredditequus,laetiquecavoseroborepromuntThessandrusSthenelusqueduces,etdirusUlixes,demissumlapsiperfunem,Acamasque,Thoasque,PelidesqueNeoptolemus,primusqueMachaon,etMenelaus,etipsedolifabricatorEpeos.Invadunturbemsomnovinoquesepultam;caedunturvigiles,portisquepatentibusomnisaccipiuntsociosatqueagminaconsciaiungunt.

Tempuserat,quoprimaquiesmortalibusaegrisincipit,etdonodivomgratissimaserpit.Insomnis,ecce,anteoculosmaestissimusHectorvisusadessemihi,largosqueeffunderefletus,raptatusbigis,utquondam,aterquecruentopulvere,perquepedestraiectusloratumentis.Eimihi,qualiserat,quantummutatusabilloHectore,quireditexuviasindutusAchilli,velDanaumPhrygiosiaculatuspuppibusignis,squalentembarbametconcretossanguinecrinisvolneraqueillagerens,quaecircumplurimamurosaccepitpatrios.UltroflensipsevidebarCompellarevirumetmaestasexpromerevoces:‘OluxDardaniae,spesOfidissimaTeucrum,quaetantaetenueremorae?QuibusHectoraborisexspectatevenis?Uttepostmultatuorumfunera,postvarioshominumqueurbisquelaboresdefessiaspicimus!Quaecausaindignaserenosfoedavitvoltus?Autcurhaecvolneracerno?’

Illenihil,necmequaerentemvanamoratur,sedgravitergemitusimodepectoreducens,‘Heufuge,natedea,tequehis,ait,eripeflammis.Hostishabetmuros;ruitaltoaculmineTroia.SatpatriaePriamoquedatum:siPergamadextradefendipossent,etiamhacdefensafuissent.SacrasuosquetibicommendatTroiapenatis:hoscapefatorumcomites,hismoeniaquaere

magna,pererratostatuesquaedeniqueponto.’Sicait,etmanibusvittasVestamquepotentemaeternumqueadytiseffertpenetralibusignem.

Diversointereamiscenturmoenialuctu,etmagisatquemagis,quamquamsecretaparentisAnchisaedomusarboribusqueobtectarecessit,clarescuntsonitus,armorumqueingruithorror.Excutiorsomno,etsummifastigiatectiascensusupero,atquearrectisauribusadsto:insegetemveluticumflammafurentibusaustrisincidit,autrapidusmontanofluminetorrenssternitagros,sternitsatalaetaboumquelabores,praecipitisquetrahitsilvas,stupetinsciusaltoaccipienssonitumsaxideverticepastor.Tumveromanifestafides,Danaumquepatescuntinsidiae.IamDeiphobideditamplaruinamVolcanosuperantedomus;iamproxumusardetUcalegon;Sigeaignifretalatarelucent.Exoriturclamorquevirumclangorquetubarum.Armaamenscapio;necsatrationisinarmis,sedglomeraremanumbelloetconcurrereinarcemcumsociisardentanimi;furoriraquementempraecipitant,pulchrumquemorisuccurritinarmis.

EcceautemtelisPanthuselapsusAchivom,PanthusOthryades,arcisPhoebiquesacerdos,sacramanuvictosquedeosparvumquenepotemipsetrahit,cursuqueamensadliminatendit.‘Quoressumma,loco,Panthu?Quamprendimusarcem?’Vixeafatuseram,gemitucumtaliareddit:‘VenitsummadiesetineluctabiletempusDardaniae:fuimusTroes,fuitIliumetingensgloriaTeucrorum;ferusomniaIuppiterArgostranstulit;incensaDanaidominanturinurbe.Arduusarmatosmediisinmoenibusadstansfunditequus,victorqueSinonincendiamiscetinsultans;portisaliibipatentibusadsunt,miliaquotmagnisumquamvenereMycenis;obsederealiitelisangustaviarumoppositi;statferriaciesmucronecoruscostricta,parataneci;vixprimiproeliatemptantportarumvigiles,etcaecoMarteresistunt.’

TalibusOthryadaedictisetnuminedivominflammasetinarmaferor,quotristisErinys,ullofremitusvocatetsublatusadaetheraclamor.AdduntsesociosRhipeusetmaximusarmis

EpytusoblatiperlunamHypanisqueDymasque,etlateriadglomerantnostro,iuvenisqueCoroebus,Mygdonides:illisadTroiamfortediebusvenerat,insanoCassandraeincensusamore,etgenerauxiliumPriamoPhrygibusqueferebat,infelix,quinonsponsaepraeceptafurentisaudierit.

Quosubiconfertosaudereinproeliavidi,incipiosuperhis:‘Iuvenes,fortissimafrustrapectora,sivobisaudentemextremacupidocertasequi,quaesitrebusfortunavidetis:excessereomnes,adytisarisquerelictis,di,quibusimperiumhocsteterat;succurritisurbiincensae;moriamuretinmediaarmaruamus.Unasalusvictis,nullamsperaresalutem.’

Sicanimisiuvenumfuroradditus:inde,lupiceuraptoresatrainnebula,quosimprobaventrisexegitcaecosrabies,catuliquerelictifaucibusexspectantsiccis,pertela,perhostisvadimushauddubiaminmortem,mediaequetenemusurbisiter;noxatracavacircumvolatumbra.Quisclademilliusnoctis,quisfunerafandoexplicet,autpossitlacrimisaequarelabores?Urbsantiquaruit,multosdominataperannos;plurimaperqueviassternunturinertiapassimcorpora,perquedomosetreligiosadeorumlimina.NecsolipoenasdantsanguineTeucri;quondametiamvictisreditinpraecordiavirtusvictoresquecaduntDanai:crudelisubiqueluctus,ubiquepavor,etplurimamortisimago.

Primusse,Danaummagnacomitantecaterva,Androgeosoffertnobis,sociaagminacredensinscius,atqueultroverbiscompellatamicis:‘Festinate,viri:namquaetamseramoratursegnities?AliirapiuntincensaferuntquePergama;voscelsisnuncprimumanavibusitis.’Dixit,etextemplo,nequeenimresponsadabanturfidasatis,sensitmediosdelapsusinhostis.Obstipuit,retroquepedemcumvocerepressit:inprovisumasprisvelutiquisentibusanguempressithuminitens,trepidusquerepenterefugitattollentemirasetcaerulacollatumentem;haudsecusAndrogeosvisutremefactusabibat.Inruimus,densisetcircumfundimurarmis,ignarosquelocipassimetformidinecaptos

sternimus:adspiratprimofortunalabori.

AtquehicsuccessuexsultansanimisqueCoroebus,‘Osocii,quaprima’inquit‘fortunasalutismonstratiter,quoqueostenditsedextra,sequamurmutemusclipeos,Danaumqueinsignianobisaptemus:dolusanvirtus,quisinhosterequirat?Armadabuntipsi.’Sicfatus,deindecomantemAndrogeigaleamclipeiqueinsignedecoruminduitur,lateriqueArgivumaccommodatensem.HocRhipeus,hocipseDymasomnisqueiuventuslaetafacit;spoliissequisquerecentibusarmat.VadimusimmixtiDanaishaudnuminenostro,multaquepercaecamcongressiproelianoctemconserimus,multosDanaumdemittimusOrco.Diffugiuntaliiadnavis,etlitoracursufidapetunt:parsingentemformidineturpiscanduntrursusequumetnotacondunturinalvo.

Heunihilinvitisfasquemquamfideredivis!EccetrahebaturpassisPriameiavirgocrinibusatemploCassandraadytisqueMinervae,adcaelumtendensardentialuminafrustra,—-lumina,namtenerasarcebantvinculapalmas.NontulithancspeciemfuriatamenteCoroebus,etsesemediuminiecitperiturusinagmen.Consequimurcunctietdensisincurrimusarmis.

Hicprimumexaltodelubriculminetelisnostrorumobruimur,oriturquemiserrimacaedesarmorumfacieetGraiarumerroreiubarum.TumDanaigemituatqueereptaevirginisiraundiquecollectiinvadunt,acerrimusAiax,etgeminiAtridae,Dolopumqueexercitusomnis;adversiruptoceuquondamturbineventiconfligunt,ZephyrusqueNotusqueetlaetusEoisEurusequis;striduntsilvae,saevitquetridentispumeusatqueimoNereuscietaequorafundo.Illietiam,siquosobscuranocteperumbramfudimusinsidiistotaqueagitavimusurbe,apparent;primiclipeosmentitaquetelaadgnoscunt,atqueorasonodiscordiasignant.Ilicetobruimurnumero;primusqueCoroebusPeneleidextradivaearmipotentisadaramprocumbit;caditetRhipeus,iustissimusunusquifuitinTeucrisetservantissimusaequi:disalitervisum;pereuntHypanisqueDymasqueconfixiasociis;nectetuaplurima,Panthu,

labentempietasnecApollinisinfulatexit.Iliacicineresetflammaextremameorum,testor,inoccasuvestronectelanecullasvitavissevicesDanaum,et,sifatafuissentutcaderem,meruissemanu.Divellimurinde,IphitusetPeliasmecum,quorumIphitusaevoiamgravior,PeliasetvolneretardusUlixi;protinusadsedesPriamiclamorevocati.

Hicveroingentempugnam,ceuceteranusquambellaforent,nullitotamorerenturinurbe.SicMartemindomitum,Danaosqueadtectaruentiscernimus,obsessumqueactatestudinelimen.Haerentparietibusscalae,postisquesubipsosnitunturgradibus,clipeosqueadtelasinistrisprotectiobiciunt,prensantfastigiadextris.Dardanidaecontraturrisactotadomorumculminaconvellunt;hisse,quandoultimacernunt,extremaiaminmorteparantdefenderetelis;auratasquetrabes,veterumdecoraaltaparentum,devolvunt;aliistrictismucronibusimasobsederefores;hasservantagminedenso.Instauratianimi,regissuccurreretectis,auxilioquelevareviros,vimqueadderevictis.

LimeneratcaecaequeforesetperviususustectorumintersePriami,postesquerelictiatergo,infelixquase,dumregnamanebant,saepiusAndromacheferreincomitatasolebatadsoceros,etavopuerumAstyanactatrahebat.Evadoadsummifastigiaculminis,undetelamanumiseriiactabantinritaTeucri.Turriminpraecipitistantemsummisquesubastraeductamtectis,undeomnisTroiaviderietDanaumsolitaenavesetAchaiacastra,adgressiferrocircum,quasummalabantisiuncturastabulatadabant,convellimusaltissedibus,impulimusque;ealapsarepenteruinamcumsonitutrahitetDanaumsuperagminalateincidit:astaliisubeunt,necsaxa,necullumtelorumintereacessatgenus.

VestibulumanteipsumprimoqueinliminePyrrhusexsultat,telisetlucecoruscusaena;qualisubiinlucemcolubermalagraminapastusfrigidasubterratumidumquembrumategebat,nunc,positisnovusexuviisnitidusqueiuventa,lubricaconvolvitsublatopectoreterga

arduusadsolem,etlinguismicatoretrisulcis.UnaingensPeriphasetequorumagitatorAchillis,armigerAutomedon,unaomnisScyriapubessuccedunttecto,etflammasadculminaiactant.Ipseinterprimoscorreptadurabipenniliminaperrumpit,postisqueacardinevellitaeratos;iamqueexcisatrabefirmacavavitrobora,etingentemlatodeditorefenestram.Adparetdomusintus,etatrialongapatescunt;adparentPriamietveterumpenetraliaregum,armatosquevidentstantisinlimineprimo.

Atdomusinteriorgemitumiseroquetumultumiscetur,penitusquecavaeplangoribusaedesfemineisululant;feritaureasideraclamor.Tumpavidaetectismatresingentibuserrant;amplexaequetenentpostisatqueosculafigunt.InstatvipatriaPyrrhus;necclaustra,nequeipsicustodessufferrevalent;labatarietecrebroianua,etemotiprocumbuntcardinepostes.Fitviavi;rumpuntaditus,primosquetrucidantimmissiDanai,etlatelocamilitecomplent.Nonsic,aggeribusruptiscumspumeusamnisexiit,oppositasqueevicitgurgitemoles,ferturinarvafurenscumulo,camposqueperomniscumstabulisarmentatrahit.VidiipsefurentemcaedeNeoptolemumgeminosqueinlimineAtridas;vidiHecubamcentumquenurus,Priamumqueperarassanguinefoedantem,quosipsesacraverat,ignis.Quinquagintaillithalami,spestantanepotum,barbaricopostesaurospoliisquesuperbi,procubuere;tenentDanai,quadeficitignis.

ForsitanetPriamifuerintquaefatarequiras.Urbisuticaptaecasumconvolsaqueviditliminatectorumetmediuminpenetralibushostem,armadiuseniordesuetatrementibusaevocircumdatnequiquamumeris,etinutileferrumcingitur,acdensosferturmoriturusinhostis.Aedibusinmediisnudoquesubaetherisaxeingensarafuitiuxtaqueveterrimalaurus,incumbensaraeatqueumbracomplexaPenatis.HicHecubaetnataenequiquamaltariacircum,praecipitesatraceutempestatecolumbae,condensaeetdivomamplexaesimulacrasedebant.IpsumautemsumptisPriamumiuvenalibusarmisutvidit,‘Quaemenstamdira,miserrimeconiunx,

impulithiscingitelis?Autquoruis?’inquit;‘Nontaliauxilionecdefensoribusististempuseget,non,siipsemeusnuncadforetHector.Huctandemconcede;haecaratuebituromnis,autmorieresimul.’Sicoreeffatarecepitadseseetsacralongaevuminsedelocavit.

EcceautemelapsusPyrrhidecaedePolites,unusnatorumPriami,pertela,perhostisporticibuslongisfugit,etvacuaatrialustratsaucius:illumardensinfestovolnerePyrrhusinsequitur,iamiamquemanutenetetpremithasta.Uttandemanteoculosevasitetoraparentum,concidit,acmultovitamcumsanguinefudit.HicPriamus,quamquaminmediaiammortetenetur,nontamenabstinuit,necvociiraequepepercit:‘Attibiproscelere,’exclamat,‘protalibusausis,di,siquaestcaelopietas,quaetaliacuret,persolvantgratesdignasetpraemiareddantdebita,quinaticorammecernereletumfecistietpatriosfoedastifunerevoltus.Atnonille,satumquotementiris,AchillestalisinhostefuitPriamo;sediurafidemquesuppliciserubuit,corpusqueexsanguesepulchroreddiditHectoreum,mequeinmearegnaremisit.’

Sicfatussenior,telumqueimbellesineictuconiecit,raucoquodprotinusaererepulsumesummoclipeinequiquamumbonepependit.CuiPyrrhus:‘ReferesergohaecetnuntiusibisPelidaegenitori;illimeatristiafactadegeneremqueNeoptolemumnarrarememento.Nuncmorere.’Hocdicensaltariaadipsatrementemtraxitetinmultolapsantemsanguinenati,implicuitquecomamlaeva,dextraquecoruscumextulit,aclatericapulotenusabdiditensem.HaecfinisPriamifatorum;hicexitusillumsortetulit,TroiamincensametprolapsavidentemPergama,totquondampopulisterrisquesuperbumregnatoremAsiae.Iacetingenslitoretruncus,avolsumqueumeriscaput,etsinenominecorpus.

AtmetumprimumsaevuscircumstetithorrorObstipui;subiitcarigenitorisimago,utregemaequaevumcrudelivolnerevidivitamexhalantem;subiitdesertaCreusa,etdireptadomus,etparvicasusIuli.Respicio,etquaesitmecircumcopialustro.

Deseruereomnesdefessi,etcorporasaltuadterrammisereautignibusaegradedere.

[Iamqueadeosuperunuseram,cumliminaVestaeservantemettacitamsecretainsedelatentemTyndaridaaspicio:dantclaraincendialucemerrantipassimqueoculospercunctaferenti.IllasibiinfestoseversaobPergamaTeucrosetpoenasDanaumetdeserticoniugisiraspraemetuens,TroiaeetpatriaecommunisErinys,abdideratseseatquearisinvisasedebat.Exarsereignesanimo;subitiracadentemulciscipatriametsceleratassumerepoenas.‘ScilicethaecSpartamincolumispatriasqueMycenasaspiciet,partoqueibitreginatriumpho,coniugiumque,domumque,patres,natosquevidebit,IliadumturbaetPhrygiiscomitataministris?OccideritferroPriamus,Troiaarseritigni?Dardaniumtotienssudaritsanguinelitus?Nonita:namqueetsinullummemorabilenomenfemineainpoenaest,nechabetvictorialaudem,extinxissenefastamenetsumpsissemerentislaudaborpoenas,animumqueexplesseiuvabitultricisflammae,etcineressatiassemeorum.’

Taliaiactabam,etfuriatamenteferebar:]cummihise,nonanteoculistamclara,videndamobtulitetpurapernocteminlucerefulsitalmaparens,confessadeam,qualisquevidericaelicolisetquantasolet,dextraqueprehensumcontinuit,roseoquehaecinsuperaddiditore:‘Nate,quisindomitastantusdolorexcitatiras?Quidfuris,autquonamnostritibicurarecessit?Nonpriusaspicies,ubifessumaetateparentemliquerisAnchisen;superetconiunxneCreusa,Ascaniusquepuer?QuosomnesundiqueGraiaecircumerrantacies,et,nimeacuraresistat,iamflammaetulerintinimicusethauseritensis.NontibiTyndaridisfaciesinvisaLacaenaeculpatusveParis:divominclementia,divom,hasevertitopessternitqueaculmineTroiam.Aspice—-namqueomnem,quaenuncobductatuentimortalishebetatvisustibietumidacircumcaligat,nubemeripiam;tunequaparentisiussatime,neupraeceptisparererecusa:—-hic,ubidisiectasmolesavolsaquesaxissaxavidesmixtoqueundantempulverefumum.

Neptunusmurosmagnoqueemotatridentifundamentaquatit,totamqueasedibusurbemeruit;hicIunoScaeassaevissimaportasprimatenet,sociumquefurensanavibusagmenferroaccinctavocat.IamsummasarcesTritonia,respice,Pallasinsedit,nimboeffulgensetGorgonesaeva.IpsepaterDanaisanimosviresquesecundassufficit,ipsedeosinDardanasuscitatarma.Eripe,nate,fugam,finemqueimponelabori.Nusquamabero,ettutumpatrioteliminesistam.’Dixerat,etspissisnoctissecondiditumbris.AdparentdiraefaciesinimicaqueTroiaenuminamagnadeum.

TumveroomnemihivisumconsidereinignisIliumeteximovertiNeptuniaTroia;acvelutisummisantiquaminmontibusornumcumferroaccisamcrebrisquebipennibusinstanteruereagricolaecertatim,—-illausqueminaturettremefactacomamconcussoverticenutat,volneribusdonecpaulatimevicta,supremumcongemuit,traxitqueiugisavolsaruinam.Descendo,acducentedeoflammaminterethostisexpedior;danttelalocum,flammaequerecedunt.

Atqueubiiampatriaeperventumadliminasedisantiquasquedomos,genitor,quemtollereinaltosoptabamprimummontisprimumquepetebam,abnegatexcisavitamproducereTroiaexsiliumquepati.‘VosO,quibusintegeraevisanguis,’ait‘solidaequesuostantroborevires,vosagitatefugam:mesicaelicolaevoluissentducerevitam,hasmihiservassentsedes.Satisunasuperquevidimusexscidiaetcaptaesuperavimusurbi.SicO,sicpositumadfatidisceditecorpus.Ipsemanumorteminveniam;miserebiturhostisexuviasquepetet;facilisiacturasepulcri.Iamprideminvisusdivisetinutilisannosdemoror,exquomedivompateratquehominumrexfulminisadflavitventisetcontigitigni.’

Taliaperstabatmemorans,fixusquemanebat.Noscontraeffusilacrimis,coniunxqueCreusaAscaniusqueomnisquedomus,neverteresecumcunctapaterfatoqueurguentiincumberevellet.Abnegat,inceptoqueetsedibushaeretinisdem.

Rursusinarmaferor,mortemquemiserrimusopto:namquodconsiliumautquaeiamfortunadabatur?‘Meneefferrepedem,genitor,teposserelictosperasti,tantumquenefaspatrioexciditore?SinihilextantaSuperisplaceturberelinqui,etsedethocanimo,perituraequeaddereTroiaetequetuosqueiuvat,patetistiianualeto,iamqueaderitmultoPriamidesanguinePyrrhus,natumanteorapatris,patremquiobtruncatadaras.Hocerat,almaparens,quodmepertela,perigniseripis,utmediishosteminpenetralibus,utqueAscaniumpatremquemeumiuxtaqueCreusamalteruminalteriusmactatossanguinecernam?Arma,viri,fertearma;vocatluxultimavictos.RedditemeDanais;siniteinstauratarevisamproelia:Numquamomneshodiemoriemurinulti.’

Hincferroaccingorrursusclipeoquesinistraminsertabamaptans,mequeextratectaferebam.Ecceautemcomplexapedesinlimineconiunxhaerebat,parvumquepatritendebatIulum:‘Siperiturusabis,etnosrapeinomniatecum;sinaliquamexpertussumptisspemponisinarmis,hancprimumtutaredomum.CuiparvusIulus,cuipateretconiunxquondamtuadictarelinquor?’

Taliavociferansgemitutectumomnereplebat,cumsubitumdictuqueoriturmirabilemonstrum.NamquemanusintermaestorumqueoraparentumeccelevissummodeverticevisusIulifunderelumenapex,tactuqueinnoxiamollislambereflammacomasetcircumtemporapasci.Nospaviditrepidaremetu,crinemqueflagrantemexcutereetsanctosrestinguerefontibusignis.AtpaterAnchisesoculosadsideralaetusextulit,etcaelopalmascumvocetetendit:

‘Iuppiteromnipotens,precibussiflecterisullis,aspicenos;hoctantum,et,sipietatemeremur,dadeindeauxilium,pater,atquehaecominafirma.’Vixeafatuseratsenior,subitoquefragoreintonuitlaevum,etdecaelolapsaperumbrasstellafacemducensmultacumlucecucurrit.Illam,summasuperlabentemculminatecti,cernimusIdaeaclaramseconderesilvasignantemquevias;tumlongolimitesulcusdatlucem,etlatecircumlocasulphurefumant.Hicverovictusgenitorsetollitadauras,

adfaturquedeosetsanctumsidusadorat.‘Iamiamnullamoraest;sequoretquaducitisadsum.Dipatrii,servatedomum,servatenepotem.Vestrumhocaugurium,vestroqueinnumineTroiaest.Cedoequidem,nec,nate,tibicomesirerecuso.’

Dixeratille;etiampermoeniaclariorignisauditur,propiusqueaestusincendiavolvunt.‘Ergoage,carepater,cerviciimponerenostrae;ipsesubiboumeris,necmelaboristegravabit:quorescumquecadent,unumetcommunepericlum,unasalusambobuserit.MihiparvusIulussitcomes,etlongeservetvestigiaconiunx:vos,famuli,quaedicam,animisadvertitevestris.EsturbeegressistumulustemplumquevetustumdesertaeCereris,iuxtaqueantiquacupressusreligionepatrummultosservataperannos.Hancexdiversosedemveniemusinunam.Tu,genitor,capesacramanupatriosquePenatis;me,belloetantodigressumetcaederecenti,attrectarenefas,donecmefluminevivoabluero.’

Haecfatus,latosumerossubiectaquecollavestesuperfulviqueinsternorpelleleonis,succedoqueoneri;dextraeseparvusIulusimplicuitsequiturquepatremnonpassibusaequis;ponesubitconiunx:ferimurperopacalocorum;etme,quemdudumnonullainiectamovebanttelanequeadversoglomeratiexagmineGrai,nuncomnesterrentaurae,sonusexcitatomnissuspensumetparitercomitiqueoneriquetimentem.

Iamquepropinquabamportis,omnemquevidebarevasisseviam,subitocumcreberadaurisvisusadessepedumsonitus,genitorqueperumbramprospiciens;‘Nate’exclamat,‘fugenate,propinquant.Ardentisclipeosatqueaeramicantiacerno!’—-Hicmihinescioquodtrepidomalenumenamicumconfusameripuitmentem.Namqueaviacursudumsequor,etnotaexcedoregioneviarum,heu,miseroconiunxfatoneereptaCreusasubstitit,erravitnevia,seulassaresedit,incertum;necpostoculisestredditanostris.Necpriusamissamrespexianimumquereflexi,quamtumulumantiquaeCererissedemquesacratamvenimus;hicdemumcollectisomnibusunadefuit,etcomitesnatumquevirumquefefellit.Quemnonincusaviamenshominumquedeorumque,autquidineversavidicrudeliusurbe?AscaniumAnchisenquepatremTeucrosquePenatiscommendosociisetcurvavallerecondo;ipseurbemrepetoetcingorfulgentibusarmis.Statcasusrenovareomnis,omnemquerevertiperTroiam,etrursuscaputobiectarepericlis.

Principiomurosobscuraqueliminaportae,quagressumextuleram,repeto,etvestigiaretroobservatasequorpernoctemetluminelustro.Horrorubiqueanimo,simulipsasilentiaterrent.Indedomum,sifortepedem,sifortetulisset,merefero:inruerantDanai,ettectumomnetenebant.Ilicetignisedaxsummaadfastigiaventovolvitur;exsuperantflammae,furitaestusadauras.ProcedoetPriamisedesarcemquereviso.EtiamporticibusvacuisIunonisasylocustodeslectiPhoenixetdirusUlixespraedamadservabant.HucundiqueTroiagazaincensisereptaadytis,mensaequedeorum,crateresqueaurosolidi,captivaquevestis

congeritur;puerietpavidaelongoordinematresstantcircum.

Aususquinetiamvocesiactareperumbramimpleviclamorevias,maestusqueCreusamnequiquamingeminansiterumqueiterumquevocavi.QuaerentiettectisurbissinefinefurentiinfelixsimulacrumatqueipsiusumbraCreusaevisamihianteoculosetnotamaiorimago.Obstipui,steteruntquecomaeetvoxfaucibushaesit.[Tumsicadfarietcurashisdemeredictis:]‘Quidtantuminsanoiuvatindulgeredolori,Odulcisconiunx?Nonhaecsinenuminedivomeveniunt;nectehinccomitemasportareCreusamfas,autillesinitsuperiregnatorOlympi.Longatibiexsilia,etvastummarisaequorarandum,etterramHesperiamvenies,ubiLydiusarvainteropimavirumlenifluitagmineThybris:illicreslaetaeregnumqueetregiaconiunxpartatibi.LacrimasdilectaepelleCreusae.NonegoMyrmidonumsedesDolopumvesuperbasaspiciam,autGraiisservitummatribusibo,Dardanis,etdivaeVenerisnurus.Sedmemagnadeumgenetrixhisdetinetoris:iamquevale,etnatiservacommunisamorem.’Haecubidictadedit,lacrimantemetmultavolentemdiceredeseruit,tenuisquerecessitinauras.Terconatusibicollodarebracchiacircum:terfrustracomprensamanuseffugitimago,parlevibusventisvolucriquesimillimasomno.

Sicdemumsociosconsumptanoctereviso.Atquehicingentemcomitumadfluxissenovoruminvenioadmiransnumerum,matresquevirosque,collectamexsiliopubem,miserabilevolgus.Undiqueconvenere,animisopibusqueparati,inquascumquevelimpelagodeducereterras.IamqueiugissummaesurgebatLuciferIdaeducebatquediem,Danaiqueobsessatenebantliminaportarum,necspesopisulladabatur;cessi,etsublatomontesgenitorepetivi.

LIBERIII

POSTQUAMresAsiaePriamiqueeverteregentemimmeritamvisumSuperis,ceciditquesuperbumIlium,etomnishumofumatNeptuniaTroia,diversaexsiliaetdesertasquaerereterrasauguriisagimurdivom,classemquesubipsaAntandroetPhrygiaemolimurmontibusIdae,incerti,quofataferant,ubisisteredetur,contrahimusqueviros.Vixprimainceperataestas,etpaterAnchisesdarefatisvelaiubebat;litoracumpatriaelacrimansportusquerelinquoetcampos,ubiTroiafuit:ferorexsulinaltumcumsociisnatoquePenatibusetmagnisdis.

TerraproculvastiscoliturMavortiacampis,Thracesarant,acriquondamregnataLycurgo,hospitiumantiquumTroiaesociiquePenates,dumFortunafuit.Ferorhuc,etlitorecurvomoeniaprimaloco,fatisingressusiniquis,Aeneadasquemeonomendenominefingo.

SacraDionaeaematridivisqueferebamauspicibuscoeptorumoperum,superoquenitentemcaelicolumregimactabaminlitoretaurum.Fortefuitiuxtatumulus,quocorneasummovirgultaetdensishastilibushorridamyrtus.Accessi,viridemqueabhumoconvelleresilvamconatus,ramistegeremutfrondentibusaras,horrendumetdictuvideomirabilemonstrum.Nam,quaeprimasoloruptisradicibusarbosvellitur,huicatroliquuntursanguineguttae,etterramtabomaculant.Mihifrigidushorrormembraquatit,gelidusquecoitformidinesanguis.Rursusetalteriuslentumconvellerevimeninsequor,etcausaspenitustemptarelatentis:ateretalteriussequiturdecorticesanguis.MultamovensanimonymphasvenerabaragrestisGradivumquepatrem,Geticisquipraesidetarvis,ritesecundarentvisusomenquelevarent.Tertiasedpostquammaiorehastilianisuadgredior,genibusqueadversaeobluctorharenae—-eloquar,ansileam?—-gemituslacrimabilisimoauditurtumulo,etvoxredditaferturadauris:‘Quidmiserum,Aenea,laceras?Iamparcesepulto;parcepiassceleraremanus.NonmetibiTroiaexternumtulit,autcruorhicdestipitemanat.Heu,fugecrudelisterras,fugelitusavarum:namPolydorusego;hicconfixumferreatexit

telorumsegesetiaculisincrevitacutis.’

Tumveroancipitimentemformidinepressusobstipui,steteruntquecomaeetvoxfaucibushaesit.HuncPolydorumauriquondamcumponderemagnoinfelixPriamusfurtimmandaratalendumThreicioregi,cumiamdiffideretarmisDardaniae,cingiqueurbemobsidionevideret.Ille,utopesfractaeTeucrum,etFortunarecessit,resAgamemnoniasvictriciaquearmasecutus,fasomneabrumpit;Polydorumobtruncat,etaurovipotitur.Quidnonmortaliapectoracogis,aurisacrafames?Postquampavorossareliquit,delectospopuliadproceresprimumqueparentemmonstradeumrefero,etquaesitsententiaposco.Omnibusidemanimus,scelerataexcedereterra,linquipollutumhospitium,etdareclassibusaustros.ErgoinstauramusPolydorofunus,etingensaggeriturtumulotellus;stantManibusarae,caeruleismaestaevittisatraquecupresso,etcircumIliadescrinemdemoresolutae;inferimustepidospumantiacymbialactesanguinisetsacripateras,animamquesepulchrocondimus,etmagnasupremumvoceciemus.

Inde,ubiprimafidespelago,placataqueventidantmariaetleniscrepitansvocatAusterinaltum,deducuntsociinavisetlitoracomplent:provehimurportu,terraequeurbesquerecedunt.SacramaricoliturmediogratissimatellusNereidummatrietNeptunoAegaeo,quampiusarquitenensorasetlitoracircumerrantemMyconoecelsaGyaroquerevinxit,immotamquecolideditetcontemnereventos.Hucferor;haecfessostutoplacidissimaportuaccipit:egressiveneramurApollinisurbem.RexAnius,rexidemhominumPhoebiquesacerdosvittisetsacraredimitustemporalauro,occurrit;veteremAnchisenadgnovitamicum.Iungimushospitiodextras,ettectasubimus.

Templadeisaxovenerabarstructavetusto:‘Dapropriam,Thymbraee,domum;damoeniafessisetgenusetmansuramurbem;servaalteraTroiaePergama,reliquiasDanaumatqueimmitisAchilli.Quemsequimur?Quoveireiubes?Ubiponeresedes?Da,pater,augurium,atqueanimisinlaberenostris.’

Vixeafatuseram:tremereomniavisarepente,liminaquelaurusquedei,totusquemoverimonscircum,etmugireadytiscortinareclusis.Submissipetimusterram,etvoxferturadauris:‘Dardanidaeduri,quaevosastirpeparentumprimatulittellus,eademvosuberelaetoaccipietreduces.Antiquamexquiritematrem:hicdomusAeneaecunctisdominabituroris,etnatinatorum,etquinascenturabillis.’

HaecPhoebus;mixtoqueingensexortatumultulaetitia,etcunctiquaesinteamoeniaquaerunt,quoPhoebusvoceterrantisiubeatquereverti?Tumgenitor,veterumvolvensmonumentavirorum,‘Audite,Oproceres’ait‘etspesdiscitevestras:CretaIovismagnimedioiacetinsulaponto;monsIdaeusubi,etgentiscunabulanostrae.Centumurbeshabitantmagnas,uberrimaregna;maximusundepater,siriteauditarecordor,TeucrusRhoeteasprimumestadvectusinoras,optavitquelocumregno.NondumIliumetarcesPergameaesteterant;habitabantvallibusimis.hincmatercultrixCybeliCorybantiaqueaeraIdaeumquenemus;hincfidasilentiasacris,etiuncticurrumdominaesubiereleones.Ergoagite,et,divomducuntquaiussa,sequamur;placemusventosetGnosiaregnapetamus.Neclongodistantcursu;modoIuppiteradsit,tertialuxclassemCretaeissistetinoris.’Sicfatus,meritosarismactavithonores,taurumNeptuno,taurumtibi,pulcherApollonigramHiemipecudem,Zephyrisfelicibusalbam.

FamavolatpulsumregniscessissepaternisIdomeneaducem,desertaquelitoraCretaehostevacaredomos,sedesqueadstarerelictas.LinquimusOrtygiaeportus,pelagoquevolamus,bacchatamqueiugisNaxonviridemqueDonysam,Olearon,niveamqueParon,sparsasqueperaequorCycladas,etcrebrislegimusfretaconsitaterris.Nauticusexoriturvariocertamineclamor;hortantursocii:”Cretamproavosquepetamus!”ProsequitursurgensapuppiventuseuntisettandemantiquisCuretumadlabimuroris.Ergoavidusmurosoptataemoliorurbis,Pergameamquevoco,etlaetamcognominegentemhortoramarefocosarcemqueattolleretectis.

Iamqueferesiccosubductaelitorepuppes;conubiisarvisquenovisoperataiuventus;iuradomosquedabam:subitocumtabidamembris,corruptocaelitractu,miserandaquevenitarboribusquesatisqueluesetletiferannus.Linquebantdulcisanimas,autaegratrahebantcorpora;tumsterilisexurereSiriusagros;arebantherbae,etvictumsegesaegranegabat.RursusadoraclumOrtygiaePhoebumqueremensohortaturpateriremari,veniamqueprecari:quamfessisfinemrebusferat;undelaborumtemptareauxiliumiubeat;quoverterecursus.

Noxerat,etterrisanimaliasomnushabebat:effigiessacraedivomPhrygiiquePenates,quosmecumaTroiamediisqueexignibusurbisextuleram,visianteoculosadstareiacentisinsomnis,multomanifestilumine,quaseplenaperinsertasfundebatlunafenestras;tumsicadfarietcurashisdemeredictis:‘QuodtibidelatoOrtygiamdicturusApolloest,hiccanit,ettuanosenultroadliminamittit.Noste,Dardaniaincensa,tuaquearmasecuti,nostumidumsubtepermensiclassibusaequor,idemventurostollemusinastranepotes,imperiumqueurbidabimus:tumoeniamagnismagnapara,longumquefugaenelinquelaborem.Mutandaesedes:nonhaectibilitorasuasitDelius,autCretaeiussitconsidereApollo.Estlocus,HesperiamGraicognominedicunt,terraantiqua,potensarmisatqueubereglaebae;Oenotricoluereviri;nuncfamaminoresItaliamdixisseducisdenominegentem:haenobispropriaesedes;hincDardanusortus,Iasiusquepater,genusaquoprincipenostrum.Surgeage,ethaeclaetuslongaevodictaparentihauddubitandarefer:CorythumterrasquerequiratAusonias;DictaeanegattibiIuppiterarva.’

Talibusattonitusvisisetvocedeorum—-necsoporilluderat,sedcoramadgnoscerevoltusvelatasquecomaspraesentiaqueoravidebar;tumgelidustotomanabatcorporesudorcorripioestratiscorpus,tendoquesupinasadcaelumcumvocemanus,etmuneralibointemeratafocis.PerfectolaetushonoreAnchisenfaciocertum,remqueordinepando.

Adgnovitprolemambiguamgeminosqueparentes,sequenovoveterumdeceptumerrorelocorum.Tummemorat:‘Nate,Iliacisexercitefatis,solamihitaliscasusCassandracanebat.Nuncrepetohaecgeneriportenderedebitanostro,etsaepeHesperiam,saepeItalaregnavocare.SedquisadHesperiaeventuroslitoraTeucroscrederet,autquemtumvatesCassandramoveret?CedamusPhoebo,etmonitimeliorasequamur.’Sicait,etcunctidictoparemusovantes.Hancquoquedeserimussedem,paucisquerelictisveladamus,vastumquecavatrabecurrimusaequor.

Postquamaltumtenuererates,neciamampliusullaeadparentterrae,caelumundiqueetundiquepontus,tummihicaeruleussupracaputadstititimber,noctemhiememqueferens,etinhorruitundatenebris.Continuoventivolvuntmare,magnaquesurguntaequora;dispersiiactamurgurgitevasto;involverediemnimbi,etnoxumidacaelumabstulit;ingeminantabruptisnubibusignes.Excutimurcursu,etcaeciserramusinundis.Ipsediemnoctemquenegatdiscernerecaelo,necmeminisseviaemediaPalinurusinunda.Trisadeoincertoscaecacaliginesoleserramuspelago,totidemsinesiderenoctes.Quartoterradieprimumseattolleretandemvisa,aperireproculmontis,acvolverefumum.Velacadunt,remisinsurgimus;haudmoranautaeadnixitorquentspumasetcaerulaverrunt.

ServatumexundisStrophadummelitoraprimumaccipiunt;StrophadesGraiostantnominedictae,insulaeIonioinmagno,quasdiraCelaenoHarpyiaequecoluntaliae,Phineiapostquamclausadomus,mensasquemetuliquerepriores.Tristiushaudillismonstrum,necsaeviorullapestisetiradeumStygiisseseextulitundis.Virgineivolucrumvoltus,foedissimaventrisproluvies,uncaequemanus,etpallidasemperorafame.

Hucubidelatiportusintravimus,eccelaetaboumpassimcampisarmentavidemus,caprigenumquepecusnullocustodeperherbas.Inruimusferro,etdivosipsumquevocamusinpartempraedamqueIovem;tumlitorecurvoexstruimusquetoros,dapibusqueepulamuropimis.

AtsubitaehorrificolapsudemontibusadsuntHarpyiae,etmagnisquatiuntclangoribusalas,diripiuntquedapes,contactuqueomniafoedantimmundo;tumvoxtaetrumdirainterodorem.Rursuminsecessulongosubrupecavata,arboribusclausicircumatquehorrentibusumbris,instruimusmensasarisquereponimusignem:rursumexdiversocaelicaecisquelatebristurbasonanspraedampedibuscircumvolatuncis,polluitoredapes.Sociistunc,armacapessant,edico,etdirabellumcumgentegerendum.Haudsecusaciussifaciunt,tectosqueperherbamdisponuntensesetscutalatentiacondunt.Ergoubidelapsaesonitumpercurvadederelitora,datsignumspeculaMisenusabaltaaerecavo.Invaduntsocii,etnovaproeliatemptant,obscenaspelagiferrofoedarevolucres:sednequevimplumisullamnecvolneratergoaccipiunt,celeriquefugasubsideralapsaesemesampraedametvestigiafoedarelinquunt.

UnainpraecelsaconseditrupeCelaeno,infelixvates,rumpitquehancpectorevocem:‘Bellumetiamprocaedeboumstratisqueiuvencis,Laomedontiadae,bellumneinferreparatis,etpatrioHarpyiasinsontispellereregno?Accipiteergoanimisatquehaecmeafigitedicta,quaePhoebopateromnipotens,mihiPhoebusApollopraedixit,vobisFuriarumegomaxumapando.Italiamcursupetitis,ventisquevocatisibitisItaliam,portusqueintrarelicebit;sednonantedatamcingetismoenibusurbem,quamvosdirafamesnostraequeiniuriacaedisambesassubigatmalisabsumeremensas.’Dixit,etinsilvampennisablatarefugit.

Atsociissubitagelidusformidinesanguisderiguit;cecidereanimi,neciamampliusarmis,sedvotisprecibusqueiubentexposcerepacem,sivedeae,seusintdiraeobscenaequevolucres.EtpaterAnchisespassisdelitorepalmisnuminamagnavocat,meritosqueindicithonores:‘Di,prohibeteminas;di,talemavertitecasum,etplacidiservatepios!’Tumlitorefunemderipere,excussosqueiubetlaxarerudentes.TenduntvelaNoti;fugimusspumantibusundis,quacursumventusquegubernatorquevocabat.

IammedioadparetfluctunemorosaZacynthosDulichiumqueSamequeetNeritosarduasaxis.EffugimusscopulosIthacae,Laertiaregna,etterramaltricemsaeviexsecramurUlixi.MoxetLeucataenimbosacacuminamontisetformidatusnautisaperiturApollo.Huncpetimusfessietparvaesuccedimusurbi;ancoradeproraiacitur,stantlitorepuppes.

Ergoinsperatatandemtellurepotiti,lustramurqueIovivotisqueincendimusaras,ActiaqueIliaciscelebramuslitoraludis.Exercentpatriasoleolabentepalaestrasnudatisocii;iuvatevasissetoturbesArgolicas,mediosquefugamtenuisseperhostis.Intereamagnumsolcircumvolviturannum,etglacialishiempsaquilonibusasperatundas.Aerecavoclipeum.magnigestamenAbantis,postibusadversisfigo,etremcarminesigno:AENEASHAECDEDANAISVICTORIBVSARMA.Linqueretumportusiubeoetconsideretranstris:certatimsociiferiuntmareetaequoraverrunt.ProtinusaeriasPhaeacumabscondimusarces,litoraqueEpirilegimusportuquesubimusChaonio,etcelsamButhrotiaccedimusurbem.

Hicincredibilisrerumfamaoccupatauris,PriamidenHelenumGraiasregnareperurbes,coniugioAeacidaePyrrhisceptrisquepotitum,etpatrioAndromacheniterumcessissemarito.Obstipui,miroqueincensumpectusamore,compellarevirumetcasuscognosceretantos.Progrediorportu,classisetlitoralinquens,sollemniscumfortedapesettristiadonaanteurbeminlucofalsiSimoentisadundamlibabatcineriAndromache,ManisquevocabatHectoreumadtumulum,viridiquemcaespiteinanemetgeminas,causamlacrimis,sacraverataras.

UtmeconspexitvenientemetTroiacircumarmaamensvidit,magnisexterritamonstrisderiguitvisuinmedio,calorossareliquit;labitur,etlongovixtandemtemporefatur:‘Veranetefacies,verusmihinuntiusadfers,natedea?Vivisne,aut,siluxalmarecessit,Hectorubiest?’Dixit,lacrimasqueeffuditetomnemimplevitclamorelocum.Vixpaucafurentisubicio,etraristurbatusvocibushisco:

‘vivoequidem,vitamqueextremaperomniaduco;nedubita,namveravides.Heu,quistecasusdeiectamconiugetantoexcipit,autquaedignasatisfortunarevisitHectorisAndromachen?Pyrrhin’conubiaservas?’

Deiecitvoltumetdemissavocelocutaest:‘OfelixunaantealiasPriameiavirgo,hostilemadtumulumTroiaesubmoenibusaltisiussamori,quaesortitusnonpertulitullos,necvictoriseritetigitcaptivacubile!nos,patriaincensa,diversaperaequoravectae,stirpisAchilleaefastusiuvenemquesuperbum,servitioenixae,tulimus:quideinde,secutusLedaeamHermionenLacedaemoniosquehymenaeos,mefamulofamulamqueHelenotransmisithabendam.Astillum,ereptaemagnoinflammatusamoreconiugisetscelerumFuriisagitatus,Orestesexcipitincautumpatriasqueobtruncatadaras.MorteNeoptolemiregnorumredditacessitparsHeleno,quiChaonioscognominecamposChaoniamqueomnemTroianoaChaonedixit,PergamaqueIliacamqueiugishancaddiditarcem.Sedtibiquicursumventi,quaefatadedere?Autquisnamignarumnostrisdeusadpulitoris?QuidpuerAscanius?superatneetvescituraura,quemtibiiamTroia—-Ecquatamenpueroestamissaecuraparentis?EcquidinantiquamvirtutemanimosquevirilisetpaterAeneasetavunculusexcitatHector?’

Taliafundebatlacrimanslongosqueciebatincassumfletus,cumseseamoenibusherosPriamidesmultisHelenuscomitantibusadfert,adgnoscitquesuos,laetusqueadliminaducit,etmultumlacrimasverbaintersingulafundit.Procedo,etparvamTroiamsimulataquemagnisPergama,etarentemXanthicognominerivumadgnosco,Scaeaequeamplectorliminaportae.NecnonetTeucrisociasimulurbefruuntur:illosporticibusrexaccipiebatinamplis;aulaimediolibabantpoculaBacchi,impositisaurodapibus,paterasquetenebant.

Iamquediesalterquediesprocessit,etauraevelavocanttumidoqueinflaturcarbasusaustro.Hisvatemadgrediordictisactaliaquaeso:‘Troiugena,interpresdivom,quinuminaPhoebi,

quitripodas,Clariilaurus,quisiderasentis,etvolucrumlinguasetpraepetisominapennae,fareage—-namqueomnemcursummihiprosperadixitreligio,etcunctisuaseruntnuminediviItaliampetereetterrastemptarerepostas:solanovumdictuquenefasHarpyiaCelaenoprodigiumcanit,ettristisdenuntiatiras,obscenamquefamem—-quaeprimapericulavito?Quidvesequenstantospossimsuperarelabores?’

HicHelenus,caesisprimumdemoreiuvencis,exoratpacemdivom,vittasqueresolvitsacraticapitis,mequeadtualimina,Phoebe,ipsemanumultosuspensumnumineducit,atquehaecdeindecanitdivinoexoresacerdos:

‘Natedea,—-namtemaioribusireperaltumauspiciismanifestafides:sicfatadeumrexsortitur,volvitquevices;isvertiturordo—-paucatibiemultis,quotutiorhospitalustresaequoraetAusoniopossisconsidereportu,expediamdictis;prohibentnamceteraParcaescireHelenumfariquevetatSaturniaIuno.PrincipioItaliam,quamtuiamrerepropinquamvicinosque,ignare,parasinvadereportus,longaprocullongisviadividitinviaterris.AnteetTrinacrialentandusremusinunda,etsalisAusoniilustrandumnavibusaequor,inferniquelacus,AeaeaequeinsulaCircae,quamtutapossisurbemcomponereterra:signatibidicam,tuconditamenteteneto:cumtibisollicitosecretiadfluminisundamlitoreisingensinventasubilicibussustrigintacapitumfetusenixaiacebit.alba,solorecubans,albicircumuberanati,islocusurbiserit,requieseacertalaborum.Nectumensarummorsushorrescefuturos:fataviaminvenient,aderitquevocatusApollo.

‘Hasautemterras,Italiquehanclitorisoram,proxumaquaenostriperfundituraequorisaestu,effuge;cunctamalishabitanturmoeniaGrais.HicetNaryciiposueruntmoeniaLocri,etSallentinosobseditmilitecamposLyctiusIdomeneus;hicilladucisMeliboeiparvaPhiloctetaesubnixaPeteliamuro.Quin,ubitransmissaesteterinttransaequoraclasses,etpositisarisiamvotainlitoresolves,

purpureovelarecomasadopertusamictu,nequaintersanctosignisinhonoredeorumhostilisfaciesoccurratetominaturbet.Huncsociimoremsacrorum,huncipseteneto:haccastimaneantinreligionenepotes.

‘AstubidigressumSiculaeteadmoveritoraeventus,etangustirarescentclaustraPelori,laevatibitellusetlongolaevapetanturaequoracircuitu:dextrumfugelitusetundas.Haeclocaviquondametvastaconvolsaruina—-tantumaevilonginquavaletmutarevetustas—-dissiluisseferunt,cumprotinusutraquetellusunaforet;venitmediovipontusetundisHesperiumSiculolatusabscidit,arvaqueeturbeslitorediductasangustointerluitaestu.DextrumScyllalatus,laevumimplacataCharybdisobsidet,atqueimobarathritergurgitevastossorbetinabruptumfluctus,rursusquesubauraserigitalternosetsideraverberatunda.AtScyllamcaeciscohibetspeluncalatebris,oraexsertantemetnavisinsaxatrahentem.Primahominisfaciesetpulchropectorevirgopubetenus,postremaimmanicorporepristis,delphinumcaudasuterocommissaluporum.PraestatTrinacriimetaslustrarePachynicessantem,longosetcircumflecterecursus,quamsemelinformemvastovidissesubantroScyllam,etcaeruleiscanibusresonantiasaxa.

‘Praeterea,siquaestHelenoprudentia,vatisiquafides,animumsiverisimpletApollo,unumilludtibi,natedea,proqueomnibusunumpraedicam,etrepetensiterumqueiterumquemonebo:Iunonismagnaeprimumprecenumenadora;Iunonicanevotalibens,dominamquepotentemsupplicibussuperadonis:sicdeniquevictorTrinacriafinisItalosmittererelicta.

‘HucubidelatusCumaeamaccesserisurbem,divinosquelacus,etAvernasonantiasilvis,insanamvatemaspicies,quaerupesubimafatacanit,foliisquenotasetnominamandat.Quaecumqueinfoliisdescripsitcarminavirgo,digeritinnumerum,atqueantroseclusarelinquit.Illamanentimmotalocis,nequeabordinecedunt;verumeadem,versotenuiscumcardineventusimpulitettenerasturbavitianuafrondes,

numquamdeindecavovolitantiaprenderesaxo,necrevocaresitusautiungerecarminacurat:inconsultiabeunt,sedemqueodereSibyllae.Hictibinequamoraefuerintdispendiatanti,—-quamvisincrepitentsocii,etvicursusinaltumvelavocet,possisquesinusimpleresecundos,—-quinadeasvatemprecibusqueoraculaposcasipsacanat,vocemquevolensatqueoraresolvat.IllatibiItaliaepopulosventuraquebella,etquoquemquemodofugiasqueferasquelaboremexpediet,cursusquedabitveneratasecundos.Haecsunt,quaenostraliceattevocemoneri.Vadeage,etingentemfactisferadaetheraTroiam.’

Quaepostquamvatessicoreeffatusamicoest,donadehincaurograviasectoqueelephantoimperatadnavisferri,stipatquecarinisingensargentum,Dodonaeosquelebetas,loricamconsertamhamisauroquetrilicem,etconuminsignisgaleaecristasquecomantis,armaNeoptolemi;suntetsuadonaparenti.Additequos,additqueduces;remigiumsupplet;sociossimulinstruitarmis.

IntereaclassemvelisaptareiubebatAnchises,fieretventomoranequaferenti.QuemPhoebiinterpresmultocompellathonore:‘Coniugio,Anchise,Venerisdignatesuperbo,curadeum,bisPergameiserepteruinis,eccetibiAusoniaetellus;hancarripevelis.Ettamenhancpelagopraeterlabarenecesseest;Ausoniaeparsillaprocul,quampanditApollo.Vade’ait‘Ofelixnatipietate.Quidultraprovehor,etfandosurgentisdemororaustros?’

NecminusAndromachedigressumaestasupremofertpicturatasaurisubteminevestesetPhrygiamAscaniochlamydem(neccedithonore),textilibusqueoneratdonis,actaliafatur:‘Accipeethaec,manuumtibiquaemonumentamearumsint,puer,etlongumAndromachaetestenturamorem,coniugisHectoreae.Capedonaextrematuorum,OmillisolameisuperAstyanactisimago:sicoculos,sicillemanus,sicoraferebat;etnuncaequalitecumpubesceretaevo.’

Hosegodigredienslacrimisadfabarobortis:‘Vivitefelices,quibusestfortunaperacta

iamsua;nosaliaexaliisinfatavocamur.Vobispartaquies;nullummarisaequorarandum,arvanequeAusoniaesempercedentiaretroquaerenda.EffigiemXanthiTroiamquevidetisquamvestraefeceremanus,melioribus,opto,auspiciis,etquaefueritminusobviaGraiis.SiquandoThybrimvicinaqueThybridisarvaintraro,gentiquemeaedatamoeniacernam,cognatasurbesolimpopulosquepropinquos,Epiro,Hesperia,quibusidemDardanusauctoratqueidemcasus,unamfaciemusutramqueTroiamanimis;maneatnostroseacuranepotes.’

ProvehimurpelagovicinaCerauniaiuxta,undeiterItaliamcursusquebrevissimusundis.Solruitintereaetmontesumbranturopaci;sternimuroptataegremiotellurisadundam,sortitiremos,passimqueinlitoresiccocorporacuramus;fessossoporinrigatartus.NecdumorbemmediumNoxhorisactasubibat:haudsegnisstratosurgitPalinurusetomnisexploratventos,atqueauribusaeracaptat;sideracunctanotattacitolabentiacaelo,ArcturumpluviasqueHyadasgeminosqueTriones,armatumqueaurocircumspicitOriona.Postquamcunctavidetcaeloconstaresereno,datclarumepuppisignum;noscastramovemus,temptamusqueviametvelorumpandimusalas.

IamquerubescebatstellisAurorafugatis,cumproculobscuroscollishumilemquevidemusItaliam.”Italiam”primusconclamatAchates,”Italiam”laetosociiclamoresalutant.TumpaterAnchisesmagnumcrateracoronainduit,implevitquemero,divosquevocavitstanscelsainpuppi:‘Dimarisetterraetempestatumquepotentes,ferteviamventofacilemetspiratesecundi.’Crebrescuntoptataeauraeportusquepatescitiampropior,templumqueadparetinarceMinervae.Velaleguntsociietprorasadlitoratorquent.PortusabEuroofluctucurvatusinarcum,obiectaesalsaspumantasparginecautes;ipselatet;geminodemittuntbracchiamuroturritiscopuli,refugitqueablitoretemplum.Quattuorhic,primumomen,equosingramineviditondentiscampumlate,candorenivali.

EtpaterAnchises:‘Bellum,Oterrahospita,portasbelloarmanturequi,bellumhaecarmentaminantur.Sedtamenidemolimcurrusuccederesuetiquadrupedes,etfrenaiugoconcordiaferre;spesetpacis’ait.TumnuminasanctaprecamurPalladisarmisonae,quaeprimaaccepitovantis,etcapitaantearasPhrygiovelamuramictu;praeceptisqueHeleni,dederatquaemaxima,riteIunoniArgivaeiussosadolemushonores.

Haudmora,continuoperfectisordinevotis,cornuavelatarumobvertimusantemarum,Graiugenumquedomossuspectaquelinquimusarva.HincsinusHerculei(siveraestfama)Tarenticernitur;attollitsedivaLaciniacontra,CaulonisquearcesetnavifragumScylaceum.TumproculefluctuTrinacriacerniturAetna,etgemitumingentempelagipulsataquesaxaaudimuslongefractasqueadlitoravoces,exsultantquevada,atqueaestumiscenturharenae.EtpaterAnchises:‘NimirumhaecillaCharybdis:hosHelenusscopulos,haecsaxahorrendacanebat.Eripite,Osocii,pariterqueinsurgiteremis!’

Haudminusaciussifaciunt,primusquerudentemcontorsitlaevasproramPalinurusadundas.laevamcunctacohorsremisventisquepetivit.Tollimurincaelumcurvatogurgite,etidemsubductaadManisimosdesedimusunda.Terscopuliclamoremintercavasaxadedere:terspumamelisametrorantiavidimusastra.Intereafessosventuscumsolereliquit,ignariqueviaeCyclopumadlabimuroris.

Portusabaccessuventorumimmotusetingensipse;sedhorrificisiuxtatonatAetnaruinis;interdumqueatramprorumpitadaetheranubem,turbinefumantempiceoetcandentefavilla,attollitqueglobosflammarumetsideralambit;interdumscopulosavolsaquevisceramontiserigiteructans,liquefactaquesaxasubaurascumgemituglomerat,fundoqueexaestuatimo.FamaestEnceladisemustumfulminecorpusurguerimolehac,ingentemqueinsuperAetnamimpositamruptisflammamexspirarecaminis;etfessumquotiensmutetlatus,intremereomnemmurmureTrinacriam,etcaelumsubtexerefumo.Noctemillamtectisilvisimmaniamonstra

perferimus,necquaesonitumdetcausavidemus.Namnequeerantastrorumignes,neclucidusaethrasidereapolus,obscurosednubilacaelo,etlunaminnimbonoxintempestatenebat.

PosteraiamquediesprimosurgebatEoo,umentemqueAurorapolodimoveratumbram:cumsubitoesilvis,macieconfectasuprema,ignotinovaformavirimiserandaquecultuprocedit,supplexquemanusadlitoratendit.Respicimus:dirainluviesinmissaquebarba,consertumtegumenspinis;atceteraGraius,[etquondampatriisadTroiammissusinarmis.]IsqueubiDardanioshabitusetTroiaviditarmaprocul,paulumaspectuconterritushaesit,continuitquegradum;moxseseadlitorapraecepscumfletuprecibusquetulit:‘Persideratestor,persuperosatquehoccaelispirabilelumen,tolliteme,Teucri;quascumqueabduciteterras;hocsaterit.SciomeDanaiseclassibusunum,etbelloIliacosfateorpetiissePenatis;proquo,sisceleristantaestiniurianostri,spargitemeinfluctus,vastoqueinmergiteponto.Sipereo,hominummanibusperiisseiuvabit.’Dixerat,etgenuaamplexusgenibusquevolutanshaerebat.Quisit,fari,quosanguinecretus,hortamur;quaedeindeagitetfortuna,fateri.IpsepaterdextramAnchises,haudmultamoratus,datiuveni,atqueanimumpraesentipignorefirmat.Illehaec,depositatandemformidine,fatur:

‘SumpatriaexIthaca,comesinfelicisUlixi,nomineAchaemenides,TroiamgenitoreAdamastopaupere—-mansissetqueutinamfortuna!—-profectus.Hicme,dumtrepidicrudelialiminalinquunt,inmemoressociivastoCyclopisinantrodeseruere.Domussaniedapibusquecruentis,intusopaca,ingens;ipsearduus,altaquepulsatsidera—-Di,talemterrisavertitepestem!—-necvisufacilisnecdictuadfabilisulli.Visceribusmiserorumetsanguinevescituratro.Vidiegomet,duodenumerocumcorporanostroprensamanumagna,medioresupinusinantro,frangeretadsaxum,saniequeaspersanatarentlimina;vidiatrocummembrafluentiatabomanderet,ettepiditremerentsubdentibusartus.Haudimpunequidem;nectaliapassusUlixes,

oblitusvesuiestIthacusdiscriminetanto.Namsimulexpletusdapibusvinoquesepultuscerviceminflexamposuit,iacuitqueperantrumimmensus,saniemeructansetfrustacruentopersomnumcommixtamero,nosmagnaprecatinuminasortitiquevices,unaundiquecircumfundimur,ettelolumenterebramusacuto,—-ingens,quodtorvasolumsubfrontelatebat,ArgoliciclipeiautPhoebeaelampadisinstar,—-ettandemlaetisociorumulciscimurumbras.Sedfugite,Omiseri,fugite,atqueablitorefunemrumpite.

NamqualisquantusquecavoPolyphemusinantrolanigerasclauditpecudesatqueuberapressat,centumaliicurvahaechabitantadlitoravolgoinfandiCyclopes,etaltismontibuserrant.Tertiaiamlunaesecornualuminecomplent,cumvitaminsilvisinterdesertaferarumlustradomosquetraho,vastosqueabrupeCyclopasprospicio,sonitumquepedumvocemquetremesco.Victuminfelicem,bacaslapidosaquecorna,dantramietvolsispascuntradicibusherbae.Omniaconlustrans,hancprimumadlitoraclassemconspexivenientem.Huicme,quaecumquefuisset,addixi:satisestgentemeffugissenefandam.Vosanimamhancpotiusquocumqueabsumiteleto.’

Vixeafatuserat,summocummontevidemusipsuminterpecudesvastasemolemoventempastoremPolyphemumetlitoranotapetentem,monstrumhorrendum,informe,ingens,cuilumenademptum.Truncamanupinusregitetvestigiafirmat;lanigeraecomitanturoves—-easolavoluptassolamenquemali.Postquamaltostetigitfluctusetadaequoravenit,luminiseffossifluidumlavitindecruorem,dentibusinfrendensgemitu,graditurqueperaequoriammedium,necdumfluctuslateraarduatinxit.Nosproculindefugamtrepidicelerare,receptosupplicesicmerito,tacitiqueinciderefunem;vertimusetpronicertantibusaequoraremis.Sensit,etadsonitumvocisvestigiatorsit;verumubinulladaturdextraadfectarepotestas,necpotisIoniosfluctusaequaresequendo,clamoremimmensumtollit,quopontusetomnescontremuereundae,penitusqueexterritatellus

Italiae,curvisqueimmugiitAetnacavernis.

AtgenusesilvisCyclopumetmontibusaltisexcitumruitadportusetlitoracomplent.CernimusadstantisnequiquamluminetorvoAetnaeosfratres,caelocapitaaltaferentis,conciliumhorrendum:qualescumverticecelsoaeriaequercus,autconiferaecyparissiconstiterunt,silvaaltaIovis,lucusveDianae.Praecipitesmetusaceragitquocumquerudentisexcutere,etventisintenderevelasecundis.ContraiussamonentHeleniScyllamatqueCharybdininter,utramqueviamletidiscrimineparvo,niteneantcursus;certumestdarelintearetro.EcceautemBoreasangustaabsedePelorimissusadest.VivopraetervehorostiasaxoPantagiaeMegarosquesinusThapsumqueiacentem.TaliamonstrabatrelegenserrataretrorsuslitoraAchaemenides;comesinfelicisUlixi.

SicaniopraetentasinuiacetinsulacontraPlemyriumundosum;nomendixereprioresOrtygiam.AlpheumfamaesthucElidisamnemoccultasegisseviassubtermare;quinuncore,Arethusa,tuoSiculisconfunditurundis.Iussinuminamagnalociveneramur;etindeexsuperopraepinguesolumstagnantisHelori.HincaltascautesproiectaquesaxaPachyniradimus,etfatisnumquamconcessamoveriadparetCamerinaproculcampiqueGeloi,immanisqueGelafluviicognominedicta.ArduusindeAcragasostentatmaxumalongemoenia,magnanimumquondamgeneratorequorum;tequedatislinquoventis,palmosaSelinus,etvadaduralegosaxisLilybeiacaecis.

HincDrepanimeportusetinlaetabilisoraaccipit.Hic,pelagitottempestatibusactis,heugenitorem,omniscuraecasusquelevamen,amittoAnchisen:hicme,pateroptume,fessumdeseris,heu,tantisnequiquamereptepericlis!NecvatesHelenus,cummultahorrendamoneret,hosmihipraedixitluctus,nondiraCelaeno.Hiclaborextremus,longarumhaecmetaviarum.Hincmedigressumvestrisdeusadpulitoris.

SicpaterAeneasintentisomnibusunusfatarenarrabatdivom,cursusquedocebat.

Conticuittandem,factoquehicfinequievit.

LIBERIV

ATreginagraviiamdudumsauciacuravolnusalitvenis,etcaecocarpiturigni.Multavirivirtusanimo,multusquerecursatgentishonos:haerentinfixipectorevoltusverbaque,necplacidammembrisdatcuraquietem.PosteraPhoebealustrabatlampadeterras,umentemqueAurorapolodimoveratumbram,cumsicunanimamadloquiturmalesanasororem:‘Annasoror,quaemesuspensaminsomniaterrent!Quisnovushicnostrissuccessitsedibushospes,quemseseoreferens,quamfortipectoreetarmis!Credoequidem,necvanafides,genusessedeorum.Degeneresanimostimorarguit:heu,quibusilleiactatusfatis!Quaebellaexhaustacanebat!Simihinonanimofixumimmotumquesederet,necuimevinclovellemsociareiugali,postquamprimusamordeceptammortefefellit;sinonpertaesumthalamitaedaequefuisset,huicuniforsanpotuisuccumbereculpae.Anna,fateborenim,miseripostfataSychaeiconiugisetsparsosfraternacaedePenatis,solushicinflexitsensus,animumquelabantemimpulit:adgnoscoveterisvestigiaflammae.Sedmihiveltellusoptempriusimadehiscat,velPateromnipotensadigatmefulmineadumbras,pallentisumbrasErebinoctemqueprofundam,ante,Pudor,quamteviolo,auttuaiuraresolvo.Illemeos,primusquimesibiiunxit,amoresabstulit;illehabeatsecumservetquesepulchro.’Siceffatasinumlacrimisimplevitobortis.

Annarefert:‘Olucemagisdilectasorori,solaneperpetuamaerenscarpereiuventa,necdulcisnatos,Venerisnecpraemianoris?IdcineremautManiscrediscuraresepultos?Esto:aegramnulliquondamflexeremariti,nonLibyae,nonanteTyro;despectusIarbasductoresquealii,quosAfricaterratriumphisdivesalit:placitoneetiampugnabisamori?

Necvenitinmentem,quorumconsederisarvis?HincGaetulaeurbes,genusinsuperabilebello,etNumidaeinfrenicinguntetinhospitaSyrtis;hincdesertasitiregio,latequefurentesBarcaei.QuidbellaTyrosurgentiadicam,germaniqueminas?DisequidemauspicibusreoretIunonesecundahunccursumIliacasventotenuissecarinas.Quamtuurbem,soror,hanccernes,quaesurgereregnaconiugiotali!TeucrumcomitantibusarmisPunicasequantisattolletgloriarebus!Tumodoposcedeosveniam,sacrisquelitatisindulgehospitio,causasqueinnectemorandi,dumpelagodesaevithiempsetaquosusOrion,quassataequerates,dumnontractabilecaelum.’

Hisdictisincensumanimuminflammavitamore,spemquededitdubiaementi,solvitquepudorem.Principiodelubraadeunt,pacemqueperarasexquirunt;mactantlectasdemorebidentislegiferaeCereriPhoeboquepatriqueLyaeo,Iunonianteomnis,cuivinclaiugaliacurae.Ipsa,tenensdextrapateram,pulcherrimaDidocandentisvaccaemediaintercornuafundit,autanteoradeumpinguisspatiaturadaras,instauratquediemdonis,pecudumquereclusispectoribusinhiansspirantiaconsulitexta.Heuvatumignaraementes!quidvotafurentem,quiddelubraiuvant?Estmollisflammamedullasinterea,ettacitumvivitsubpectorevolnus.UriturinfelixDido,totaquevagatururbefurens,qualisconiectacervasagitta,quamproculincautamnemorainterCresiafixitpastoragenstelis,liquitquevolatileferrumnescius;illafugasilvassaltusqueperagratDictaeos;haeretlateriletalisarundo.NuncmediaAeneansecumpermoeniaducit,Sidoniasqueostentatopesurbemqueparatam;incipiteffari,mediaqueinvoceresistit;nunceademlabentedieconviviaquaerit,Iliacosqueiterumdemensaudirelaboresexposcit,pendetqueiterumnarrantisabore.Post,ubidigressi,lumenqueobscuravicissimlunapremitsuadentquecadentiasiderasomnos,soladomomaeretvacua,stratisquerelictisincubat,illumabsensabsentemauditquevidetque;autgremioAscanium,genitorisimaginecapta,

detinet,infandumsifallerepossitamorem.Noncoeptaeadsurguntturres,nonarmaiuventusexercet,portusveautpropugnaculabellotutaparant;pendentoperainterrupta,minaequemurorumingentesaequataquemachinacaelo.

QuamsimulactalipersensitpestetenericaraIovisconiunx,necfamamobstarefurori,talibusadgrediturVeneremSaturniadictis:‘Egregiamverolaudemetspoliaamplarefertistuquepuerquetuus,magnumetmemorabilenomen,unadolodivomsifeminavictaduorumest!NecmeadeofallitveritamtemoenianostrasuspectashabuissedomosKarthaginisaltae.Sedquiseritmodus,autquonunccertaminetanto?Quinpotiuspacemaeternampactosquehymenaeosexercemus?Habes,totaquodmentepetisti:ardetamansDido,traxitqueperossafurorem.Communemhuncergopopulumparibusqueregamusauspiciis;liceatPhrygioserviremarito,dotalisquetuaeTyriospermitteredextrae.’

Olli—-sensitenimsimulatamentelocutam,quoregnumItaliaeLibycasaverteretoras—-siccontraestingressaVenus:‘Quistaliademensabnuat,auttecummalitcontenderebello,simodo,quodmemoras,factumfortunasequatur.Sedfatisincertaferor,siIuppiterunamessevelitTyriisurbemTroiaqueprofectis,misceriveprobetpopulos,autfoederaiungi.Tuconiunxtibifasanimumtemptareprecando.Perge;sequar.TumsicexcepitregiaIuno:‘Mecumeritistelabor:nuncquaratione,quodinstatconfieripossit,paucis,adverte,docebo.VenatumAeneasunaquemiserrimaDidoinnemusireparant,ubiprimoscrastinusortusextuleritTitan,radiisqueretexeritorbem.Hisegonigrantemcommixtagrandinenimbum,dumtrepidantalae,saltusqueindaginecingunt,desuperinfundam,ettonitrucaelumomneciebo.Diffugientcomitesetnoctetegenturopaca:speluncamDidoduxetTroianuseandemdevenient;adero,et,tuasimihicertavoluntas,[conubioiungamstabilipropriamquedicabo,]hichymenaeuserit.’—-Nonadversatapetentiadnuit,atquedolisrisitCytherearepertis.

OceanumintereasurgensAurorareliquit.

Itportisiubareexortodelectaiuventus;retiarara,plagae,latovenabulaferro,Massyliqueruuntequitesetodoracanumvis.ReginamthalamocunctantemadliminaprimiPoenorumexspectant,ostroqueinsignisetaurostatsonipes,acfrenaferoxspumantiamandit.Tandemprogreditur,magnastipantecaterva,Sidoniampictochlamydemcircumdatalimbo.Cuipharetraexauro,crinesnodanturinaurum,aureapurpureamsubnectitfibulavestem.NecnonetPhrygiicomitesetlaetusIulusincedunt.IpseantealiospulcherrimusomnisinfertsesociumAeneasatqueagminaiungit.QualisubihibernamLyciamXanthiquefluentadeseritacDelummaternaminvisitApollo,instauratquechoros,mixtiquealtariacircumCretesqueDryopesquefremuntpictiqueAgathyrsi;ipseiugisCynthigraditur,molliquefluentemfrondepremitcrinemfingensatqueimplicatauro;telasonantumeris:haudillosegnioribatAeneas;tantumegregiodecusenitetore.Postquamaltosventuminmontisatqueinvialustra,ecceferae,saxideiectaevertice,capraedecurrereiugis;aliadepartepatentistransmittuntcursucamposatqueagminacervipulverulentafugaglomerantmontisquerelinquunt.AtpuerAscaniusmediisinvallibusacrigaudetequo,iamquehoscursu,iampraeteritillos,spumantemquedaripecorainterinertiavotisoptataprum,autfulvumdescenderemonteleonem.

Intereamagnomiscerimurmurecaelumincipit;insequiturcommixtagrandinenimbus;etTyriicomitespassimetTroianaiuventusDardaniusqueneposVenerisdiversaperagrostectametupetiere;ruuntdemontibusamnes.SpeluncamDidoduxetTroianuseandemdeveniunt:primaetTellusetpronubaIunodantsignum;fulsereignesetconsciusaetherconubiis,summoqueulularuntverticenymphae.Illediesprimusletiprimusquemalorumcausafuit;nequeenimspeciefamavemovetur,neciamfurtivumDidomeditaturamorem:coniugiumvocat;hocpraetexitnomineculpam.

ExtemploLibyaemagnasitFamaperurbes—-Fama,malumquanonaliudvelociusullum;

mobilitateviget,viresqueadquiriteundo,parvametuprimo,moxseseattollitinauras,ingrediturquesolo,etcaputinternubilacondit.IllamTerraparens,irainritatadeorum,extremam(utperhibent)CoeoEnceladoquesororemprogenuit,pedibusceleremetpernicibusalis,monstrumhorrendum,ingens,cui,quotsuntcorporeplumaetotvigilesoculisubter,mirabiledictu,totlinguae,totidemorasonant,totsubrigitaures.Noctevolatcaelimedioterraequeperumbram,stridens,necdulcideclinatluminasomno;lucesedetcustosautsummiculminetecti,turribusautaltis,etmagnasterritaturbes;tamfictipraviquetenax,quamnuntiaveri.Haectummultiplicipopulossermonereplebatgaudens,etpariterfactaatqueinfectacanebat:venisseAenean,Troianosanguinecretum,cuisepulchravirodigneturiungereDido;nunchiememinterseluxu,quamlonga,fovereregnorumimmemoresturpiquecupidinecaptos.Haecpassimdeafoedavirumdiffunditinora.ProtinusadregemcursusdetorquetIarban,incenditqueanimumdictisatqueaggeratiras.

HicHammonesatus,raptaGaramantideNympha,templaIovicentumlatisimmaniaregnis,centumarasposuit,vigilemquesacraveratignem,excubiasdivomaeternas,pecudumquecruorepinguesolumetvariisflorentialiminasertis.IsqueamensanimietrumoreaccensusamarodiciturantearasmediainternuminadivommultaIovemmanibussupplexorassesupinis:‘Iuppiteromnipotens,cuinuncMaurusiapictisgensepulatatorisLenaeumlibathonorem,aspicishaec,ante,genitor,cumfulminatorques,nequiquamhorremus,caeciqueinnubibusignesterrificantanimosetinaniamurmuramiscent?Femina,quaenostriserransinfinibusurbemexiguampretioposuit,cuilitusarandumcuiquelocilegesdedimus,conubianostrareppulit,acdominumAeneaninregnarecepit.EtnuncillePariscumsemivirocomitatu,Maeoniamentummitracrinemquemadentemsubnexus,raptopotitur:nosmuneratemplisquippetuisferimus,famamquefovemusinanem.’

Talibusorantemdictisarasquetenentem

audiitomnipotens,oculosqueadmoeniatorsitregiaetoblitosfamaemeliorisamantes.TumsicMercuriumadloquituractaliamandat:‘Vadeage,nate,vocaZephyrosetlaberepennis,Dardaniumqueducem,TyriaKarthaginequinuncexspectat,fatisquedatasnonrespiciturbes,adloquere,etcelerisdefermeadictaperauras.Nonillumnobisgenetrixpulcherrimatalempromisit,Graiumqueideobisvindicatarmis;sedfore,quigravidamimperiisbelloquefrementemItaliamregeret,genusaltoasanguineTeucriproderet,actotumsublegesmitteretorbem.Sinullaaccendittantarumgloriarerum,necsuperipsesuamoliturlaudelaborem,AscanionepaterRomanasinvidetarces?Quidstruit,autquaspeinimicaingentemoratur,necprolemAusoniametLaviniarespicitarva?Naviget:haecsummaest;hicnostrinuntiusesto.’

Dixerat.Illepatrismagniparereparabatimperio;etprimumpedibustalarianectitaurea,quaesublimemalissiveaequorasupraseuterramrapidoparitercumflamineportant;tumvirgamcapit:hacanimasilleevocatOrcopallentis,aliassubTartaratristiamittit,datsomnosadimitque,etluminamorteresignat.Illafretusagitventos,etturbidatranatnubila;iamquevolansapicemetlateraarduacernitAtlantisduri,caelumquiverticefulcit,Atlantis,cinctumadsiduecuinubibusatrispiniferumcaputetventopulsaturetimbri;nixumerosinfusategit;tumfluminamentopraecipitantsenis,etglacierigethorridabarba.HicprimumparibusnitensCylleniusalisconstitit;hinctotopraecepssecorporeadundasmisit,avisimilis,quaecircumlitora,circumpiscososscopuloshumilisvolataequoraiuxta.Haudaliterterrasintercaelumquevolabat,litusharenosumLibyaeventosquesecabatmaternoveniensabavoCylleniaproles.Utprimumalatistetigitmagaliaplantis,Aeneanfundantemarcesactectanovantemconspicit;atqueillistellatusiaspidefulvaensiserat,Tyrioqueardebatmuricelaenademissaexumeris,divesquaemuneraDidofecerat,ettenuitelasdiscreveratauro.Continuoinvadit:‘TununcKarthaginisaltae

fundamentalocas,pulchramqueuxoriusurbemexstruis,heuregnirerumqueoblitetuarum?IpsedeumtibimeclarodemittitOlymporegnator,caelumacterrasquinuminetorquet;ipsehaecferreiubetcelerismandataperauras:quidstruis,autquaspeLibycisterisotiaterris?Sitenullamovettantarumgloriarerum,[necsuperipsetuamolirislaudelaborem,]AscaniumsurgentemetspesheredisIulirespice,cuiregnumItaliaeRomanaquetellusdebentur.’TaliCylleniusorelocutusmortalisvisusmediosermonereliquit,etproculintenuemexoculisevanuitauram.

AtveroAeneasaspectuobmutuitamens,arrectaequehorrorecomae,etvoxfaucibushaesit.Ardetabirefugadulcisquerelinquereterras,attonitustantomonituimperioquedeorum.Heuquidagat?Quonuncreginamambirefurentemaudeatadfatu?Quaeprimaexordiasumat?Atqueanimumnunchuccelerem,nuncdividitilluc,inpartisquerapitvariasperqueomniaversat.Haecalternantipotiorsententiavisaest:MnestheaSergestumquevocatfortemqueSerestum,classemaptenttacitisociosqueadlitoracogant,armaparent,etquaerebussitcausanovandisdissimulent;seseinterea,quandooptumaDidonesciatettantosrumpinonsperetamores,temptaturumaditus,etquaemollissimafanditempora,quisrebusdextermodus.Ociusomnesimperiolaetiparentaciussafacessunt.

Atreginadolos—-quisfallerepossitamantem?praesensit,motusqueexcepitprimafuturos,omniatutatimens.EademimpiaFamafurentidetulitarmariclassemcursumqueparari.Saevitinopsanimi,totamqueincensaperurbembacchatur,qualiscommotisexcitasacrisThyias,ubiauditostimulanttrietericaBacchoorgia,nocturnusquevocatclamoreCithaeron.TandemhisAeneancompellatvocibusultro:‘Dissimulareetiamsperasti,perfide,tantumpossenefas,tacitusquemeadecedereterra?Nectenosteramor,nectedatadexteraquondam,necmorituratenetcrudelifunereDido?Quinetiamhibernomolirissidereclassem,etmediisproperasaquilonibusireperaltum,

crudelis?Quid,sinonarvaalienadomosqueignotaspeteres,sedTroiaantiquamaneret,TroiaperundosumpetereturclassibusaequorMenefugis?Peregohaslacrimasdextramquetuamte(quandoaliudmihiiammiseraenihilipsareliqui)perconubianostra,perinceptoshymenaeos,sibenequiddetemerui,fuitauttibiquicquamdulcemeum,misereredomuslabentis,etistam—-oro,siquisadhucprecibuslocus—-exuementem.TepropterLibycaegentesNomadumquetyranniodere,infensiTyrii;teproptereundemexstinctuspudor,et,quasolasideraadibam,famaprior.Cuimemoribundamdeseris,hospes?Hocsolumnomenquoniamdeconiugerestat.Quidmoror?AnmeaPygmaliondummoeniafraterdestruat,autcaptamducatGaetulusIarbas?Saltemsiquamihidetesusceptafuissetantefugamsuboles,siquismihiparvulusaulaluderetAeneas,quitetamenorereferret,nonequidemomninocaptaacdesertaviderer.’

Dixerat.IlleIovismonitisimmotatenebatlumina,etobnixuscuramsubcordepremebat.Tandempaucarefert:‘Egote,quaeplurimafandoenumerarevales,numquam,regina,negabopromeritam;necmememinissepigebitElissae,dummemoripsemei,dumspiritushosregitartus.Prorepaucaloquar.Nequeegohancabsconderefurtosperavi—-nefinge—-fugam,necconiugisumquampraetenditaedas,authaecinfoederaveni.Mesifatameispaterenturducerevitamauspiciisetspontemeacomponerecuras,urbemTroianamprimumdulcisquemeorumreliquiascolerem,Priamitectaaltamanerent,etrecidivamanuposuissemPergamavictis.SednuncItaliammagnamGryneusApollo,ItaliamLyciaeiusserecapesseresortes:hicamor,haecpatriaest.SiteKarthaginisarces,Phoenissam,Libycaequeaspectusdetineturbis,quaetandem,AusoniaTeucrosconsidereterra,invidiaest?Etnosfasexteraquaerereregna.MepatrisAnchisae,quotiensumentibusumbrisnoxoperitterras,quotiensastraigneasurgunt,admonetinsomnisetturbidaterretimago;mepuerAscaniuscapitisqueiniuriacari,quemregnoHesperiaefraudoetfatalibusarvis.Nuncetiaminterpresdivom,Iovemissusabipso—-

testorutrumquecaput—-celerismandataperaurasdetulit;ipsedeummanifestoinluminevidiintrantemmuros,vocemquehisauribushausi.Desinemequetuisincenderetequequerelis:Italiamnonspontesequor.’

Taliadicentemiamdudumaversatuetur,hucillucvolvensoculos,totumquepererratluminibustacitis,etsicaccensaprofatur:‘Nectibidivaparens,generisnecDardanusauctor,perfide;seddurisgenuittecautibushorrensCaucasus,Hyrcanaequeadmoruntuberatigres.Namquiddissimulo,autquaemeadmaiorareservo?Numfletuingemuitnostro?Numluminaflexit?Numlacrimasvictusdedit,autmiseratusamantemest?Quaequibusanteferam?IamiamnecmaxumaIuno,necSaturniushaecoculispateraspicitaequis.Nusquamtutafides.Eiectumlitore,egentemexcepi,etregnidemensinpartelocavi;amissamclassem,sociosamortereduxi.Heufuriisincensaferor!NuncaugurApollo,nuncLyciaesortes,nuncetIovemissusabipsointerpresdivomferthorridaiussaperauras.ScilicetisSuperislaborest,eacuraquietossollicitat.Nequeteteneo,nequedictarefello.I,sequereItaliamventis,peteregnaperundas.Speroequidemmediis,siquidpianuminapossunt,suppliciahausurumscopulis,etnomineDidosaepevocaturum.Sequaratrisignibusabsens,et,cumfrigidamorsanimaseduxeritartus,omnibusumbralocisadero.Dabis,improbe,poenas.AudiamethaecManisvenietmihifamasubimos.’Hismediumdictissermonemabrumpit,etaurasaegrafugit,sequeexoculisavertitetaufert,linquensmultametucunctantemetmultaparantemdicere.Suscipiuntfamulae,conlapsaquemembramarmoreoreferuntthalamostratisquereponunt.

AtpiusAeneas,quamquamleniredolentemsolandocupitetdictisaverterecuras,multagemensmagnoqueanimumlabefactusamore,iussatamendivomexsequitur,classemquerevisit.TumveroTeucriincumbunt,etlitorecelsasdeducunttotonaves:natatunctacarina;frondentisqueferuntremosetroborasilvisinfabricata,fugaestudio.Migrantiscernas,totaqueexurberuentis.

Acvelutingentemformicaefarrisacervumcumpopulant,hiemismemores,tectoquereponunt;itnigrumcampisagmen,praedamqueperherbasconvectantcalleangusto;parsgrandiatruduntobnixaefrumentaumeris;parsagminacoguntcastigantquemoras;opereomnissemitafervet.Quistibitum,Dido,cernentitaliasensus?quosvedabasgemitus,cumlitoraferverelateprospiceresarceexsumma,totumquevideresmiscerianteoculostantisclamoribusaequor?ImprobeAmor,quidnonmortaliapectoracogis?Ireiteruminlacrimas,iterumtemptareprecandocogitur,etsupplexanimossubmittereamori,nequidinexpertumfrustramoriturarelinquat.

‘Anna,videstotoproperarilitore;circumundiqueconvenere;vocatiamcarbasusauras,puppibusetlaetinautaeimposuerecoronas.Huncegosipotuitantumsperaredolorem,etperferre,soror,potero.Miseraehoctamenunumexsequere,Anna,mihi.Solamnamperfidusilletecolere,arcanosetiamtibicrederesensus;solavirimollisaditusettemporanoras.I,soror,atquehostemsupplexadfaresuperbum:nonegocumDanaisTroianamexscinderegentemAulideiuravi,classemveadPergamamisi,necpatrisAnchisaecineresManisverevelli,curmeadictanegetdurasdemittereinauris.Quoruit?Extremumhocmiseraedetmunusamanti:exspectetfacilemquefugamventosqueferentis.Noniamconiugiumantiquum,quodprodidit,oro,necpulcroutLatiocareatregnumquerelinquat:tempusinanepeto,requiemspatiumquefurori,dummeamevictamdoceatfortunadolere.Extremamhancoroveniam—-misereresororis—-quammihicumdederit,cumulatammorteremittam.’

Talibusorabat,talisquemiserrimafletusfertquerefertquesoror:sednullisillemoveturfletibus,autvocesullastractabilisaudit;fataobstant,placidasquevirideusobstruitauris.Ac,velutannosovalidamcumroborequercumAlpiniBoreaenunchincnuncflatibusillinceruereintersecertant;itstridor,etaltaeconsternuntterramconcussostipitefrondes;ipsahaeretscopulis,et,quantumverticeadaurasaetherias,tantumradiceinTartaratendit:

haudsecusadsiduishincatquehincvocibusherostunditur,etmagnopersentitpectorecuras;mensimmotamanet;lacrimaevolvunturinanes.

TumveroinfelixfatisexterritaDidomortemorat;taedetcaeliconvexatueri.Quomagisinceptumperagatlucemquerelinquat,vidit,turicremiscumdonaimponeretaris,horrendumdictu,laticesnigresceresacros,fusaqueinobscenumseverterevinacruorem.Hocvisumnulli,nonipsieffatasorori.Praetereafuitintectisdemarmoretemplumconiugisantiqui,miroquodhonorecolebat,velleribusniveisetfestafronderevinctum:hincexaudirivocesetverbavocantisvisaviri,noxcumterrasobscurateneret;solaqueculminibusferalicarminebubosaepequerietlongasinfletumducerevoces;multaquepraetereavatumpraedictapriorumterribilimonituhorrificant.AgitipsefurenteminsomnisferusAeneas;semperquerelinquisolasibi,semperlongamincomitatavideturireviam,etTyriosdesertaquaerereterra.EumenidumvelutidemensvidetagminaPentheus,etsolemgeminumetduplicisseostendereThebas;autAgamemnoniusscaenisagitatusOrestesarmatamfacibusmatremetserpentibusatriscumfugit,ultricesquesedentinlimineDirae.

Ergoubiconcepitfuriasevictadoloredecrevitquemori,tempussecumipsamodumqueexigit,et,maestamdictisadgressasororem,consiliumvoltutegit,acspemfronteserenat:‘Inveni,germana,viam—-grataresorori—-quaemihireddateum,veleomesolvatamantem.OceanifinemiuxtasolemquecadentemultimusAethiopumlocusest,ubimaxumusAtlasaxemhumerotorquetstellisardentibusaptum:hincmihiMassylaegentismonstratasacerdos,Hesperidumtemplicustos,epulasquedraconiquaedabat,etsacrosservabatinarboreramos,spargensumidamellasoporiferumquepapaver.Haecsecarminibuspromittitsolverementesquasvelit,astaliisdurasimmitterecuras,sistereaquamfluviis,etverteresideraretro;nocturnosquemovetManis:mugirevidebissubpedibusterram,etdescenderemontibusornos.

Testor,cara,deosette,germana,tuumquedulcecaput,magicasinvitamaccingierartes.Tusecretapyramtectointerioresubauraserige,etarmaviri,thalamoquaefixareliquitimpius,exuviasqueomnis,lectumqueiugalem,quoperii,superimponas:abolerenefandicunctavirimonumentaiuvat,monstratquesacerdos.’Haeceffatasilet;pallorsimuloccupatora.NontamenAnnanovispraetexerefunerasacrisgermanamcredit,nectantosmentefuroresconcipit,autgravioratimet,quammorteSychaei:ergoiussaparat.

Atregina,pyrapenetraliinsedesubauraserectaingentitaedisatqueilicesecta,intenditquelocumsertis,etfrondecoronatfunerea;superexuviasensemquerelictumeffigiemquetorolocat,haudignarafuturi.Stantaraecircum,etcrineseffusasacerdostercentumtonatoredeos,ErebumqueChaosque,tergeminamqueHecaten,triavirginisoraDianae.SparseratetlaticessimulatosfontisAverni,falcibusetmessaeadlunamquaerunturaenispubentesherbaenigricumlacteveneni;quaerituretnascentisequidefronterevolsusetmatripraereptusamor.Ipsamolamanibusquepiisaltariaiuxta,unumexutapedemvinclis,investerecincta,testaturmorituradeosetconsciafatisidera;tum,siquodnonaequofoedereamantescuraenumenhabetiustumquememorque,precatur.

Noxerat,etplacidumcarpebantfessasoporemcorporaperterras,silvaequeetsaevaquierantaequora:cummediovolvuntursideralapsu,cumtacetomnisager,pecudespictaequevolucres,quaequelacuslateliquidos,quaequeasperadumisruratenent,somnopositaesubnoctesilenti[lenibantcuras,etcordaoblitalaborum].AtnoninfelixanimiPhoenissa,necumquamSolviturinsomnos,oculisveautpectorenoctemaccipit:ingeminantcurae,rursusqueresurgenssaevitamor,magnoqueirarumfluctuataestu.Sicadeoinsistit,secumqueitacordevolutat:‘En,quidago?Rursusneprocosinrisaprioresexperiar,Nomadumquepetamconubiasupplex,quosegosimtotiensiamdedignatamaritos?

IliacasigiturclassesatqueultimaTeucrumiussasequar?Quianeauxilioiuvatantelevatos,etbeneapudmemoresveterisstatgratiafacti?Quismeautem,facvelle,sinet,ratibusvesuperbisinvisamaccipiet?Nescisheu,perdita,necdumLaomedonteaesentisperiuriagentis?Quidtum,solafuganautascomitaborovantes,anTyriisomniquemanustipatameoruminferar,et,quosSidoniavixurberevelli,rursusagampelago,etventisdarevelaiubebo?Quinmorere,utmeritaes,ferroqueavertedolorem.Tulacrimisevictameis,tuprimafurentemhis,germana,malisonerasatqueobicishosti.Nonlicuitthalamiexpertemsinecriminevitamdegere,moreferae,talesnectangerecuras!NonservatafidescineripromissaSychaeo!’

Tantosillasuorumpebatpectorequestus.Aeneascelsainpuppi,iamcertuseundi,carpebatsomnos,rebusiamriteparatis.Huicseformadeivolturedeuntiseodemobtulitinsomnis,rursusqueitavisamonereest—-omniaMercuriosimilis,vocemquecoloremqueetcrinisflavosetmembradecoraiuventa:‘Natedea,poteshocsubcasuduceresomnos,nec,quaetecircumstentdeindepericula,cernis,demens,necZephyrosaudisspiraresecundos?Illadolosdirumquenefasinpectoreversat,certamori,varioqueirarumfluctuataestu.Nonfugishincpraeceps,dumpraecipitarepotestas?Iammareturbaritrabibus,saevasquevidebisconlucerefaces,iamferverelitoraflammis,sitehisattigeritterrisAuroramorantem.Heiaage,rumpemoras.Variumetmutabilesemperfemina.’Sicfatus,noctiseimmiscuitatrae.

TumveroAeneas,subitisexterritusumbris,corripitesomnocorpus,sociosquefatigat:‘Praecipitesvigilate,viri,etconsiditetranstris;solvitevelaciti.Deusaetheremissusabaltofestinarefugamtortosqueinciderefunesecceiterumstimulat.Sequimurte,sanctedeorum,quisquises,imperioqueiterumparemusovantes.Adsisoplacidusqueiuves,etsideracaelodextraferas.’Dixit,vaginaqueeripitensemfulmineum,strictoqueferitretinaculaferro.Idemomnessimulardorhabet,rapiuntqueruuntque;

litoradeseruere;latetsubclassibusaequor;adnixitorquentspumasetcaerulaverrunt.

EtiamprimanovospargebatlumineterrasTithonicroceumlinquensAuroracubile.Reginaespeculisutprimumalbescerelucemvidit,etaequatisclassemprocederevelis,litoraqueetvacuossensitsineremigeportus,terquequaterquemanupectuspercussadecorum,flaventesqueabscissacomas,‘ProIuppiter,ibithic’ait‘etnostrisinluseritadvenaregnis?Nonarmaexpedient,totaqueexurbesequentur,deripientqueratesaliinavalibus?Ite,fertecitiflammas,datevela,impelliteremos!—-Quidloquor,autubisum?Quaementeminsaniamutat?InfelixDido,nunctefactaimpiatangunt.Tumdecuit,cumsceptradabas.—-Endextrafidesque,quemsecumpatriosaiuntportarePenates,quemsubiisseumerisconfectumaetateparentem!Nonpotuiabreptumdivellerecorpus,etundisspargere?Nonsocios,nonipsumabsumereferroAscanium,patriisqueepulandumponeremensis?—-Verumancepspugnaefueratfortuna:—-fuisset.Quemmetuimoritura?Facesincastratulissem,implessemqueforosflammis,natumquepatremquecumgenereextinxem,memetsuperipsadedissem.‘Sol,quiterrarumflammisoperaomnialustras,tuqueharuminterprescurarumetconsciaIuno,nocturnisqueHecatetriviisululataperurbes,etDiraeultrices,etdimorientisElissae,accipitehaec,meritumquemalisadvertitenumen,etnostrasauditepreces.Sitangereportusinfandumcaputacterrisadnarenecesseest,etsicfataIovisposcunt,hicterminushaeret:atbelloaudacispopulivexatusetarmis,finibusextorris,complexuavulsusIuli,auxiliumimploret,videatqueindignasuorumfunera;nec,cumsesublegespacisiniquaetradiderit,regnoautoptatalucefruatur,sedcadatantediem,mediaqueinhumatusharena.Haecprecor,hancvocemextremamcumsanguinefundo.Tumvos,oTyrii,stirpemetgenusomnefuturumexerceteodiis,cineriquehaecmittitenostromunera.Nullusamorpopulis,necfoederasunto.Exoriarealiquisnostrisexossibusultor,quifaceDardaniosferroquesequarecolonos,nunc,olim,quocumquedabuntsetemporevires.

Litoralitoribuscontraria,fluctibusundasimprecor,armaarmis;pugnentipsiquenepotesque.’

Haecait,etpartisanimumversabatinomnis,invisamquaerensquamprimumabrumperelucem.TumbreviterBarcennutricemadfataSychaei;namquesuampatriaantiquacinisaterhabebat:‘Annamcaramihinutrixhucsistesororem;diccorpusproperetfluvialispargerelympha,etpecudessecumetmonstratapiaculaducat:sicveniat;tuqueipsapiategetemporavitta.SacraIoviStygio,quaeriteinceptaparavi,perficereestanimus,finemqueimponerecuris,Dardaniiquerogumcapitispermittereflammae.’Sicait:illagradumstudiocelerabatanili.Attrepida,etcoeptisimmanibusefferaDido,sanguineamvolvensaciem,maculisquetrementisinterfusagenas,etpallidamortefutura,interioradomusinrumpitlimina,etaltosconscenditfuribundarogos,ensemquerecluditDardanium,nonhosquaesitummunusinusus.Hic,postquamIliacasvestesnotumquecubileconspexit,paulumlacrimisetmentemorata,incubuitquetoro,dixitquenovissimaverba:‘Dulcesexuviae,dumfatadeusquesinebant,accipitehancanimam,mequehisexsolvitecuris.Vixi,et,quemdederatcursumfortuna,peregi,etnuncmagnameisubterrasibitimago.Urbempraeclaramstatui;meamoeniavidi;ultavirum,poenasinimicoafratrerecepi;felix,heunimiumfelix,silitoratantumnumquamDardaniaetetigissentnostracarinae!’Dixit,et,osimpressatoro,‘Moriemurinultae,sedmoriamur’ait.‘Sic,siciuvatiresubumbras:HauriathuncoculisignemcrudelisabaltoDardanus,etnostraesecumferatominamortis.’Dixerat;atqueillammediaintertaliaferroconlapsamaspiciuntcomites,ensemquecruorespumantem,sparsasquemanus.Itclamoradaltaatria;concussambacchaturFamaperurbem.Lamentisgemituqueetfemineoululatutectafremunt;resonatmagnisplangoribusaether,nonaliter,quamsiimmissisruathostibusomnisKarthagoautantiquaTyros,flammaequefurentesculminaperquehominumvolvanturperquedeorum.Audiitexanimis,trepidoqueexterritacursuunguibusorasororfoedansetpectorapugnis

permediosruit,acmorientemnomineclamat:‘Hocillud,germana,fuit?Mefraudepetebas?Hocrogusistemihi,hocignesaraequeparabant?Quidprimumdesertaquerar?Comitemnesororemsprevistimoriens?Eademmeadfatavocasses:idemambasferrodolor,atqueeademhoratulisset.Hisetiamstruximanibus,patriosquevocavivocedeos,sicteutpositacrudelisabessem?Exstinxtitemeque,soror,populumquepatresqueSidoniosurbemquetuam.Datevolneralymphisabluam,et,extremussiquissuperhalituserrat,orelegam.’Sicfata,gradusevaserataltos,semianimemquesinugermanamamplexafovebatcumgemitu,atqueatrossiccabatvestecruores.Illa,gravesoculosconataattollere,rursusdeficit;infixumstriditsubpectorevulnus.Terseseattollenscubitoqueadnixalevavit;terrevolutatoroest,oculisqueerrantibusaltoquaesivitcaelolucem,ingemuitquereperta.

TumIunoomnipotens,longummiseratadoloremdifficilisqueobitus,IrimdemisitOlympo,quaeluctantemanimamnexosqueresolveretartus.Namquianecfato,meritanecmorteperibat,sedmiseraantediem,subitoqueaccensafurore,nondumilliflavumProserpinaverticecrinemabstulerat,StygioquecaputdamnaveratOrco.ErgoIriscroceispercaelumroscidapennis,milletrahensvariosadversosolecolores,devolat,etsupracaputadstitit:‘HuncegoDitisacrumiussafero,tequeistocorporesolvo.’Sicait,etdextracrinemsecat:omnisetunadilapsuscalor,atqueinventosvitarecessit.

LIBERV

INTEREAmediumAeneasiamclassetenebatcertusiter,fluctusqueatrosAquilonesecabat,moeniarespiciens,quaeiaminfelicisElissaeconlucentflammis.Quaetantumaccenderitignem,causalatet;durimagnosedamoredolorespolluto,notumque,furensquidfeminapossit,tristeperauguriumTeucrorumpectoraducunt.Utpelagustenuererates,neciamampliusullaoccurrittellus,mariaundiqueetundiquecaelum,ollicaeruleussupracaputadstititimber,noctemhiememqueferens,etinhorruitundatenebris.IpsegubernatorpuppiPalinurusabalta:‘Heu!quianamtanticinxeruntaetheranimbi?Quidve,paterNeptune,paras?’Sicdeindelocutuscolligerearmaiubetvalidisqueincumbereremis,obliquatquesinusinventum,actaliafatur:‘MagnanimeAenea,non,simihiIuppiterauctorspondeat,hocsperemItaliamcontingerecaelo.Mutatitransversafremuntetvespereabatroconsurguntventi,atqueinnubemcogituraer.Necnosobniticontra,nectenderetantumsufficimus.SuperatquoniamFortuna,sequamur,quoquevocat,vertamusiter.NeclitoralongefidareorfraternaErycisportusqueSicanos,simodoritememorservataremetiorastra.’TumpiusAeneas:‘Equidemsicposcereventosiamdudumetfrustracernotetenderecontra:Flecteviamvelis.Ansitmihigratiorulla,quovemagisfessasoptemdemitterenaves,quamquaeDardaniumtellusmihiservatAcesten,etpatrisAnchisaegremiocomplectiturossa?’Haecubidicta,petuntportus,etvelasecundiintenduntZephyri;ferturcitagurgiteclassis,ettandemlaetinotaeadvertunturharenae.

AtproculexcelsomiratusverticemontisadventumsociasqueratesoccurritAcestes,horridusiniaculisetpelleLibystidisursae,TroiaCrinisoconceptumfluminematerquemgenuit:veterumnonimmemorilleparentum

grataturreduces,etgazalaetusagrestiexcipit,acfessosopibussolaturamicis.

PosteracumprimostellasOrientefugaratclaradies,sociosincoetumlitoreabomniadvocatAeneas,tumuliqueexaggerefatur:‘Dardanidaemagni,genusaltoasanguinedivom,annuusexactiscompleturmensibusorbis,exquoreliquiasdiviniqueossaparentisCondidimusterramaestasquesacravimusaras.Iamquedies,nisifallor,adest,quemsemperacerbum,semperhonoratum—-sicdivoluistis—-habebo.HuncegoGaetulisageremsiSyrtibusexsul,ArgolicovemarideprensuseturbeMycenae;annuavotatamensollemnisqueordinepompasexsequerer,strueremquesuisaltariadonis.Nuncultroadcineresipsiusetossaparentis,haudequidemsinemente,reor,sinenuminedivom,adsumusetportusdelatiintramusamicos.Ergoagite,etlaetumcuncticelebremushonorem;poscamusventos;atquehaecmesacraquotannisurbevelitpositatemplissibiferredicatis.BinaboumvobisTroiageneratusAcestesdatnumerocapitainnaves;adhibetePenatesetpatriosepulisetquoscolithospesAcestes.Praeterea,sinonadiemmortalibusalmumAuroraextuleritradiisqueretexeritorbem,primacitaeTeucrisponamcertaminaclassis;quiquepedumcursuvalet,etquiviribusaudaxautiaculoinceditmeliorlevibusquesagittis,seucrudofiditpugnamcommitterecaestu,cunctiadsint,meritaequeexspectentpraemiapalmae.Orefaveteomnes,etcingitetemporaramis.’

Sicfatus,velatmaternatemporamyrto;hocElymusfacit,hocaevimaturusAcestes,hocpuerAscanius,sequiturquosceterapubes.Illeeconciliomultiscummilibusibatadtumulum,magnamediuscomitantecaterva.HicduoritemerolibanscarchesiaBacchofundithumi,duolactenovo,duosanguinesacro,purpureosqueiacitflores,actaliafatur:‘Salve,sancteparens:iterumsalvete,receptinequiquamcineres,animaequeumbraequepaternae.NonlicuitfinesItalosfataliaquearva,nectecumAusonium(quicumqueest)quaerereThybrim.’Dixerathaec,adytiscumlubricusanguisabimis

septemingensgyros,septenavoluminatraxit,amplexusplacidetumulumlapsusqueperaras,caeruleaecuiterganotae,maculosusetaurosquamamincendebatfulgor,ceunubibusarcusmilleiacitvariosadversosolecolores.ObstipuitvisuAeneas.Illeagminelongotandeminterpaterasetleviapoculaserpenslibavitquedapes,rursusqueinnoxiusimosuccessittumulo,etdepastaaltarialiquit.Hocmagisinceptosgenitoriinstaurathonores,incertus,geniumnelocifamulumneparentisesseputet:caeditbinasdemorebidentes,totquesues,totidemnigrantistergaiuvencos;vinaquefundebatpateris,animamquevocabatAnchisaemagniManisqueAcheronteremissos.Necnonetsocii,quaecuiqueestcopia,laetidonaferunt,onerantaras,mactantqueiuvencos;ordineaenalocantalii,fusiqueperherbamsubiciuntveribusprunasetvisceratorrent.

Exspectatadiesaderat,nonamqueserenaAuroramPhaethontisequiiamlucevehebant,famaquefinitimosetclarinomenAcestaeexcierat;laetocomplerantlitoracoetu,visuriAeneadas,parsetcertareparati.Muneraprincipioanteoculoscircoquelocanturinmedio,sacritripodesviridesquecoronae,etpalmaepretiumvictoribus,armaqueetostroperfusaevestes,argentiauriquetalenta;ettubacommissosmediocanitaggereludos.

Primaparesineuntgravibuscertaminaremisquattuorexomnidelectaeclassecarinae.VelocemMnestheusagitacriremigePristim,moxItalusMnestheus,genusaquonomineMemmi;ingentemqueGyasingentimoleChimaeram,urbisopus,triplicipubesquamDardanaversuimpellunt,ternoconsurguntordineremi;Sergestusque,domustenetaquoSergianomen,Centauroinvehiturmagna,ScyllaqueCloanthuscaerulea,genusundetibi,RomaneCluenti.

Estproculinpelagosaxumspumantiacontralitora,quodtumidissubmersumtunditurolimfluctibus,hiberniconduntubisideracori;tranquillosilet,immotaqueattolliturundacampus,etapricisstatiogratissimamergis.HicviridemAeneasfrondentiexilicemetam

constituitsignumnautispater,underevertiscirent,etlongosubicircumflecterecursus.Tumlocasortelegunt,ipsiqueinpuppibusauroductoreslongeeffulgentostroquedecori;ceterapopuleavelaturfrondeiuventus,nudatosqueumerosoleoperfilsanitescit.Considunttranstris,intentaquebrachiaremis;intentiexspectantsignum,exsultantiaquehauritcordapavorpulsans,laudumquearrectacupido.Inde,ubiclaradeditsonitumtuba,finibusomnes,haudmora,prosilueresuis;feritaetheraclamornauticus,adductisspumantfretaversalacertis.Infinduntparitersulcos,totumquedehiscitconvulsumremisrostrisquetridentibusaequor.Nontampraecipitesbiiugocertaminecampumcorripuere,ruuntqueeffusicarcerecurrus,necsicimmissisaurigaeundantialoraconcussereiugisproniqueinverberapendent.Tumplausufremituquevirumstudiisquefaventumconsonatomnenemus,vocemqueinclusavolutantlitora,pulsaticollesclamoreresultant.

EffugitantealiosprimisqueelabiturundisturbaminterfremitumqueGyas;quemdeindeCloanthusconsequitur,meliorremis,sedponderepinustardatenet.PosthosaequodiscriminePristisCentaurusquelocumtenduntsuperarepriorem;etnuncPristishabet,nuncvictampraeteritingensCentaurus,nuncunaambaeiunctisqueferunturfrontibus,etlongasulcantvadasalsacarina.Iamquepropinquabantscopulometamquetenebant,cumprincepsmedioqueGyasingurgitevictorrectoremnaviscompellatvoceMenoeten:‘Quotantummihidexterabis?Hucdirigegressum;litusama,etlaevasstringatsinepalmulacautes;altumaliiteneant.’Dixit;sedcaecaMenoetessaxatimensprorampelagidetorquetadundas.‘Quodiversusabis?’iterum‘Petesaxa,Menoete!’cumclamoreGyasrevocabat;etecceCloanthumrespicitinstantemtergo,etpropioratenentem.IlleinternavemqueGyaescopulosquesonantesradititerlaevuminterior,subitoquepriorempraeterit,etmetistenetaequoratutarelictis.Tumveroexarsitiuvenidolorossibusingens,neclacrimiscarueregenae,segnemqueMenoeten,oblitusdecorisquesuisociumquesalutis,inmarepraecipitempuppideturbatabalta;

ipsegubernaclorectorsubit,ipsemagister,hortaturqueviros,clavumqueadlitoratorquet.Atgravis,utfundovixtandemredditusimoest,iamseniormadidaquefluensinvesteMenoetessummapetitscopulisiccaqueinruperesedit.IliumetlabentemTeucrietriserenatantem,etsalsosridentrevomentempectorefluctus.

Hiclaetaextremisspesestaccensaduobus,SergestoMnestheique,Gyansuperaremorantem.Sergestuscapitantelocumscopuloquepropinquat,nectotatamenillepriorpraeeuntecarina;parteprior,partemrostropremitaemulaPristis.AtmediasociosincedensnaveperipsoshortaturMnestheus:‘Nunc,nuncinsurgiteremis,Hectoreisocii,Troiaequossortesupremadelegicomites;nuncillaspromitevires,nuncanimos,quibusinGaetulisSyrtibususi,IonioquemariMaleaequesequacibusundis.NoniamprimapetoMnestheus,nequevincerecerto;quamquamO!—-sedsuperent,quibushoc,Neptune,dedisti;extremospudeatrediisse;hocvincite,cives,etprohibetenefas.’Ollicertaminesummoprocumbunt;vastistremitictibusaereapuppis,subtrahiturquesolum;tumcreberanhelitusartusaridaqueoraquatit,sudorfluitundiquerivis.Attulitipsevirisoptatumcasushonorem.Namquefurensanimidumproramadsaxasuburguetinterior,spatioquesubitSergestusiniquo,infelixsaxisinprocurrentibushaesit.Concussaecautes,etacutoinmuriceremiobnixicrepuere,inlisaqueprorapependit.Consurguntnautaeetmagnoclamoremorantur,ferratasquetrudesetacutacuspidecontosexpediunt,fractosqueleguntingurgiteremos.AtlaetusMnestheussuccessuqueacrioripsoagmineremorumceleriventisquevocatispronapetitmariaetpelagodecurritaperto.Qualisspeluncasubitocommotacolumba,cuidomusetdulceslatebrosoinpumicenidi,ferturinanavolans,plausumqueexterritapennisdattectoingentem,moxaerelapsaquietoradititerliquidum,celeresnequecommovetalas:sicMnestheus,sicipsafugasecatultimaPristisaequora,sicillamfertimpetusipsevolantem.EtprimuminscopuloluctantemdeseritaltoSergestum,brevibusquevadisfrustraquevocantem

auxilia,etfractisdiscentemcurrereremisIndeGyanipsamqueingentimoleChimaeramconsequitur;cedit,quoniamspoliatamagistroest.

SolusiamqueipsosuperestinfineCloanthus:quempetit,etsummisadnixusviribusurguet.Tumveroingeminatclamor,cunctiquesequenteminstigantstudiis,resonatquefragoribusaether.Hipropriumdecusetpartumindignanturhonoremniteneant,vitamquevoluntprolaudepacisci;hossuccessusalit:possunt,quiapossevidentur.Etforsaequatiscepissentpraemiarostris,nipalmaspontotendensutrasqueCloanthusfudissetquepreces,divosqueinvotavocasset:Di,quibusimperiumestpelagi,quorumaequoracurro,vobislaetusegohoccandenteminlitoretaurumconstituamantearas,votireus,extaquesalsosporriciaminfluctusetvinaliquentiafundam.’Dixit,eumqueimissubfluctibusaudiitomnisNereidumPhorciquechorusPanopeaquevirgo,etpateripsemanumagnaPortunuseuntemimpulit;illaNotocitiusvolucriquesagittaadterramfugit,etportusecondiditalto.

TumsatusAnchisa,cunctisexmorevocatis,victoremmagnapraeconisvoceCloanthumdeclaratviridiqueadvelattemporalauro,muneraqueinnavesternosoptareiuvencos,vinaqueetargentimagnumdatferretalentum.Ipsispraecipuosductoribusaddithonores:victorichlamydemauratam,quamplurimacircumpurpuramaeandrodupliciMeliboeacucurrit,intextusquepuerfrondosaregiusIdavelocesiaculocervoscursuquefatigat,acer,anhelantisimilis,quempraepesabIdasublimempedibusrapuitIovisarmigeruncis;longaevipalmasnequiquamadsideratenduntcustodes,saevitquecanumlatratusinauras.Atquideindelocumtenuitvirtutesecundum,levibushuichamisconsertamauroquetrilicemloricam,quamDemoleodetraxeratipsevictorapudrapidumSimoentasubIlioalto,donathabereviro,decusettutameninarmis.VixillamfamuliPhegeusSagarisqueferebantmultiplicem,conixiumeris;indutusatolimDemoleoscursupalantesTroasagebat.Tertiadonafacitgeminosexaerelebetas,

cymbiaqueargentoperfectaatqueasperasignis.Iamqueadeodonatiomnesopibusquesuperbipuniceisibantevinctitemporataenis,cumsaevoescopulomultavixarterevolsus,amissisremisatqueordinedebilisuno,inrisamsinehonoreratemSergestusagebat.Qualissaepeviaedeprensusinaggereserpens,aereaquemobliquumrotatransiit,autgravisictuseminecemliquitsaxolacerumqueviator;nequiquamlongosfugiensdatcorporetortus,parteferox,ardensqueoculis,etsibilacollaarduusattollens,parsvolnereclaudaretentatnexantemnodissequeinsuamembraplicantem:taliremigionavissetardamovebat;velafacittamen,etvelissubitostiaplenis.SergestumAeneaspromissomuneredonat,servatamobnavemlaetussociosquereductos.Olliservadatur,operumhaudignaraMinervae,Cressagenus,Pholoe,geminiquesububerenati.

HocpiusAcneasmissocertaminetenditgramineumincampum,quemcollibusundiquecurviscingebantsilvae,mediaqueinvalletheatricircuserat;quosemultiscummilibusherosconsessumediumtulitexstructoqueresedit.Hic,quifortevelintrapidocontenderecursu,imitatpretiisanimos,etpraemiaponit.UndiqueconveniuntleucrimixtiqueSicani,NisusetEuryalusprimi,Euryalusformainsignisviridiqueiuventa,Nisusamorepiopueri;quosdeindesecutusregiusegregiaPriamidestirpeDiores;huncSaliussimuletPatron,quorumalterAcarnan,alterabArcadioTegeaeaesanguinegentis;tumduoTrinacriiiuvenes,HelymusPanopesque,adsuetisilvis,comitesseniorisAcestae;multipraeterea,quosfamaobscurarecondit.Aeneasquibusinmediissicdeindelocutus:‘Accipitehaecanimis,laetasqueadvertitementes:nemoexhocnumeromihinondonatusabibit.Gnosiabinadabolevatolucidaferrospiculacaelatamqueargentoferrebipennem;omnibushiceritunushonos.Trespraemiaprimiaccipientflavaquecaputnectenturoliva.Primusequumphalerisinsignemvictorhabeto;alterAmazoniampharetramplenamquesagittisThreiciis,latoquamcircumamplectiturauro

balteusetteretisubnectitfibulagemma;tertiusArgolicahacgaleacontentusabito.’

Haecubidicta,locumcapiunt,signoquerepentecorripiuntspatiaaudito,limenquerelinquunt,effusinimbosimiles,simulultimasignant.PrimusabitlongequeanteomniacorporaNisusemicat,etventisetfulminisocioralis;proximushuic,longosedproxumusintervallo,insequiturSalius;spatiopostdeinderelictotertiusEuryalus:EuryalumqueHelymussequitur;quodeindesubipsoeccevolatcalcemqueteritiamcalceDiores,incumbensumero,spatiaetsiplurasupersint,transeatelapsusprior,ambiguumquerelinquat.Iamqueferespatioextremofessiquesubipsamfinemadventabant,levicumsanguineNisuslabiturinfelix,caesisutforteiuvencisfusushumumviridisquesupermadefeceratherbas.Hiciuvenisiamvictorovansvestigiapressohaudtenuittitubatasolo,sedpronusinipsoconciditimmundoquefimosacroquecruore.NontamenEuryali,nonilleoblitusamorum;namseseopposuitSalioperlubricasurgens;illeautemspissaiacuitrevolutusharena.EmicatEuryalus,etmunerevictoramiciprimatenet,plausuquevolatfremituquesecundo.PostHelymussubit,etnunctertiapalmaDiores.HictotumcaveaeconsessumingentisetoraprimapatrummagnisSaliusclamoribusimplet,ereptumquedoloreddisibiposcithonorem.TutaturfavorEuryalum,lacrimaequedecorae,gratioretpulchroveniensincorporevirtus.AdiuvatetmagnaproclamatvoceDiores,quisubiitpalmae,frustraqueadpraemiavenitultima,siprimiSalioreddenturhonores.TumpaterAeneas‘Vestra’inquit‘muneravobiscertamanent,pueri,etpalmammovetordinenemo;meliceatcasusmisereriinsontisamici.’Sicfatus,tergumGaetuliimmaneleonisdatSalio,villisonerosumatqueunguibusaureis.HicNisus,‘Sitanta’inquit‘suntpraemiavictis,ettelapsorummiseret,quaemuneraNisodignadabis,primammeruiquilaudecoronam,nime,quaeSalium,fortunainimicatulisset?Etsimulhisdictisfaciemostentabatetudoturpiamembrafimo.Risitpateroptimusolli

etclipeumefferriiussit,Didymaonisartem,NeptunisacroDanaisdeposterefixum.Hociuvenemegregiumpraestantimuneredonat;

Post,ubiconfecticursus,etdonaperegit:‘Nunc,sicuivirtusanimusqueinpectorepraesens,adsit,etevinctisattollatbrachiapalmis.’Sicait,etgeminumpugnaeproponithonorem,victorivelatumaurovittisqueiuvencum,ensematqueinsignemgaleamsolaciavicto.Necmora:continuovastiscumviribuseffertoraDares,magnoquevirumsemurmuretollit;solusquiParidemsolituscontenderecontra,idemqueadtumulum,quomaximusoccubatHector,victoremButenimmanicorpore,quiseBebryciaveniensAmycidegenteferebat,perculit,etfulvamoribundumextenditharena.TalisprimaDarescaputaltuminproeliatollit,ostenditqueumeroslatos,alternaqueiactatbrachiaprotendens,etverberatictibusauras.Quaeriturhuicalius;necquisquamexagminetantoaudetadirevirummanibusqueinducerecaestus.Ergoalacris,cunctosqueputansexcederepalma,Aeneaestetitautepedes,necpluramoratustumlaevataurumcornutenet,atqueitafatur:‘Natedea,sinemoaudetsecrederepugnae,quaefinisstandi?Quomedecetusqueteneri?Duceredonaiube.’CunctisimulorefremebantDardanidae,reddiqueviropromissaiubebant.

HicgravisEntellumdictiscastigatAcestes,proximusutviridantetoroconsederatherbae:‘Entelle,heroumquondamfortissimefrustra,tantanetampatiensnullocertaminetollidonasines?UbinuncnobisdeusillemagisterrequiquammemoratusEryx?UbifamaperomnemTrinacriam,etspoliaillatuispendentiatectis?’Illesubhaec:‘Nonlaudisamor,necgloriacessitpulsametu;sedenimgelidustardantesenectasanguishebet,frigentqueeffetaeincorporevires.Simihi,quaequondamfuerat,quaqueimprobusisteexsultatfidens,sinuncforetillaiuventas,haudequidempretioinductuspulchroqueiuvencovenissem,necdonamoror.’Sicdeindelocutusinmediumgeminosimmaniponderecaestusproiecit,quibusacerEryxinproeliasuetusferremanum,duroqueintenderebrachiatergo.

Obstipuereanimi:tantorumingentiaseptemtergaboumplumboinsutoferroquerigebant.AnteomnesstupetipseDares,longequerecusat;magnanimusqueAnchisiadesetpondusetipsahucillucvinclorumimmensavoluminaversat.Tumseniortalisreferebatpectorevoces:‘Quid,siquiscaestusipsiusetHerculisarmavidisset,tristemquehocipsoinlitorepugnam?HaecgermanusEryxquondamtuusarmagerebat;—-sanguinecernisadhucsparsoqueinfectacerebro;—-hismagnumAlcidencontrastetit;hisegosuetus,dummeliorviressanguisdabat,aemulanecdumtemporibusgeminiscanebatsparsasenectus.SedsinostraDareshaecTroiusarmarecusat,idquepiosedetAeneae,prohatauctorAcestes,aequemuspugnas.Erycistibitergaremitto;solvemetus;ettuTroianosexuecaestus.’Haecfatus,duplicemexumerisreiecitamictumetmagnosmembrorumartus,magnaossalacertosqueexuit,atqueingensmediaconsistitharena.TumsatusAnchisacaestuspaterextulitaequos,etparibuspalmasamboruminnexuitarmis.Constititindigitosextemploarrectusuterque,brachiaqueadsuperasinterritusextulitauras.Abduxereretrolongecapitaarduaabictu,immiscentquemanusmanibus,pugnamquelacessunt.Illepedummeliormotu,fretusqueiuventa;hicmembrisetmolevalens,sedtardatrementigenualabant,vastosquatitaegeranhelitusartus.Multavirinequiquamintersevolneraiactant,multacavolateriingeminant,etpectorevastosdantsonitus,erratqueaurisettemporacircumcrebramanus,durocrepitantsubvolneremalae.StatgravisEntellusnisuqueimmotuseodem,corporetelamodoatqueoculisvigilantibusexit.Ille,velutcelsamoppugnatquimolibusurbem,autmontanasedetcircumcastellasubarmis,nunchos,nuncillosaditus,omnemquepererratartelocum,etvariisadsultibusinritusurguet.OstenditdextraminsurgensEntellus,etalteextulit:illeictumvenientemaverticeveloxpraevidit,celeriqueelapsuscorporecessit.Entellusviresinventumeffudit,etultroipsegravisgraviterqueadterramponderevastoconcidit,utquondamcavaconciditautErymantho,autIdainmagna,radicibuserutapinus.

ConsurguntstudiisTeucrietTrinacriapubes;itclamorcaelo,primusqueaccurritAcestes,aequaevumqueabhumomiseransattollitamicum.Atnontardatuscasunequeterritusherosacrioradpugnamreditacvimsuscitatira.Tumpudorincenditviresetconsciavirtus,praecipitemqueDarenardensagitaequoretoto,nuncdextraingeminansictus,nuncillesinistra;necmora,necrequies:quammultagrandinenimbiculminibuscrepitant,sicdensisictibusheroscreberutraquemanupulsatversatqueDareta.

TumpaterAeneasprocederelongiusirasetsaevireanimisEntellumhaudpassusacerbis;sedfinemimposuitpugnae,fessumqueDaretaeripuitmulcensdictis,actaliafatur:‘Infelix,quaetantaanimumdementiacepit?Nonviresaliasconversaquenuminasentis?Cededeo.’Dixitqueetproeliavocediremit.Astillumfidiaequales,genuaaegratrahentem,iactantemqueutroquecaput,crassumquecruoremoreeiectantemmixtosqueinsanguinedentes,ducuntadnaves;galeamqueensemquevocatiaccipiunt;palmamEntellotaurumquerelinquunt.Hicvictor,superansanimistauroquesuperbus:‘Natedea,vosquehaec’inquit‘cognoscite,Teucri,etmihiquaefuerintiuvenaliincorporevires,etquaservetisrevocatumamorteDareta.’Dixit,etadversicontrastetitoraiuvenci,quidonumadstabatpugnae,durosquereductalibravitdextramediaintercornuacaestus,arduus,effractoqueinlisitinossacerebro.sterniturexanimisquetremensprocumbithumibos.Illesupertaleseffunditpectorevoces:‘Hanctibi,Eryx,melioremanimampromorteDaretispersolvo;hicvictorcaestusartemquerepono.’

ProtinusAeneascelericertaresagittainvitatquifortevelint,etpraemiaponit,ingentiquemanumalumdenaveSerestierigit,etvolucremtraiectoinfunecolumbam,quotendantferrum,malosuspenditabalto.Convenereviri,deiectamqueaereasortemaccepitgalea;etprimusclamoresecundoHyrtacidaeanteomnesexitlocusHippocoontis;quemmodonavaliMnestheuscertaminevictorconsequitur,viridiMnestheusevinctusoliva.

TertiusEurytion,tuus,oclarissime,frater,Pandare,quiquondam,iussusconfunderefoedus,inmediostelumtorsistiprimusAchivos.ExtremusgaleaqueimasubseditAcestes,aususetipsemanuiuvenumtemptarelaborem.Tumvalidisflexosincurvantviribusarcusprosequisqueviri,etdepromunttelapharetris.Primaquepercaelum,nervostridente,sagittaHyrtacidaeiuvenisvolucresdiverberatauras;etvenit,adversiqueinfigiturarboremali.Intremuitmalus,timuitqueexterritapennisales,etingentisonueruntomniaplausu.PostacerMnestheusadductoconstititarcu,altapetens,pariterqueoculostelumquetetendit.Astipsammiserandusavemcontingereferrononvaluit:nodosetvinculalinearupit,quisinnexapedemmalopendebatabalto:illanotosatquealtavolansinnubilafugit.Tumrapidus,iamdudumarcucontentaparatotelatenens,fratremEurytioninPotavocavit,iamvacuolaetamcaelospeculatus,etalisplaudentemnigrafigitsubnubecolumbam.Deciditexanimis,vitamquereliquitinastrisaetheriis,fixamquerefertdelapsasagittam.

AmissasoluspalmasuperabatAcestes;quitamenaeriastelumcontenditinauras,ostentansartemquepaterarcumquesonantem.Hicoculissubitoobiciturmagnoquefuturumauguriomonstrum;docuitpostexitusingens,seraqueterrificicecineruntominavates.Namquevolansliquidisinnubibusarsitharundo,signavitqueviamflammis,tenuisquerecessitconsumptainventos,caeloceusaeperefixatranscurruntcrinemquevolantiasideraducunt.Attonitishaesereanimis,superosqueprecatiTrinacriiTeucriqueviri;necmaximusomenabnuitAeneas;sedlaetumamplexusAcestenmuneribuscumulatmagnis,actaliafatur:‘Sume,pater;namtevoluitrexmagnusOlympitalibusauspiciisexsortemducerehonores.IpsiusAnchisaelongaevihocmunushabebis,crateraimpressumsignis,quemThraciusolimAnchisaegenitoriinmagnomunereCisseusferresuidederatmonumentumetpignusamoris.’Sicfatuscingitviridantitemporalauro,etprimumanteomnesvictoremappellatAcesten.

NecbonusEurytionpraelatoinvidithonori,quamvissolusavemcaelodeiecitabalto.Proximusingrediturdonis,quivincularupit;extremus,volucriquifixitarundinemalum.

AtpaterAeneas,nondumcertaminemisso,custodemadsesecomitemqueimpubisIuliEpytidenvocat,etfidamsicfaturadaurem:‘Vadeage,etAscanio,siiampuerileparatumagmenhabetsecum,cursusqueinstruxitequorum,ducatavoturmas,etseseostendatinarmis,dic’ait.Ipseomnemlongodecederecircoinfusumpopulum,etcamposiubetessepatentes.Inceduntpueri,pariterqueanteoraparentumfrenatislucentinequis,quosomniseuntesTrinacriaemiratafremitTroiaequeiuventus.omnibusinmoremtonsacomapressacorona;corneabinaferuntpraefixahastiliaferro;parslevisumeropharetras;itpectoresummoflexilisobtortipercollumcirculusauri.Tresequitumnumeroturmae,terniquevaganturductores:pueribisseniquemquesecutiagminepartitofulgentparibusquemagistris.Unaaciesiuvenum,ducitquamparvusovantemnomenavireferensPriamus,—-tuaclara,Polite,progenies,aucturaItalos,—-quemThraciusalbisportatequusbicolormaculis,vestigiaprimialbapedisfrontemqueostentansarduusalbam.AlterAtys,genusundeAtiiduxereLatini,parvusAtys,pueroquepuerdilectusIulo.Extremus,formaqueanteomnispulcher,IulusSidonioestinvectusequo,quemcandidaDidoessesuidederatmonumentumetpignusamoris.CeteraTrinacriipubesseniorisAcestaeferturequis.Excipiuntplausupavidos,gaudentquetuentesDardanidae,veterumqueadgnoscuntoraparentum.Postquamomnemlaeticonsessumoculosquesuorumlustravereinequis,signumclamoreparatisEpytideslongededitinsonuitqueflagello.Ollidiscurrerepares,atqueagminaternidiductissolverechoris,rursusquevocaticonvertereviasinfestaquetelatulere.Indealiosineuntcursusaliosquerecursusadversispatiis,alternosqueorbibusorbesimpediunt,pugnaequecientsimulacrasubarmis;etnunctergafuganudant,nuncspiculavertunt

infensi,factapariternuncpaceferuntur.UtquondamCretaferturLabyrinthusinaltaparietibustextumcaecisiter,ancipitemquemilleviishabuissedolum,quasignasequendifalleretindeprensusetinremeabiliserror;haudalioTeucrumnativestigiacursuimpediunttexuntquefugasetproelialudo,delphinumsimiles,quipermariaumidanandoCarpathiumLibycumquesecant,[luduntqueperundas.]HuncmoremcursusatquehaeccertaminaprimusAscanius,LongammuriscumcingeretAlbam,rettulit,etpriscosdocuitcelebrareLatinos,quopueripsemodo,secumquoTroiapubes;Albanidocueresuos;hincmaximaporroaccepitRoma,etpatriumservavithonorem;Troiaquenuncpueri,Troianumdicituragmen.Haccelebratatenussanctocertaminapatri.

Hicprimumfortunafidemmutatanovavit.Dumvariistumuloreferuntsollemnialudis,IrimdecaelomisitSaturniaIunoIliacamadclassem,ventosqueadspirateunti,multamovens,necdumantiquumsaturatadolorem.Illa,viamceleranspermillecoloribusarcum,nullivisacitodecurrittramitevirgo.Conspicitingentemconcursum,etlitoralustrat,desertosquevidetportusclassemquerelictam.AtproculinsolasecretaeTroadesactaamissumAnchisenflebant,cunctaequeprofundumpontumadspectabantflentes.‘Heutotvadafessisettantumsuperessemaris!’voxomnibusuna.Urbemorant;taedetpelagiperferrelaborem.Ergointermediassesehaudignaranocendiconicit,etfaciemquedeaevestemquereponit;fitBeroe,TmariiconiunxlongaevaDorycli,cuigenusetquondamnomennatiquefuissent;acsicDardanidummediamsematribusinfert:‘Omiserae,quasnonmanus’inquit‘Achaicabellotraxeritadletumpatriaesubmoenibus!Ogensinfelix,cuiteexitioFortunareservat?SeptumapostTroiaeexscidiumiamvertituraestas,eumfreta,cumterrasomnes,totinhospitasaxasideraqueemensaeferimur,dumpermaremagnumItaliamsequimurfugientem,etvolvimurundis.HicErycisfinesfraterni,atquehospesAcestes:quisprohibetmurosiacereetdarecivibusurbem?OpatriaetraptinequiquamexhostePenates,

nullaneiamTroiaedicenturmoenia?NusquamHectoreosamnes,XanthumetSimoenta,videbo?Quinagiteetmecuminfaustasexuritepuppes.NammihiCassandraepersomnumvatisimagoardentesdarevisafaces:”HicquaeriteTroiam;hicdomusest”inquit”vobis.”Iamtempusagires,uectantismoraprodigiis.EnquattuoraraeNeptuno;deusipsefacesanimumqueministrat.’Haecmemorans,primainfensumvicorripitignem,sublataqueproculdextraconixacoruscat,etiacit:arrectaementesstupefactaquecordaIliadum.Hicunaemultis,quaemaximanatu,Pyrgo,totPriaminatorumregianutrix:‘NonBeroevobis,nonhaecRhoeteia,matres,estDorycliconiunx;divinisignadecorisardentesquenotateoculos;quispiritusilli,quivoltus,vocisquesonus,velgressuseunti.IpsaegometdudumBeroendigressareliquiaegram,indignantem,taliquodsolacareretmunere,necmeritosAnchisaeinferethonores.’Haeceffata.Atmatresprimoancipitesoculisquemalignisambiguaespectareratesmiseruminteramorempraesentisterraefatisquevocantiaregna,cumdeaseparibuspercaelumsustulitalis,ingentemquefugasecuitsubnubibusarcum.Tumveroattonitaemonstrisactaequefuroreconclamant,rapiuntquefocispenetralibusignem;parsspoliantaras,frondemacvirgultafacesqueconiciunt.FuritimmissisVolcanushabenistranstraperetremosetpictasabietepuppes.

NuntiusAnchisaeadtumulumcuneosquetheatriincensasperfertnavesEumelus,etipsirespiciuntatraminnimbovolitarefavillam.PrimusetAscanius,cursusutlaetusequestresducebat,sicacerequoturbatapetivitcastra,necexanimespossuntretineremagistri.‘Quisfuroristenovus?Quonunc,quotenditis’inquit,‘heu,miseraecives?NonhosteminimicaquecastraArgivum,vestrasspesuritis.En,egovesterAscanius!’Galeamantepedesproiecitinanem,qualudoindutusbellisimulacraciebat;acceleratsimulAeneas,simulagminaTeucrum.Astillaediversametuperlitorapassimdiffugiunt,silvasqueetsicubiconcavafurtimsaxapetunt;pigetinceptilucisque,suosque

mutataeadgnoscunt,excussaquepectoreIunoest.

Sednonidcircoflammaeatqueincendiaviresindomitasposuere;udosubroborevivitstuppavomenstardumfumum,lentusquecarinasestvapor,ettotodescenditcorporepestis,necviresherouminfusaquefluminaprosunt.TumpiusAeneasumerisabscinderevestem,auxilioquevocaredeos,ettenderepalmas:‘Iuppiteromnipotens,sinondumexosusadunumTroianos,siquidpietasantiqualaboresrespicithumanos,daflammamevadereclassinunc,Pater,ettenuesTeucrumreseripeleto.Veltu,quodsuperestinfestofulminemorti,simereor,demitte,tuaquehicobruedextra.’Vixhaecediderat,cumeffusisimbribusatratempestassinemorefurit,tonitruquetremescuntarduaterrarumetcampi;ruitaetheretototurbidusimberaquadensisquenigerrimusaustris;implenturquesuperpuppes;semiustamadescuntrobora;restinctusdonecvaporomnis,etomnes,quattuoramissis,servataeapestecarinae.

AtpaterAeneas,casuconcussusacerbo,nunchucingentes,nuncillucpectorecurasmutabatversans,Siculisneresideretarvis,oblitusfatorum,Italasnecapesseretoras.TumseniorNautes,unumTritoniaPallasquemdocuitmultaqueinsignemreddiditarte,haecresponsadabat,velquaeportenderetiramagnadeum,velquaefatorumposceretordo;isquehisAeneansolatusvocibusinfit:‘Natedea,quofatatrahuntretrahuntque,sequamur;quidquiderit,superandaomnisfortunaferendoest.EsttibiDardaniusdivinaestirpisAcestes:hunccapeconsiliissociumetconiungevolentem;huictrade,amississuperantquinavibus,etquospertaesummagniinceptirerumquetuarumest;longaevosquesenesacfessasaequorematres,etquidquidtecuminvalidummetuensquepericliest,delige,ethishabeantterrissinemoeniafessi:urbemappellabuntpermissonomineAcestam.’

Talibusincensusdictisseniorisamici,tumveroincurasanimodiducituromnes.Etnoxatrapolumbigissubvectatenebat:visadehinccaelofaciesdelapsaparentisAnchisaesubitotaleseffunderevoces:

‘Nate,mihivitaquondam,dumvitamanebat,caremagis,nate,Iliacisexercitefatis,imperioIovishucvenio,quiclassibusignemdepulit,etcaelotandemmiseratusabaltoest.Consiliispare,quaenuncpulcherrimaNautesdatsenior;lectosiuvenes,fortissimacorda,deferinItaliam;gensduraatqueasperacultudebellandatibiLatioest.Ditistamenanteinfernasaccededomos,etAvernaperaltacongressuspete,nate,meos.NonmeimpianamqueTartarahabent,tristesumbrae,sedamoenapiorumconciliaElysiumquecolo.HuccastaSibyllanigrarummultopecudumtesanguineducet:tumgenusomnetuum,etquaedenturmoenia,disces.Iamquevale:torquetmediosNoxhumidacursus,etmesaevusequisOriensadflavitanhelis.’Dixerat,ettenuisfugit,ceufumus,inauras.Aeneas,‘Quodeinderuis,quoproripis?’inquit,‘Quemfugis,autquistenostriscomplexibusarcet?’Haecmemoranscineremetsopitossuscitatignes,PergameumqueLaremetcanaepenetraliaVestaefarrepioetplenasupplexveneraturacerra.

ExtemplosociosprimumquearcessitAcesten,etIovisimperiumetcaripraeceptaparentisedocet,etquaenuncanimosententiaconstet.Haudmoraconsiliis,neciussarecusatAcestes.Transcribunturbimatres,populumquevolentemdeponunt,animosnilmagnaelaudisegentes.Ipsitranstranovant,flammisqueambesareponuntroboranavigiis,aptantremosquerudentesque,exiguinumero,sedbellovividavirtus.IntereaAeneasurbemdesignataratrosortiturquedomos;hocIliumethaeclocaTroiamesseiubet.GaudetregnoTroianusAcestes,indicitqueforumetpatribusdatiuravocatis.Tumvicinaastris,ErycinoinverticesedesfundaturVeneriIdaliae,tumuloquesacerdosaclucuslatesaceradditurAnchiseo.

Iamquediesepulatanovemgensomnis,etarisfactushonos:placidistraveruntaequoraventi,creberetadspiransrursusvocatAusterinaltum.Exoriturprocurvaingensperlitorafletus;complexiintersenoctemquediemquemorantur.Ipsaeiammatres,ipsi,quibusasperaquondamvisamarisfaciesetnontolerabilenomen,

irevolunt,omnemquefugaeperferrelaborem.QuosbonusAeneasdictissolaturamicis,etconsanguineolacrimanscommendatAcestae.TrisErycivitulosetTempestatibusagnamcaederedeindeiubet,solviqueexordinefunem.Ipse,caputtonsaefoliisevinctusolivae,stansproculinprorapateramtenet,extaquesalsosproiicitinfluctusacvinaliquentiafundit.Prosequitursurgensapuppiventuseuntes.Certatimsociiferiuntmareetaequoraverrunt.

AtVenusintereaNeptunumexercitacurisadloquitur,talesqueeffunditpectorequestus:Iunonisgravisiranecexsaturabilepectuscoguntme,Neptune,precesdescendereinomnes;quamneclongadies,pietasnecmitigatulla,necIovisimperiofatisqueinfractaquiescit.NonmediadegentePhrygumexedissenefandisurbemodiissatisest,necpoenamtraxeperomnem:reliquiasTroiae,cineresatqueossaperemptaeinsequitur:causastantisciatillafuroris.IpsemihinuperLibycistutestisinundisquammolemsubitoexcierit:mariaomniacaelomiscuit,Aeoliisnequiquamfretaprocellis,inregnishocausatuis.PerscelusecceetiamTroianismatribusactisexussitfoedepuppes,etclassesubegitamissasociosignotaelinquereterrae.Quodsuperest,oro,liceatdaretutaperundasvelatibi,liceatLaurentemattingereThybrim:siconcessapeto,sidanteamoeniaParcae.’TumSaturniushaecdomitormarisediditalti:‘Fasomneest,Cytherea,meistefidereregnis,undegenusducis:meruiquoque;saepefurorescompressi,etrabiemtantamcaeliquemarisque.Necminorinterris,XanthumSimoentaquetestor,Aeneaemihicuratui.CumTroiaAchillesexanimatasequensimpingeretagminamuris,miliamultadaretleto,gemerentquerepletiamnes,necreperireviamatqueevolverepossetinmareseXanthus,PelidaetuncegoforticongressumAeneannecdisnecviribusaequisnubecavarapui,cuperemcumvertereabimostructameismanibusperiuraemoeniaTroiae.Nuncquoquemenseademperstatmihi:pelletimores.Tutus,quosoptas,portusaccedetAverni.Unuserittantum,amissumquemgurgitequaeres;

unumpromultisdabiturcaput.’Hisubilaetadeaepermulsitpectoradictis,iungitequosaurogenitor,spumantiaqueadditfrenaferis,manibusqueomneseffundithabenas.Caeruleopersummalevisvolataequoracurru;subsiduntundae,tumidumquesubaxetonantisternituraequoraquis;fugiuntvastoaetherenimbi.Tumvariaecomitumfacies,immaniacete,etseniorGlaucichorus,InousquePalaemon,Tritonesqueciti,Phorciqueexercitusomnis;laevatenentThetis,etMelite,Panopeaquevirgo,Nisaee,Spioque,Thaliaque,Cymodoceque.

HicpatrisAeneaesuspensamblandavicissimgaudiapertemptantmentem:iubetociusomnesattollimalos,intendibrachiavelis.Unaomnesfecerepedempariterquesinistros,nuncdextrossolveresinus;unaarduatorquentcornuadetorquentque;feruntsuaflaminaclassem.PrincepsanteomnesdensumPalinurusagebatagmen;adhuncaliicursumcontendereiussi.IamqueferemediamcaeliNoxhumidametamcontigerat;placidalaxabantmembraquietesubremisfusiperdurasedilianautae:cumlevisaetheriisdelapsusSomnusabastrisaeradimovittenebrosumetdispulitumbras,te,Palinure,petens,tibisomniatristiaportansinsonti;puppiquedeusconseditinalta,Phorbantisimilis,funditquehasoreloquelas:‘IasidePalinure,feruntipsaaequoraclassem;aequataespirantaurae;daturhoraquieti.Ponecaput,fessosqueoculosfurarelabori:ipseegopaulisperprotetuamunerainibo.’CuivixattollensPalinurusluminafatur:‘Menesalisplacidivoltumfluctusquequietosignorareiubes?Menehuicconfideremonstro?Aeneancredamquidenimfallacibusaurisetcaelo,totiensdeceptusfraudesereni?’Taliadictadabat,clavumqueaffixusethaerensnusquamamittebat,oculosquesubastratenebat.EccedeusramumLethaeororemadentem,viquesoporatumStygia,superutraquequassattempora,cunctantiquenatantialuminasolvit.Vixprimosinopinaquieslaxaveratartus,etsuperincumbenscumpuppisparterevolsa,cumquegubernaclo,liquidasproiecitinundaspraecipitemacsociosnequiquamsaepevocantem;

ipsevolanstenuessesustulitalesadauras.Currititertutumnonseciusaequoreclassis,promissisquepatrisNeptuniinterritafertur.IamqueadeoscopulosSirenumadvectasubibat,difficilesquondammultorumqueossibusalbos,tumraucaadsiduolongesalesaxasonabant:cumpateramissofluitantemerraremagistrosensit,etipseratemnocturnisrexitinundis,multagemens,casuqueanimumconcussusamici‘Onimiumcaeloetpelagoconfisesereno,nudusinignota,Palinure,iacebisharena!’

LIBERVI

SICfaturlacrimans,classiqueimmittithabenas,ettandemEuboicisCumarumadlabituroris.Obvertuntpelagoproras;tumdentetenaciancorafundabatnaves,etlitoracurvaepraetexuntpuppes.IuvenummanusemicatardenslitusinHesperium;quaeritparsseminaflammaeabstrusainvenissilicis,parsdensaferarumtectarapitsilvas,inventaquefluminamonstrat.AtpiusAeneasarces,quibusaltusApollopraesidet,horrendaequeproculsecretaSibyllaeantrumimmanepetit,magnumcuimentemanimumqueDeliusinspiratvates,aperitquefutura.IamsubeuntTriviaelucosatqueaureatecta.

Daedalus,utfamaest,fugiensMinoiaregna,praepetibuspennisausussecrederecaelo,insuetumperitergelidasenavitadArctos,Chalcidicaquelevistandemsuperadstititarce.Redditushisprimumterris,tibi,Phoebe,sacravitremigiumalarum,posuitqueimmaniatempla.InforibusletumAndrogeo:tumpenderepoenasCecropidaeiussi—-miserum!—-septenaquotanniscorporanatorum;statductissortibusurna.ContraelatamarirespondetGnosiatellus:hiccrudelisamortauri,suppostaquefurtoPasiphae,mixtumquegenusprolesquebiformisMinotaurusinest,Venerismonumentanefandae;hiclaborilledomusetinextricabiliserror;magnumreginaesedenimmiseratusamorem

Daedalusipsedolostectiambagesqueresolvit,caecaregensfilovestigia.Tuquoquemagnampartemopereintanto,sineretdolor,Icare,haberes.Bisconatuseratcasuseffingereinauro;bispatriaececideremanus.Quinprotinusomniaperlegerentoculis,niiampraemissusAchatesadforet,atqueunaPhoebiTriviaequesacerdos,DeiphobeGlauci,faturquaetaliaregi:‘Nonhocistasibitempusspectaculaposcit;nuncgregedeintactoseptemmactareiuvencospraestiterit,totidemlectasdemorebidentes.’TalibusadfataAenean(necsacramoranturiussaviri),Teucrosvocataltaintemplasacerdos.

ExcisumEuboicaelatusingensrupisinantrum,quolatiducuntadituscentum,ostiacentum;underuunttotidemvoces,responsaSibyllae.Ventumeratadlimen,cumvirgo.‘Poscerefatatempus’ait;‘deus,ecce,deus!’Cuitaliafantianteforessubitononvoltus,noncolorunus,noncomptaemanserecomae;sedpectusanhelum,etrabieferacordatument;maiorquevideri,necmortalesonans,adflataestnuminequandoiampropioredei.‘Cessasinvotaprecesque,Tros’ait‘Aenea?Cessas?Nequeenimantedehiscentattonitaemagnaoradomus.’Ettaliafataconticuit.GelidusTeucrisperduracucurritossatremor,funditqueprecesrexpectoreabimo:‘Phoebe,gravesTroiaesempermiseratelabores,DardanaquiParidisdirextitelamanusquecorpusinAeacidae,magnasobeuntiaterrastotmariaintraviducete,penitusquerepostasMassylumgentespraetentaqueSyrtibusarva,iamtandemItaliaefugientisprendimusoras;hacTroianatenusfueritFortunasecuta.VosquoquePergameaeiamfasestparceregenti,diquedeaequeomnesquibusobstititIliumetingensgloriaDardaniae.Tuque,Osanctissimavates,praesciaventuri,da,nonindebitaposcoregnameisfatis,LatioconsidereTeucroserrantisquedeosagitataquenuminaTroiae.TumPhoeboetTriviaesolidodemarmoretempluminstituam,festosquediesdenominePhoebi.Tequoquemagnamanentregnispenetralianostris:hicegonamquetuassortesarcanaquefata,dictameaegenti,ponam,lectosquesacrabo,alma,viros.Foliistantumnecarminamanda,

neturbatavolentrapidisludibriaventis;ipsacanasoro.’Finemdeditoreloquendi.

At,Phoebinondumpatiens,immanisinantrobacchaturvates,magnumsipectorepossitexcussissedeum;tantomagisillefatigatosrabidum,feracordadomans,fingitquepremendo.Ostiaiamquedomuspatuereingentiacentumspontesua,vatisqueferuntresponsaperauras:‘Otandemmagnispelagidefunctepericlis!Sedterraegravioramanent.InregnaLaviniDardanidaevenient;mittehancdepectorecuram;sednonetvenissevolent.Bella,horridabella,etThybrimmultospumantemsanguinecerno.NonSimoistibi,necXanthus,necDoricacastradefuerint;aliusLatioiampartusAchilles,natusetipsedea;necTeucrisadditaIunousquamaberit;cumtusupplexinrebusegenisquasgentesItalumautquasnonoraverisurbes!CausamalitanticoniunxiterumhospitaTeucrisexterniqueiterumthalami.Tunecedemalis,sedcontraaudentiorito,quatuateFortunasinet.Viaprimasalutis,quodminimereris,Graiapandeturaburbe.’

TalibusexadytodictisCumaeaSibyllahorrendascanitambagesantroqueremugit,obscurisverainvolvens:eafrenafurenticoncutit,etstimulossubpectorevertitApollo.Utprimumcessitfuroretrabidaoraquierunt,incipitAeneasheros:‘Nonullalaborum,Ovirgo,novamifaciesinopinavesurgit;omniapraecepiatqueanimomecumanteperegi.Unumoro:quandohicinferniianuaregisdicitur,ettenebrosapalusAcheronterefuso,ireadconspectumcarigenitorisetoracontingat;doceasiteretsacraostiapandas.Illumegoperflammasetmillesequentiatelaeripuihisumeris,medioqueexhosterecepi;illemeumcomitatusiter,mariaomniamecumatqueomnespelagiqueminascaeliqueferebat,invalidus,viresultrasortemquesenectae.Quin,uttesupplexpeteremettualiminaadirem,idemoransmandatadabat.Gnatiquepatrisque,alma,precor,miserere;—-potesnamqueomnia,nectenequiquamlucisHecatepraefecitAvernis;—-sipotuitManesarcessereconiugisOrpheus,

Threiciafretuscitharafidibusquecanoris,sifratremPolluxalternamorteredemit,itquereditqueviamtotiens.QuidThesea,magnumquidmemoremAlciden?EtmigenusabIovesummo.’

Talibusorabatdictis,arasquetenebat,cumsicorsaloquivates:‘Satesanguinedivom,TrosAnchisiade,facilisdescensusAverno;noctesatquediespatetatriianuaDitis;sedrevocaregradumsuperasqueevadereadauras,hocopus,hiclaborest.Pauci,quosaequusamavitIuppiter,autardensevexitadaetheravirtus,disgenitipotuere.Tenentmediaomniasilvae,Cocytusquesinulabenscircumvenitatro.Quodsitantusamormenti,sitantacupidoest,bisStygiosinnarelacus,bisnigravidereTartara,etinsanoiuvatindulgerelabori,accipe,quaeperagendaprius.Latetarboreopacaaureusetfoliisetlentovimineramus,Iunoniinfernaedictussacer;hunctegitomnislucus,etobscurisclauduntconvallibusumbrae.Sednonantedaturtellurisopertasubire,auricomosquamquisdecerpseritarborefetus.HocsibipulchrasuumferriProserpinamunusinstituit.Primoavulsonondeficitalteraureus,etsimilifrondescitvirgametallo.Ergoaltevestigaoculis,etriterepertumcarpemanu;namqueipsevolensfacilisquesequetur,sitefatavocant;aliternonviribusullisvincere,necduropoterisconvellereferro.Praetereaiacetexanimumtibicorpusamici—-heunescis—-totamqueincestatfunereclassem,dumconsultapetisnostroqueinliminependes.Sedibushuncreferantesuisetcondesepulchro.Ducnigraspecudes;eaprimapiaculasunto:sicdemumlucosStygisetregnainviavivisaspicies.’Dixit,pressoqueobmutuitore.

Aeneasmaestodefixusluminavoltuingreditur,linquensantrum,caecosquevolutateventusanimosecum.CuifidusAchatesitcomes,etparibuscurisvestigiafigit.Multaintersesevariosermoneserebant,quemsociumexanimemvates,quodcorpushumandumdiceret.AtqueilliMisenuminlitoresicco,utvenere,videntindignamorteperemptum,MisenumAeoliden,quononpraestantioralter

aereciereviros,Martemqueaccenderecantu.Hectorishicmagnifueratcomes,Hectoracircumetlituopugnasinsignisobibatethasta:postquamillumvitavictorspoliavitAchilles,DardanioAeneaesesefortissimusherosaddideratsocium,noninferiorasecutus.Sedtum,fortecavadumpersonataequoraconcha,demens,etcantuvocatincertaminadivos,aemulusexceptumTriton,sicrederedignumest,intersaxavirumspumosainmerseratunda.Ergoomnesmagnocircumclamorefremebant,praecipuepiusAeneas.TumiussaSibyllae,haudmora,festinantflentes,aramquesepulchricongererearboribuscaeloqueeducerecertant.Iturinantiquamsilvam,stabulaaltaferarum;procumbuntpiceae,sonatictasecuribusilex,fraxineaequetrabescuneisetfissileroburscinditur,advolvuntingentismontibusornos.

NecnonAeneasoperaintertaliaprimushortatursocios,paribusqueaccingiturarmis.Atquehaecipsesuotristicumcordevolutat,aspectanssilvaminmensam,etsicvoceprecatur:‘Sinuncsenobisilleaureusarboreramusostendatnemoreintanto,quandoomniavereheunimiumdetevates,Misene,locutaest.’Vixeafatuserat,geminaecumfortecolumbaeipsasuboraviricaelovenerevolantes,etviridisederesolo.Tummaximusherosmaternasagnoscitaves,laetusqueprecatur:‘Esteduces,O,siquaviaest,cursumqueperaurasdirigiteinlucos,ubipinguemdivesopacatramushumum.Tuque,O,dubiisnedeficerebus,divaparens.’Siceffatusvestigiapressit,observansquaesignaferant,quotenderepergant.Pascentesillaetantumprodirevolando,quantumaciepossentoculiservaresequentum.IndeubivenereadfaucesgraveolentisAverni,tolluntseceleres,liquidumqueperaeralapsaesedibusoptatisgeminaesuperarboresidunt,discolorundeauriperramosaurarefulsit.Qualesoletsilvisbrumalifrigoreviscumfrondevirerenova,quodnonsuaseminatarbos,etcroceofetuteretiscircumdaretruncos,taliseratspeciesaurifrondentisopacailice,siclenicrepitabatbratteavento.CorripitAeneasextemploavidusquerefringit

cunctantem,etvatisportatsubtectaSibyllae.

NecminusintereaMisenuminlitoreTeucriflebant,etcineriingratosupremaferebant.Principiopinguemtaedisetroboresectoingentemstruxerepyram,cuifrondibusatrisintexuntlatera,etferalesantecupresiosconstituunt,decorantquesuperfulgentibusarmis.Parscalidoslaticesetaenaundantiaflammisexpediunt,corpusquelavantfrigentisetunguunt.Fitgemitus.Tummembratorodefletareponunt,purpureasquesupervestes,velaminanota,coniciunt.Parsingentisubiereferetro,tristeministerium,etsubiectammoreparentumaversitenuerefacem.Congestacremanturtureadona,dapes,fusocrateresolivo.Postquamconlapsicineresetflammaquievitreliquiasvinoetbibulamlaverefavillam,ossaquelectacadotexitCorynaeusaeno.Idemtersociospuracircumtulitunda,spargensrorelevietramofelicisolivae,lustravitqueviros,dixitquenovissimaverba.AtpiusAeneasingentimolesepulcrumimponit,suaquearmaviro,remumquetubamque,montesubaerio,quinunc”Misenus”abillodicitur,aeternumquetenetpersaeculanomen.

Hisactis,propereexsequiturpraeceptaSibyllae.Speluncaaltafuitvastoqueimmanishiatu,scrupea,tutalacunigronemorumquetenebris,quamsuperhaudullaepoterantimpunevolantestendereiterpennis—-talissesehalitusatrisfaucibuseffundenssuperaadconvexaferebat:[undelocumGraidixeruntnomineAornon.]quattuorhicprimumnigrantistergaiuvencosconstituit,frontiqueinvergitvinasacerdos;etsummascarpensmediaintercornuasaetasignibusimponitsacris,libaminaprima,vocevocansHecaten,CaeloqueEreboquepotentem.Supponuntaliicultros,tepidumquecruoremsuscipiuntpateris.IpseatrivellerisagnamAeneasmatriEumenidummagnaequesororienseferit,sterilemquetibi.Proserpina,vaccam.TumStygioreginocturnasinchoataras,etsolidaimponittaurorumvisceraflammis,pinguesuperqueoleuminfundensardentibusextis.Ecceautem,primisubluminasolisetortus,

subpedibusmugiresolum,etiugacoeptamoverisilvarum,visaequecanesululareperumbram,adventantedea.‘ProculOproculeste,profani,’conclamatvates,‘totoqueabsistiteluco;tuqueinvadeviam,vaginaqueeripeferrum:nuncanimisopus,Aenea,nuncpectorefirmo.’Tantumeffata,furensantroseimmisitaperto;illeducemhaudtimidisvadentempassibusaequat.

Di,quibusimperiumestanimarum,umbraequesilentes,etChaos,etPhlegethon,locanoctetacentialate,sitmihifasauditaloqui;sitnuminevestropandereresaltaterraetcaliginemersas!

Ibantobscurisolasubnocteperumbram,perquedomosDitisvacuasetinaniaregna:qualeperincertamlunamsublucemalignaestiterinsilvis,ubicaelumcondiditumbraIuppiter,etrebusnoxabstulitatracolorem.Vestibulumanteipsum,primisqueinfaucibusOrciLuctusetultricesposuerecubiliaCurae;pallentesquehabitantMorbi,tristisqueSenectus,etMetus,etmalesuadaFames,acturpisEgestas,terribilesvisuformae:Letumque,Labosque;tumconsanguineusLetiSopor,etmalamentisGaudia,mortiferumqueadversoinlimineBellum,ferreiqueEumenidumthalami,etDiscordiademens,vipereumcrinemvittisinnexacruentis.

Inmedioramosannosaquebrachiapanditulmusopaca,ingens,quamsedemSomniavolgoPanatenereferunt,foliisquesubomnibushaerent.Multaquepraetereavariarummonstraferarum:Centauriinforibusstabulant,Scyllaequebiformes,etcentumgeminusBriareus,acbeluaLernaehorrendumstridens,flammisquearmataChimaera,GorgonesHarpyiaequeetformatricorporisumbrae.CorripithicsubitatrepidusformidineferrumAeneas,strictamqueaciemvenientibusoffert,et,nidoctacomestenuessinecorporevitasadmoneatvolitarecavasubimagineformae,inruat,etfrustraferrodiverberetumbras.

Hincvia,TartareiquaefertAcherontisadundas.Turbidushiccaenovastaquevoraginegurgesaestuat,atqueomnemCocytoeructatharenam.PortitorhashorrendusaquasetfluminaservatterribilisqualoreCharon,cuiplurimamento

canitiesincultaiacet;stantluminaflamma,sordidusexumerisnododependetamictus.Ipseratemcontosubigit,velisqueministrat,etferrugineasubvectatcorporacymba,iamsenior,sedcrudadeoviridisquesenectus.Hucomnisturbaadripaseffusaruebat,matresatqueviri,defunctaquecorporavitamagnanimumheroum,pueriinnuptaequepuellae,impositiquerogisiuvenesanteoraparentum:quammultainsilvisautumnifrigoreprimolapsacaduntfolia,autadterramgurgiteabaltoquammultaeglomeranturaves,ubifrigidusannustranspontumfugat,etterrisimmittitapricis.Stabantorantesprimitransmitterecursum,tendebantquemanusripaeulteriorisamore.Navitasedtristisnunchosnuncaccipitillos,astalioslongesubmotosarcetharena.Aeneas,miratusenimmotusquetumultu,‘Dic’ait‘Ovirgo,quidvoltconcursusadamnem?Quidvepetuntanimae,velquodiscrimineripashaelinquunt,illaeremisvadalividaverrunt?’Ollisicbreviterfataestlongaevasacerdos:‘Anchisagenerate,deumcertissimaproles,CocytistagnaaltavidesStygiamquepaludem,dicuiusiuraretimentetfallerenumen.Haecomnis,quamcernis,inopsinhumataqueturbaest;portitorilleCharon;hi,quosvehitunda,sepulti.Necripasdaturhorrendasetraucafluentatransportarepriusquamsedibusossaquierunt.Centumerrantannosvolitantquehaeclitoracircum;tumdemumadmissistagnaexoptatarevisunt.’ConstititAnchisasatusetvestigiapressit,multaputans,sortemqueanimomiseratusiniquam.CernitibimaestosetmortishonorecarentesLeucaspimetLyciaeductoremclassisOronten,quos,simulabTroiaventosaperaequoravectos,obruitAuster,aquainvolvensnavemquevirosque.

EccegubernatorsesePalinurusagebat,quiLibyconupercursu,dumsideraservat,excideratpuppimediiseffususinundis.Huncubivixmultamaestumcognovitinumbra,sicprioradloquitur:‘Quiste,Palinure,deorumeripuitnobis,medioquesubaequoremersit?Dicage.Namquemihi,fallaxhaudanterepertus,hocunoresponsoanimumdelusitApollo,quiforetepontoincolumem,finesquecanebat

venturumAusonios.Enhaecpromissafidesest?’Illeautem:‘NequetePhoebicortinafefellit,duxAnchisiade,necmedeusaequoremersit.Namquegubernaclummultaviforterevolsum,cuidatushaerebamcustoscursusqueregebam,praecipitanstraximecum.Mariaasperaiurononullumprometantumcepissetimorem,quamtuane,spoliataarmis,excussamagistro,deficerettantisnavissurgentibusundis.TrisNotushibernasimmensaperaequoranoctesvexitmeviolentusaqua;vixluminequartoprospexiItaliamsummasublimisabunda.Paulatimadnabamterrae;iamtutatenebam,nigenscrudelismadidacumvestegravatumprensantemqueuncismanibuscapitaasperamontisferroinvasisset,praedamqueignaraputasset.Nuncmefluctushabet,versantqueinlitoreventi.Quodtepercaeliiucundumlumenetauras,pergenitoremoro,perspessurgentisIuli,eripemehis,invicte,malis:auttumihiterraminice,namquepotes,portusquerequireVelinos;auttu,siquaviaest,siquamtibidivacreatrixostendit—-nequeenim,credo,sinenuminedivomfluminatantaparasStygiamqueinnarepaludem—-dadextrammisero,ettecummetolleperundas,sedibusutsaltemplacidisinmortequiescam.Taliafatuserat,coepitcumtaliavates:‘Undehaec,oPalinure,tibitamdiracupido?TuStygiasinhumatusaquasamnemqueseverumEumenidumaspicies,ripamveiniussusadibis?Desinefatadeumflectisperareprecando.Sedcapedictamemor,durisolatiacasus.Namtuafinitimi,longelatequeperurbesprodigiisacticaelestibus,ossapiabunt,etstatuenttumulum,ettumulosollemniamittent,aeternumquelocusPalinurinomenhabebit.’Hisdictiscuraeemotae,pulsusqueparumpercordedolortristi:gaudetcognomineterrae.

Ergoiterinceptumperaguntfluvioquepropinquant.NavitaquosiamindeutStygiaprospexitabundapertacitumnemusirepedemqueadvertereripae,sicprioradgrediturdictis,atqueincrepatultro:‘Quisquises,armatusquinostraadfluminatendis,fareage,quidvenias,iamistinc,etcomprimegressum.Umbrarumhiclocusest,somninoctisquesoporae;corporavivanefasStygiavectarecarina.

NecveroAlcidenmesumlaetatuseuntemaccepisselacu,necTheseaPirithoumque,disquamquamgenitiatqueinvictiviribusessent.Tartareumillemanucustodeminvinclapetivit,ipsiusasolioregis,traxitquetrementem;hidominamDitisthalamodeducereadorti.’QuaecontrabreviterfataestAmphrysiavates:‘Nullaehicinsidiaetales;absistemoveri;necvimtelaferunt;licetingensianitorantroaeternumlatransexsanguisterreatumbras,castalicetpatruiservetProserpinalimen.TroiusAeneas,pietateinsignisetarmis,adgenitoremimasErebidescenditadumbras.Sitenullamovettantaepietatisimago,atramumhunc’(aperitramum,quivestelatebat)‘adgnoscas.’Tumidaexiratumcordaresidunt.Necplurahis.Illeadmiransvenerabiledonumfatalisvirgae,longoposttemporevisum,caeruleamadvertitpuppim,ripaequepropinquat.Indealiasanimas,quaeperiugalongasedebant,deturbat,laxatqueforos;simulaccipitalveoingentemAenean.Gemuitsubponderecymbasutilis,etmultamaccepitrimosapaludem.Tandemtransfluviumincolumisvatemquevirumqueinformilimoglaucaqueexponitinulva.

Cerberushaecingenslatraturegnatrifaucipersonat,adversorecubansimmanisinantro.Cuivates,horrerevidensiamcollacolubris,mellesoporatametmedicatisfrugibusoffamobicit.Illefamerabidatriagutturapandenscorripitobiectam,atqueimmaniatergaresolvitfusushumi,totoqueingensextenditurantro.OccupatAeneasaditumcustodesepulto,evaditquecelerripaminremeabilisundae.

Continuoauditaevoces,vagitusetingens,infantumqueanimaeflentesinlimineprimo,quosdulcisvitaeexsortesetabubereraptosabstulitatradiesetfuneremersitacerbo;hosiuxtafalsodamnaticriminemortis.Necverohaesinesortedatae,sineiudice,sedes:quaesitorMinosurnammovet;illesilentumconciliumquevocatvitasqueetcriminadiscit.Proxumadeindetenentmaestiloca,quisibiletuminsontespepereremanu,lucemqueperosiproiecereanimas.Quamvellentaethereinalto

nuncetpauperiemetdurosperferrelabores!Fasobstat,tristisquepalusinamabilisundaealligat,etnoviensStyxinterfusacoercet.Necproculhincpartemfusimonstranturinomnemlugentescampi:sicillosnominedicunt.Hic,quosdurusamorcrudelitabeperedit,secreticelantcallesetmyrteacircumsilvategit;curaenonipsainmorterelinquunt.HisPhaedramProcrimquelocis,maestamqueEriphylencrudelisnatimonstrantemvolnera,cernit,EvadnenqueetPasiphaen;hisLaodamiaitcomes,etiuvenisquondam,nuncfemina,Caeneus,rursusetinveteremfatorevolutafiguram.InterquasPhoenissarecensavolnereDidoerrabatsilvainmagna;quamTroiusherosutprimumiuxtastetitadgnovitqueperumbrasobscuram,qualemprimoquisurgeremenseautvidet,autvidisseputatpernubilalunam,demisitlacrimas,dulciqueadfatusamoreest:‘InfelixDido,verusmihinuntiusergoveneratexstinctam,ferroqueextremasecutam?Funerisheutibicausafui?Persideraiuro,persuperos,etsiquafidestelluresubimaest,invitus,regina,tuodelitorecessi.Sedmeiussadeum,quaenunchasireperumbras,perlocasentasitucoguntnoctemqueprofundam,imperiisegeresuis;neccrederequivihunctantumtibimediscessuferredolorem.Sistegradum,tequeaspectunesubtrahenostro.Quemfugis?Extremumfato,quodteadloquor,hocest.’TalibusAeneasardentemettorvatuentemlenibatdictisanimum,lacrimasqueciebat.Illasolofixosoculosaversatenebat,necmagisinceptovoltumsermonemovetur,quamsidurasilexautstetMarpesiacautes.landemcorripuitsese,atqueinimicarefugitinnemusumbriferum,coniunxubipristinusillirespondetcurisaequatqueSychaeusamorem.NecminusAeneas,casuconcussusiniquo,prosequiturlacrimislonge,etmiseratureuntem.

Indedatummolituriter.Iamquearvatenebantultima,quaebelloclarisecretafrequentant.HicillioccurritTydeus,hicinclutusarmisParthenopaeusetAdrastipallentisimago;hicmultumfletiadsuperosbelloquecaduciDardanidae,quosilleomneslongoordinecernens

ingemuit,GlaucumqueMedontaqueThersilochumque,trisAntenoridas,CereriquesacrumPolyphoeten,Idaeumque,etiamcurrus,etiamarmatenentem.circumstantanimaedextralaevaquefrequentes;necvidissesemelsatisest;iuvatusquemorari,etconferregradum,etveniendidiscerecausas.AtDanaumproceresAgamemnoniaequephalangesutviderevirumfulgentiaquearmaperumbras,ingentitrepidaremetu;parsvertereterga,ceuquondampetiererates;parstollerevocemexiguam,inceptusclamorfrustraturhiantes.

AtquehicPriamidenlaniatumcorporetotoDeiphobumvidetetlacerumcrudeliterora,oramanusqueambas,populataquetemporaraptisauribus,ettruncasinhonestovolnerenares.Vixadeoadgnovitpavitantemetdirategentemsupplicia,etnotiscompellatvocibusultro:‘Deiphobearmipotens,genusaltoasanguineTeucriquistamcrudelesoptavitsumerepoenas?Cuitantumdetelicuit?MihifamasupremanoctetulitfessumvastatecaedePelasgumprocubuissesuperconfusaestragisacervum.TuncegomettumulumRhoeteolitoreinanemconstitui,etmagnaManestervocevocavi.Nomenetarmalocumservant;te,amice,nequiviconspicere,etpatriadecedensponereterra.’AdquaePriamides:‘NihilOtibiamicerelictum;omniaDeiphobosolvistietfunerisumbris.SedmefatameaetscelusexitialeLacaenaehismerseremalis;illahaecmonumentareliquit.Namqueutsupremamfalsaintergaudianoctemegerimus,nosti;etnimiummeminissenecesseest.CumfatalisequussaltusuperarduavenitPergama,etarmatumpeditemgravisattulitalvo,illa,chorumsimulans,evantesorgiacircumducebatPhrygias;flammammediaipsatenebatingentem,etsummaDanaosexarcevocabat.Tumme,confectumcurissomnoquegravatum,infelixhabuitthalamus,pressitqueiacentemdulcisetaltaquiesplacidaequesimillimamortiEgregiaintereaconiunxarmaomniatectisamovet,etfidumcapitisubduxeratensem;intratectavocatMenelaum,etliminapandit,scilicetidmagnumsperansforemunusamanti,etfamamexstinguiveterumsicpossemalorum.Quidmoror?Inrumpuntthalamo;comesaddituruna

hortatorscelerumAeolides.Di,taliaGraisinstaurate,piosipoenasorereposco!Sedtequivivumcasus,age,farevicissim,attulerint.Pelagineveniserroribusactus,anmonitudivom?AnquaeteFortunafatigat,uttristessinesoledomos,locaturbida,adires?’

HacvicesermonumroseisAuroraquadrigisiammediumaetheriocursutraiecerataxem;etforsomnedatumtraherentpertaliatempus;sedcomesadmonuit,breviterqueadfataSibyllaest:‘Noxruit,Aenea;nosflendoducimushoras.Hiclocusest,partesubiseviafinditinambas:dexteraquaeDitismagnisubmoeniatendit,haciterElysiumnobis;atlaevamalorumexercetpoenas,etadimpiaTartaramittit.’Deiphobuscontra:‘Nesaevi,magnasacerdos;discedam,explebonumerum,reddarquetenebris.Idecus,i,nostrum;melioribusuterefatis!’Tantumeffatus,etinverbovestigiatorsit.

RespicitAeneassubito,etsubrupesinistramoenialatavidet,triplicicircumdatamuro,quaerapidusflammisambittorrentibusamnis,TartareusPhlegethon,torquetquesonantiasaxa.Portaadversaingens,solidoqueadamantecolumnae,visutnullavirum,nonipsiexscinderebellocaelicolaevaleant;statferreaturrisadauras,Tisiphonequesedens,pallasuccinctacruenta,vestibulumexsomnisservatnoctesquediesque,Hincexaudirigemitus,etsaevasonareverbera;tumstridorferri,tractaequecatenae.ConstititAeneas,strepitumqueexterritushausit.‘Quaescelerumfacies,Ovirgo,effare;quibusveurguenturpoenis?Quistantusplangoradauras?’Tumvatessicorsaloqui:‘DuxincluteTeucrum,nullifascastosceleratuminsisterelimen;sedmecumlucisHecatepraefecitAvernis,ipsadeumpoenasdocuit,perqueomniaduxit.GnosiushaecRhadamanthushabet,durissimaregna,castigatqueauditquedolos,subigitquefateri,quaequisapudsuperos,furtolaetatusinani,distulitinseramcommissapiaculamortem.ContinuosontesultrixaccinctaflagelloTisiphonequatitinsultans,torvosquesinistraintentansanguesvocatagminasaevasororum.Tumdemumhorrisonostridentescardinesacrae

pandunturportae.Cerniscustodiaqualisvestibulosedeat,faciesquaeliminaservet?QuinquagintaatrisimmanishiatibusHydrasaeviorintushabetsedem.TumTartarusipsebispatetinpraecepstantumtenditquesubumbras,quantusadaetheriumcaelisuspectusOlympum.HicgenusantiquumTerrae,Titaniapubes,fulminedeiectifundovolvunturinimo.‘HicetAloidasgeminosimmaniavidicorpora,quimanibusmagnumrescinderecaelumadgressi,superisqueIovemdetrudereregnis.VidietcrudelesdantemSalmoneapoenas,dumflammasIovisetsonitusimitaturOlympi.QuattuorhicinvectusequisetlampadaquassansperGraiumpopulosmediaequeperElidisurbemibatovans,divomquesibiposcebathonorem,—-demens,quinimbosetnonimitabilefulmenaereetcornipedumpulsusimularetequorum.Atpateromnipotensdensainternubilatelumcontorsit,nonillefacesnecfumeataedislumina,praecipitemqueimmaniturbineadegit.NecnonetTityon,Terraeomniparentisalumnum,cernereerat,pertotanovemcuiiuberacorpusporrigitur,rostroqueimmanisvolturobuncoimmortaleiecurtondensfecundaquepoenisviscera,rimaturqueepulis,habitatquesubaltopectore,necfibrisrequiesdaturullarenatis.[QuidmemoremLapithas,IxionaPirithoumque?]quossuperatrasilexiamiamlapsuracadentiqueimminetadsimilis;lucentgenialibusaltisaureafulcratoris,epulaequeanteoraparataeregificoluxu;Furiarummaximaiuxtaaccubat,etmanibusprohibetcontingeremensas,exsurgitquefacemattollens,atqueintonatore.‘Hic,quibusinvisifratres,dumvitamanebat,pulsatusveparens,etfrausinnexaclienti,autquidivitiissoliincubuererepertis,necpartemposueresuis(quaemaximaturbaest),quiqueobadulteriumcaesi,quiquearmasecutiimpianecveritidominorumfalleredextras,inclusipoenamexspectant.Nequaeredoceriquampoenam,autquaeformavirosfortunavemersit.Saxumingensvolvuntalii,radiisquerotarumdistrictipendent;sedet,aeternumquesedebit,infelixTheseus;Phlegyasquemiserrimusomnisadmonet,etmagnatestaturvoceperumbras:

”Disciteiustitiammoniti,etnontemneredivos.”Vendidithicauropatriam,dominumquepotentemimposuit;fixitlegespretioatquerefixit;hicthalamuminvasitnataevetitosquehymenaeos;ausiomnesimmanenefas,ausoquepotiti.Non,mihisilinguaecentumsintoraquecentum,ferreavox,omnisscelerumcomprendereformas,omniapoenarumpercurrerenominapossim.’

HaecubidictadeditPhoebilongaevasacerdos:‘Sediamage,carpeviametsusceptumperficemunus;adceleremus’ait;‘Cyclopumeductacaminismoeniaconspicioatqueadversoforniceportas,haecubinospraeceptaiubentdeponeredona.’Dixerat,etpariter,gressiperopacaviarum,corripiuntspatiummedium,foribusquepropinquant.OccupatAeneasaditum,corpusquerecentispargitaqua,ramumqueadversoinliminefigit.

Hisdemumexactis,perfectomuneredivae,devenerelocoslaetosetamoenavirectafortunatorumnemorumsedesquebeatas.Largiorhiccamposaetheretluminevestitpurpureo,solemquesuum,suasideranorunt.Parsingramineisexercentmembrapalaestris,contenduntludoetfulvaluctanturharena;parspedibusplauduntchoreasetcarminadicunt.NecnonThreiciuslongacumvestesacerdosobloquiturnumerisseptemdiscriminavocum,iamqueeademdigitis,iampectinepulsateburno.HicgenusantiquumTeucri,pulcherrimaproles,magnanimiheroes,natimelioribusannis,IlusqueAssaracusqueetTroiaeDardanusauctor.Armaproculcurrusquevirummiraturinanes.Stantterradefixaehastae,passimquesolutipercampumpascunturequi.Quaegratiacurrumarmorumquefuitvivis,quaecuranitentispascereequos,eademsequiturtellurerepostos.Conspicit,ecce,aliosdextralaevaqueperherbamvescentis,laetumquechoropaeanacanentisinterodoratumlaurinemus,undesuperneplurimusEridanipersilvamvolvituramnis.Hicmanusobpatriampugnandovolnerapassi,quiquesacerdotescasti,dumvitamanebat,quiquepiivatesetPhoebodignalocuti,inventasautquivitamexcoluereperartes,quiquesuimemoresaliosfeceremerendo,

omnibushisniveacingunturtemporavitta.QuoscircumfusossicestadfataSybilla,Musaeumanteomnes,mediumnamplurimaturbahunchabet,atqueumerisexstantemsuspicitaltis:‘Dicite,felicesanimae,tuque,optimevates,quaeregioAnchisen,quishabetlocus?Illiusergovenimus,etmagnosErebitransnavimusamnes.’Atquehuicresponsumpaucisitareddiditheros:‘Nullicertadomus;lucishabitamusopacis,riparumquetorosetpratarecentiarivisincolimus.Sedvos,sifertitacordevoluntas,hocsuperateiugum;etfaciliiamtramitesistam.’Dixit,etantetulitgressum,camposquenitentisdesuperostentat;dehincsummacacuminalinquunt.

AtpaterAnchisespenitusconvallevirentiinclusasanimassuperumqueadlumenituraslustrabatstudiorecolens,omnemquesuorumforterecensebatnumerumcarosquenepotes,fataquefortunasquevirummoresquemanusque.IsqueubitendentemadversumpergraminavidetAenean,alacrispalmasutrasquetetendit,effusaequegenislacrimae,etvoxexciditore:‘Venistitandem,tuaqueexspectataparentivicititerdurumpietas?Daturoratueri,nate,tua,etnotasaudireetredderevoces?Sicequidemducebamanimorebarquefuturum,temporadinumerans’necmemeacurafefellit.Quasegoteterrasetquantaperaequoravectumaccipio!quantisiactatum,nate,periclis!Quammetui,nequidLibyaetibiregnanocerent!’Illeautem:‘Tuame,genitor,tuatristisimago,saepiusoccurrens,haecliminatendereadegit:stantsaleTyrrhenoclasses.Daiungeredextram,da,genitor,tequeamplexunesubtrahenostro.’Sicmemorans,largofletusimulorarigabat.Terconatusibicollodarebrachiacircum,terfrustracomprensamanuseffugitimago,[parlevibusventisvolucriquesimillimasomno.]

IntereavidetAeneasinvallereductaseclusumnemusetvirgultasonantiasilvis,Lethaeumque,domosplacidasquipraenatat,amnem.Hunccircuminnumeraegentespopuliquevolabant;ac—-velutinpratisubiapesaestateserenafloribusinsiduntvariis,etcandidacircumliliafunduntur—-strepitomnismurmurecampus.Horrescitvisusubito,causasquerequiritinsciusAeneas,quaesinteafluminaporro,quiveviritantocomplerintagmineripas.TumpaterAnchises:‘Animae,quibusalterafatocorporadebentur,Lethaeiadfluminisundamsecuroslaticesetlongaobliviapotant.[Hasequidemmemoraretibiatqueostenderecoram,]iampridemhancprolemcupioenumeraremeorum,quomagisItaliamecumlaeterereperta.’‘Opater,annealiquasadcaelumhincireputandumestsublimisanimas,iterumqueadtardareverticorpora?Quaelucismiseristamdiracupido?’‘Dicamequidem,nectesuspensum,nate,tenebo’suscipitAnchises,atqueordinesingulapandit.

‘PrincipiocaelumacterrascamposqueliquentislucentemqueglobumLunaeTitaniaqueastraspiritusintusalit,totamqueinfusaperartusmensagitatmolemetmagnosecorporemiscet.Indehominumpecudumquegenus,vitaequevolantum,etquaemarmoreofertmonstrasubaequorepontus.Igneusestollisvigoretcaelestisorigoseminibus,quantumnonnoxiacorporatardant,terreniquehebetantartusmoribundaquemembra.Hincmetuuntcupiuntque,dolentgaudentque,nequeaurasdispiciuntclausaetenebrisetcarcerecaeco.Quinetsupremocumluminevitareliquit,nontamenomnemalummiserisnecfunditusomnescorporeaeexceduntpestes,penitusquenecesseestmultadiuconcretamodisinolesceremiris.Ergoexercenturpoenis,veterumquemalorumsuppliciaexpendunt:aliaepandunturinanessuspensaeadventos;aliissubgurgitevastoinfectumeluiturscelus,autexuriturigni;quisquesuospatimurManes;exindeperamplummittimurElysium,etpaucilaetaarvatenemus;doneclongadies,perfectotemporisorbe,concretamexemitlabem,purumquerelinquitaetheriumsensumatqueauraisimplicisignem.

Hasomnes,ubimillerotamvolvereperannos,Lethaeumadfluviumdeusevocatagminemagno,scilicetimmemoressuperautconvexarevisant,rursusetincipiantincorporavellereverti.’

DixeratAnchises,natumqueunaqueSibyllamconventustrahitinmediosturbamquesonantem,ettumulumcapit,undeomneslongoordinepossitadversoslegere,etvenientumdiscerevultus.

‘Nuncage,Dardaniamprolemquaedeindesequaturgloria,quimaneantItaladegentenepotes,inlustrisanimasnostrumqueinnomenituras,expediamdictis,ettetuafatadocebo.Ille,vides,puraiuvenisquinititurhasta,proxumasortetenetlucisloca,primusadaurasaetheriasItalocommixtussanguinesurget,silvius,Albanumnomen,tuapostumaproles,quemtibilongaevoserumLaviniaconiunxeducetsilvisregemregumqueparentem,undegenusLonganostrumdominabiturAlba.‘ProxumusilleProcas,Troianaegloriagentis,etCapys,etNumitor,etquitenominereddetSilviusAeneas,pariterpietatevelarmisegregius,siumquamregnandamacceperitAlbam.Quiiuvenes!Quantasostentant,aspice,vires,atqueumbratageruntcivilitemporaquercu!HitibiNomentumetGabiosurbemqueFidenam,hiCollatinasimponentmontibusarces,PometiosCastrumqueInuiBolamqueCoramque.Haectumnominaerunt,nuncsuntsinenomineterrae.‘QuinetavocomitemseseMavortiusaddetRomulus,AssaraciquemsanguinisIliamatereducet.Viden,utgeminaestantverticecristae,etpateripsesuosuperumiamsignathonore?En,huius,nate,auspiciisillainclutaRomaimperiumterris,animosaequabitOlympo,septemqueunasibimurocircumdabitarces,felixprolevirum:qualisBerecyntiamaterinvehiturcurruPhrygiasturritaperurbes,laetadeumpartu,centumcomplexanepotes,omnescaelicolas,omnessuperaaltatenentes.‘Hucgeminasnuncflecteacies,hancaspicegentemRomanosquetuos.HicCaesaretomnisIuliprogeniesmagnumcaeliventurasubaxem.Hicvir,hicest,tibiquempromittisaepiusaudis,AugustusCaesar,Divigenus,aureacondet

saeculaquirursusLatioregnataperarvaSaturnoquondam,superetGaramantasetIndosproferetimperium:iacetextrasideratellus,extraannisolisquevias,ubicaeliferAtlasaxemumerotorquetstellisardentibusaptum.HuiusinadventumiamnuncetCaspiaregnaresponsishorrentdivometMaeotiatellus,etseptemgeminiturbanttrepidaostiaNili.NecveroAlcidestantumtellurisobivit,fixeritaeripedemcervamlicet,autErymanthipacaritnemora,etLernamtremefeceritarcu;nec,quipampineisvictoriugaflectithabenis,Liber,agenscelsoNysaedeverticetigres.autdubitamusadhucvirtuteextenderevires,autmetusAusoniaprohibetconsistereterra?‘Quisproculilleautemramisinsignisolivaesacraferens?NoscocrinesincanaquementaregisRomani,primusquilegibusurbemfundabit,Curibusparvisetpaupereterramissusinimperiummagnum.Cuideindesubibit,otiaquirumpetpatriaeresidesquemovebitTullusinarmavirosetiamdesuetatriumphisagmina.QuemiuxtasequituriactantiorAncus,nuncquoqueiamnimiumgaudenspopularibusauris.VisetTarquiniosreges,animamquesuperbamultorisBruti,fascesqueviderereceptos?Consulisimperiumhicprimussaevasquesecuresaccipiet,natosquepaternovabellamoventesadpoenampulchraprolibertatevocabit.Infelix,utcumqueferenteafactaminores,vincetamorpatriaelaudumqueimmensacupido.QuinDeciosDrusosqueproculsaevumquesecuriaspiceTorquatumetreferentemsignaCamillum.Illaeautem,paribusquasfulgerecernisinarmis,concordesanimaenuncetdumnoctepremuntur,heuquantumintersebellum,siluminavitaeattigerint,quantasaciesstragemqueciebunt!AggeribussocerAlpinisatquearceMonoecidescendens,generadversisinstructusEois.Ne,pueri,netantaanimisadsuescitebella,neupatriaevalidasinvisceravertitevires;tuqueprior,tuparce,genusquiducisOlympo,proicetelamanu,sanguismeus!—-‘IlletriumphataCapitoliaadaltaCorinthovictoragetcurrum,caesisinsignisAchivis.EruetilleArgosAgamemnoniasqueMycenas,

ipsumqueAeaciden,genusarmipotentisAchilli,ultusavosTroiae,templaettemerataMinervae.Quiste,magneCato,tacitum,autte,Cosse,relinquat?QuisGracchigenus,autgeminos,duofulminabelli,Scipiadas,clademLibyae,parvoquepotentemFabriciumveltesulcoSerrane,serentem?quofessumrapitis,Fabii?TuMaxumusillees,unusquinobiscunctandorestituisrem.Excudentaliispirantiamolliusaera,credoequidem,vivosducentdemarmorevoltus,orabuntcausasmelius,caeliquemeatusdescribentradio,etsurgentiasideradicent:turegereimperiopopulos,Romane,memento;haetibieruntartes;pacisqueimponeremorem,parceresubiectis,etdebellaresuperbos.’

SicpaterAnchises,atquehaecmirantibusaddit:‘Aspice,utinsignisspoliisMarcellusopimisingreditur,victorquevirossupereminetomnes!HicremRomanam,magnoturbantetumultu,sistet,equessternetPoenosGallumquerebellem,tertiaquearmapatrisuspendetcaptaQuirino.’AtquehicAeneas;unanamqueirevidebategregiumformaiuvenemetfulgentibusarmis,sedfronslaetaparum,etdeiectoluminavoltu:‘Quis,pater,ille,virumquisiccomitatureuntem?Filius,annealiquismagnadestirpenepotum?Quisstrepituscircacomitum!Quantuminstarinipso!Sednoxatracaputtristicircumvolatumbra.’TumpaterAnchises,lacrimisingressusobortis:‘Ognate,ingentemluctumnequaeretuorum;ostendentterrishunctantumfata,nequeultraessesinent.NimiumvobisRomanapropagovisapotens,Superi,propriahaecsidonafuissent.QuantosillevirummagnamMavortisadurbemcampusagetgemitus,velquae,liberine,videbisfunera,cumtumulumpraeterlabererecentem!NecpuerIliacaquisquamdegenteLatinosintantumspetolletavos,necRomulaquondamullosetantumtellusiactabitalumno.Heupietas,heupriscafides,invictaquebellodextera!Nonillisequisquamimpunetulissetobviusarmato,seucumpedesiretinhostem,seuspumantisequifoderetcalcaribusarmos.Heu,miserandepuer,siquafataasperarumpas,tuMarcelluseris.Manibusdateliliaplenis,purpureosspargamflores,animamquenepotis

hissaltemadcumulemdonis,etfungarinanimunere’—-Sictotapassimregionevaganturaerisincampislatis,atqueomnialustrant.QuaepostquamAnchisesnatumpersinguladuxit,incenditqueanimumfamaevenientisamore,exinbellaviromemoratquaedeindegerenda,LaurentisquedocetpopulosurbemqueLatini,etquoquemquemodofugiatqueferatquelaborem.

SuntgeminaeSomniportae,quarumalteraferturcornea,quaverisfacilisdaturexitusumbris;alteracandentiperfectanitenselephanto,sedfalsaadcaelummittuntinsomniaManes.HisubitumnatumAnchisesunaqueSibyllamprosequiturdictis,portaqueemittiteburna,illeviamsecatadnavessociosquerevisit:tumseadCaietaerectofertlitoreportum.[Ancoradeproraiacitur,stantlitorepuppes.]

LIBERVII

TUquoquelitoribusnostris,Aeneianutrix,aeternammoriensfamam,Caieta,dedisti;etnuncservathonossedemtuusossaquenomenHesperiainmagna,siquaesteagloria,signat.AtpiusexsequiisAeneasritesolutis,aggerecompositotumuli,postquamaltaquieruntaequora,tendititervelisportumquerelinquit.AdspirantauraeinnoctemneccandidacursusLunanegat,splendettremulosubluminepontus.ProximaCircaeaeradunturlitoraterrae,divesinaccessosubiSolisfilialucosadsiduoresonatcantutectisquesuperbisuritodoratamnocturnainluminacedrum,argutotenuispercurrenspectinetelas.Hincexaudirigemitusiraequeleonumvinclarecusantumetserasubnocterudentum,saetigeriquesuesatqueinpraesaepibusursisaevireacformaemagnorumululareluporum,quoshominumexfaciedeasaevapotentibusherbisindueratCirceinvoltusactergaferarum.QuaenemonstrapiipaterenturtaliaTroesdelatiinportusneulitoradirasubirent,

Neptunusventisimplevitvelasecundisatquefugamdeditetpraetervadafervidavexit.

IamquerubescebatradiismareetaethereabaltoAurorainroseisfulgebatluteabigis:cumventiposuereomnisquerepentereseditflatusetinlentoluctanturmarmoretonsae.AtquehicAeneasingentemexaequorelucumprospicit.HuncinterfluvioTiberinusamoeno.verticibusrapidisetmultaflavusarenainmareprorumpit.Variaecircumquesupraqueadsuetaeripisvolucresetfluminisalveoaetheramulcebantcantulucoquevolabant.flectereitersociisterraequeadvertereprorasimperatetlaetusfluviosucceditopaco.

Nuncage,quireges,Erato,quaetemporarerum,quisLatioantiquofueritstatus,advenaclassemcumprimumAusoniisexercitusappulitoris,expediametprimaerevocaboexordiapugnae.tuvatem,tu,diva,mone.Dicamhorridabella,dicamaciesactosqueanimisinfuneraregesTyrrhenamquemanumtotamquesubarmacoactamHesperiam.Maiorrerummihinasciturordo,maiusopusmoveo.RexarvaLatinuseturbesiamseniorlongaplacidasinpaceregebat.HuncFaunoetnymphagenitumLaurenteMaricaaccipimus,FaunoPicuspaterisqueparentemte,Saturne,refert,tusanguinisultimusauctor.filiushuicfatodivomprolesquevirilisnullafuitprimaqueoriensereptaiuventaest.Soladomumettantasservabatfiliasedes,iammaturaviro,iamplenisnubilisannis.MultiillammagnoeLatiototaquepetebantAusonia.PetitantealiospulcherrimusomnisTurnus,avisatavisquepotens,quemregiaconiunxadiungigenerummiroproperabatamore;sedvariisportentadeumterroribusobstant.Lauruserattectimedioinpenetralibusaltis,sacracomammultosquemetuservataperannos,quampaterinventam,primascumconderetarces,ipseferebaturPhoebosacrasseLatinusLaurentisqueabeanomenposuissecolonis.Huiusapessummumdensae(mirabiledictu),stridoreingentiliquidumtransaetheravectae,obsedereapicem,expedibuspermutuanexisexamensubitumramofrondentepependit.

Continuovates:‘Externumcernimus,’inquit,‘adventarevirumetpartispetereagmeneasdempartibusexisdemetsummadominarierarce.’Praeterea,castisadoletdumaltariataedisetiuxtagenitoremadstatLaviniavirgo,visa(nefas)longiscomprenderecrinibusignem,[atqueomnemornatumflammacrepitantecremari]regalisqueaccensacomas,accensacoronaminsignemgemmis,tumfumidaluminefulvoinvolviactotisVolcanumspargeretectis.Idverohorrendumacvisumirabileferri:namqueforeinlustremfamafatisquecanebantipsam,sedpopulomagnumportenderebellum.AtrexsollicitusmonstrisoraculaFauni,fatidici;genitoris,aditlucosquesubaltaconsulitAlbunea,nemorumquaemaximasacrofontesonatsaevamqueexhalatopacamephitim.HincItalaegentesomnisqueOenotriatellusindubiisresponsapetunt;hucdonasacerdosCumtulitetcaesarumoviumsubnoctesilentipellibusincubuitstratissomnosquepetivit,multamodissimulacravidetvolitantiamirisetvariasauditvocesfruiturquedeorumcouloquioatqueimisAcherontaadfaturAvernis.HicettumpateripsepetensresponsaLatinuscentumlanigerasmactabatritebidentisatqueharumeffultustergostratisqueiacebatvelleribus:subitaexaltovoxredditalucoest:‘NepeteconubiisnatamsociareLatinis,Omeaprogenies,thalamisneucredeparatis:externivenientgeneri,quisanguinenostrumnomeninastraferantquorumqueastirpenepotesomniasubpedibus,quaSolutrumquerecurrensaspicitOceanum,vertiqueregiquevidebunt.’HaecresponsapatrisFaunimonitusquesilentinoctedatosnonipsesuopremitoreLatinus,sedcircumlatevolitansiamFamaperurbesAusoniastulerat,cumLaomedontiapubesgramineoripaereligavitabaggereclassem.

AeneasprimiqueducesetpulcherIuluscorporasubramisdeponuntarborisaltaeinstituuntquedapesetadorealibaperherbamsubiciuntepulis(sicIuppiteripsemonebat)etCerealesolumpomisagrestibusaugent.ConsumptishicfortealiisutverteremorsusexiguaminCererempenuriaadegitedendi

etviolaremanumalisqueaudacibusorbemfataliscrustipatulisnecparcerequadris:‘Heus!etiammensasconsumimus,’inquitIulus,necpluraadludens.Eavoxauditalaborumprimatulitfinem,primamqueloquentisaboreeripuitpateracstupefactusnuminepressit.Continuo:‘Salvefatismihidebitatellusvosque,’ait,‘OfidiTroiaesalvetepenates:hicdomus,haecpatriaest.Genitormihitalianamque(nuncrepeto)Anchisesfatorumarcanareliquit:cumte,nate,famesignotaadlitoravectumaccisiscogetdapibusconsumeremensas,tumsperaredomosdefessusibiquemementoprimalocaremanumoliriqueaggeretecta.Haeceratillafames;haecnossupremamanebat,exiliisposituramodum.Quareagiteetprimolaeticumluminesolisquaeloca,quivehabeanthomines,ubimoeniagentis,vestigemusetaportudiversapetamus.NuncpateraslibateIoviprecibusquevocateAnchisengenitorem,etvinareponitemensis.’SicdeindeeffatusfrondentitemporaramoimplicatetgeniumquelociprimamquedeorumTelluremnymphasqueetadhucignotaprecaturflumina,tumNoctemNoctisqueorientiasignaIdaeumqueIovemPhrygiamqueexordinematreminvocatetdupliciscaeloqueereboqueparentis.Hicpateromnipotenstercaeloclarusabaltointonuitradiisqueardentemlucisetauroipsemanuquatiensostenditabaetherenubem.DiditurhicsubitoTroianaperagminarumoradvenissediem,quodebitamoeniacondant.Certatiminstaurantepulasatqueominemagnocrateraslaetistatuuntetvinacoronant.

Posteracumprimalustrabatlampadeterrasortadies,urbemetfinisetlitoragentisdiversiexplorant:haecfontisstagnaNumici,huncThybrimfluvium,hicfortishabitareLatinos.TumsatusAnchisadelectosordineabomnicentumoratoresaugustaadmoeniaregisireiubet,ramisvelatosPalladisomnis,donaqueferreviropacemqueexposcereTeucris.Haudmora,festinantiussirapidisqueferunturpassibus.Ipsehumilidesignatmoeniafossamoliturquelocumprimasqueinlitoresedescastroruminmorempinnisatqueaggerecingit.

IamqueiteremensiturrisactectaLatinorumarduacernebantiuvenesmuroquesubibant.Anteurbempuerietprimaevofloreiuventusexercenturequisdomitantqueinpulverecurrusautacristenduntarcusautlentalacertisspiculacontorquentcursuqueictuquelacessunt:cumpraevectusequolongaeviregisadaurisnuntiusingentisignotainvestereportatadvenisseviros.Illeintratectavocariimperatetsoliomediusconseditavito.Tectumaugustumingens.centumsublimecolumnis,urbefuitsumma,LaurentisregiaPici,horrendumsilvisetreligioneparentum.Hicsceptraaccipereetprimosattollerefascesregibusomenerat,hocilliscuriatemplum,haesacrissedesepulis,hicarietecaesoperpetuissolitipatresconsideremensis.Quinetiamveterumeffigiesexordineavorumantiquaecedro,ItalusquepaterqueSabinusvitisator,curvamservanssubimaginefalcem,SaturnusquesenexIaniquebifrontisimagovestibuloastabant,aliiqueaborigineregesMartiaqueobpatriampugnandovolnerapassi.Multaquepraetereasacrisinpostibusarma,captivipendentcurruscurvaequesecuresetcristaecapitumetportarumingentiaclaustraspiculaqueclipeiqueereptaquerostracarinis.IpseQuirinalilituoparvaquesedebatsuccinctustrabealaevaqueancilegerebatPicus,equumdomitor;quemcaptacupidineconiunxaureapercussumvirgaversumquevenenisfecitavemCircesparsitquecoloribusalas.TaliintustemplodivompatriaqueLatinussedesedensTeucrosadseseintectavocavit,atquehaecingressisplacidopriorediditore:

‘Dicite,Dardanidae(nequeenimnescimuseturbemetgenus,auditiqueadvertitisaequorecursum),quidpetitis?QuaecausaratesautcuiusegentislitusadAusoniumtotpervadacaerulavexit?Siveerroreviaeseutempestatibusacti,qualiamultamarinautaepatiunturinalto,fluminisintrastisripasportuquesedetis,nefugitehospitiumneveignorateLatinosSaturnigentem,haudvincloneclegibusaequam,spontesuaveterisquedeisemoretenentem.Atqueequidemmemini(famaestobscuriorannis)

Auruncositaferresenes,hisortusutagrisDardanusIdaeasPhrygiaepenetravitadurbesThreiciamqueSamum,quaenuncSamothraciafertur.Hincillum,CorythiTyrrhenaabsedeprofectum,aureanuncsoliostellantisregiacaeliaccipitetnumerumdivorumaltaribusauget.’

Dixerat,etdictaIlioneussicvocesecutus:Rex,genusegregiumFauni,necfluctibusactos,atrasubegithiempsvestrissuccedereterrisnecsidusregioneviaelitusvefefellit:consiliohancomnesanimisquevolentibusurbem,adferimur,pulsiregnis,quaemaximaquondamextremoveniensSolaspiciebatOlympo.AbIoveprincipiumgeneris,IoveDardanapubesgaudetavo,rexipseIovisdegentesuprema,TroiusAeneas,tuanosadliminamisit.QuantaperIdaeossaeviseffusaMycenistempestasieritcampos,quibusactusuterqueEuropaeatqueAsiaefatisconcurreritorbis,audiitetsiquemtellusextremarefusosummovetoceanoetsiquemextentaplagarumquattuorinmediodirimitplagasolisiniqui.Diluvioexillototvastaperaequoravectidissedemexiguampatriislitusquerogamusinnocuumetcunctisundamqueauramquepatentem.Nonerimusregnoindecores,necvestrafereturfamalevistantiqueabolescetgratiafacti,necTroiamAusoniosgremioexcepissepigebit.FataperAeneaeiurodextramquepotentemsivefideseuquisbelloestexpertusetarmis:multinospopuli,multae(netemne,quodultropraeferimusmanibusvittasacverbaprecantia)etpetieresibietvoluereadiungeregentes;sednosfatadeumvestrasexquirereterrasimperiisegeresuis.HincDardanusortus;hucrepetitiussisqueingentibusurguetApolloTyrrhenumadThybrimetfontisvadasacraNumici.Dattibipraetereafortunaeparvapriorismunera,reliquiasTroiaexardentereceptas.HocpaterAnchisesaurolibabatadaras;hocPriamigestamenerat,cumiuravocatismoredaretpopulis,sceptrumquesacerquetiarasIliadumquelaborvestes.’

TalibusIlioneidictisdefixaLatinusobtututenetorasoloqueimmobilishaeret

intentosvolvensoculos.NecpurpuraregempictamovetnecsceptramoventPriameiatantum,quantuminconubionataethalamoquemoratur,etveterisFaunivoluitsubpectoresortem,huncillumfatisexternaabsedeprofectumportendigenerumparibusqueinregnavocariauspiciis,huicprogeniemvirtutefuturamegregiamettotumquaeviribusoccupetorbem.tandemlaetusait:‘Dinostrainceptasecundentauguriumquesuum;dabitur,Troiane,quodoptas,mulleranecsperno.NonvobisregeLatinodivitisuberagriTroiaeveopulentiadeerit.IpsemodoAeneas,nostrisitantacupidoest,siiungihospitioproperatsociusquevocari,adveniatvoltusneveexhorrescatamicos:illipaciseritdextramtetigissetyranni.voscontraregimeanuncmandatareferte.Estmihinata,virogentisquamiungerenostraenonpatrioexadytosortes,nonplurimacaelomonstrasinunt:generosexternisadforeaboris,hocLatiorestarecanunt,quisanguinenostrumnomeninastraferant.Huncillumposcerefataetreoret,siquidverimensaugurat,opto.’haeceffatusequosnumeropatereligitomni(stabanttercentumnitidiinpraesaepibusaltis):omnibusextemploTeucrisiubetordineduciinstratosostroalipedespictisquetapetis;aureapectoribusdemissamoniliapendent,tectiaurofulvummanduntsubdentibusaurum;absentiAeneaecurruntgeminosqueiugalissemineabaetherio,spirantisnaribusignem,illorumdegente,patriquosdaedalaCircesuppositadematrenothosfuratacreavit.TalibusAeneadaedonisdictisqueLatinisublimesinequisredeuntpacemquereportant.

EcceautemInachiissesereferebatabArgissaevaIovisconiunxaurasqueinvectatenebat,etlaetumAeneanclassemqueexaetherelongeDardaniamSiculoprospexitabusquePachyno.moliriiamtectavidet,iamfidereterrae,deseruisserates:stetitacrifixadolore.Tumquassanscaputhaeceffunditpectoredicta:‘HeustirpeminvisametfatiscontrarianostrisfataPhrygum!NumSigeisoccumberecampis,numcaptipotuerecapi,numincensacremavitTroiaviros?Mediasaciesmediosqueperignis

invenereviam.At,credo,meanuminatandemfessaiacentodiisautexsaturataquievi.Quinetiampatriaexcussosinfestaperundasausasequietprofugistotomeopponereponto!AbsumptaeinTeucrosvirescaeliquemarisque.QuidSyrtesautScyllamihi,quidvastaCharybdisprofuit?OptatocondunturThybridisalveo,securipelagiatquemei.MarsperderegentemimmanemLapithumvaluit,concessitinirasipsedeumantiquamgenitorCalydonaDianae,quodscelusautLapithistantumautCalydonamerentem?AstegomagnaIovisconiunx,nillinquereinausumquaepotuiinfelix,quaememetinomniaverti,vincorabAenea.Quodsimeanuminanonsuntmagnasatis,dubitemhaudequidemimplorarequodusquamest:flecteresinequeosuperos,Acherontamovebo.Nondabiturregnis,esto,prohibereLatinis,atqueimmotamanetfatisLaviniaconiunx:attrahereatquemorastantislicetaddererebus,atlicetamborumpopulosexscindereregum.Hacgeneratquesocercoeantmercedesuorum:sanguineTroianoetRutulodotabere,virgo,etBellonamanettepronuba.NecfacetantumCisseispraegnansignisenixaiugalisquinidemVeneripartussuusetParisalterfunestaequeiterumrecidivainPergamataedae.’Haecubidictadedit,terrasHorrendapetivit:luctificamAllectodirarumabsededearuminfernisqueciettenebris,cuitristiabellairaequeinsidiaequeetcriminanoxiacordi.OditetipsepaterPluton,oderesororesTartareaemonstrum:totsesevertitinora,tamsaevaefacies,totpullulatatracolubris.QuamIunohisacuitverbisactaliafatur:‘Huncmihidaproprium,virgosataNocte,laborem,hancoperam,nenosterhonosinfractavecedatfamaloco,neuconubiisambireLatinumAeneadaepossintItalosveobsiderefinis.Tupotesunanimosarmareinproeliafratresatqueodiisversaredomos,tuverberatectisfunereasqueinferrefaces,tibinominamille,millenocendiartes.Fecundumconcutepectus,disicecompositampacem,serecriminabelli:armavelitposcatquesimulrapiatqueinventus.’

ExinGorgoneisAllectoinfectavenenisprincipioLatiumetLaurentistectatyranni

celsapetittacitumqueobseditlimenAmatae,quamsuperadventuTeucrumTurniquehymenaeisfemineaeardentemcuraequeiraequecoquebant.Huicdeacaeruleisunumdecrinibusanguemconicitinquesinumpraecordiaadintumasubdit,quofuribundadomummonstropermisceatomnem.Illeintervestesetleviapectoralapsusvolviturattactunullofallitquefurentem,vipereaminspiransanimam:fittortilecolloaurumingenscoluber,fitlongaetaeniavittaeinnectitquecomas,etmembrislubricuserrat.Acdumprimaluesudosublapsavenenopertemptatsensusatqueossibusimplicatignemnecdumanimustotopercepitpectoreflammam,molliusetsolitomatrumdemorelocutaest,multasupernatalacrimansPhrygiisquehymenaeis:‘ExsulibusnedaturducendaLaviniaTeucris,Ogenitor,nectemiseretgnataequetuique?Necmatrismiseret,quamprimoaquilonerelinquetperfidusaltapetensabductavirginepraedo?AnnonsicPhrygiuspenetratLacedaemonapastorLedaeamqueHelenamTroianasvexitadurbes?Quidtuasanctafides,quidcuraantiquatuorumetconsanguineototiensdatadexteraTurno?SigenerexternapetiturdegenteLatinisidquesedetFauniquepremuntteiussaparentis,omnemequidemsceptristerramquaeliberanostrisdissidet,externamreoretsicdiceredivos.EtTurno,siprimadomusrepetaturorigo,InachusAcrisiusquepatresmediaequeMycenae.’

HisubinequiquamdictisexpertaLatinumcontrastarevidetpenitusqueinvisceralapsumserpentisfurialemalumtotamquepererrat,tumveroinfelix,ingentibusexcitamonstris,immensamsinemorefuritlymphataperurbem.Ceuquondamtortovolitanssubverbereturbo,quempuerimagnoingyrovacuaatriacircumintentiludoexercent;illeactushabenacurvatisferturspatiis;stupetinsciasuprainpubesquemanus,miratavolubilebuxum;dantanimosplagae:noncursusegniorillopermediasurbesagiturpopulosqueferoces.Quinetiaminsilvas,simulatonumineBacchi,maiusadortanefasmaioremqueorsafuroremevolatetnatamfrondosismontibusabdit,quothalamumeripiatTeucristaedasquemoretur,

EuhoeBacche,fremens,solumtevirginedignumvociferans,etenimmollistibisumerethyrsos,telustrarechoro,sacrumtibipascerecrinem.Famavolat,furiisqueaccensaspectorematresidemomnissimulardoragitnovaquaereretecta:deserueredomos,ventisdantcollacomasque,astaliaetremulisululatibusaetheracomplent,pampineasquegeruntincinctaepellibushastas;ipsaintermediasflagrantemfervidapinumsustinetacnataeTurniquecanithymenaeos,sanguineamtorquensaciem,torvumquerepenteclamat:‘Iomatres,audite,ubiquaeque,Latinae:SiquapiisanimismanetinfelicisAmataegratia,siiurismaternicuraremordet,solvitecrinalisvittas,capiteorgiamecum.’Talemintersilvas,interdesertaferarum,reginamAllectostimulisagitundiqueBacchi.

PostquamvisasatisprimosacuissefuroresconsiliumqueomnemquedomumvertisseLatini,protinushincfuscistristisdeatollituralisaudacisRutuliadmuros,quamdicitururbemAcrisioneisDanaefundassecolonis,praecipitidelatanoto.LocusArdeaquondamdictusavis,etnuncmagnummanetArdeanomen,sedfortunafuit;tectishicTurnusinaltisiammediamnigracarpebatnoctequietem.Allectotorvamfaciemetfurialiamembraexuit,invultussesetransformatanilis;etfrontemobscenamrugisarat,induitalboscumvittacrinis,tumramuminnectitolivae;fitCalybeIunonisanustempliquesacerdosetiuvenianteoculoshissecumvocibusoffert:‘Turne,totincassumfusospatierelaboresettuaDardaniistranscribisceptracolonis?Rextibiconiugiumetquaesitassanguinedotesabnegat,externusqueinregnumquaeriturheres.Inunc,ingratisofferte,inrise,periclis;Tyrrhenas,i,sterneacies;tegepaceLatinos.Haecadeotibime,placidacumnocteiaceres,ipsapalamfariomnipotensSaturniaiussit.Quareageetarmaripubemportisquemoverilaetusinarmapara,etPhrygiosquifluminepulchroconsedereducespictasqueexurecarinas.Caelestumvismagnaiubet.RexipseLatinus,nidareconiugiumetdictoparerefatetur,sentiatettandemTurnumexperiaturinarmis.’

Hiciuvenisvateminridenssicorsavicissimorerefert:‘ClassisinvectasThybridisundamnon,utrere,measeffugitnuntiusauris.Netantosmihifingemetus;necregiaIunoinmemorestnostri.Sedtevictasituveriqueeffetasenectus,omater,curisnequiquamexercetetarmareguminterfalsavatemformidineludit.Curatibidivomeffigiesettemplatueri:bellaviripacemquegerent,quisbellagerenda.’

TalibusAllectodictisexarsitiniras,atiuveniorantisubitustremoroccupatartus,deriguereoculi:totErinyssibilathydristantaquesefaciesaperit;tumflammeatorquensluminacunctantemetquaerentemdicereplurareppulitetgeminoserexitcrinibusanguisverberaqueinsonuitrabidoquehaecaddiditore:‘Enegovictasitu,quamverieffetasenectusarmainterregumfalsaformidineludit.Respiceadhaec:adsumdirarumabsedesororum,bellamanuletumquegero.’Siceffatafacemiuveniconiecitetatroluminefumantisfixitsubpectoretaedas.Ollisomnumingensrumpitpavor,ossaqueetartusperfundittotoproruptuscorporesudor;armaamensfremit,armatorotectisquerequirit;saevitamorferrietsceleratainsaniabelli,irasuper:magnoveluticumflammasonorevirgeasuggeriturcostisundantisaeniexsultantqueaestulatices,furitintusaquaifumidusatquealtespumisexuberatamnis,neciamsecapitunda,volatvaporateradauras.ErgoiteradregempollutapaceLatinumindicitprimisiuvenumetiubetarmaparari,tutariItaliam,detruderefinibushostem:sesatisambobusTeucrisquevenireLatinisque.Haecubidictadeditdivosqueinvotavocavit,certatimseseRutuliexhortanturinarma:huncdecusegregiumformaemovetatqueiuventae,huncatavireges,huncclarisdexterafactis.

DumTurnusRutulosanimisaudacibusimplet,AllectoinTeucrosStygiisseconcitatalis,artenovaspeculatalocum,quolitorepulcherinsidiiscursuqueferasagitabatIulus.HicsubitamcanibusrabiemCocytiavirgo

obicitetnotonariscontingitodore,utcervumardentesagerent;quaeprimalaborumcausafuitbelloqueanimosaccenditagrestis.Cervuseratformapraestantietcornibusingens,TyrrhidaepueriquemmatrisabubereraptumnutribantTyrrhusquepater,cuiregiaparentarmentaetlatecustodiacreditacampi.AdsuetumimperiissororomniSilviacuramollibusintexensornabatcornuasertispectebatqueferumpuroqueinfontelavabat.Ille,manumpatiensmensaequeadsuetuserili,errabatsilvisrursusqueadliminanotaipsedomumseraquamvissenocteferebat.HuncproculerrantemrabidaevenantisIulicommoverecanes,fluviocumfortesecundodeflueretripaqueaestusviridantelevaret.Ipseetiam,eximiaelaudissuccensusamore,Ascaniuscurvodirexitspiculacornu;necdextraeerrantideusafuit,actaquemultoperqueuterumsonituperqueiliavenitharundo.Sauciusatquadrupesnotaintratectarefugitsuccessitquegemensstabulisquestuquecruentusatqueimplorantisimilistectumomnereplebat.Silviaprimasoror,palmispercussalacertos,auxiliumvocatetdurosconclamatagrestis.Olli,pestisenimtacitislatetasperasilvis,inprovisiadsunt,hictorrearmatusobusto,stipitishicgravidinodis:quodcuiquerepertumrimanti,telumirafacit.VocatagminaTyrrhus,quadrifidamquercumcuneisutfortecoactisscindebat,raptaspiransimmanesecuri.AtsaevaespeculistempusdeanactanocendiarduatectapetitstabulietdeculminesummopastoralecanitsignumcornuquerecurvoTartareamintenditvocem,quaprotinusomnecontremuitnemusetsilvaeinsonuereprofundae;audiitetTriviaelongelacus,audiitamnissulfureaNaralbusaquafontesqueVelini,ettrepidaematrespressereadpectoranatos.Tumveroadvocemceleres,quabucinasignumdiradedit,raptisconcurruntundiquetelisindomitiagricolae;necnonetTroiapubesAscanioauxiliumcastriseffunditapertis.Direxereacies.Noniamcertamineagresti,stipitibusdurisagitursudibusvepraeustis,sedferroancipitidecernuntatraquelate

horrescitstrictissegesensibusaeraquefulgentsolelacessitaetlucemsubnubilaiactant:fluctusutiprimocoepitcumalbescerevento,paulatimsesetollitmareetaltiusundaserigit,indeimoconsurgitadaetherafundo.Hiciuvenisprimamanteaciemstridentesagitta,natorumTyrrhifueratquimaximus,Almo,sternitur;haesitenimsubgutturevolnusetudaevocisitertenuemqueinclusitsanguinevitam.CorporamultavirumcircaseniorqueGalaesus,dumpacimediumseoffert,iustissimusunusquifuitAusoniisqueolimditissimusarvis:quinquegregesillibalantum,quinaredibantarmenta,etterramcentumvertebataratris.

AtqueeapercamposaequodumMartegeruntur,promissideafactapotens,ubisanguinebellumimbuitetprimaecommisitfunerapugnae,deseritHesperiametcaeliconvexaperaurasIunonemvictrixadfaturvocesuperba:‘En,perfectatibibellodiscordiatristi:dicinamicitiamcoeantetfoederaiungant.QuandoquidemAusoniorespersisanguineTeucros,hocetiamhisaddam,tuasimihicertavoluntas:finitimasinbellaferamrumoribusurbesaccendamqueanimosinsaniMartisamore,undiqueutauxilioveniunt;spargamarmaperagros.’TumcontraIuno;‘Terrorumetfraudisabundeest;stantbellicausae,pugnaturcomminusarmis,quaeforsprimadeditsanguisnovusimbuitarma.TaliaconiugiaettaliscelebrenthymenaeosegregiumVenerisgenusetrexipseLatinus.Tesuperaetheriaserrarelicentiusaurashaudpaterillevelit,summiregnatorOlympi:cedelocis;ego,siquasuperfortunalaborumest,ipsaregam.’TalisdederatSaturniavoces.IllaautemattollitstridentisanguibusalasCocytiquepetitsedem,superaardualinquens.EstlocusItaliaemediosubmontibusaltis,nobilisetfamamultismemoratusinoris,Amsanctivalles:densishuncfrondibusatrumurguetutrimquelatusnemoris,medioquefragosusdatsonitumsaxisettortoverticetorrens.HicspecushorrendumetsaevispiraculaDitismonstrantur,ruptoqueingensAcherontevoragopestiferasaperitfauces,quisconditaErinys,invisumnumen,terrascaelumquelevabat.

NecminusintereaextremamSaturniabelloimponitreginamanum.RuitomnisinurbempastorumexacienumeruscaesosquereportantAlmonempuerumfoedatiqueoraGalaesiimplorantquedeosobtestanturqueLatinum.Turnusadestmedioqueincriminecaedisetigniterroremingeminat:Teucrosinregnavocari,stirpemadmisceriPhrygiam,seliminepelli.TumquorumattonitaeBacchonemoraaviamatresinsultantthiasis(nequeenimlevenomenAmatae),undiquecollecticoeuntMartemquefatigant.Ilicetinfandumcuncticontraominabellum,contrafatadeumperversonumineposcunt,certatimregiscircumstanttectaLatini.Illevelutpelagirupesimmotaresistit,utpelagirupesmagnovenientefragore,quaesesemultiscircumlatrantibusundismoletenet;scopulinequiquametspumeacircumsaxafremuntlateriqueinlisarefundituralga.VerumubinulladaturcaecumexsuperarepotestasconsiliumetsaevaenutuIunoniseuntres,multadeosaurasquepatertestatusinanis:‘Frangimurheufatis,’inquit,‘ferimurqueprocella!Ipsihassacrilegopendetissanguinepoenas,Omiseri.Te,Turne,nefas,tetristemanebitsupplicium,votisquedeosvenerabereseris.Nammihipartaquies,omnisqueinlimineportus;funerefelicispolior.’Necpluralocutussaepsitsetectisrerumquereliquithabenas.MoseratHesperioinLatio,quemprotinusurbesAlbanaecolueresacrumnuncmaximarerumRomacolit,cumprimamoventinproeliaMartem,siveGetisinferremanulacrimabilebellumHyrcanisveArabisveparantseutendereadIndosAuroramquesequiParthosquereposceresigna.Suntgeminaebelliportae(sicnominedicunt)religionesacraeetsaeviformidineMartis;centumaereiclauduntvectesaeternaqueferrirobora,neccustosabsistitlimineIanus:has,ubicertasedetpatribussententiapugnae,ipseQuirinalitrabeacinctuqueGabinoinsignisreseratstridentialiminaconsul,ipsevocatpugnas;sequiturtumceterapubes,aereaqueadsensuconspirantcornuarauco.HocettumAeneadisindicerebellaLatinusmoreiubebaturtristisquerecludereportas.

Abstinuittactupateraversusquerefugitfoedaministeriaetcaecissecondiditumbris.Tumreginadeumcaelodelapsamorantisimpulitipsamanuportas,etcardineversobelliferratosrumpitSaturniapostes.ArdetinexcitaAusoniaatqueimmobilisante;Parspedesireparatcampis,parsarduusaltispulverulentusequisfurit;omnesarmarequirunt.Parslevisclipeosetspiculalucidatergentarvinapinguisubiguntqueincotesecures;signaqueferreiuvatsonitusqueaudiretubarum.Quinqueadeomagnaepositisincudibusurbestelanovant,AtinapotensTiburquesuperbum,ArdeaCrustumeriqueetturrigeraeAntemnae.Tegminatutacavantcapitumflectuntquesalignasumbonumcratis;aliithoracasaenosautlevisocreaslentoducuntargento;vomerishucetfalcishonos,hucomnisaratricessitamor;recoquuntpatriosfornacibusenses.Classicaiamquesonant;itbellotesserasignum.Hicgaleamtectistrepidusrapit,illefrementisadiugacogitequosclipeumqueauroquetrilicemloricaminduiturfidoqueaccingiturense.

PanditenuncHelicona,deae,cantusquemovete,quibelloexcitireges,quaequemquesecutaecomplerintcamposacies,quibusItalaiamtumflorueritterraalmaviris,quibusarseritarmis.Etmeministisenim,divae,etmemorarepotestis:adnosvixtenuisfamaeperlabituraura.

PrimusinitbellumTyrrhenisasperaboriscontemptordivomMezentiusagminaquearmat.FiliushuiciuxtaLausus,quopulchrioralternonfuitexceptoLaurentiscorporeTurni,Lausus,equumdomitordebellatorqueferarum,ducitAgyllinanequiquamexurbesecutosmilleviros,dignus,patriisquilaetioressetimperiisetcuipaterhaudMezentiusesset.

PosthosinsignempalmapergraminacurrumvictoresqueostentatequossatusHerculepulchropulcherAventinus,clipeoqueinsignepaternumcentumanguescinctamquegeritserpentibushydram;collisAventinisilvaquemRheasacerdosfurtivumpartusubluminisediditoras,mixtadeomulier,postquamLaurentiavictorGeryoneextinctoTirynthiusattigitarva

TyrrhenoquebovesinfluminelavitHiberas.PilamanusaevosquegeruntinbelladolonesetteretipugnantmucroneveruqueSabello.Ipsepedes,tegumentorquensimmaneleonis,terribiliimpexumsaetacumdentibusalbisindutuscapiti,sicregiatectasubibat,horridus,Herculeoqueumerosinnexusamictu.

TumgeminifratresTiburtiamoenialinquunt,fratrisTiburtidictamcognominegentem,CatillusqueacerqueCoras,Argivaiuventus,etprimamanteaciemdensaintertelaferuntur:ceuduonubigenaecumverticemontisabaltodescenduntcentauri,HomolenOthrymquenivalemlinquentescursurapido;dateuntibusingenssilvalocumetmagnoceduntvirgultafragore.

NecPraenestinaefundatordefuiturbis,VolcanogenitumpecorainteragrestiaregeminventumquefocisomnisquemcrediditaetasCaeculus.Hunclatelegiocomitaturagrestis:quiquealtumPraenesteviriquiquearvaGabinaeIunonisgelidumqueAnienemetroscidarivisHernicasaxacolunt,quosdivesAnagniapascit,quos,Amasenepater.Nonillisomnibusarma,necclipeicurrusvesonant:parsmaximaglandesliventisplumbispargit,parsspiculagestatbinamanu,fulvosquelupidepellegalerostegmenhabentcapiti,vestigianudasinistriinstituerepedis,crudustegitalterapero.

AtMessapus,equumdomitor,Neptuniaproles,quemnequefasignicuiquamnecsternereferro,iampridemresidespopulosdesuetaquebelloagminainarmavocatsubitoferrumqueretractat.HiFescenninasaciesAequosqueFaliscos.HiSoractishabentarcesFlaviniaquearvaetCiminicummontelacumlucosqueCapenos.Ibantaequatinumeroregemquecanebant,ceuquondamniveiliquidainternubilacycni,cumseseepastureferuntetlongacanorosdantpercollamodos,sonatamnisetAsialongepulsapalus.Necquisquamaeratasaciesexagminetantomisceriputet,aeriamsedgorgiteabaltourguerivolucrumraucarumadlitoranubem.

EcceSabinorumpriscodesanguinemagnum

agmenagensClaususmagniqueipseagminisinstar,ClaudianuncaquodiffunditurettribusetgensperLatium,postquaminpartemdataRomaSabinis.UnaingensAmiternacohorsprisciqueQuirites,EretimanusomnisoliviferaequeMutuscae;quiNomentumurbem,quiRosearuraVelini,quiTetricaehorrentisrupesmontemqueSeverumCasperiamquecoluntForulosqueetflumenHimellae,quiTiberimFabarimquebibunt,quosfrigidamisitNursia,etHortinaeclassespopuliqueLatini,quosquesecansinfaustuminterluitAllianomen:quammultiLibycovolvunturmarmorefluctussaevusubiOrionhibernisconditurundis;velcumsolenovodensaetorrenturaristaeautHermicampoautLyciaeflaventibusarvis.Scutasonantpulsuquepedumconterritatellus.

HincAgamemnonius,Troianinominishostis,curruiungitHalaesusequosTurnoqueferocismillerapitpopulos,vertuntfeliciaBacchoMassicaquirastrisetquosdecollibusaltisAuruncimiserepatres,SidicinaqueiuxtaaequoraquiqueCaleslinquunt,amnisquevadosiaccolaVolturni,pariterqueSaticulusasperOscorumquemanus.Teretessuntaclydesillistela,sedhaeclentomosestaptareflagello;laevascaetrategit,falcaticomminusenses.

Nectucarminibusnostrisindictusabibis,Oebale,quemgenerasseTelonSebethidenymphafertur,TeleboumCapreascumregnateneret,iamsenior;patriissednonetfiliusarviscontentuslateiamtumdicionepremebatSarrastispopulosetquaerigataequoraSarnusquiqueRufrasBatulumquetenentatquearvaCelemnaeetquosmaliferaedespectantmoeniaAbellae,Teutonicoritusolititorquerecateias,tegminaquiscapitumraptusdesuberecortex,aerataequemicantpeltae,micataereusensis.

EttemontosaemisereinproeliaNersae,Ufens,insignemfamaetfelicibusarmis;horridapraecipuecuigensadsuetaquemultovenatunemorum,durisAequiculaglaebis.Armatiterramexercent,semperquerecentisconvectareiuvatpraedasetvivererapto.

QuinetMarruviavenitdegentesacerdos,

frondesupergaleametfelicicomptusoliva.Archippiregismissu,fortissimusUmbro,vipereogenerietgraviterspirantibushydrisspargerequisomnoscantuquemanuquesolebatmulcebatqueirasetmorsusartelevabat.SednonDardaniaemedicaricuspidisictumevaluit,nequeeumiuvereinvolneracantussomniferietMarsisquaesitaemontibusherbae.TenemusAngitiae,vitreateFucinusunda,teliquidifleverelacus.

IbatetHippolytiprolespulcherrimabello,Virbius,insignemquemmaterAriciamisit,eductumEgeriaelucisumentiacircumlitora,pinguisubietplacabilisaraDianae.NamqueferuntfamaHippolytum,postquamartenovercaeoccideritpatriasqueexpleritsanguinepoenasturbatisdistractusequis,adsiderarursusaetheriaetsuperascaelivenissesubauras,PaeoniisrevocatumherbisetamoreDianae.Tumpateromnipotens,aliquemindignatusabumbrismortaleminfernisadluminasurgerevitae,ipserepertoremmedicinaetalisetartisfulminePhoebigenamStygiasdetrusitadundas.AtTriviaHippolytumsecretisalmareconditsedibusetnymphaeEgeriaenemoriquerelegat,solusubiinsilvisItalisignobilisaevomexigeretversoqueubinomineVirbiusesset.UndeetiamtemploTriviaelucisquesacratiscornipedesarcenturequi,quodlitorecurrumetiuvenemmonstrispavidieffuderemarinis.Filiusardentishaudsetiusaequorecampiexercebatequoscurruqueinbellaruebat.

IpseinterprimospraestanticorporeTurnusvertiturarmatenensettotoverticesupraest.CuitriplicicrinitaiubagaleaaltaChimaeramsustinet,Aetnaeosefflantemfaucibusignis:tammagisillafremensettristibusefferaflammis,quammagiseffusocrudescuntsanguinepugnae.AtlevemclipeumsublatiscornibusIoauroinsignibat,iamsaetisobsita,iambos(argumentumingens),etcustosvirginisArguscaelataqueamnemfundenspaterInachusurna.Insequiturnimbuspeditumclipeataquetotisagminadensenturcampis,ArgivaquepubesAuruncaequemanus,RutuliveteresqueSicani

etSacranaeaciesetpictiscutaLabici;quisaltus,Tiberine,tuossacrumqueNumicilitusarantRutulosqueexercentvomerecollesCircaeumqueiugum,quisIuppiterAnxurusarvispraesidetetviridigaudensFeronialuco;quaSaturaeiacetatrapalusgelidusqueperimasquaerititervallisatqueinmareconditurUfens.

HossuperadvenitVolscadegenteCamillaagmenagensequitumetflorentisaerecatervas,bellatrix,nonillacolocalathisveMinervaefemineasadsuetamanus,sedproeliavirgodurapaticursuquepedumpraevertereventos.Illavelintactaesegetispersummavolaretgraminanectenerascursulaesissetaristas,velmarepermediumfluctususpensatumentiferretitercelerisnectingueretaequoreplantas.Illamomnistectisagrisqueeffusaiuventusturbaquemiraturmatrumetprospectateuntem,attonitisinhiansanimis,utregiusostrovelethonoslevisumeros,utfibulacrinemaurointernectat,Lyciamutgeratipsapharetrametpastoralempraefixacuspidemyrtum.

LIBERVIII

UTbellisignumLaurentiTurnusabarceextulitetraucostrepueruntcornuacantu,utqueacrisconcussitequosutqueimpulitarma,extemploturbatianimi,simulomnetumultuconiurattrepidoLatiumsaevitqueiuventuseffera.DuctoresprimiMessapusetUfenscontemptorquedeumMezentiusundiquecoguntauxiliaetlatosvastantcultoribusagros.mittituretmagniVenulusDiomedisadurbem,quipetatauxiliumetLatioconsistereTeucros,advectumAeneanclassivictosquepenatisinferreetfatisregemsedicereposciedoceatmultasqueviroseadiungeregentisDardanioetlateLatioincrebrescerenomen.Quidstruathiscoeptis,quem,siFortunasequatur,eventumpugnaecupiat,manifestiusipsiquamTurnoregiautregiapparereLatino.

TaliaperLatium.QuaeLaomedontiusheroscunctavidensmagnocurarumfluctuataestu,atqueanimumnunchuccelerem,nuncdividitilluc.Inpartisquerapitvariasperqueomniaversat:sicutaquaetremulumlabrisubilumenaenissolerepercussumautradiantisimaginelunaeomniapervolitatlatelocaiamquesubauraserigitursummiqueferitlacuariatecti.Noxerat,etterrasanimaliafessaperomnisalituumpecudumquegenussoporaltushabebat:cumpaterinripagelidiquesubaetherisaxeAeneas,tristiturbatuspectorabello,procubuitseramquededitpermembraquietem.HuicdeusipselocifluvioTiberinusamoenopopuleasinterseniorseattollerefrondesvisus;eumtenuisglaucovelabatamictucarbasus,etcrinisumbrosategebatharundo,tumsicadfarietcurashisdemeredictis:

‘Osategentedeum,TroianamexhostibusurbemquirevehisnobisaeternaquePergamaservas,exspectatesoloLaurentiarvisqueLatinis,hictibicertadomus,certi,neabsiste,penates;

neubelliterrereminis:tumoromnisetiraeconcesseredeum.[Iamquetibi,nevanaputeshaecfingeresomnum,litoreisingensinventasubilicibussus,trigintacapitumfetusenixa,iacebit,alba,solorecubans,albicircumuberanati.Hiclocusurbiserit,requieseacertalaborumexquoterdenisurbemredeuntibusannisAscaniusclaricondetcognominisAlbam.Haudincertacano.]Nuncquarationequodinstatexpediasvictor,paucis(adverte)docebo.Arcadeshisoris,genusaPallanteprofectum,quiregemEuandrumcomites,quisignasecuti,delegerelocumetposuereinmontibusurbemPallantisproavidenominePallanteum.HibellumadsidueducuntcumgenteLatina;hoscastrisadhibesociosetfoederaiunge.Ipseegoteripisetrectoflumineducam,adversumremissuperessubvectusutamnem.Surgeage,natedea,primisquecadentibusastrisIunoniferriteprecesiramqueminasquesupplicibussuperavotis.Mihivictorhonorempersolves.Egosumplenoquemfluminecernisstringentemripasetpinguiacultasecantem,caeruleusThybris,caelogratissimusamnis.Hicmihimagnadomus,celsiscaputurbibus,exit.’

Dixit,deindelacufluviussecondiditalto,imapetens;noxAeneansomnusquereliquit.Surgitetaetheriispectansorientiasolisluminaritecavisundamdefluminepalmissustinetactaliseffunditadaetheravoces:‘Nymphae,Laurentesnymphae,genusamnibusundeest,tuque,oThybrituogenitorcumfluminesancto,accipiteAeneanettandemarcetepericlis.Quotecumquelacusmiserantemincommodanostrafontetenet,quocumquesolopulcherrimusexis,semperhonoremeo,sempercelebraberedoniscornigerhesperidumfluviusregnatoraquarum.Adsisotantumetpropiustuanuminafirmes.’sicmemoratgeminasquelegitdeclassebiremisremigioqueaptat,sociossimulinstruitarmis.

Ecceautemsubitumatqueoculismirabilemonstrum;candidapersilvamcumfetuconcoloralboprocubuitviridiqueinlitoreconspicitursus.QuampiusAeneastibienim,tibi,maxumaIuno,

mactatsacraferensetcumgregesistitadaram.Thybriseafluvium,quamlongaest,noctetumentemleniit,ettacitarefluensitasubstititunda,mitisutinmoremstagniplacidaequepaludissterneretaequoraquis,remoutluctamenabesset.Ergoiterinceptumcelerantrumoresecundo;labiturunctavadisabies;miranturetundae,miraturnemusinsuetumfulgentialongescutavirumfluviopictasqueinnarecarinas.Olliremigionoctemquediemquefatigantetlongossuperantflexusvariisquetegunturarboribusviridisquesecantplacidoaequoresilvas.Solmediumcaeliconscenderatigneusorbem,cummurosarcemqueproculacraradomorumtectavident,quaenuncRomanapotentiacaeloaequavit,tumresinopesEuandrushabebat:ociusadvertuntprorasurbiquepropinquant.

FortediesollemnemillorexArcashonoremAmphitryoniadaemagnodivisqueferebatanteurbeminluco.Pallashuicfiliusuna,unaomnesiuvenumprimipauperquesenatusturadabant,tepidusquecruorfumabatadaras.Utcelsasvidereratesatqueinteropacumadlabinemusettacitisincumbereremis,terrenturvisusubitocunctiquerelictisconsurguntmensis.AudaxquosrumperePallassacravetatraptoquevolatteloobviusipseetproculetumulo:‘Iuvenes,quaecausasubegitignotastemptarevias,quotenditis?’inquit.‘Quigenus?Undedomo?Pacemnehucfertisanarma?’TumpaterAeneaspuppisicfaturabaltapaciferaequemanuramumpraetenditolivae:‘TroiugenasactelavidesinimicaLatinis,quosillibelloprofugosegeresuperbo.Euandrumpetimus.FertehaecetdicitelectosDardaniaevenisseducessociaarmarogantis.’ObstipuittantopercussusnominePallas:‘Egredereoquicumquees’ait‘coramqueparentemadloquereacnostrissuccedepenatibushospes.’excepitquemanudextramqueamplexusinhaesit.Progressisubeuntlucofluviumquerelinquunt.

TumregemAeneasdictisadfaturamicis:‘OptumeGraiugenum,cuimeFortunaprecarietvittacomptosvoluitpraetendereramos,nonequidemextimui,DanaumquodductoretArcas

quodqueastirpeforesgeminisconiunctusAtridis;sedmeamevirtusetsanctaoraculadivomcognatiquepatres,tuaterrisdiditafama,coniunxeretibietfatisegerevolentem.Dardanus,Iliacaeprimuspaterurbisetauctor,Electra,utGraiperhibent.Atlantidecretus,advehiturTeucros;ElectrammaxumusAtlasedidit,aetheriosumeroquisustinetorbesvobisMercuriuspaterest,quemcandidaMaiaCyllenaegelidoconceptumverticefudit;atMaiam,auditissiquicquamcredimus,Atlas,idemAtlasgenerat,caeliquisideratollit.Sicgenusamborumscinditsesanguineabuno.Hisfretusnonlegatosnequeprimaperartemtemptamentatuipepigi:me,meipsemeumqueobiecicaputetsupplexadliminaveni.Genseadem,quaete,crudeliDauniabelloinsequitur;nossipellant,nihilaforecredunt,quinomnemHesperiampenitussuasubiugamittantetmarequodsuprateneantquodqueadluitinfra.Accipedaquefidem:suntnobisfortiabellopectora,suntanimietrebusspectataiuventus.’

DixeratAeneas.Illeosoculosqueloquentisiamdudumettotumlustrabatluminecorpus.Tumsicpaucarefert:‘Utte,fortissimeTeucrum,accipioagnoscoquelibens!UtverbaparentisetvocemAnchisaemagnivoltumquerecordor!NammeminiHesionaevisentemregnasororisLaomedontiadenPriamum,Salaminapetentem,protinusArcadiaegelidosinviserefinis.Tummihiprimagenasvestibatfloreiuventas,mirabarqueducesTeucros,mirabaretipsumLaomedontiaden,sedcunctisaltioribatAnchises:mihimensiuvenaliardebatamorecompellarevirumetdextraeconiungeredextram.AccessietcupidusPheneisubmoeniaduxi.IllemihiinsignempharetramLyciasquesagittasdiscedenschlamydemqueaurodeditintertextamfrenaquebinameusquaenunchabetaureaPallas.Ergoetquampetitisiunctaestmihifoederedextra,etluxcumprimumterrissecrastinareddet,auxiliolaetosdimittamopibusqueiuvabo.Intereasacrahaec,quandohucvenistisamici,annua,quaedifferrenefas,celebratefaventesnobiscumetiamnuncsociorumadsuescitemensis.’

Haecubidicta,dapesiubetetsublatareponipoculagramineoqueviroslocatipsesedilipraecipuumquetoroetvillosipelleleonisaccipitAeneansolioqueinvitatacerno.TumlectiiuvenescertatimaraequesacerdosvisceratostaferunttaurorumonerantquecanistrisdonalaborataeCererisBacchumqueministrant.VesciturAeneassimuletTroianaiuventusperpetuitergobovisetlustralibusextis.

Postquamexemptafamesetamorcompressusedendi,rexEuandrusait:‘Nonhaecsollemnianobis,hasexmoredapes,hanctantinuminisaramvanasuperstitioveterumqueignaradeoruminposuit:saevis,hospesTroiane,periclisservatifacimusmeritosquenovamushonores.Iamprimumsaxissuspensamhancaspicerupem,disiectaeproculutmolesdesertaquemontisstatdomusetscopuliingentemtraxereruinam.Hicspeluncafuit,vastosummotarecessu,semihominisCacifaciesquamdiratenebatsolisinaccessamradiis;semperquerecenticaedetepebathumus,foribusqueadfixasuperbisoravirumtristipendebantpallidatabo.HuicmonstroVolcanuseratpater:illiusatrosorevomensignismagnasemoleferebat.Attulitetnobisaliquandooptantibusaetasauxiliumadventumquedei.Nammaximusultor,tergeminineceGeryonaespoliisquesuperbusAlcidesaderattaurosquehacvictoragebatingentis,vallemquebovesamnemquetenebant.AtfuriisCacimenseffera,nequidinausumautintractatumscelerisvedolivefuisset,quattuorastabulispraestanticorporetaurosavertit,totidemformasuperanteiuvencas;atquehos,nequaforentpedibusvestigiarectis,caudainspeluncamtractosversisqueviarumindiciisraptossaxooccultabatopaco:quaerentinullaadspeluncamsignaferebant.Interea,cumiamstabulissaturatamoveretAmphytrioniadesarmentaabitumquepararet,discessumugirebovesatqueomnequerelisimplerinemusetcollesclamorerelinqui.reddiditunaboumvocemvastoquesubantromugiitetCacispemcustoditafefellit.HicveroAlcidaefuriisexarseratatrofelledolor:rapitarmamanunodisquegravatum

roburetaeriicursupetitarduamontis.TumprimumnostriCacumvideretimentemturbatumqueoculis:fugitilicetociorEurospeluncamquepetit,pedibustimoraddiditalas.Utseseinclusitruptisqueimmanecatenisdeiecitsaxum,ferroquodetartepaternapendebat,fultosqueemuniitobicepostis,eccefurensanimisaderatTirynthiusomnemqueaccessumlustranshucoraferebatetilluc,dentibusinfrendens.TertotumfervidusiralustratAventinimontem,tersaxeatemptatliminanequiquam,terfessusvalleresedit.Stabatacutasilex,praecisisundiquesaxisspeluncaedorsoinsurgens,altissimavisu,dirarumnidisdomusopportunavolucrum.Hanc,utpronaiugolaevumincumbebatinamnem,dexterinadversumnitensconcussitetimisavolsamsolvitradicibus;inderepenteinpulit,inpulsuquomaximusintonataetherdissultantripaerefluitqueexterritusamnis.AtspecusetCacidetectaapparuitingensregia,etumbrosaepenituspatuerecavernae:nonsecusacsiquapenitusviterradehiscensinfernasreseretsedesetregnarecludatpallida,disinvisa,superqueimmanebarathrumcernatur,trepidentinmissoluminemanes.ErgoinsperatadeprensumlucerepenteinclusumquecavosaxoatqueinsuetarudentemdesuperAlcidestelispremitomniaquearmaadvocatetramisvastisquemolaribusinstat.Illeautem,nequeenimfugaiamsuperullapericli,faucibusingentemfumum(mirabiledictu)evomitinvolvitquedomumcaliginecaeca,prospectumeripiensoculis,glomeratquesubantrofumiferamnoctemcommixtisignetenebris.NontulitAlcidesanimissequeipseperignempraecipitiiecitsaltu,quaplurimusundamfumusagitnebulaqueingensspecusaestuatatra.HicCacumintenebrisincendiavanavomentemcorripitinnodumcomplexusetangitinhaerenselisosoculosetsiccumsanguineguttur.Panditurextemploforibusdomusatrarevolsis,abstractaequebovesabiurataequerapinaecaeloostenduntur,pedibusqueinformecadaverprotrahitur.Nequeuntexplericordatuendoterribilisoculos,voltumvillosaquesaetis

pectorasemiferiatqueextinctosfaucibusignis.Exillocelebratushonos,laetiqueminoresservaverediem,primusquePotitiusauctoretdomusHerculeicustosPinariasacri.Hancaramlucostatuit,quaemaxumasemperdiceturnobiseteritquaemaxumasemper.Quareagite,oiuvenes,tantaruminmunerelaudumcingitefrondecomasetpoculaporgitedextriscommunemquevocatedeumetdatevinavolentes.’Dixerat,Herculeabicolorcumpopulusumbravelavitquecomasfoliisqueinnexapependitetsacerimplevitdextramscyphus.Ociusomnesinmensamlaetilibantdivosqueprecantur.

DevexointereapropiorfitVesperOlympo,iamquesacerdotesprimusquePotitiusibant,pellibusinmoremcincti,flammasqueferebant.Instaurantepulasetmensaegratasecundaedonaferuntcumulantqueoneratislancibusaras.tumSaliiadcantusincensaaltariacircumpopuleisadsuntevinctitemporaramis,hiciuvenumchorus,illesenum;quicarminelaudesHerculeasetfactaferunt:utprimanovercaemonstramanugeminosquepremenseliseritangues,utbelloegregiasidemdisieceriturbes,TroiamqueOechaliamque,utdurosmillelaboresregesubEurystheofatisIunonisiniquaepertulerit.‘Tunubigenas,invicte,bimembrisHylaeeumquePholumque,manu,tuCresiamactasprodigiaetvastumNemeaesubrupeleonem.TeStygiitremuerelacus,teianitorOrciossasuperrecubansantrosemesacruento;necteullaefacies,nonterruitipseTyphoeus,arduusarmatenens;nonterationisegentemLernaeusturbacapitumcircumstetitanguis.Salve,veraIovisproles,decusadditedivis,etnosettuadexteradipedesacrasecundo.’Taliacarminibuscelebrant;superomniaCacispeluncamadiciuntspirantemqueignibusipsum.Consonatomnenemusstrepitucollesqueresultant.

Eximsecunctidivinisrebusadurbemperfectisreferunt.IbatrexobsitusaevoetcomitemAeneaniuxtanatumquetenebatingrediensvarioqueviamsermonelevabat.miraturfacilisqueoculosfertomniacircumAeneascapiturquelocisetsingulalaetus

exquiritqueauditquevirummonimentapriorum.TumrexEuandrus,Romanaeconditorarcis:‘Haecnemoraindigenaefauninymphaequetenebantgensquevirumtruncisetduroroborenata,quisnequemosnequecultuserat,neciungeretaurosautcomponereopesnorantautparcereparto,sedramiatqueaspervictuvenatusalebat.PrimusabaetheriovenitSaturnusOlympo,armaIovisfugiensetregnisexsulademptis.IsgenusindocileacdispersummontibusaltiscomposuitlegesquededitLatiumquevocarimaluit,hisquoniamlatuissettutisinoris.Aureaquaeperhibentillosubregefueresaecula.Sicplacidapopulosinpaceregebat,deteriordonecpaulatimacdecoloraetasetbellirabiesetamorsuccessithabendi.TummanusAusoniaetgentesvenereSicanae,saepiusetnomenposuitSaturniatellus;tumregesasperqueimmanicorporeThybris,aquopostItalifluviumcognomineThybrimdiximus,amisitverumvetusAlbulanomen;mepulsumpatriapelagiqueextremasequentemFortunaomnipotensetineluctabilefatumhisposuerelocismatrisqueegeretremendaCarmentisnymphaemonitaetdeusauctorApollo.

Vixeadicta:dehincprogressusmonstratetarametCarmentalemRomaninomineportamquammemorant,nymphaepriscumCarmentishonorem,vatisfatidicae,cecinitquaeprimafuturosAeneadasmagnosetnobilePallanteum.HinclucumingentemquemRomulusacerAsylumrettulitetgelidamonstratsubrupeLupercal,ParrhasiodictumPanosdemoreLycaei.NecnonetsacrimonstratnemusArgiletitestaturquelocumetletumdocethospitisArgi.HincadTarpeiamsedemetCapitoliaducit,aureanunc,olimsilvestribushorridadumis.Iamtumreligiopavidosterrebatagrestisdiraloci,iamtumsilvamsaxumquetremebant.Hocnemus,hunc,’inquit,‘frondosoverticecollem(quisdeusincertumest)habitatdeus:ArcadesipsumcreduntsevidisseIovem,cumsaepenigrantemaegidaconcuteretdextranimbosquecieret.Haecduopraetereadisiectisoppidamuris,reliquiasveterumquevidesmonimentavirorum.HancIanuspater,hancSaturnuscondiditarcem:

Ianiculumhuic,illifueratSaturnianomen.’TalibusintersedictisadtectasubibantpauperisEuandripassimquearmentavidebantRomanoqueforoetlautismugireCarinis.Utventumadsedes:‘Haec,’inquit,‘liminavictorAlcidessubiit,haecillumregiacepit.Aude,hospes,contemnereopesettequoquedignumfingedeorebusqueveninonasperegenis.’dixitetangustisubterfastigiatectiingentemAeneanduxitstratisquelocaviteffultumfoliisetpelleLibystidisursae.Noxruitetfuscistelluremamplectituralis.

AtVenushaudanimonequiquamexterritamaterLaurentumqueminisetduromotatumultuVolcanumadloquiturthalamoquehaecconiugisaureoincipitetdictisdivinumadspiratamorem:‘DumbelloArgolicivastabantPergamaregesdebitacasurasqueinimicisignibusarces,nonullumauxiliummiseris,nonarmarogaviartisopisquetuaenecte,carissimeconiunx,incassumvetuosvoluiexercerelabores,quamvisetPriamideberemplurimanatisetdurumAeneaeflevissemsaepelaborem.NuncIovisimperiisRutulorumconstititoris:ergoeademsupplexvenioetsanctummihinumenarmarogogenetrixnato.TefiliaNerei,tepotuitlacrimisTithoniaflectereconiunx.Aspicequicoeantpopuli,quaemoeniaclausisferrumacuantportisinmeexscidiumquemeorum.’Dixeratetniveishincatquehincdivalacertiscunctantemamplexumollifovet.Illerepenteaccepitsolitamflammam,notusquemedullasintravitcaloretlabefactaperossacucurrit:nonsecusatqueolimtonitrucumruptacoruscoignearimamicanspercurritluminenimbos.Sensitlaetadolisetformaeconsciaconiunx.Tumpateraeternofaturdevinctusamore:‘Quidcausaspetisexalto?Fiduciacessitquotibi,diva,mei?Similissicurafuisset,tumquoquefasnobisTeucrosarmarefuisset:necpateromnipotensTroiamnecfatavetabantstaredecemquealiosPriamumsuperesseperannos.Etnunc,sibellareparasatquehaectibimensest,quidquidinartemeapossumpromitterecurae,quodfieriferroliquidovepotestelectro,quantumignesanimaequevalent,absisteprecando

viribusindubitaretuis.’Eaverbalocutusoptatosdeditamplexusplacidumquepetivitconiugisinfususgremiopermembrasoporem.

Indeubiprimaquiesmedioiamnoctisabactaecurriculoexpuleratsomnum,cumfeminaprimum,cuitolerarecolovitamtenuiqueMinervaimpositum,cineremetsopitossuscitatignes,noctemaddensoperi,famulasqueadluminalongoexercetpenso,castumutservarecubileconiugisetpossitparvoseducerenatos:haudsecusIgnipotensnectemporesegniorillomollibusestratisoperaadfabriliasurgit.InsulaSicaniumiuxtalatusAeoliamqueerigiturLiparen,fumantibusarduasaxis,quamsubterspecusetCyclopumexesacaminisantraAetnaeatonantvalidiqueincudibusictusauditireferuntgemitusstriduntquecavernisstricturaeChalybumetfornacibusignisanhelat,VolcanidomusetVolcanianominetellus.Hoctuncignipotenscaelodescenditabalto.FerrumexercebantvastoCyclopesinantro,BrontesqueSteropesqueetnudusmembraPyragmon.Hisinformatummanibusiampartepolitafulmenerat,totogenitorquaeplurimacaelodeicitinterras,parsinperfectamanebat.Trisimbristortiradios,trisnubisaquosaeaddiderant,rutilitrisignisetalitisaustri:fulgoresnunchorrificossonitumquemetumquemiscebantoperiflammisquesequacibusiras.PartealiaMarticurrumquerotasquevolucrisinstabant,quibusilleviros,quibusexcitaturbes;aegidaquehorriferam,turbataePalladisarma,certatimsquamisserpentumauroquepolibantconexosqueanguisipsamqueinpectoredivaeGorgona,desectovertentemluminacollo.‘Tollitecuncta,’inquit,‘coeptosqueaufertelabores,AetnaeiCyclopes,ethucadvertitementem:armaacrifaciendaviro.Nuncviribususus,nuncmanibusrapidis,omninuncartemagistra.Praecipitatemoras.’Necpluraeffatus;atilliociusincubuereomnespariterquelaboremsortiti.Fluitaesrivisauriquemetallum,volnificusquechalybsvastafornaceliquescit.Ingentumclipeuminformant,unumomniacontratelaLatinorum,septenosqueorbibusorbesimpediunt.Aliiventosisfollibusauras

accipiuntredduntque,aliistridentiatinguntaeralacu.Gemitimpositisincudibusantrum.Illiintersesemultavibracchiatolluntinnumerumversantquetenaciforcipemassam.

HaecpaterAeoliisproperatdumLemniusoris,Euandrumexhumilitectoluxsuscitatalmaetmatutinivolucrumsubculminecantus.ConsurgitseniortunicaqueinduciturartusetTyrrhenapedumcircumdatvinculaplantis;tumlateriatqueumerisTegeaeumsubligatensem,demissaablaevapantheraetergaretorquens.Necnonetgeminicustodeslimineabaltopraeceduntgressumquecanescomitanturerilem.HospitisAeneaesedemetsecretapetebatsermonummemoretpromissimunerisheros.NecminusAeneassematutinusagebat.FiliushuicPallas,illicomesibatAchates.Congressiiunguntdextrasmediisqueresiduntaedibusetlicitotandemsermonefruuntur.Rexpriorhaec:‘MaxumeTeucrorumductor,quosospitenumquamresequidemTroiaevictasautregnafatebor,nobisadbelliauxiliumpronominetantoexiguaevires:hincTuscoclaudimuramni,hincRutuluspremitetmurumcircumsonatarmis.Sedtibiegoingentispopulosopulentaqueregnisiungerecastraparo,quamforsinopinasalutemostentat:fatishucteposcentibusadfers.HaudproculhincsaxoincoliturfundatavetustourbisAgyllinaesedes,ubiLydiaquondamgens,bellopraeclara,iugisinseditEtruscis.HancmultosflorentemannosrexdeindesuperboimperioetsaevistenuitMezentiusarmis.Quidmemoreminfandascaedes,quidfactatyrannieffera?Dicapitiipsiusgeneriquereservent!Mortuaquinetiamiungebatcorporaviviscomponensmanibusquemanusatqueoribusora,tormentigenus,etsanietaboquefluentiscomplexuinmiserolongasicmortenecabat.atfessitandemcivesinfandafurentemarmaticircumsistuntipsumquedomumque,obtruncantsocios,ignemadfastigiaiactant.IlleintercaedemRutulorumelapsusinagrosconfugereetTurnidefendierhospitisarmis.ErgoomnisfuriissurrexitEtruriaiustis:regemadsuppliciumpraesentiMartereposcunt.

hisegote,Aenea,ductoremmilibusaddam.TotonamquefremuntcondensaelitorepuppesSignaqueferreiubent;retinetlongaevusharuspexfatacanens,”OMaeoniaedelectaiuventus,flosveterumvirtusquevirum,quosiustusinhostemfertdoloretmeritaaccenditMezentiusira,nullifasItalotantamsubiungeregentem:externosoptateduces”;tumEtruscaresedithocaciescampo,monitisexterritadivom.IpseoratoresadmeregniquecoronamcumsceptromisitmandatqueinsigniaTarchon,succedamcastrisTyrrhenaqueregnacapessam.Sedmihitardagelusaeclisqueeffetasenectusinvidetimperiumseraequeadfortiavires.natumexhortarer,nimixtusmatreSabellahincpartempatriaetraheret.Tu,cuiusetannisetgenerifatumindulgent,quemnuminaposcunt,ingredere,oTeucrumatqueItalumfortissimeductor.hunctibipraeterea,spesetsolacianostri,Pallantaadiungam;subtetoleraremagistromilitiametgraveMartisopus,tuacernerefactaadsuescatprimisettemireturabannis.Arcadashuicequitesbiscentum,roborapubislectadabototidemquesuotibinominePallas.’

Vixeafatuserat,defixiqueoratenebantAeneasAnchisiadesetfidusAchatesmultaquedurasuotristicumcordeputabant,nisignumcaeloCythereadedissetaperto.Namqueinprovisovibratusabaetherefulgorcumsonituvenit,etruereomniavisarepenteTyrrhenusquetubaemugireperaetheraclangor.Suspiciunt,iterumatqueiterumfragorincrepatingens:armainternubemcaeliregioneserenapersudumrutilarevidentetpulsatonare.Obstipuereanimisalii,sedTroiusherosagnovitsonitumetdivaepromissaparentis.Tummemorat:‘Nevero,hospes,nequaereprofecto,quemcasumportentaferant:egoposcorOlympo.Hocsignumcecinitmissuramdivacreatrix,sibellumingrueret,Volcaniaquearmaperauraslaturamauxilio.HeuquantaemiseriscaedesLaurentibusinstant;quaspoenasmihi,Turne,dabis;quammultasubundasscutavirumgaleasqueetfortiacorporavolves,Thybripater!Poscantaciesetfoederarumpant.’

Haecubidictadedit,soliosetollitabaltoetprimumHerculeissopitasignibusarasexcitathesternumquelaremparvosquepenatislaetusadit:mactantlectasdemorebidentisEuandruspariter,pariterTroianaiuventus.Posthincadnavisgraditursociosquerevisit.Quorumdenumeroquiseseinbellasequanturpraestantisvirtutelegit;parsceterapronaferturaquasegnisquesecundodefluitamni,nuntiaventuraAscaniorerumquepatrisque.DanturequiTeucrisTyrrhenapetentibusarva;ducuntexsortemAeneae,quemfulvaleonispellisobittotum,praefulgensunguibusaureis.

Famavolatparvamsubitovolgataperurbem,ociusireequitesTyrrheniadlitoraregis.votametuduplicantmatres,propiusquepericloittimor,etmaiorMartisiamapparetimago.tumpaterEvandrusdextramcomplexuseuntishaeret.inexpletuslacrimans,actaliafatur:‘OmihipraeteritosreferatsiIuppiterannos,(qualiseram,cumprimamaciemPraenestesubipsastraviscutorumqueincendivictoracervosetregemhacErulumdextrasubTartaramisi,nascenticuitrisanimasFeroniamater(horrendumdictu)dederat;ternaarmamovenda,terLetosternenduserat;cuitunctamenomnisabstulithaecanimasdextraettotidemexuitarmis:nonegonuncdulciamplexudivellererusquam,nate,tuo,nequefinitimoMezentiusumquamhuiccapitiinsultanstotferrosaevadedissetfunera,tammultisviduassetcivibusurbem.Atvos,osuperi,etdivomtumaxumerectorIuppiter,Arcadii,quaeso,miseresciteregisetpatriasauditepreces.SinuminavestraincolumemPallantamihi,sifatareservant,sivisuruseumvivoetventurusinunum:vitamoro,patiorquemvisdurarelaborem.Sinaliqueminfandumcasum,Fortuna,minaris:nuncOnuncliceatcrudelemabrumperevitam,dumcuraeambiguae,dumspesincertafuturi,dumte,carepuer,measeraetsolavoluptas,complexuteneo,graviorneununtiusaurisvolneret.’Haecgenitordigressudictasupremofundebat:famuliconlapsumintectaferebant.

Iamqueadeoexieratportisequitatusapertis,

AeneasinterprimosetfidusAchates,indealiiTroiaeproceres,ipseagminePallasinmediochlamydeetpictisconspectusinarmis:qualisubiOceaniperfususLuciferunda,quemVenusantealiosastrorumdiligitignis,extulitossacrumcaelotenebrasqueresolvit.Stantpavidaeinmurismatresoculisquesequunturpulvereamnubemetfulgentisaerecatervas.Olliperdumos,quaproxumametaviarum,armatitendunt;itclamor,etagminefactoquadrupedanteputremsonituquatitungulacampum.EstingensgelidumlucuspropeCaeritisamnem,religionepatrumlatesacer;undiquecollesincluserecavietnigranemusabietecingunt.SilvanofamaestveteressacrassePelasgos,arvorumpecorisquedeo,lucumquediemque,quiprimifinisaliquandohabuereLatinos:haudproculhincTarchoetTyrrhenitutatenebantcastralocis,celsoqueomnisdecollevideriiampoteratlegioetlatistendebatinarvis.HucpaterAeneasetbellolectaiuventussucceduntfessiqueetequosetcorporacurant.

AtVenusaetheriosinterdeacandidanimbosdonaferensaderat;natumqueinvallereductautproculegelidosecretumfluminevidit,talibusadfataestdictissequeobtulitultro:‘Enperfectameipromissaconiugisartemunera,nemoxautLaurentis,nate,superbosautacremdubitesinproeliaposcereTurnum:’DixitetamplexusnatiCythereapetivit,armasubadversaposuitradiantiaquercu.Ille,deaedonisettantolaetushonore,explerinequitatqueoculospersingulavolvitmiraturqueinterquemanusetbracchiaversatterribilemcristisgaleamflammasquevomentemfatiferumqueensem,loricamexaererigentemsanguineamingentem,qualiscumcaerulanubessolisinardescitradiislongequerefulget;tumlevisocreaselectroauroquerecoctohastamqueetclipeinonenarrabiletextum.IllicresItalasRomanorumquetriumphoshaudvatumignarusventuriqueinsciusaevifeceratignipotens,illicgenusomnefuturaestirpisabAscanio.pugnataqueinordinebella.feceratetviridifetamMavortisinantroprocubuisselupam,geminoshuicuberacircum

luderependentispuerosetlamberematremimpavidos,illamtereticervicereflexamulcerealternosetcorporafingerelingua.NecproculhincRomametraptassinemoreSabinasconsessucaveaemagniscircensibusactisaddideratsubitoquenovumconsurgerebellumRomulidisTatioqueseniCuribusqueseveris.PostidemintersepositocertamineregesarmatiIovisantearampaterasquetenentesstabantetcaesaiungebantfoederaporca.HaudproculindecitaeMettumindiversaquadrigaedistulerant,attudictis,Albane,maneres,raptabatquevirimendacisvisceraTulluspersilvam,etsparsirorabantsanguinevepres.NecnonTarquiniumeiectumPorsennaiubebataccipereingentiqueurbemobsidionepremebat:Aeneadaeinferrumprolibertateruebant.Illumindignantisimilemsimilemqueminantiaspiceres,pontemauderetquiavellereCoclesetfluviumvinclisinnaretCloeliaruptis.InsummocustosTarpeiaeManliusarcisstabatprotemploetCapitoliacelsatenebat,Romuleoquerecenshorrebatregiaculmo.AtquehicauratisvolitansargenteusanserporticibusGallosinlimineadessecanebat.Galliperdumosaderantarcemquetenebant,defensitenebrisetdononoctisopacae:aureacaesariesollisatqueaureavestis,virgatislucentsagulis,tumlacteacollaauroinnectuntur,duoquisqueAlpinacoruscantgaesamanu,scutisprotecticorporalongis.HicexsultantisSaliosnudosqueLupercoslanigerosqueapicesetlapsaanciliacaeloextuderat,castaeducebantsacraperurbempilentismatresinmollibus.HincproculadditTartareasetiamsedes,altaostiaDitis,etscelerumpoenasette,Catilina,minacipendentemscopuloFuriarumqueoratrementem,secretosquepios,hisdantemiuraCatonem.Haecintertumidilatemarisibatimagoaurea,sedfluctuspumabantcaerulacano;etcircumargentoclaridelphinesinorbemaequoraverrebantcaudisaestumquesecabant.Inmedioclassisaeratas,Actiabella,cernereerat,totumqueinstructoMartevideresfervereLeucatenauroqueeffulgerefluctus.

HincAugustusagensItalosinproeliaCaesarcumpatribuspopuloque,penatibusetmagnisdis,stanscelsainpuppi;geminascuitemporaflammaslaetavomuntpatriumqueaperiturverticesidus.PartealiaventisetdisAgrippasecundisarduusagmenagens;cui,belliinsignesuperbum,temporanavalifulgentrostratacorona.HincopebarbaricavariisqueAntoniusarmis,victorabAuroraepopulisetlitorerubro,AegyptumviresqueOrientisetultimasecumBactravehit,sequiturque(nefas)Aegyptiaconiunx.Unaomnesruere,actotumspumarereductisconvolsumremisrostrisquetridentibusaequor.altapetunt:pelagocredasinnarerevolsasCycladasautmontisconcurreremontibusaltos,tantamoleviriturritispuppibusinstant.stuppeaflammamanutelisquevolatileferrumspargitur,arvanovaNeptuniacaederubescunt.Reginainmediispatriovocatagminasistronecdumetiamgeminosatergorespicitanguis.omnigenumquedeummonstraetlatratorAnubiscontraNeptunumetVeneremcontraqueMinervamtelatenent.SaevitmedioincertamineMavorscaelatusferrotristesqueexaethereDirae,etscissagaudensvaditDiscordiapalla,quamcumsanguineosequiturBellonaflagello.ActiushaeccernensarcumtendebatApollodesuper:omniseoterroreAegyptusetIndi,omnisArabs,omnesvertebanttergaSabaei.Ipsavidebaturventisreginavocatisveladareetlaxosiamiamqueinmitterefunis.IllamintercaedespallentemmortefuturafeceratIgnipotensundisetIapygeferri,contraautemmagnomaerentemcorporeNilumpandentemquesinusettotavestevocantemcaeruleumingremiumlatebrosaquefluminavictos.AtCaesar,tripliciinvectusRomanatriumphomoenia,disItalisvotuminmortalesacrabat,maxumatercentumtotamdelubraperurbem.Laetitialudisqueviaeplausuquefremebant;omnibusintemplismatrumchorus,omnibusarae;antearasterramcaesistravereiuvenci.Ipse,sedensniveocandentisliminePhoebi,donarecognoscitpopulorumaptatquesuperbispostibus;inceduntvictaelongoordinegentes,quamvariaelinguis,habitutamvestisetarmis.

HicNomadumgenusetdiscinctosMulciberAfros,hicLelegasCarasquesagittiferosqueGelonosfinxerat;Euphratesibatiammolliorundis,extremiquehominumMorini,Rhenusquebicornis,indomitiqueDahae,etpontemindignatusAraxes.

TaliaperclipeumVolcani,donaparentis,miraturrerumqueignarusimaginegaudet,attollensumerofamamqueetfatanepotum.

LIBERIX

ATQUEeadiversapenitusdumpartegeruntur,IrimdecaelomisitSaturniaIunoaudacemadTurnum.LucotumforteparentisPilumniTurnussacratavallesedebat.AdquemsicroseoThaumantiasorelocutaest:‘Turne,quodoptantidivompromitterenemoauderet,volvendadiesenattulitultro.AeneasurbeetsociisetclasserelictasceptraPalatinisedemquepetitEuandri.Necsatis:extremasCorythipenetravitadurbesLydorumquemanumcollectosarmatagrestis.Quiddubitas?Nunctempusequos,nuncposcerecurrus.Rumpemorasomnisetturbataarripecastra.’Dixitetincaelumparibussesustulitalisingentemquefugasecuitsubnubibusarcum.Adgnovitiuvenisduplicisqueadsiderapalmassustulitactalifugientemestvocesecutus:‘Iri,decuscaeli,quistemihinubibusactamdetulitinterras?Undehaectamclararepentetempestas?Mediumvideodiscederecaelumpalantisquepolostellas.Sequorominatanta,quisquisinarmavocas.’Etsiceffatusadundamprocessitsummoquehausitdegurgitelymphas,multadeosorans,oneravitqueaetheravotis.

Iamqueomniscampisexercitusibatapertis,divesequum,divespictaivestisetauri;Messapusprimasacies,postremacoercentTyrrhidaeiuvenes,medioduxagmineTurnus,[vertiturarmatenensettotoverticesupraest.]CeuseptemsurgenssedatisamnibusaltuspertacitumGangesautpinguiflumineNilus

cumrefluitcampisetiamsecondiditalveo.HicsubitamnigroglomeraripulverenubemprospiciuntTeucriactenebrasinsurgerecampis.PrimusabadversaconclamatmoleCaicus:‘Quisglobus,ocives,caliginevolvituratra?Fertecitiferrum,datetela,ascenditemuros,hostisadest,heia!’IngenticlamoreperomnisconduntseTeucriportasetmoeniacomplent.NamqueitadiscedenspraeceperatoptumusarmisAeneas:siquaintereafortunafuisset,neustruereauderentaciemneucrederecampo;castramodoettutosservarentaggeremuros.Ergoetsiconferremanumpudoriraquemonstrat,obiciuntportastamenetpraeceptafacessuntarmatiquecavisexpectantturribushostem.Turnusutantevolanstardumpraecesseratagmenvigintilectisequitumcomitatus,eturbiimprovisusadest;maculisquemThraciusalbisportatequuscristaquetegitgaleaaurearubra.‘Ecquiserit,mecum,iuvenes,quiprimusinhostem?En,’aitetiaculumattorquensemittitinauras,principiumpugnae,etcamposesearduusinfert.Clamoreexcipiuntsociifremituquesequunturhorrisono:Teucrummiranturinertiacorda,nonaequodaresecampo,nonobviaferrearmaviros,sedcastrafovere.Hucturbidusatquehuclustratequomurosaditumqueperaviaquaerit.Acvelutiplenolupusinsidiatusovilicumfremitadcaulas,ventosperpessusetimbris,noctesupermedia;tutisubmatribusagnibalatumexercent,illeasperetimprobusirasaevitinabsentis,collectafatigatedendiexlongorabiesetsiccaesanguinefauces:haudaliterRutulomurosetcastratuentiignescuntirae,durisdolorossibusardet.QuatemptetrationeaditusetquaeviaclausosexcutiatTeucrosvalloatqueeffundatinaequum?Classem,quaelatericastrorumadiunctalatebat,aggeribussaeptamcircumetfluvialibusundis,invaditsociosqueincendiaposcitovantisatquemanumpinuflagrantifervidusimplet.Tumveroincumbunt,urgetpraesentiaTurni,atqueomnisfacibuspubesaccingituratris.Diripuerefocos;piceumfertfumidalumentaedaetcommixtamVolcanusadastrafavillam.

Quisdeus,omusae,tamsaevaincendiaTeucris

avertit?Tantosratibusquisdepulitignes?Dicite.Priscafidesfacto,sedfamaperennis.TemporequoprimumPhrygiaformabatinIdaAeneasclassemetpelagipeterealtaparabat,ipsadeumferturgenetrixBerecyntiamagnumvocibushisadfataIovem:‘Da,nate,petenti,quodtuacaraparensdomitoteposcitOlympo.[Pineasilvamihi,multosdilectaperannos]lucusinarcefuitsumma,quosacraferebant,nigrantipiceatrabibusqueobscurusacernis:hasegoDardanioiuveni,cumclassisegeret,laetadedi;nuncsollicitamtimoranxiusangit.Solvemetusatquehocprecibussineposseparentem:necursuquassataeulloneuturbineventivincantur,prositnostrisinmontibusortas.’Filiushuiccontra,torquetquisideramundi:‘Ogenetrix,quofatavocas,autquidpetisistis?MortalinemanufactaeimmortalecarinaefashabeantcertusqueincertapericulalustretAeneas?Cuitantadeopermissapotestas?ImmoubidefunctaefinemportusquetenebuntAusoniosolim,quaecumqueevaseritundisDardaniumqueducemLaurentiavexeritarva,mortalemeripiamformammagniqueiubeboaequorisessedeas,qualisNereiaDotoetGalateasecantspumantempectorepontum.DixeratidqueratumStygiiperfluminafratris,perpicetorrentisatraquevoragineripasadnuitettotumnututremefecitOlympum.

ErgoaderatpromissadiesettemporaParcaedebitacomplerant,cumTurniiniuriaMatremadmonuitratibussacrisdepelleretaedas.HicprimumnovaluxoculisoffulsitetingensvisusabAuroracaelumtranscurrerenimbusIdaeiquechori;tumvoxhorrendaperaurasexciditetTroumRutulorumqueagminacomplet:‘Netrepidatemeas,Teucri,defenderenavisnevearmatemanus:mariaanteexurereTurnoquamsacrasdabiturpinus.Vositesolutae,itedeaepelagi:genetrixiubet.’Etsuaquaequecontinuopuppesabrumpuntvincularipisdelphinumquemododemersisaequorarostrisimapetunt.Hincvirgineae(mirabilemonstrum)quotpriusaerataesteterantadlitoraproraeredduntsetotidemfaciespontoqueferuntur.

ObstipuereanimisRutuli,conterritusipseturbatisMessapusequis,cunctaturetamnisraucasonansrevocatquepedemTiberinusabalto.AtnonaudaciTurnofiduciacessit;ultroanimostollitdictisatqueincrepatultro:Troianoshaecmonstrapetunt,hisIuppiteripseauxiliumsolitumeripuit,nontelanequeignesexspectansRutulos.ErgomariainviaTeucrisnecspesullafugae:rerumparsalteraademptaest.Terraauteminnostrismanibus,totmiliagentesarmaferuntItalae.Nilmefataliaterrent,siquaPhrygespraeseiactant,responsadeorum:satfatisVeneriquedatum,tetigerequodarvafertilisAusoniaeTroes.Suntetmeacontrafatamihi,ferrosceleratamexscinderegentem,coniugepraerepta:necsolostangitAtridasistedolorsolisquelicetcaperearmaMycenis.Sedperiissesemelsatisest:peccarefuissetantesatispenitusmodonongenusomneperososfemineum.Quibushaecmediifiduciavallifossarumquemorae,letidiscriminaparva,dantanimos.AtnonvideruntmoeniaTroiaeNeptunifabricatamanuconsidereinignis?‘Sedvos,olecti,ferroquiscinderevallumapparatetmecuminvadittrepidantiacastra.’NonarmismihiVolcani,nonmillecarinisestopusinTeucros;addantseprotinusomnesEtruscisocios,tenebrasetinertiafurtaPalladiicaesissummaecustodibusarcisnetimeant,necequicaecacondemurinalvo:lucepalamcertumestignicircumdaremuros.HaudsibicumDanaisremfaxoetpubePelasgaesseferant,decumumquosdistulitHectorinannum.Nuncadeo,meliorquoniamparsactadiei,quodsuperest,laetibenegestiscorporarebusprocurate,viri,etpugnamsperateparari.’IntereavigilumexcubiisobsidereportascuradaturMessapoetmoeniacingereflammis.BisseptemRutuli,murosquimiliteservent,delecti;astilloscenteniquemquesequunturpurpureicristisiuvenesauroquecorusci.Discurruntvariantquevicesfusiqueperherbamindulgentvinoetvertuntcraterasaenos.Conlucentignes,noctemcustodiaducitinsomnemludo.

HaecsuperevalloprospectantTroesetarmis

altatenent,necnontrepidiformidineportasexplorantpontisqueetpropugnaculaiungunt,telagerunt.InstatMnestheusacerqueSerestus,quospaterAeneas,siquandoadversavocarent,rectoresiuvenumetrerumdeditessemagistros.Omnispermuroslegio,sortitapericlum,excubatexercetquevices,quodcuiquetuendumest.

Nisuseratportaecustos,acerrimusarmis,Hyrtacides,comitemAeneaequemmiseratIdavenatrixiaculoceleremlevibusquesagittis;itiuxtacomesEuryalus,quopulchrioralternonfuitAeneadumTroiananequeinduitarma,orapuerprimasignansintonsaiuventa.Hisamorunuserat,pariterqueinbellaruebant:tumquoquecommuniportamstationetenebant.Nisusait:‘Dinehuncardoremmentibusaddunt,Euryale,ansuacuiquedeusfitdiracupido?Autpugnamautaliquidiamduduminvaderemagnummensagitatmihinecplacidacontentaquietest.Cernis,quaeRutuloshabeatfiduciarerum.Luminararamicant;somnovinoquesolutiprocubuere;silentlateloca:percipeporro,quiddubitemetquaenuncanimosententiasurgat.Aeneanacciriomnes,populusquepatresque,exposcuntmittiqueviros,quicertareportent.Sitibiquaeposcopromittunt(nammihifactifamasatest),tumulovideorreperiresubilloposseviamadmurosetmoeniaPallantea.’ObstipuitmagnolaudumpercussusamoreEuryalus;simulhisardentemadfaturamicum:‘Meneigitursociumsummisadiungererebus,Nise,fugis?Solumteintantapericulamittam?Nonitamegenitor,bellisadsuetusOpheltes,ArgolicumterroreminterTroiaequelaboressublatumerudiit,nectecumtaliagessi,magnanimumAeneanetfataextremasecutus:esthic,estanimusluciscontemptoretistumquivitabenecredatemi,quotendis,honorem.’Nisusadhaec:‘Equidemdeteniltaleverebarnecfas,non,itamereferattibimagnusovantemIuppiterautquicumqueoculishaecaspicitaequis.Sedsiquis,quaemultavidesdiscriminetali,siquisinadversumrapiatcasusvedeusve,tesuperessevelim;tuavitadignioraetas.SitquimeraptumpugnapretioveredemptummandethumosolitaautsiquaidFortunavetabit,

absentiferatinferiasdecoretquesepulchro.Neumatrimiseraetantisimcausadoloris,quaetesola,puer,multisematribusausapersequiturmagninecmoeniacuratAcestae,’Illeautem:‘Causasnequiquamnectisinanis,necmeaiammutatalocosententiacedit:adceleremus,’ait.Vigilessimulexcitat,illisucceduntservantquevices:stationerelictaipsecomesNisograditur,regemquerequirunt.

Ceteraperterrasomnisanimaliasomnolaxabantcurasetcordaoblitalaborum:ductoresTeucrumprimietdelectaiuventusconsiliumsummisregniderebushabebant,quidfacerentquisveAeneaeiamnuntiusesset.Stantlongisadnixihastis,etscutatenentes,castrorumetcampimedio.TumNisusetunaEuryalusconfestimalacresadmittierorant:remmagnam,pretiumquemoraefore.PrimusIulusaccepittrepidosacNisumdicereiussit.TumsicHyrtacides:‘AuditeOmentibusaequis,Aeneadae,nevehaecnostrisspectenturabannis,quaeferimus.Rutulisomnovinoquesoluticonticuere;locuminsidiisconspeximusipsi,quipatetinbivioportae,quaeproxumaponto;interruptiignes,aterqueadsiderafumuserigitur:sifortunapermittitisutiquaesitumAeneanetmoeniaPallantea,moxhiccumspoliisingenticaedeperactaadforecernetis.Necnosviafalliteuntis:vidimusobscurisprimamsubvallibusurbemvenatuadsiduoettotumcognovimusamnem.’HicannisgravisatqueanimimaturusAletes:‘Dipatrii,quorumsempersubnumineTroiaest,nontamenomninoTeucrosdelereparatis,cumtalisanimosiuvenumettamcertatulistispectora.’Sicmemoransumerosdextrasquetenebatamborumetvoltumlacrimisatqueorarigabat.‘Quaevobis,quaedigna,viri,prolaudibusistispraemiaposserearsolvi?Pulcherrimaprimumdimoresquedabuntvestri;tumceterareddetactutumpiusAeneasatqueintegeraeviAscanius,merititantinonimmemorumquam.’‘Immoegovos,cuisolasalusgenitorereducto,’excipitAscanius,’permagnos,Nise,penatisAssaraciquelaremetcanaepenetraliaVestaeobtestor;quaecumquemihifortunafidesqueest,

investrisponogremiis:revocateparentem,redditeconspectum;nihilillotristerecepto.Binadaboargentoperfectaatqueasperasignispocula,devictagenitorquaecepitArisba,ettripodasgeminos,auriduomagnatalenta,crateraantiquum,quemdatSidoniaDido.SiverocapereItaliamsceptrisquepotiricontigeritvictorietpraedaediceresortem,vidistiquoTurnusequo,quibusibatinarmisaureus:ipsumillum,clipeumcristasquerubentisexcipiamsorti,iamnunctuapraemia,Nise.Praetereabissexgenitorlectissimamatrumcorporacaptivosquedabitsuaqueomnibusarma,insuperhiscampiquodrexhabetipseLatinus.Tevero,meaquemspatiispropioribusaetasinsequitur,venerandepuer,iampectoretotoaccipioetcomitemcasuscomplectorinomnis.Nullameissinetequaereturgloriarebus;seupacemseubellageram,tibimaximarerumverborumquefides.’ContraquemtaliafaturEuryalus:‘Menulladiestamfortibusausisdissimilemarguerit;tantum,fortunasecundaautadversacadat.Sedtesuperomniadonaunumoro,genetrixPriamidegentevetustaestmihi,quammiseramtenuitnonIliatellusmecumexcedentem,nonmoeniaregisAcestae.Hancegonuncignaramhuiusquodcumquepericliestinquesalutatamlinquo:noxettuatestisdextera,quodnequeamlacrumasperferreparentisattu,oro,solareinopemetsuccurrerelictae.Hancsinemespemferretui:audentioriboincasusomnis.’PercussamentededereDardanidaelacrimas;anteomnispulcherIulus,atqueanimumpatriaestrinxitpietatisimago.Tumsiceffatur:‘Spondedignatuisingentibusomniacoeptis.NamqueeritistamihigenetrixnomenqueCreusaesolumdefuerit,necpartumgratiatalemparvamanet.Casusfactumquicumquesequentur,percaputhociuro,perquodpaterantesolebat:quaetibipolliceorreducirebusquesecundis,haeceademmatriquetuaegeneriquemanebunt.’Sicaitinlacrimans;umerosimulexuitensemauratum,miraquemfeceratarteLycaonGnosiusatquehabilemvaginaaptarateburna.DatNisoMnestheuspellemhorrentisqueleonis

exuvias;galeamfiduspermutatAletes.Protinusarmatiincedunt;quosomniseuntisprimorummanusadportasiuvenumquesenumqueprosequiturvotis.NecnonetpulcherIulus,anteannosanimumquegerenscuramquevirilem,multapatrimandatadabatportanda:sedauraeomniadiscerpuntetnubibusinritadonant.

Egressisuperantfossasnoctisqueperumbramcastrainimicapetunt,multistamenantefuturiexitio.Passimsomnovinoqueperherbamcorporafusavident,arrectoslitorecurrus,interlorarotasqueviros,simularmaiacere,vinasimul.PriorHyrtacidessicorelocutus:‘Euryale,audendumdextra;nuncipsavocatres.Haciterest.Tu,nequamanusseattollerenobisatergopossit,custodietconsulelonge;haecegovastadaboetlatotelimiteducam.Sicmemoratvocemquepremit;simulensesuperbumRhamnetemadgreditur,quifortetapetibusaltisexstructustotoproflabatpectoresomnum.RexidemetregiTurnogratissimusaugur,sednonauguriopotuitdepellerepestem.TrisiuxtafamulostemereintertelaiacentisarmigerumqueRemipremitaurigamquesubipsisnanctusequisferroquesecatpendentiacolla;tumcaputipsiaufertdominotruncumquerelinquitsanguinesingultantem;atrotepefactacruoreterratoriquemadent.NecnonLamyrumqueLamumqueetiuvenemSerranum,illaquiplurimanocteluserat,insignisfacie,multoqueiacebatmembradeovictus:felix,siprotinusillumaequassetnoctiluduminlucemquetulisset.Impastusceuplenaleoperoviliaturbans(suadetenimvesanafames)manditquetrahitquemollepecusmutumquemetu,fremitorecruento:necminorEuryalicaedes;incensusetipseperfuritacmultaminmediosinenomineplebem,FadumqueHerbesumquesubitRhoetumqueAbarimque,ignaros,Rhoetumvigilantemetcunctavidentem,sedmagnummetuenssepostcraterategebat;pectoreinadversototumcuicomminusensemcondiditadsurgentietmultamorterecepit.Purpureamvomitilleanimametcumsanguinemixtavinarefertmoriens;hicfurtofervidusinstat.IamqueadMessapisociostendebat;ibiignemdeficereextremumetreligatosritevidebat

carperegramenequos:brevitercumtaliaNisus.sensitenimnimiacaedeatquecupidineferri:‘Absistamus,’ait,‘namluxinimicapropinquat.Poenarumexhaustumsatisest,viafactaperhostis.’Multavirumsolidoargentoperfectarelinquuntarmaquecraterasquesimulpulchrosquetapetas.EuryalusphalerasRhamnetisetaureabulliscingula,TiburtiRemuloditissimusolimquaemittitdonahospitiocumiungeretabsensCaedicus,illesuomoriensdathaberenepoti,[postmortembelloRutulipugnaquepotiti]haecrapitatqueumerisnequiquamfortibusaptat.TumgaleamMessapihabilemcristisquedecoraminduit.Exceduntcastrisettutacapessunt.

IntereapraemissiequitesexurbeLatina,ceteradumlegiocampisinstructamoratur,ibantetTurnoregiresponsaferebant,tercentum,scutatiomnes,Volcentemagistro.Iamquepropinquabantcastrismurosquesubibant,cumproculhoslaevoflectentislimitecernuntetgaleaEuryalumsublustrinoctisinumbraprodiditimmemoremradiisqueadversarefulsit.Haudtemereestvisum.ConclamatabagmineVolcens‘State,viri.Quaecausaviae?Quiveestisinarmis?Quovetenetisiter?’Nihilillitenderecontra,sedcelerarefugaminsilvasetfiderenocti.Obiciuntequitesseseaddivortianotahincatquehincomnemqueabitumcustodecoronant.Silvafuitlatedumisatqueilicenigrahorrida,quamdensicomplerantundiquesentes;raraperoccultoslucebatsemitacalles.Euryalumtenebraeramorumonerosaquepraedaimpediuntfallitquetimorregioneviarum;Nisusabit,iamqueimprudensevaserathostisatquelocos,quipostAlbaedenominedictiAlbani,tumrexstabulaaltaLatinushabebat,utstetitetfrustraabsentemrespexitamicum.‘Euryaleinfelix,quateregionereliqui?Quavesequar,rursusperplexumiteromnerevolvensfallacissilvae?’Simuletvestigiaretroobservatalegitdumisquesilentibuserrat.Auditequos,auditstrepitusetsignasequentum.Neclonguminmediotempus,cumclamoradaurispervenitacvidetEuryalum,quemiammanusomnisfraudelocietnoctis,subitoturbantetumultu,oppressumrapitetconantemplurimafrustra.

Quidfaciat?Quaviiuvenem,quibusaudeatarmiseripere?Ansesemediosmoriturusinensesinferatetpulchramproperetpervolneramortem?Ociusadductotorquenshastilelacerto,suspiciensaltamLunamsicvoceprecatur:‘Tu,dea,tupraesensnostrosuccurrelabori,astrorumdecusetnemorumLatoniacustosSiquatuisumquampromepaterHyrtacusarisdonatulit,siquaipsemeisvenatibusauxisuspendivetholoautsacraadfastigiafixi:huncsinemeturbareglobumetregetelaperauras.’Dixerat,ettotoconixuscorporeferrumconicit:hastavolansnoctisdiverberatumbrasetvenitaversiintergumSulmonisibiquefrangituracfissotransitpraecordialigno.Volviturillevomenscalidumdepectoreflumenfrigidusetlongissingultibusiliapulsat.Diversicircumspiciunt.Hocacrioridemeccealiudsummatelumlibrabatabaure.Dumtrepidant,ithastaTagopertempusutrumquestridenstraiectoquehaesittepefactacerebro.SaevitatroxVolcensnecteliconspicitusquamauctoremnecquoseardensinmitterepossit.‘Tutamenintereacalidomihisanguinepoenaspersolvesamborum,’inquit;simulensereclusoibatinEuryalum.Tumveroexterritus,amensconclamatNisus,necsecelaretenebrisampliusauttantumpotuitperferredolorem.Meme,adsumquifeci,inmeconvertiteferrum,ORutuli,meafrausomnis;nihilistenecaususnecpotuit,caelumhocetconsciasideratestor,tantuminfelicemnimiumdilexitamicum.’Taliadictadabat;sedviribusensisadactustransabiitcostasetcandidapectorarumpit.VolviturEuryalusleto,pulchrosqueperartusitcruor,inqueumeroscervixconlapsarecumbit:purpureusveluticumflossuccisusaratrolanguescitmorienslassovepapaveracollodemiserecaput,pluviacumfortegravantur.AtNisusruitinmediossolumqueperomnisVolcentempetitinsoloVolcentemoratur.Quemcircumglomeratihosteshinccomminusatquehincproturbant.Instatnonsetiusacrotatensemfulmineum,donecRutuliclamantisinorecondiditadversoetmoriensanimamabstulithosti.Tumsuperexanimumseseproiecitamicum

confossusplacidaqueibidemummortequievit.

Fortunatiambo!Siquidmeacarminapossunt,nulladiesumquammemorivoseximetaevo,dumdomusAeneaeCapitoliimmobilesaxumaccoletimperiumquepaterRomanushabebit.

VictorespraedaRutulispoliisquepotitiVolcentemexanimumflentesincastraferebant.NecminorincastrisluctusRhamneterepertoexsanguietprimisunatotcaedeperemptis,SerranoqueNumaque.Ingensconcursusadipsacorporaseminecisquevirostepidaquerecentemcaedelocumetplenosspumantisanguinerivos.AgnoscuntspoliaintersegaleamquenitentemMessapietmultophalerassudorereceptas.

EtiamprimanovospargebatlumineterrasTithonicroceumlinquensAuroracubile:iamsoleinfuso,iamrebusluceretectisTurnusinarmaviros,armiscircumdatusipse,suscitat,aeratasqueaciesinproeliacogitquisquesuasvariisqueacuuntrumoribusiras.Quinipsaarrectis(visumiserabile)inhastispraefiguntcapitaetmultoclamoresequunturEuryalietNisi.Aeneadaedurimuroruminpartesinistraopposuereaciem,namdexteracingituramni,ingentisquetenentfossasetturribusaltisstantmaesti;simuloravirumpraefixamovebant,notanimismiserisatroquefluentiatabo.

IntereapavidamvolitanspennataperurbemnuntiaFamaruitmatrisqueadlabituraurisEuryali.Atsubitusmiseraecalorossareliquit,excussimanibusradiirevolutaquepensa.Evolatinfelixetfemineoululatu,scissacomam,murosamensatqueagminacursuprimapetit,nonillavirum,nonillapericlitelorumquememor;caelumdehincquestibusimplet:‘Huncegote,Euryale,aspicio?Tuneillasenectaeserameaerequies,potuistilinqueresolam,crudelis?Necte,subtantapericulamissum,adfariextremummiseraedatacopiamatri?Heu,terraignotacanibusdatapraedaLatinisalitibusqueiaces,necte,tuafuneramaterproduxipressiveoculosautvolneralavi,vestetegens,tibiquamnoctesfestinadiesque

urgebamettelacurassolabaranilis.Quosequar,autquaenuncartusavolsaquemembraetfunuslacerumtellushabet?Hocmihidete,nate,refers?Hocsumterraquemariquesecuta?Figiteme,siquaestpietas,inmeomniatelaconicite,oRutuli,meprimamabsumiteferro:auttu,magnepaterdivom,misereretuoqueinvisumhocdetrudecaputsubTartaratelo,quandoaliternequeocrudelemabrumperevitam.’Hocfletuconcussianimi,maestusqueperomnisitgemitus:torpentinfractaeadproeliavires.IllamincendentemluctusIdaeusetActorIllioneimonituetmultumlacrimantisIulicorripiuntinterquemanussubtectareponunt.

Attubaterribilemsonitumproculaerecanoroincrepuit;sequiturclamorcaelumqueremugit.AdcelerantactaparitertestudineVolscietfossasimplereparantacvellerevallum.Quaeruntparsaditumetscalisascenderemuros,quararaestaciesinterlucetquecoronanontamspissaviris.TelorumeffunderecontraomnegenusTeucriacdurisdetruderecontis,adsuetilongomurosdefenderebello.Saxaquoqueinfestovolvebantpondere,siquapossenttectamaciemperrumpere:cumtamenomnisferreiuvatsubterdensatestudinecasus;neciamsufficiunt.Namquaglobusimminetingens,immanemTeucrimolemvolvuntqueruuntque,quaestravitRutuloslatearmorumqueresolvittegmina.NeccurantcaecocontendereMarteampliusaudacesRutuli,sedpellerevallomissilibuscertant.PartealiahorrendusvisuquassabatEtruscampinumetfumiferosinfertMezentiusignis;atMessapusequumdomitor,Neptuniaproles,rescinditvallumetscalasinmoeniaposcit.

Vos,oCalliope,precor,adspiratecanenti,quasibitumferrostrages,quaefuneraTurnusediderit,quemquisquevirumdemiseritOrco;etmecumingentisorasevolvitebelli,[etmeministisenim,divae,etmemorarepotestis.]

Turriseratvastosuspectuetpontibusaltis,opportunaloco,summisquamviribusomnesexpugnareItalisummaqueevertereopumvicertabant,Troescontradefenderesaxis

perquecavasdensitelaintorquerefenestras.PrincepsardentemconiecitlampadaTurnusetflammamadfixitlateri,quaeplurimaventocorripuittabulasetpostibushaesitadesis.Turbatitrepidareintusfrustraquemalorumvellefugam.Dumseglomerantretroqueresiduntinpartem,quaepestecaret,tumpondereturrisprocubuitsubitoetcaelumtonatomnefragore.Seminecesadterram,immanimolesecuta,confixiquesuistelisetpectoradurotransfossilignoveniunt.VixunusHelenoretLycuselapsi.QuorumprimaevusHelenor,MaeonioregiquemservaLicymniafurtimsustuleratvetitisqueadTroiammiseratarmis,enselevisnudoparmaqueingloriusalba;isqueubiseTurnimediaintermiliavidit,hincaciesatquehincaciesadstareLatinas:utfera,quaedensavenantumsaeptacoronacontratelafuritsesequehaudnesciamortiinicitetsaltusupravenabulafertur,haudaliteriuvenismediosmoriturusinhostisinruitet,quatelavidetdensissima,tendit.AtpedibuslongemeliorLycusinterethostisinteretarmafugamurostenetaltaquecertatprenderetectamanusociumqueattingeredextras.QuemTurnus,paritercursuteloquesecutus,increpathisvictor:‘Nostrasneevadere,demens,sperastitepossemanus?’Simuladripitipsumpendentemetmagnamuricumparterevellit.QualisubiautleporemautcandenticorporecycnumsustulitaltapetenspedibusIovisarmigeruncisquaesitumautmatrimultisbalatibusagnumMartiusastabulisrapuitlupus.Undiqueclamortollitur:invaduntetfossasagerecomplent;ardentistaedasaliiadfastigiaiactant.IlioneussaxoatqueingentifragminemontisLucetiumportaesubeuntemignisqueferentem,EmathionaLiger,CorynaeumsternitAsilas,hiciaculobonus,hiclongefallentesagitta,OrtygiumCaeneus,victoremCaeneaTurnus,TurnusItynCloniumque,DioxippumPromolumqueetSagarimetsummisstantemproturribusIdan,PrivernumCapys.HuncprimolevishastaThemillaestrinxerat:illemanumproiectotegminedemensadvolnustulit;ergoalisadlapsasagittaetlaevoinfixaestlaterimanusabditaqueintus

spiramentaanimaeletalivolnererupit.StabatinegregiisArcentisfiliusarmis,pictusacuchlamydemetferrugineclarusHibera,insignisfacie,genitorquemmiseratArcens,eductumMatrislucoSymaethiacircumflumina,pinguisubietplacabilisaraPalici:stridentemfundampositisMezentiushastisipseteradductacircumcaputegithabenaetmediaadversiliquefactotemporaplumbodiffiditacmultaporrectumextenditharena.

TumprimumbelloceleremintendissesagittamdicituranteferassolitusterrerefugacesAscaniusfortemquemanufudisseNumanum,cuiRemulocognomenerat,Turniqueminoremgermanamnuperthalamosociatushabebat.Isprimamanteaciemdignaatqueindignarelatuvociferanstumidusquenovopraecordiaregnoibatetingentemseseclamoreferebat:‘Nonpudetobsidioneiterumvalloqueteneri,biscaptiPhryges,etmortipraetenderemuros?Enquinostrasibibelloconubiaposcunt!QuisdeusItaliam,quaevosdementiaadegitNonhicAtridaenecfandifictorUlixes:durumastirpegenusnatosadfluminaprimumdeferimussaevoquegeluduramusetundis,venatuinvigilantpuerisilvasquefatigant,flectereludusequosetspiculatenderecornu.Atpatiensoperumparvoqueadsuetaiuventusautrastristerramdomatautquatitoppidabello.Omneaevumferroteritur,versaqueiuvencumtergafatigamushasta;nectardasenectusdebilitatviresanimimutatquevigorem:canitiemgaleapremimus,semperquerecentiscomportareiuvatpraedasetvivererapto.Vobispictacrocoetfulgentimuricevestis,desidiaecordi,iuvatindulgerechoreis,ettunicaemanicasethabentredimiculamitrae.OverePhrygiae,nequeenimPhryges,iteperaltaDindymaubiadsuetisbiforemdattibiacantum!TympanavosbuxusquevocatBerecyntiaMatrisIdaeaesinitearmavirisetcediteferro.’

TaliaiactantemdictisacdiracanentemnontulitAscaniusnervoqueobversusequinocontendittelumdiversaquebracchiaducensconstitit,anteIovemsupplexpervotaprecatus:

‘Iuppiteromnipotens,audacibusadnuecoeptis.Ipsetibiadtuatemplaferamsollemniadonaetstatuamantearasauratafronteiuvencumcandentempariterquecaputcummatreferentem,iamcornupetatetpedibusquispargatharenam.’AudiitetcaeliGenitordeparteserenaintonuitlaevum,sonatunafatiferarcus:effugithorrendumstridensadductasagittaperquecaputRemulivenitetcavatemporaferrotraicit.‘I,verbisvirtuteminludesuperbis!HiscaptiPhrygeshaecRutulisresponsaremittunt.’HoctantumAscanius.Teucriclamoresequunturlaetitiaquefremuntanimosqueadsideratollunt.AetheriatumforteplagacrinitusApollodesuperAusoniasaciesurbemquevidebat,nubesedens,atquehisvictoremadfaturIulum:‘Mactenovavirtute,puer:sicituradastra,disgeniteetgenituredeos.IureomniaBellagentesubAssaracifatoventuraresident,necteTroiacapit.’Simulhaeceffatusabaltoaetheresemisit,spirantisdimovetaurasAscaniumquepetit.FormatumvertiturorisantiquuminButen;hicDardanioAnchisaearmigerantefuitfidusqueadliminacustos,tumcomitemAscaniopateraddidit.IbatApolloomnialongaevosimilis,vocemquecoloremqueetcrinisalbosetsaevasonoribusarma,atquehisardentemdictisadfaturIulum:‘Sitsatis,Aenide,telisimpuneNumanumoppetiissetuis;primamhanctibimagnus,Apolloconceditlaudemetparibusnoninvidetarmis:ceteraparce,puer,bello.’SicorsusApollomortalismedioaspectussermonereliquitetproculintenuemexoculisevanuitauram.AgnoveredeumproceresdivinaquetelaDardanidaepharetramquefugasenseresonantem.ErgoavidumpugnaedictisacnuminePhoebiAscaniumprohibent,ipsiincertaminarursussucceduntanimasqueinapertapericulamittunt.Itclamortotisperpropugnaculamuris,intenduntacrisarcusamentaquetorquent.Sternituromnesolumtelis,tumscutacavaequedantsonitumflictugaleae,pugnaasperasurgit:quantusaboccasuvenienspluvialibusHaedisverberatimberhumum,quammultagrandinenimbiinvadapraecipitant,cumIuppiterhorridusaustris

torquetaquosamhiememetcaelocavanubilarumpit.

PandarusetBitias,IdaeoAlcanorecreti,quosIoviseduxitlucosilvestrisIaeraabietibusiuvenespatriisetmontibusaequos,portam,quaeducisimperiocommissa,recludunt,fretianimis,ultroqueinvitantmoenibushostem.Ipsiintusdextraaclaevaproturribusadstant,armatiferroetcristiscapitaaltacorusci:qualesaeriaeliquentiafluminacircum,sivePadiripisAthesimseupropteramoenum,consurguntgeminaequercusintonsaquecaeloattolluntcapitaetsublimiverticenutant.inrumpuntaditusRutuliutviderepatentiscontinuoQuercensetpulcherAquiculusarmisetpraecepsanimiTmarusetMavortiusHaemonagminibustotis:atversitergadedereautipsoportaeposuereinliminevitam.Tummagisincrescuntanimisdiscordibusirae;etiamcollectiTroesglomerantureodemetconferremanumetprocurrerelongiusaudent.

DuctoriTurnodiversainpartefurentiturbantiquevirosperferturnuntius,hostemferverecaedenovaetportaspraeberepatentis.DeseritinceptumatqueimmaniconcitusiraDardaniamruitadportamfratresquesuperbos.EtprimumAntiphaten,isenimseprimusagebat,ThebanadematrenothumSarpedonisalti,coniectosternitiaculo;volatItalacornusaerapertenerumstomachoqueinfixasubaltumpectusabit:redditspecusatrivolnerisundamspumantem,etfixoferruminpulmonetepescit.TumMeropematqueErymantamanu,tumsternitAphidnum,tumBitianardentemoculisanimisquefrementemnoniaculo,nequeenimiaculovitamillededisset,sedmagnumstridenscontortaphalaricavenit,fulminisactamodo,quamnecduotaureaterganecduplicisquamaloricafidelisetaurosustinuit:conlapsaruuntimmaniamembra.Dattellusgemitum,etclipeumsuperintonatingens.TalisinEuboicoBaiarumlitorequondamsaxeapilacadit,magnisquammolibusanteconstructampontoiaciunt;sicillaruinampronatrahitpenitusquevadisinlisarecumbit:miscentsemaria,etnigraeattollunturharenae;tumsonituProchytaaltatremitdurumquecubile

InarimeIovisimperiisimpostaTyphoeo.

HicMarsarmipotensanimumviresqueLatinisaddiditetstimulosacrissubpectorevertitimmisitqueFugamTeucrisatrumqueTimorem.Undiqueconveniunt,quoniamdatacopiapugnaebellatorqueanimodeusincidit.Pandarusutfusogermanumcorporecernitetquositfortunaloco,quicasusagatres,portamvimagnaconversocardinetorquet,obnixuslatisumeris,multosquesuorummoenibusexclusosduroincertaminelinquit;astaliossecumincluditrecipitqueruentis,demens,quiRutuluminmediononagmineregemvideritinrumpentemultroqueincluseriturbi,immanemvelutipecorainterinertiatigrimContinuonovaluxoculiseffulsit,etarmahorrendumsonuere;tremuntinverticecristaesanguineae,clipeoquemicantiafulminamittit:agnoscuntfacieminvisamatqueimmaniamembraturbatisubitoAeneadae.TumPandarusingensemicatetmortisfraternaefervidusiraeffatur:‘NonhaecdotalisregiaAmatae,necmuriscohibetpatriismediaArdeaTurnum.Castrainimicavides;nullahincexirepotestas.’OllisubridenssedatopectoreTurnus:‘Incipe,siquaanimovirtus,etconseredextram:hicetiaminventumPriamonarrabisAchillem.’Dixerat.Illerudemnodisetcorticecrudointorquetsummisadnixusviribushastam:excepereauraevolnus;SaturniaIunodetorsitveniens,portaequeinfigiturhasta.‘Atnonhoctelum,meaquodvidexteraversat,effugies;nequeenimistelinecvolnerisauctor.’Sicaitetsublatumalteconsurgitinensemetmediamferrogeminaintertemporafrontemdividitinpubesqueimmanivolneremalas.Fitsonus,ingenticoncussaestponderetellus:conlapsosartusatquearmacruentacerebrosternithumimoriens,atqueillipartibusaequishuccaputatqueillucumeroexutroquepependit.DiffugiuntversitrepidaformidineTroes:etsicontinuovictoremeacurasubisset,rumpereclaustramanusociosqueimmittereportis,ultimusillediesbellogentiquefuisset;sedfurorardentemcaedisqueinsanacupidoegitinadversos.

PrincipioPhalerimetsuccisopopliteGygenexcipit;hincraptasfugientibusingerithastasintergum,Iunoviresanimumqueministrat;additHalymcomitemetconfixaPhegeaparma,ignarosdeindeinmurisMartemquecientisAlcandrumqueHaliumqueNoemonaquePrytanimque.Lynceatendentemcontrasociosquevocantemvibrantigladioconixusabaggeredexteroccupat;huicunodesectumcomminusictucumgalealongeiacuitcaput.IndeferarumvastatoremAmycum,quononfelicioralterungeretelamanuferrumquearmareveneno,etClytiumAeolidenetamicumCretheaMusis,CretheaMusarumcomitem,cuicarminasemperetcitharaecordinumerosqueintenderenervis.[Semperequosatquearmavirumpugnasquecanebat.]

TandemductoresauditacaedesuorumconveniuntTeucri,MnestheusacerqueSerestus,palantisquevidentsocioshostemquereceptum.EtMnestheus:‘Quodeindefugam,quotenditis?’inquit.‘Quosaliosmuros,quaeiamultramoeniahabetis?Unushomoetvestris,ocives,undiquesaeptusaggeribustantasstragesinpuneperurbemediderit,iuvenumprimostotmiseritOrco?NoninfelicispatriaeveterumquedeorumetmagniAeneae,segnes,miseretquepudetque?’Talibusaccensifirmanturetagminedensoconsistunt.Turnuspaulatimexcederepugnaetfluviumpetereacpartem,quaecingiturundaacriushocTeucriclamoreincumberemagnoetglomeraremanum.Ceusaevumturbaleonemcumtelispremitinfensis,atterritusille,asper,acerbatuens,retroredit,etnequetergairadareautvirtuspatitur,nectenderecontraillequidemhoccupienspotisestpertelavirosque:haudaliterretrodubiusvestigiaTurnusimproperatarefert,etmensexaestuatira.Quinetiambistummediosinvaserathostis,bisconfusafugapermurosagminavertit;sedmanusecastrisproperecoitomnisinunum,neccontraviresaudetSaturniaIunosufficere,aeriamcaelonamIuppiterIrimdemisitgermanaehaudmolliaiussaferentem,niTurnuscedatTeucrorummoenibusaltis.Ergonecclipeoiuvenissubsisteretantumdextravalet:iniectissicundiquetelis

obruitur.Strepitadsiduocavatemporacircumtinnitugalea,etsaxissolidaaerafatiscunt,discussaequeiubaecapiti,necsufficitumboictibus:ingeminanthastisetTroesetipsefulmineusMnestheus.Tumtotocorporesudorliquituretpiceum,necrespirarepotestas,flumenagit;fessosquatitaegeranhelitusartus.Tumdemumpraecepssaltuseseomnibusarmisinfluviumdedit:illesuocumgurgiteflavoaccepitvenientemacmollibusextulitundisetlaetumsociisablutacaederemisit.

LIBERX

PANDITURintereadomusomnipotentisOlympi,conciliumquevocatdivompateratquehominumrexsidereaminsedem,terrasundearduusomniscastraqueDardanidumadspectatpopulosqueLatinos.Considunttectisbipatentibus,incipitipse:‘Caelicolaemagni,quianamsententiavobisversaretrotantumqueanimiscertatisiniquis?AbnuerambelloItaliamconcurrereTeucris.Quaecontravetitumdiscordia?Quismetusauthosauthosarmasequiferrumquelacesseresuasit?Advenietiustumpugnae,nearcessite,tempus,cumferaKarthagoRomanisarcibusolimexitiummagnumatqueAlpesimmittetapertas:tumcertareodiis,tumresrapuisselicebit.Nuncsiniteetplacitumlaeticomponitefoedus.’

Iuppiterhaecpaucis;atnonVenusaureacontrapaucarefert:‘Opater,Ohominumrerumqueaeternapotestas!Namquealiudquidsit,quodiamimplorarequeamus?CernisutinsultentRutulliTurnusque[feraturpermediosinsignisequistumidusque]secundoMarteruat?NonclausateguntiammoeniaTeucros:quinintraportasatqueipsisproeliamiscentaggeribusmoerorumetinundantsanguinefossas.Aeneasignarusabest.Numquamnelevariobsidionesines?MurisiterumimminethostisnascentisTroiae[necnonexercitusalter;]atqueiteruminTeucrosAetolissurgitabArpisTydides.Equidemcredo,meavolnerarestantettuaprogeniesmortaliademororarma.SisinepacetuaatqueinvitonumineTroesItaliampetiere,luantpeccatanequeillosiuverisauxilio;sintotresponsasecuti,quaesuperimanesquedabant:curnunctuaquisquamvertereiussapotestautcurnovaconderefata?QuidrepetemexustasErycinoinlitoreclasses,quidtempestatumregemventosquefurentisAeoliaexcitosautactamnubibusIrim?Nuncetiammanis,haecintemptatamanebat

sorsrerum,movetetsuperisimmissarepenteAllecto,mediasItalumbacchataperurbes.Nilsuperimperiomoveor:speravimusista,dumfortunafuit;vincantquosvinceremavis.Sinullaestregio,Teucrisquamdettuaconiunxdura,pereversae,genitor,fumantiaTroiaeexscidiaobtestor,liceatdimittereabarmisincolumemAscanium,liceatsuperessenepotem.Aeneassaneignotisiacteturinundiset,quamcumqueviamdederitFortuna,sequatur:hunctegereetdiraevaleamsubducerepugnae.EstAmathus,estcelsamihiPaphusatqueCytheraIdaliaequedomus:positisingloriusarmisexigathicaevum.MagnadicioneiubetoKarthagoprematAusoniam:nihilurbibusindeobstabitTyriis.QuidpestemevaderebelliiuvitetArgolicosmediumfugisseperignestotquemarisvastaequeexhaustapericulaterrae,dumLatiumTeucrirecidivaquePergamaquaerunt?Nonsatiuscinerespatriaeinsedissesupremosatquesolum,quoTroiafuit?XanthumetSimoentaredde,oro,miserisiterumquerevolverecasusda,pater,IliacosTeucris.’TumregiaIunoactafuroregravi:‘Quidmealtasilentiacogisrumpereetobductumverbisvolgaredolorem?AeneanhominumquisquamdivomquesubegitbellasequiauthostemregiseinferreLatino?Italiampetiitfatisauctoribus,esto,Cassandraeinpulsusfuriis:numlinquerecastrahortatisumusautvitamcommittereventis?Numpuerosummambelli,numcrederemurosTyrrhenamquefidem,autgentisagitarequietas?Quisdeusinfraudem,quaedurapotentianostraegit?UbihicIunodemissavenubibusIris?IndignumestItalosTroiamcircumdareflammisnascentemetpatriaTurnumconsistereterra,cuiPilumnusavus,cuidivaVeniliamater:quidfaceTroianosatravimferreLatinis,arvaalienaiugopremereatqueaverterepraedas?Quidsoceroslegereetgremiisabducerepactas,pacemoraremanu,praefigerepuppibusarma?TupotesAeneanmanibussubducereGraiumproquevironebulametventosobtendereinanis,tupotesintotidemclassemconverterenymphas:nosaliquidRutuloscontraiuvissenefandumest?Aeneasignarusabest:ignarusetabsit.

EstPaphusIdaliumquetibi,suntaltaCythera:quidgravidambellisurbemetcordaasperatemptas?NosnetibifluxasPhrygiaeresverterefundoconamur,nos,anmiserosquiTroasAchivisobiecit?Quaecausafuit,consurgereinarmaEuropamqueAsiamqueetfoederasolverefurto?MeduceDardaniusSpartamexpugnavitadulter,autegoteladedifovivecupidinebella?Tumdecuitmetuissetuis:nuncseraquerelishaudiustisadsurgisetinritaiurgiaiactas.’TalibusorabatIuno,cunctiquefremebantcaelicolaeadsensuvario,ceuflaminaprimacumdeprensafremuntsilvisetcaecavolutantmurmura,venturosnautisprodentiaventos.Tumpateromnipotens,rerumcuiprimapotestas,infit;eodicentedeumdomusaltasilescitettremefactasolotellus,siletarduusaether,tumZephyriposuere,premitplacidaaequorapontus:‘Accipiteergoanimisatquehaecmeafigitedicta.QuandoquidemAusoniosconiungifoedereTeucrishaudlicitum,necvestracapitdiscordiafinem:quaecuiqueestfortunahodie,quamquisquesecatspem,TrosRutulusnefuatnullodiscriminehabebo.SeufatisItalumcastraobsidionetenentursiveerroremaloTroiaemonitisquesinistris.NecRutulossolvo:suacuiqueexorsalaboremfortunamqueferent.RexIuppiteromnibusidem.Fataviaminvenient.’Stygiiperfluminafratris,perpicetorrentisatraquevoragineripasadnuitettotumnututremefecitOlympum.Hicfinisfandi.SoliotumIuppiteraureosurgit,caelicolaemediumquemadliminaducunt.IntereaRutuliportiscircumomnibusinstantsternerecaedevirosetmoeniacingereflammis.AtlegioAeneadumvallisobsessatenetur,necspesullafugae.MiseristantturribusaltisnequiquametraramuroscinxerecoronaAsiusImbrasidesHicetaoniusqueThymoetesAssaraciqueduoetseniorcumCastoreThymbris,primaacies;hosgermaniSarpedonisamboetClarusetThaemonLyciacomitanturabalta.Fertingenstotoconixuscorporesaxum,haudpartemexiguammontis,LyrnesiusAcmon,necClytiogenitoreminornecfratreMenestheo.Hiiaculis,illicertantdefenderesaxismoliriqueignemnervoqueaptaresagittas.

Ipseintermedios,Venerisiustissimacura,Dardaniuscaputeccepuerdetectushonestum,qualisgemmamicat,fulvumquaedividitaurum,autcollodecusautcapiti;velqualeperarteminclusumbuxoautOriciaterebintholucetebur;fusoscervixcuilacteacrinisaccipitetmollisubnectenscirculusauro.Tequoquemagnanimaeviderunt,Ismare,gentesvolneradirigereetcalamosarmareveneno,Maeoniagenerosedomo,ubipinguiacultaexercentqueviriPactolusqueinrigatauro.AdfuitetMnestheus,quempulsipristinaTurniaggeremoerorumsublimemgloriatollit,etCapys:hincnomenCampanaeducitururbi.

Illiinterseseduricertaminabellicontulerant:mediaAeneasfretanoctesecabat.NamqueutabEuandrocastrisingressusEtruscisregemaditetregimemoratnomenquegenusque,quidvepetatquidveipseferat,Mezentiusarmaquaesibiconciliet,violentaquepectoraTurniedocet,humanisquaesitfiduciarebusadmonetimmiscetquepreces:haudfitmora,Tarchoniungitopesfoedusqueferit;tumliberafaticlassemconscenditiussisgensLydiadivom,externocommissaduci.Aeneiapuppisprimatenet,rostroPhrygiossubiunctaleones,imminetIdasuper,profugisgratissimaTeucris.HicmagnussedetAeneassecumquevolutateventusbellivarios,Pallasquesinistroadfixuslateriiamquaeritsidera,opacaenoctisiter,iamquaepassusterraquemarique.

PanditenuncHelicona,deae,cantusquemovete,quaemanusintereaTusciscomiteturaborisAeneanarmetqueratespelagoquevehatur.

Massicusaerataprincepssecataequoratigri:subquomillemanusiuvenum,quimoeniaClusiquiqueurbemliquereCosas,quistelasagittaegorytiquelevesumerisetletiferarcus.UnatorvusAbas:huictotuminsignibusarmisagmenetauratofulgebatApollinepuppis.SescentosillidederatPopuloniamaterexpertosbelliiuvenes,astIlvatrecentosinsulainexhaustisChalybumgenerosametallis.TertiusillehominumdivomqueinterpresAsilas,cuipecudumfibrae,caelicuisideraparent

etlinguaevolucrumetpraesagifulminisignes,millerapitdensosacieatquehorrentibushastis.HosparereiubentAlpheaeaboriginePisae,urbsEtruscasolo.SequiturpulcherrimusAstur,Asturequofidensetversicoloribusarmis.Tercentumadiciunt(mensomnibusunasequendi)quiCaeretedomo,quisuntMinionisinarvis,etPyrgiveteresintempestaequeGraviscae.

Nonegote,Ligurumductorfortissimebello,transierim,Cinyre,etpauciscomitateCupavo,cuiusolorinaesurguntdeverticepennae,crimen,Amor,vestrumformaequeinsignepaternae.NamqueferuntluctuCycnumPhaethontisamati,populeasinterfrondesumbramquesororumdumcanitetmaestumMusasolaturamorem,canentemmolliplumaduxissesenectam,linquentemterrasetsideravocesequentem.Filius,aequaliscomitatusclassecatervas,ingentemremisCentaurumpromovet:illeinstataquaesaxumqueundisimmaneminaturarduusetlongasulcatmariaaltacarina.

IlleetiampatriisagmencietOcnusaboris,fatidicaeMantusetTuscifiliusamnis,quimurosmatrisquededittibi,Mantua,nomen,Mantua,divesavis;sednongenusomnibusunum:gensillitriplex,populisubgentequaterni,ipsacaputpopulis,Tuscodesanguinevires.HincquoquequingentosinseMezentiusarmat,quospatreBenacovelatusharundineglaucaMinciusinfestaducebatinaequorapinu.ItgravisAulestescentenaquearborefluctumverberatadsurgens,spumantvadamarmoreverso.HuncvehitimmanisTritonetcaerulaconchaexterrensfreta,cuilaterumtenushispidanantifronshominempraefert,inpristimdesinitalvus:spumeasemiferosubpectoremurmuratunda.

TotlectiproceresterdenisnavibusibantsubsidioTroiaeetcampossalisaerasecabant.

IamquediescaeloconcesseratalmaquecurrunoctivagoPhoebemediumpulsabatOlympum:Aeneas(nequeenimmembrisdatcuraquietem)ipsesedensclavumqueregitvelisqueministrat.Atqueillimedioinspatiochoruseccesuarumoccurritcomitum:nymphae,quasalmaCybebe

numenhaberemarisnymphasqueenavibusesseiusserat,innabantpariterfluctusquesecabant,quotpriusaerataesteterantadlitoraprorae.Agnoscuntlongeregemlustrantquechoreis,quarumquaefandidoctissimaCymodoceaponesequensdextrapuppimtenetipsaquedorsoeminetaclaevatacitissubremigatundis,tumsicignarumadloquitur:‘Vigilasne,deumgens,Aenea?Vigilaetvelisimmitterudentis.Nossumus,Idaeaesacrodeverticepinus,nuncpelaginymphae,classistuaPerfidusutnospraecipitisferroRutulusflammaquepremebat,rupimusinvitaetuavinculatequeperaequorquaerimus.HancGenetrixfaciemmiseratarefecitetdeditessedeasaevumqueagitaresubundis.AtpuerAscaniusmurofossisqueteneturtelaintermediaatquehorrentisMarteLatinos.IamlocaiussatenentfortipermixtusEtruscoArcaseques:mediasillisopponereturmas,necastrisiungant,certastsententiaTurno.SurgeageetAurorasociosvenientevocariprimusinarmaiubeetclipeumcape,quemdeditipseinvictumIgnipotensatqueorasambiitauro.Crastinalux,measinoninritadictaputaris,ingentisRutulaespectabitcaedisacervos.’Dixerat,etdextradiscedensimpulitaltamhaudignaramodipuppim:fugitillaperundasocioretiaculoetventosaequantesagitta.Indealiaecelerantcursus.StupetinsciusipseTrosAnchisiades;animostamenominetollit.Tumbrevitersuperadspectansconvexaprecatur:‘AlmaparensIdaeadeum,cuiDindymacorditurrigeraequeurbisbiiugiqueadfrenaleones,tumihinuncpugnaeprinceps,turitepropinquesauguriumPhrygibusqueadsispede,diva,secundo.’Tantumeffatus.Etinterearevolutarubebatmaturaiamlucediesnoctemquefugarat:principiosociisedicit,signasequanturatqueanimosaptentarmispugnaequeparentse.IamqueinconspectuTeucroshabetetsuacastra,stanscelsainpuppi;clipeumcumdeindesinistraextulitardentem.ClamoremadsideratolluntDardanidaeemuris,spesadditasuscitatiras,telamanuiaciunt:qualessubnubibusatrisStrymoniaedantsignagruesatqueaetheratranantcumsonitufugiuntquenotosclamoresecundo.

AtRutuloregiducibusqueeamiravideriAusoniis,donecversasadlitorapuppesrespiciunttotumqueadlabiclassibusaequor.Ardetapexcapiticristisqueaverticeflammafundituretvastosumbovomitaureusignes:nonsecusacliquidasiquandonoctecometaesanguineilugubrerubentautSiriusardor,illesitimmorbosqueferensmortalibusaegris,nascituretlaevocontristatluminecaelum.

HaudtamenaudaciTurnofiduciacessitlitorapraecipereetvenientispellereterra.[ultroanimostollitdictisatqueincrepatultro]‘Quodvotisoptastis,adest,perfringeredextra;inmanibusMarsipseviris.Nuncconiugisestoquisquesuaetectiquememor,nuncmagnarefertofacta,patrumlaudes.Ultrooccurramusadundam,dumtrepidiegressisquelabantvestigiaprima.AudentisFortunaiuvat,’haecaitetsecumversat,quosducerecontravelquibusobsessospossitconcrederemuros.

IntereaAeneassociosdepuppibusaltispontibusexponit.Multiservarerecursuslanguentispelagietbrevibussecrederesaltu,perremosalii.SpeculatuslitoraTarchon,quavadanonsperatnecfractaremurmuratunda,sedmareinoffensumcrescentiadlabituraestu,advertitsubitoproramsociosqueprecatur:‘Nunc,olectamanus,validisincumbiteremis;tollite,ferterates;inimicamfinditerostrishancterram,sulcumquesibiprematipsacarina.Frangerenectalipuppimstationerecusoarreptatelluresemel.’QuaetaliapostquameffatusTarchon,sociiconsurgeretonsisspumantisqueratesarvisinferreLatinis,donecrostratenentsiccumetsederecarinaeomnesinnocuae,sednonpuppistua,Tarchon.Namqueinflictavadisdorsodumpendetiniquo,ancepssustentatadiufluctusquefatigat,solvituratquevirosmediisexponitinundisfragminaremorumquosetfluitantiatranstraimpediunt,retrahitquepedemsimulundarelabens.NecTurnumsegnisretinetmora,sedrapitacertotamacieminTeucrosetcontrainlitoresistit.Signacanunt.PrimusturmasinvasitagrestisAeneas,omenpugnae,stravitqueLatinos

occisoTherone,virumquimaximusultroAeneanpetit:huicgladioperqueaereasuta,pertunicamsqualentemaurolatushauritapertum.IndeLichanferit,exsectumiammatreperemptaettibi,Phoebe,sacrum:casusevadereferriquolicuitparvo?NeclongeCisseadurumimmanemqueGyan,sternentisagminaclava,deiecitLeto:nihilillosHerculisarmanecvalidaeiuveremanusgenitorqueMelampus,Alcidaecomesusquegravisdumterralaborespraebuit.EccePharo,vocesdumiactatinertis,intorquensiaculumclamantisistitinore.Tuquoque,flaventemprimalanuginemalasdumsequerisClytiuminfelix,novagaudia,Cydon,Dardaniastratusdextra,securusamorum,quiiuvenumtibisempererant,miserandeiaceres,nifratrumstipatacohorsforetobvia,Phorciprogenies,septemnumero,septenaquetelaconiciunt;partimgaleaclipeoqueresultantinrita,deflexitpartimstringentiacorpusalmaVenus.FidumAeneasadfaturAchaten:‘Suggeretelamihi:nonullumdexterafrustratorseritinRutulos,steteruntquaeincorporeGraiumIliaciscampis.’Tummagnamcorripithastametiacit:illavolansclipeitransverberataeraMaeonisetthoracasimulcumpectorerumpit.HuicfratersubitAlcanorfratremqueruentemsustentatdextra:traiectomissalacertoprotinushastafugitservatquecruentatenorem,dexteraqueexumeronervismoribundapependit.TumNumitoriaculofratrisdecorporeraptoAeneanpetiit;sednonetfigerecontraestlicitum,magniquefemurperstrinxitAchatae.HicCuribusfidensprimaevocorporeClaususadvenitetrigidaDryopemferiteminushastasubmentumgraviterpressapariterqueloquentisvocemanimamquerapittraiectogutture;atillefronteferitterrametcrassumvomitorecruorem.TresquoqueThreiciosBoreaedegentesupremaettris,quosIdaspateretpatriaIsmaramittit,pervariossternitcasus.AccurritHalaesusAuruncaequemanus,subitetNeptuniaproles,insignisMessapusequis.Expelleretenduntnunchi,nuncilli;certaturlimineinipsoAusoniae.Magnodiscordesaethereventiproeliaceutolluntanimisetviribusaequis;

nonipsiinterse,nonnubila,nonmarecedit;ancepspugnadiu,stantobnixaomniacontra:haudaliterTroianaeaciesaciesqueLatinaeconcurrunt;haeretpedepesdensusquevirovir.

Atparteexalia,quasaxarotantialateimpulerattorrensarbustaquedirutaripis,ArcadasinsuetosaciesinferrepedestrisutviditPallasLatiodaretergasequaci(asperaquisnaturalocidimitterequandosuasitequos),unumquodrebusrestategenis,nuncprece,nuncdictisvirtutemaccenditamaris:‘Quofugitis,socii?Pervosetfortiafacta,perducisEvandrinomendevictaquebellaOpemquemeam,patriaequaenuncsubitaemulalaudi,fiditenepedibus.Ferrorumpendaperhostisestvia.Quaglobusillevirumdensissimusurget,hacvosetPallantaducempatriaaltareposcit.Numinanullapremunt,mortaliurgemurabhostemortales,totidemnobisanimaequemanusque.Ecce,marismagnaclauditnosobicepontus,deestiamterrafugae:pelagusTroiamnepetemus?’Haecaitetmediusdensosprorumpitinhostis.Obviushuicprimum,fatisadductusiniquis,fitLagus.Hunc,magnovellitdumponderesaxum,intortofigittelo,discriminacostispermediumquaspinadabat,hastamquereceptatossibushaerentem.QuemnonsuperoccupatHisbo,illequidemhocsperans:namPallasanteruentem,dumfurit,incautumcrudelimortesodalisexcipitatqueensemtumidoinpulmonerecondit.HincStheniumpetitetRhoetidegentevetustaAnchemolum,thalamosausumincestarenovercae.Vosetiam,gemini,Rutuliscecidistisinagris,Daucia,LarideThymberque,simillimaproles,indiscretasuisgratusqueparentibuserror;atnuncduradeditvobisdiscriminaPallas:namtibi,Thymbre,caputEvandriusabstulitensis;tedecisasuum,Laride,dexteraquaeritsemianimesquemicantdigitiferrumqueretractant.Arcadasaccensosmonituetpraeclaratuentisfactavirimixtusdoloretpudorarmatinhostis.TumPallasbiiugisfugientemRhoeteapraetertraicit.HocspatiumtantumquemoraefuitIlo;Ilonamqueproculvalidamdirexerathastam,quammediusRhoeteusintercipit,optimeTeuthra,tefugiensfratremqueTyren,curruquevolutus

caeditsemianimisRutulorumcalcibusarva.Acvelutoptatoventisaestatecoortisdispersaimmittitsilvisincendiapastor,correptissubitomediisextenditurunahorridaperlatosaciesVolcaniacampos;illesedensvictorflammasdespectatovantis:nonalitersociumvirtuscoitomnisinunumtequeiuvat,Palla.SedbellisacerHalaesustenditinadversossequeinsuaconligitarma.HicmactatLadonaPheretaqueDemodocumque,Strymoniodextramfulgentideripitenseelataminiugulum,saxoferitoraThoantisossaquedispersitcerebropermixtacruento.FatacanenssilvisgenitorcelaratHalaesum:utseniorletocanentialuminasolvit,inieceremanumParcaetelisquesacraruntEvandri.QuemsicPallaspetitanteprecatus:‘Danunc,Thybripater,ferro,quodmissilelibro,fortunamatqueviamduriperpectusHalaesi.Haecarmaexuviasquevirituaquercushabebit.’Audiitilladeus:dumtexitImaonaHalaesus,Arcadioinfelixtelodatpectusinermum.AtnoncaedeviritantaperterritaLausus,parsingensbelli,sinitagmina:primusAbantemopposituminterimit,pugnaenodumquemoramque.SterniturArcadiaeproles,sternunturEtruscietvos,OGraisimperditacorpora,Teucri.Agminaconcurruntducibusqueetviribusaequis.Extremiaddensentaciesnecturbamoveritelamanusquesinit.HincPallasinstateturget,hinccontraLausus,necmultumdiscrepataetas:egregiiforma,sedquisFortunanegaratinpatriamreditus.IpsosconcurrerepassushaudtamenintersemagniregnatorOlympi:moxillossuafatamanentmaioresubhoste.

IntereasororalmamonetsuccedereLausoTurnum,quivolucricurrumediumsecatagmen.Utviditsocios:‘Tempusdesisterepugnae;solusegoinPallantaferor,solimihiPallasdebetur;cuperemipseparensspectatoradesset.’Haecait,etsociicesseruntaequoreiusso.AtRutulumabscessuiuvenistumiussasuperbamiratusstupetinTurnocorpusqueperingensluminavolvitobitquetruciproculomniavisustalibusetdictisitcontradictatyranni:‘Autspoliisegoiamraptislaudaboropimis

autletoinsigni:sortipateraequusutriqueest.Tolleminas.’Fatusmediumproceditinaequor.FrigidusArcadibuscoitinpraecordiasanguis.DesiluitTurnusbiiugis,pedesapparatirecomminus;utqueleo,speculacumviditabaltastareproculcampismeditanteminproeliataurum,advolat:haudaliaestTurnivenientisimago.Huncubicontiguummissaeforecredidithastae,irepriorPallas,siquaforsadiuvetausumviribusimparibus,magnumqueitaadaetherafatur:‘Perpatrishospitiumetmensas,quasadvenaadisti,teprecor,Alcide,coeptisingentibusadsis.CernatseminecisibimeraperearmacruentavictoremqueferantmorientialuminaTurni.’AudiitAlcidesiuvenemmagnumquesubimocordepremitgemitumlacrimasqueeffunditinanis.TumGenitornatumdictisadfaturamicis:‘Statsuacuiquedies,breveetinreparabiletempusomnibusestvitae:sedfamamextenderefactis,hocvirtutisopus.Troiaesubmoenibusaltistotnaticecideredeum;quinocciditunaSarpedon,meaprogenies.EtiamsuaTurnumfatavocant,metasquedatipervenitadaevi.’SicaitatqueoculosRutulorumreicitarvis.AtPallasmagnisemittitviribushastamvaginaquecavafulgentemderipitensem.IllavolansumerisurguntquategminasummainciditatqueviamclipeimolitaperorastandemetiammagnostrinxitdecorporeTurni.HicTurnusferropraefixumroburacutoinPallantadiulibransiacitatqueitafatur:‘Adspice,nummagesitnostrumpenetrabiletelum.’Dixerat;atclipeum,totferriterga,totaeris,quempellistotiensobeatcircumdatatauri,vibranticuspismediumtransverberatictuloricaequemorasetpectusperforatingens.Illerapitcalidumfrustradevolneretelum:unaeademqueviasanguisanimusquesequuntur.Corruitinvolnus,sonitumsuperarmadedereetterramhostilemmorienspetitorecruento.QuemTurnussuperadsistens,‘Arcades,haec,’inquit,‘memoresmeadictareferteEuandro;qualemmeruit,Pallantaremitto.Quisquishonostumuli,quidquidsolamenhumandiest,largior.HaudillistabuntAeneiaparvohospitia.’Etlaevopressitpedetaliafatus

exanimem,rapiensimmaniaponderabalteiimpressumquenefas,unasubnocteiugalicaesamanusiuvenumfoedethalamiquecruenti,quaeClonusEurytidesmultocaelaveratauro;quonuncTurnusovatspoliogaudetquepotitus.Nesciamenshominumfatisortisquefuturaeetservaremodum,rebussublatasecundis!Turnotempuserit,magnocumoptaveritemptumintactumPallantaetcumspoliaistadiemqueoderit.AtsociimultogemitulacrimisqueimpositumscutoreferuntPallantafrequentes.Odoloratquedecusmagnumreditureparentihaecteprimadiesbellodedit,haeceademaufert,cumtameningentisRutulorumlinquisacervos.

Neciamfamamalitanti,sedcertiorauctoradvolatAeneae,tenuidiscrimineletiessesuos,versistempussuccurrereTeucris.Proximaquaequemetitgladiolatumqueperagmenardenslimitemagitferro,te,Turne,superbumcaedenovaquaerens.Pallas,Euander,inipsisomniasuntoculis,mensae,quasadvenaprimastuncadiit,dextraequedatae.Sulmonecreatosquattuorhiciuvenes,totidem,quoseducatUfens,viventisrapit,inferiasquosimmoletumbriscaptivoquerogiperfundatsanguineflammas.IndeMagoproculinfensamcontenderathastam.Illeastusubitactremibundasupervolathasta,etgenuaamplectenseffaturtaliasupplex:‘PerpatriosmanisetspessurgentisIuliteprecor,hancanimamservesnatoquepatrique.Estdomusalta,iacentpenitusdefossatalentacaelatiargenti,suntauriponderafactiinfectiquemihi.NonhicvictoriaTeucrumvertiturautanimaunadabitdiscriminatanta.’Dixerat.Aeneascontracuitaliareddit:‘Argentiatqueaurimemorasquaemultatalenta,natisparcetuis.BellicommerciaTurnussustulitistaprioriamtumPallanteperempto.HocpatrisAnchisaemanes,hocsentitIulus.’Sicfatusgaleamlaevatenetatquereflexacerviceorantiscapulotenusapplicatensem.NecproculHaemonides,PhoebiTriviaequesacerdos,infulacuisacraredimibattemporavitta,totusconlucensvesteatqueinsignibusarmis.Quemcongressusagitcampolapsumquesuperstansimmolatingentiqueumbrategit;armaSerestus

lectarefertumeris,tibi,rexGradive,tropaeum.InstaurantaciesVolcanistirpecreatusCaeculusetveniensMarsorummontibusUmbro:Dardanidescontrafurit.Anxurisensesinistramettotumclipeiferrodeieceratorbem;dixeratillealiquidmagnumvimqueadforeverbocredideratcaeloqueanimumfortasseferebatcanitiemquesibietlongospromiseratannos:Tarquitusexultanscontrafulgentibusarmis,silvicolaeFaunoDryopequemnymphacrearat,obviusardentiseseobtulit.Illereductaloricamclipeiqueingensonusimpedithasta;tumcaputorantisnequiquametmultaparantisdiceredeturbatterraetruncumquetepentemprovolvenssuperhaecinimicopectorefatur:‘Isticnunc,metuende,iace.Nonteoptimamatercondethumipatrioqueonerabitmembrasepulchro:alitibuslinquereferisautgurgitemersumundaferetpiscesqueimpastivolneralambent.’ProtinusAntaeumetLucam,primaagminaTurni,persequiturfortemqueNumamfulvumqueCamertem,magnanimoVolcentesatum,ditissimusagriquifuitAusonidumettacitisregnavitAmyclis.Aegaeonqualis,centumcuibracchiadicuntcentenasquemanus,quinquagintaoribusignempectoribusquearsisse,Ioviscumfulminacontratotparibusstreperetclipeis,totstringeretenses:sictotoAeneasdesaevitinaequorevictor,utsemelintepuitmucro.QuinecceNiphaeiquadriiugisinequosadversaquepectoratendit.Atqueillilongegradientemetdirafrementemutvidere,metuversiretroqueruenteseffunduntqueducemrapiuntqueadlitoracurrus.IntereabiiugisinfertseLucagusalbisinmediosfraterqueLiger;sedfraterhabenisflectitequos,strictumrotatacerLucagusensem.HaudtulitAeneastantofervorefurentis:inruitadversaqueingensapparuithasta.CuiLiger:‘NonDiomedisequosneccurrumcernisAchillisautPhrygiaecampos:nuncbellifinisetaevihisdabiturterris.’VesanotalialatedictavolantLigeri.SednonetTroiusherosdictaparatcontra:iaculumnamtorquetinhostem.Lucagusutpronuspendensinverberateloadmonuitbiiugos,proiectodumpedelaevo

aptetsepugnae,subitorashastaperimasfulgentisclipei,tumlaevumperforatinguen:excussuscurrumoribundusvolviturarvis.QuempiusAeneasdictisadfaturamaris:‘Lucage,nullatuoscurrusfugasegnisequorumprodiditautvanaevertereexhostibusumbrae:ipserotissaliensiugadeseris.’Haecitafatusarripuitbiiugos;fratertendebatinertisinfelixpalmas,currudelapsuseodem:‘Perte,perquitetalemgenuereparentes,virTroiane,sinehancanimametmiserereprecantis.’PluribusorantiAeneas:‘Haudtaliadudumdictadabas.Morereetfratremnedeserefrater.’Tumlatebrasanimaepectusmucronerecludit.TaliapercamposedebatfuneraductorDardanius,torrentisaquaevelturbinisatrimorefurens.TandemerumpuntetcastrarelinquuntAscaniuspueretnequiquamobsessaiuventus.IunonemintereacompellatIuppiterultro:‘Ogermanamihiatqueeademgratissimaconiunx,utrebare,Venus,nectesententiafallit,Troianassustentatopes,nonvividabellodextravirisanimusqueferoxpatiensquepericli.’CuiIunosummissa‘Quid,opulcherrimeconiunx,sollicitasaegramettuatristiadictatimentem?Simihi,quaequondamfueratquamqueessedecebat,visinamoreforet,nonhocmihinamquenegares,omnipotens,quinetpugnaesubducereTurnumetDaunopossemincolumemservareparenti.NuncpereatTeucrisquepiodetsanguinepoenas.IlletamennostradeducitoriginenomenPilumnusqueilliquartuspaterettualargasaepemanumultisqueoneravitliminadonis.’CuirexaetheriibrevitersicfaturOlympi:‘Simorapraesentisletitempusquecaducooraturiuvenimequehocitaponeresentis,tollefugaTurnumatqueinstantibuseripefatishactenusindulsissevacat.Sinaltioristissubprecibusveniaullalatettotumquemoverimutariveputasbellum,spespascisinanis.’EtIunoadlacrimans:‘Quidsi,quaevocegravaris,mentedaresatquehaecTurnoratavitamaneret?Nuncmanetinsontemgravisexitus,autegoverivanaferor.QuodutOpotiusformidinefalsaludaretinmeliustua,quipotes,orsareflectas!’Haecubidictadedit,caeloseprotinusalto

misit,agenshiememnimbosuccinctaperauras,IliacamqueaciemetLaurentiacastrapetivit.TumdeanubecavatenuemsineviribusumbraminfaciemAeneae,visumirabilemonstrum,Dardaniisornattelisclipeumqueiubasquediviniadsimulatcapitis,datinaniaverba,datsinementesonumgressusqueeffingiteuntis,morteobitaqualisfamaestvolitarefigurasautquaesopitosdeluduntsomniasensus.Atprimaslaetaanteaciesexsultatimagoinritatquevirumtelisetvocelacessit.InstatcuiTurnusstridentemqueeminushastamconicit:illadatovertitvestigiatergo.TumveroAeneanaversumutcedereTurnuscrediditatqueanimospemturbidushausitinanem,‘Quofugis,Aenea?Thalamosnedeserepactos;hacdabiturdextratellusquaesitaperundas.’Taliavociferanssequiturstrictumquecoruscatmucronemnecferrevidetsuagaudiaventos.Forteratiscelsiconiunctacrepidinesaxiexpositisstabatscalisetponteparato,quarexClusinisadvectusOsiniusoris.HucsesetrepidaAeneaefugientisimagoconicitinlatebras;necTurnussegniorinstatexsuperatquemorasetpontistransilitaltos.Vixproramattigerat:rumpitSaturniafunemavolsamquerapitrevolutaperaequoranavem.IllumautemAeneasabsenteminpraeliaposcit;obviamultavirumdemittitcorporamorti:tumlevishaudultralatebrasiamquaeritimago,sedsublimevolansnubiseimmiscuitatrae.CumTurnummediointereafertaequoreturbo.Respicitignarusrerumingratusquesalutisetdupliciscumvocemanusadsideratendit:‘Omnipotensgenitor,tantonmecriminedignumduxistiettalisvoluistiexpenderepoenas?Quoferor?Undeabii?Quaemefugaquemvereducit?Laurentisneiterummurosautcastravidebo?Quidmanusillavirum,quimemeaquearmasecuti?Quosne(nefas)omnisinfandainmortereliquietnuncpalantisvideogemitumquecadentumaccipio!Quidago?Autquaeiamsatisimadehiscatterramihi?VosOpotiusmiseresciteventi:inrupes,insaxa,volensvosTurnusadoroferteratemsaevisquevadisimmittiteSyrtis,quonequemeRutulinecconsciafamasequatur.’

Haecmemoransanimonunchuc,nuncfluctuatilluc,ansesemucroneobtantumdedecusamensinduatetcrudumpercostasexigatensem,fluctibusaniaciatmediisetlitoranandocurvapetatTeucrumqueiterumsereddatinarma.Terconatusutramqueviam,termaximaIunocontinuitiuvenemqueanimimiseratarepressit.LabituraltasecansfluctuqueaestuquesecundoetpatrisantiquamDaunideferturadurbem.

AtIovisintereamonitisMezentiusardenssucceditpugnaeTeucrosqueinvaditovantis.ConcurruntTyrrhenaeaciesatqueomnibusuni,uniodiisquevirotelisquefrequentibusinstant.Illevelutrupes,vastumquaeproditinaequor,obviaventorumfuriisexpostaqueponto,vimcunctamatqueminasperfertcaeliquemarisque,ipsaimmotamanens,prolemDolichaonisHebrumsternithumi,cumquoLatagumPalmumquefugacem,sedLatagumsaxoatqueingentifragminemontisoccupatosfaciemqueadversam,poplitePalmumsuccisovolvisegnemsinit,armaqueLausodonathabereumerisetverticefigerecristas.NecnonEuanthenPhrygiumParidisqueMimantaaequalemcomitemque,unaquemnocteTheanoinlucemgenitoriAmycodeditetfacepraegnansCisseisreginaParincreat:urbepaternaoccubat,ignarumLaurenshabetoraMimanta.Acvelutillecanummorsudemontibusaltisactusaper,multosVesulusquempiniferannosdefenditmultosvepalusLaurentia,silvapastusharundinea,postquaminterretiaventumest,substititinfremuitqueferoxetinhorruitarmos,neccuiquamirascipropiusqueaccederevirtus,sediaculistutisqueproculclamoribusinstant;haudaliter,iustaequibusestMezentiusirae,nonulliestanimusstrictoconcurrereferro;missilibuslongeetvastoclamorelacessunt:illeautemimpaviduspartiscunctaturinomnis,dentibusinfrendens,ettergodecutithastas.VeneratantiquisCorythidefinibusAcron,Graiushomo,infectoslinquensprofugushymenaeos.Huncubimiscentemlongemediaagminavidit,purpureumpennisetpactaeconiugisostro:impastusstabulaaltaleoceusaepeperagrans,suadetenimvesanafames,sifortefugacemconspexitcapreamautsurgentemincornuacervum,

gaudet,hiansimmane,comasquearrexitethaeretvisceribussuperaccumbens,lavitinprobataeteroracruor,sicruitindensosalacerMezentiushostis.SterniturinfelixAcronetcalcibusatramtundithumumexpiransinfractaquetelacruentat.AtqueidemfugientemhaudestdignatusOrodensternereneciactacaecumdarecuspidevolnus:obviusadversoqueoccurritsequevirovircontulit,haudfurtomelior,sedfortibusarmis.Tumsuperabiectumpositopedenixusethasta:‘Parsbellihaudtemnenda,viri,iacetaltusOrodes.’Conclamantsociilaetumpaeanasecuti.Illeautemexspirans:‘Nonme,quicumquees,inulto,victor,neclongumlaetabere:tequoquefataprospectantpariaatqueeademmoxarvatenebis.’AdquaesubridensmixtaMezentiusira:‘Nuncmorere.Astdemedivompateratquehominumrexviderit.’Hocdicenseduxitcorporetelum:olliduraquiesoculosetferreusurgetsomnus,inaeternamclaudunturluminanoctem.

CaedicusAlcathoumobtruncat,SacratorHydaspenPartheniumqueRapoetpraedurumviribusOrsen,MessapusCroniumqueLycaoniumqueErichaeten,illuminfrenisequilapsutellureiacentem,huncpeditem.PedesetLyciusprocesseratAgis,quemtamenhaudexpersValerusvirtutisavitaedeicit;atThroniumSaliusSaliumqueNealcesinsidiis,iaculoetlongefallentesagitta.

IamgravisaequabatluctusetmutuaMavorsfunera:caedebantpariterpariterqueruebantvictoresvictique,nequehisfuganotanequeillis.DiIovisintectisirammiseranturinanemamborumettantosmortalibusesselabores:hincVenus,hinccontraspectatSaturniaIuno,pallidaTisiphonemediaintermiliasaevit.AtveroingentemquatiensMezentiushastamturbidusingrediturcampo.QuammagnusOrion,cumpedesinceditmediipermaximaNereistagnaviamscindens,umerosupereminetundasautsummisreferensannosammontibusornumingrediturquesoloetcaputinternubilacondit:talissevastisinfertMezentiusarmis.HuiccontraAeneas,speculatusinagminelongo,obviusireparat.Manetimperterritusille,

hostemmagnanimumopperiens,etmolesuastat;atqueoculisspatiumemensus,quantumsatishastae:‘Dextramihideusettelum,quodmissilelibro,nuncadsint!Voveopraedoniscorporeraptisindutumspoliisipsumte,Lause,tropaeumAeneae.’Dixitstridentemqueeminushastamiecit;atillavolansclipeoestexcussaproculqueegregiumAntorenlatusinteretiliafigit,HerculisAntorencomitem,quimissusabArgishaeseratEuandroatqueItalaconsederaturbe.SterniturinfelixalienovolnerecaelumqueaspicitetdulcismoriensreminisciturArgostumpiusAeneashastamiacit:illaperorbemaerecavumtriplici,perlineatergatribusquetransitintextumtaurisopusimaqueseditinguine,sedvirishaudpertulit.OciusensemAeneas,visoTyrrhenisanguinelaetus,eripitafemineettrepidantifervidusinstat.Ingemuitcarigravitergenitorisamore,utvidit,Lausus,lacrimaequeperoravolutae.Hicmortisduraecasumtuaqueoptimafacta,siquafidemtantoestoperilaturavetustas,nonequidemnecte,iuvenismemorande,silebo.Illepedemreferensetinutilisinqueligatuscedebatclipeoqueinimicumhastiletrahebat:prorupitiuvenissesequeimmiscuitarmisiamqueadsurgentisdextraplagamqueferentisAeneaesubiitmucronemipsumquemorandosustinuit.Sociimagnoclamoresequuntur,dumgenitornatiparmaprotectusabiret,telaqueconiciuntproturbantqueeminushostemmissilibus.FuritAeneastectusquetenetse.Acveluteffusasiquandograndinenimbipraecipitant,omniscampisdiffugitaratoromnisetagricolaettutalatetarceviator,autamnisripisautaltifornicesaxi,dumpluitinterris,utpossintsolereductoexercerediem:sicobrutusundiquetelisAeneasnubembelli,dumdetonetomnis,sustinetetLausumincrepitatLausoqueminatur:‘Quomoritureruismaioraqueviribusaudes?Fallitteincautumpietastua.’Necminusilleexsultatdemens;saevaeiamquealtiusiraeDardaniosurguntductori,extremaqueLausoParcaefilalegunt:validumnamqueexigitensempermediumAeneasiuvenemtotumquerecondit.

Transiitetparmammucro,leviaarmaminacis,ettunicam,mollimaterquamneveratauro,implevitquesinumsanguis;tumvitaperaurasconcessitmaestaadmaniscorpusquereliquit.Atveroutvoltumviditmorientisetora,oramodisAnchisiadespallentiamiris,ingemuitmiseransgraviterdextramquetetendit,etmentempatriaesubiitpietatisimago.‘Quidtibinunc,miserandepuer,prolaudibusistis,quidpiusAeneastantadabitindoledignum?Arma,quibuslaetatus,habetua,tequeparentummanibusetcineri,siquaesteacura,remitto.Hoctameninfelixmiseramsolaberemortem:Aeneaemagnidextracadis.’Increpatultrocunctantissociosetterrasublevatipsum,sanguineturpantemcomptosdemorecapillos.IntereagenitorTiberiniadfluminisundamvolnerasiccabatlymphiscorpusquelevabatarborisadclinistrunco.Proculaerearamisdependetgaleaetpratograviaarmaquiescunt.Stantlecticircumiuvenes:ipseaegeranhelanscollafovet,fususpropexaminpectorebarbam;multasuperLausorogitatmultumqueremittitquirevocentmaestiqueferantmandataparentis.AtLausumsociiexanimemsuperarmaferebantflentes,ingentematqueingentivolnerevictum.Agnovitlongegemitumpraesagamalimens:canitiemmultodeformatpulvereetambasadcaelumtenditpalmasetcorporeinhaeret.‘Tantanemetenuitvivendi,nate,voluptas,utpromehostilipaterersuccederedextrae,quemgenui?Tuanehaecgenitorpervolneraservor,mortetuavivens?Heu,nuncmiseromihidemumexitiuminfelix,nuncaltevolnusadactum!Idemego,nate,tuummaculavicriminenomen,pulsusobinvidiamsoliosceptrisquepaternis.Debuerampatriaepoenasodiisquemeorum:omnispermortisanimamsontemipsededissem!Nuncvivonequeadhuchomineslucemquerelinquo.Sedlinquam.’Simulhocdicensattollitinaegrumsefemuret,quamvisdoloraltovolneretardet,hauddeiectusequumduciiubet.Hocdecusilli,hocsolamenerat;bellishocvictorabibatomnibus.Adloquiturmaerentemettalibusinfit:‘Rhaebe,diu,ressiquadiumortalibusullaest,viximus.Authodievictorspoliaillacruenti

etcaputAeneaereferesLausiquedolorumultorerismecumaut,aperitsinullaviamvis,occumbespariter;nequeenim,fortissime,credo,iussaalienapatietdominosdignabereTeucros.’Dixitetexceptustergoconsuetalocavitmembramanusqueambasiaculisoneravitacutis,aerecaputfulgenscristaquehirsutusequina.Siccursuminmediosrapidusdedit:aestuatingensunoincordepudormixtoqueinsanialuctu,[etfuriisagitatusamoretconsciavirtus.]AtquehicAeneanmagnatervocevocavit.Aeneasagnovitenimlaetusqueprecatur:‘Sicpaterilledeumfaciat,sicaltusApollo,incipiasconferremanum.’Tantumeffatusetinfestasubitobviushasta.Illeautem:‘Quidmeerepto,saevissime,natoterres?Haecviasolafuit,quaperdereposses.Necmortemhorremusnecdivomparcimusulli.Desine:namveniomoriturusethaectibiportodonaprius.’Dixittelumqueintorsitinhostem;indealiudsuperatquealiudfigitquevolatqueingentigyro,sedsustinetaureusumbo.Tercircumadstantemlaevosequitavitinorbestelamanuiaciens,tersecumTroiusherosimmanemaeratocircumferttegminesilvam.Indeubitottraxissemoras,totspiculataedetvellereeturgeturpugnacongressusiniqua,multamovensanimoiamtandemerumpitetinterbellatorisequicavatemporaconicithastam.Tollitsearrectumquadrupesetcalcibusaurasverberateffusumqueequitemsuperipsesecutusimplicateiectoqueincumbitcernuusarmo.ClamoreincenduntcaelumTroesqueLatinique.AdvolatAeneasvaginaqueeripitensemetsuperhaec:‘UbinuncMezentiusaceretillaefferavisanimi?‘ContraTyrrhenus,utaurassuspicienshausitcaelummentemquerecepit:‘Hostisamare,quidincrepitasmortemqueminaris?Nullumincaedenefas,necsicadproeliaveni,nectecummeushaecpepigitmihifoederaLausus.Unumhocpersiquaestvictisveniahostibusoro:corpushumopatiaretegi.Scioacerbameorumcircumstareodia:hunc,oro,defendefuroremetmeconsortemnaticoncedesepulchro.’Haecloquituriuguloquehaudinsciusaccipitensemundantiqueanimamdiffunditinarvacruore.

LIBERXI

OCEANUMintereasurgensAurorareliquit:Aeneas,quamquametsociisdaretempushumandispraecipitantcuraeturbataquefuneremensest,votadeumprimovictorsolvebatEoo.Ingentemquercumdecisisundiqueramisconstituittumulofulgentiaqueinduitarma,Mezentiducisexuvias,tibi,magne,tropaeum,bellipotens:aptatrorantissanguinecristastelaquetruncavirietbissexthoracapetitumperfossumquelocisclipeumqueexaeresinistraesubligatatqueensemcollosuspenditeburnum.Tumsocios,namqueomniseumstipatategebatturbaducum,sicincipienshortaturovantis:‘Maximareseffecta,viri;timoromnisabesto,quodsuperest:haecsuntspoliaetderegesuperboprimitiae,manibusquemeisMezentiushicest.NunciteradregemnobismurosqueLatinos.Armaparateanimisetspepraesumitebellum,nequamoraignaros,ubiprimumvelleresignaadnuerintsuperipubemqueeducerecastris,impediatsegnisvemetusententiatardet.Intereasociosinhumataquecorporaterraemandemus,quisolushonosAcherontesubimoest.Ite,’ait,‘egregiasanimas,quaesanguinenobishancpatriampepereresuo,decoratesupremismuneribus,maestamqueEvandriprimusadurbemmittaturPallas,quemnonvirtutisegentemabstulitatradiesetfuneremersitacerbo.’

Sicaitinlacrimansrecipitqueadliminagressum,corpusubiexanimipositumPallantisAcoetesservabatsenior,quiParrhasioEvandroarmigerantefuit,sednonfelicibusaequetumcomesauspiciiscarodatusibatalumno.CircumomnisfamulumquemanusTroianaqueturbaetmaestumIliadescrinemdemoresolutae.UtveroAeneasforibusseseintulitaltis,ingentemgemitumtunsisadsideratolluntpectoribus,maestoqueimmugitregialuctu.IpsecaputniveifultumPallantisetora

utviditleviquepatensinpectorevulnuscuspidisAusoniae,lacrimisitafaturobortis.‘Tene,’inquit,‘miserandepuer,cumlaetaveniret,inviditFortunamihi,neregnavideresnostranequeadsedesvictorvehererepaternas?NonhaecEvandrodetepromissaparentidiscedensdederam,cummecomplexuseuntemmitteretinmagnumimperiummetuensquemoneretacrisesseviros,cumduraproeliagente.Etnuncillequidemspemultumcaptusinaniforsetvotafacitcumulatquealtariadonis:nosiuvenemexanimumetniliamcaelestibusullisdebentemvanomaesticomitamurhonore.Infelix,natifunuscrudelevidebis!Hinostrireditusexpectatiquetriumphi!Haecmeamagnafides!Atnon,Evandre,pudendisvulneribuspulsumadspiciesnecsospitedirumoptabisnatofunuspater.Eimihi,quantumpraesidiumAusoniaetquantumtuperdis,Iule!’

Haecubideflevit,tollimiserabilecorpusimperatettotolectosexagminemittitmilleviros,quisupremumcomitenturhonoremintersintquepatrislacrimis,solacialuctusexiguaingentis,miseroseddebitapatri.Haudsegnesaliicratesetmolleferetrumarbuteistexuntvirgisetviminequernoexstructosquetorosobtentufrondisinumbrant.Hiciuvenemagrestisublimemstramineponunt,qualemvirgineodemessumpollicefloremseumollisviolaeseulanguentishyacinthi,cuinequefulgoradhucnecdumsuaformarecessit:noniammateralittellusviresqueministrat.TumgeminasvestesauroqueostroquerigentisextulitAeneas,quasillilaetalaborumipsasuisquondammanibusSidoniaDidofeceratettenuitelasdiscreveratauro.Harumunamiuvenisupremummaestushonoreminduitarsurasquecomasobnubitamictu,multaquepraetereaLaurentispraemiapugnaeaggeratetlongopraedamiubetordineduci.Additequosettela,quibusspoliaverathostem.Vinxeratetposttergamanus,quosmitteretumbrisinferias,caesosparsurossanguineflammas,indutosqueiubettruncoshostilibusarmisipsosferreducesinimicaquenominafigi.DuciturinfelixaevoconfectusAcoetes:

pectoranuncfoedanspugnis,nuncunguibusorasterniturettotoproiectuscorporeterrae…DucuntetRutuloperfusossanguinecurrus.PostbellatorequuspositisinsignibusAethonitlacrimansguttisqueumectatgrandibusora.Hastamaliigaleamqueferunt,namceteraTurnusvictorhabet.TummaestaphalanxTeucriquesequunturTyrrheniqueomnesetversisArcadesarmis.Postquamomnislongecomitumpraecesseratordo,substititAeneasgemituquehaecaddiditalto:‘Nosaliashincadlacrimaseademhorridabellifatavocant:salveaeternummihi,maximePalla,aeternumquevale.’Necpluraeffatusadaltostendebatmurosgressumqueincastraferebat.

IamqueoratoresaderantexurbeLatina,velatiramisoleaeveniamquerogantes:corpora,percamposferroquaefusaiacebant,redderetactumulosineretsuccedereterrae;nullumcumvictiscertamenetaetherecassis;parcerethospitibusquondamsocerisquevocatis.QuosbonusAeneashaudaspernandaprecantisprosequiturveniaetverbishaecinsuperaddit:‘Quaenamvostantofortunaindigna,Latini,implicuitbello,quinosfugiatisamicos?PacemmeexanimisetMartissorteperemptisoratis?Equidemetvivisconcederevellem.Necveni,nisifatalocumsedemquededissent,necbellumcumgentegero:rexnostrareliquithospitiaetTurnipotiussecrediditarmis.AequiushuicTurnumfueratseopponeremorti.Sibellumfiniremanu,sipellereTeucrosapparat,hismecumdecuitconcurreretelis:vixet,cuivitamdeusautsuadextradedisset.Nunciteetmiserissupponitecivibusignem.’DixeratAeneas.Illiobstipueresilentesconversiqueoculosinterseatqueoratenebant.TumseniorsemperqueodiisetcrimineDrancesinfensusiuveniTurnosicorevicissimorsarefert:‘Ofamaingens,ingentiorarmisvirTroiane,quibuscaelotelaudibusaequem?Iustitiaenepriusmirerbellinelaborum?Nosverohaecpatriamgratireferemusadurbemette,siquaviamdederitfortuna,Latinoiungemusregi:quaeratsibifoederaTurnus.QuinetfatalismurorumattolleremolessaxaquesubvectareumerisTroianaiuvabit.’

Dixerathaec,unoqueomneseademorefremebant.BissenospepigerediesetpacesequestrapersilvasTeucrimixtiqueinpuneLatinierravereiugis.Ferrosonataltabipennifraxinus,evertuntactasadsiderapinus,roboraneccuneisetolentemscinderecedrumnecplaustriscessantvectaregementibusornos.

EtiamFamavolans,tantipraenuntialuctus,EvandrumEvandriquedomosetmoeniareplet,quaemodovictoremLatioPallantaferebat.Arcadesadportasruereetdemorevetustofunereasrapuerefaces;lucetvialongoordineflammarumetlatediscriminatagros.ContraturbaPhrygumveniensplangentiaiungitagmina.Quaepostquammatressuccederetectisviderunt,maestamincenduntclamoribusurbem.AtnonEvandrumpotisestvisullatenere,sedvenitinmedios.FeretroPallantarepostoprocubuitsuperatquehaeretlacrimansquegemensque,etviavixtandemvocislaxatadoloreest.‘Nonhaec,OPalla,dederaspromissaparenti,cautiusutsaevovellestecredereMarti;haudignaruseram,quantumnovagloriainarmisetpraedulcedecusprimocertamineposset.Primitiaeiuvenismiseraebelliquepropinquidurarudimentaetnulliexauditadeorumvotaprecesquemeae!Tuque,Osanctissimaconiunx,felixmortetuanequeinhuncservatadolorem!Contraegovivendovicimeafata,superstesrestaremutgenitor.TroumsociaarmasecutumobruerentRutulitelis!Animamipsededissematquehaecpompadomumme,nonPallanta,referret,necvosarguerim,Teucri,necfoederanecquasiunximushospitiodextras:sorsistasenectaedebitaeratnostrae.Quodsiimmaturamanebatmorsnatum,caesisVolscorummilibusanteducenteminLatiumTeucroscecidisseiuvabit.Quinegononaliodignertefunere,Palla,quampiusAeneas[etquammagniPhrygesetquamTyrrheniqueduces,Tyrrhenumexercitusomnis.]Magnatropaeaferunt,quosdattuadexteraLeto:tuquoquenuncstaresimmanistruncusinarmis,essetparaetasetidemsiroburabannis,Turne.SedinfelixTeucrosquiddemororarmis?Vaditeethaecmemoresregimandatareferte:quodvitammororinvisamPallanteperempto,

dexteracausatuaest,Turnumnatoquepatriquequamdeberevides.Meritisvacathictibisolusfortunaequelocus.Nonvitaegaudiaquaero,necfas,sednatoManisperferresubimos.’

Auroraintereamiserismortalibusalmamextuleratlucem,referensoperaatquelabores:iampaterAeneas,iamcurvoinlitoreTarchonconstituerepyras.Huccorporaquisquesuorummoretulerepatrum,subiectisqueignibusatrisconditurintenebrasaltumcaliginecaelum.Tercircumaccensoscinctifulgentibusarmisdecurrererogos,termaestumfunerisignemlustravereinequisululatusqueorededere;spargiturettelluslacrimis,spargunturetarma:itcaeloclamorquevirumclangorquetubarum.HicaliispoliaoccisisdereptaLatinisconiciuntigni,galeasensesquedecorosfrenaqueferventisquerotas;parsmuneranota,ipsorumclipeosetnonfeliciatela.MultaboumcircamactanturcorporaMorti,saetigerosquesuesraptasqueexomnibusagrisinflammamiugulantpecudes.Tumlitoretotoardentisspectantsociossemustaqueservantbustanequeavellipossunt,noxumidadonecinvertitcaelumstellisardentibusaptum.

NecminusetmiseridiversainparteLatiniinnumerasstruxerepyras,etcorporapartimmultavirumterraeinfodiuntavectaquepartimfinitimostolluntinagrosurbiqueremittunt,ceteraconfusaequeingentemcaedisacervumnecnumeronechonorecremant:tuncundiquevasticertatimcrebrisconlucentignibusagri.Tertialuxgelidamcaelodimoveratumbram:maerentesaltumcineremetconfusaruebantossafocistepidoqueonerabantaggereterrae.Iamverointectis,praedivitisurbeLatini,praecipuusfragoretlongiparsmaximaluctus.Hicmatresmiseraequenurus,hiccarasororumpectoramaerentumpueriqueparentibusorbidirumexsecranturbellumTurniquehymenaeos:ipsumarmisipsumqueiubentdecernereferro,quiregnumItaliaeetprimossibiposcathonores.ingravathaecsaevusDrancessolumquevocaritestatur,solumposciincertaminaTurnum.Multasimulcontravariissententiadictis

proTurno,etmagnumreginaenomenobumbrat,multavirummeritissustentatfamatropaeis.

Hosintermotus,medioinflagrantetumultu,eccesupermaestimagnaDiomedisaburbelegatiresponsaferunt:nihilomnibusactumtantorumimpensisoperum,nildonanequeaurumnecmagnasvaluissepreces,aliaarmaLatinisquaerendaautpacemTroianoabregepetendum.DeficitingentilucturexipseLatinus.FatalemAeneanmanifestonumineferriadmonetiradeumtumuliqueanteorarecentes.Ergoconciliummagnumprimosquesuorumimperioaccitosaltaintraliminacogit.olliconvenerefluuntqueadregiaplenistectaviis.SedetinmediisetmaximusaevoetprimussceptrishaudlaetafronteLatinus.AtquehiclegatosAetolaexurberemissos,quaereferant,fariiubetetresponsareposcitordinecunctasuo.Tumfactasilentialinguis,etVenulusdictoparensitafarierinfit:

‘Vidimus,ocives,DiomedemArgivaquecastraatqueiteremensicasussuperavimusomniscontigimusquemanum,quaconciditIliatellus.IlleurbemArgyripampatriaecognominegentisvictorGarganicondebatIapygisagris.Postquamintrogressietcoramdatacopiafandi,munerapraeferimus,nomenpatriamquedocemus,quibellumintulerint,quaecausaattraxeritArpos.Auditisillehaecplacidosicreddiditore:”Ofortunataegentes,Saturniaregna,antiquiAusonii,quaevosfortunaquietossollicitatsuadetqueignotalacesserebella?QuicumqueIliacosferroviolavimusagros,mittoea,quaemurisbellandoexhaustasubaltis,quosSimoisprematilleviros,infandaperorbemsuppliciaetscelerumpoenasexpendimusomnes,velPriamomiserandamanus:scittristeMinervaesidusetEuboicaecautesultorqueCaphareus.MilitiaexilladiversumadlitusabactiAtridesProteiMenelausadusquecolumnasexsulat,AetnaeosviditCyclopasUlixes.RegnaNeoptolemireferamversosquepenatesIdomenei?LibyconehabitantislitoreLocros?IpseMycenaeusmagnorumductorAchivomconiugisinfandaeprimainterliminadextra

oppetiit:devictamAsiamsubseditadulter.Invidissedeos,patriisutredditusarisconiugiumoptatumetpulchramCalydonaviderem?Nuncetiamhorribilivisuportentasequuntur,etsociiamissipetieruntaetherapennisfluminibusquevaganturaves,heudirameorumsupplicia,etscopuloslacrimosisvocibusimplent.Haecadeoexillomihiiamsperandafuerunttempore,cumferrocaelestiacorporademensadpetiietVenerisviolavivolneredextram.Nevero,nemeadtalisimpellitepugnas:necmihicumTeucrisullumposterutabellumPergama,necveterummeminilaetorvemalorum.Munera,quaepatriisadmeportatisaboris,vertiteadAenean.Stetimustelaasperacontracontulimusquemanus:expertocredite,quantusinclipeumadsurgat,quoturbinetorqueathastam.SiduopraetereatalisIdaeatulissetterraviros,ultroInachiasvenissetadurbesDardanus,etversislugeretGraeciafatis.QuidquidapudduraecessatumestmoeniaTroiae,HectorisAeneaequemanuvictoriaGraiumhaesitetindecimumvestigiarettulitannum.Amboanimis,amboinsignespraestantibusarmishicpietateprior.Coeantinfoederadextrae,quadatur;astarmisconcurrantarmacavete.”Etresponsasimulquaesint,rexoptime,regisaudistietquaesitmagnosententiabello.’

Vixealegati,variusqueperoracucurritAusonidumturbatafremor:ceusaxamoranturcumrapidosamnis,fitclausogurgitemurmurvicinaequefremuntripaecrepitantibusundis.Utprimumplacatianimiettrepidaoraquierunt,praefatusdivossoliorexinfitabalto:‘Anteequidemsummaderestatuisse,Latini,etvellemetfueratmelius,nontemporetalicogereconcilium.cummurosadsidethostis.Bellumimportunum,cives,cumgentedeoruminvictisquevirisgerimus,quosnullafatigantproelia:necvictipossuntabsistereferro.SpemsiquamadscitisAetolumhabuistisinarmis,ponite.Spessibiquisque,sedhaecquamangustavidetis;ceteraquarerumiaceantperculsaruina,anteoculosinterquemanussuntomniavestras.Necquemquamincuso:potuitquaeplurimavirtusesse,fuit;totocertatumestcorporeregni.

Nuncadeoquaesitdubiaesententiamentiexpediametpaucis,animosadhibete,docebo.EstantiquusagerTuscomihiproximusamni,longusinoccasum,finissuperusqueSicanos;AurunciRutuliqueseruntetvomeredurosexercentcollesatquehorumasperrimapascunt.HaecomnisregioetcelsiplagapineamontiscedatamicitiaeTeucrorum,etfoederisaequasdicamuslegessociosqueinregnavocemus.Considant,sitantusamor,etmoeniacondant.Sinaliosfinisaliamquecapesseregentemestanimuspossuntquesolodecederenostro:bisdenasItalotexamusroborenavisseupluriscomplerevalent,iacetomnisadundammateries,ipsinumerumquemodumquecarinispraecipiant,nosaeramanusnavaliademus.PraetereaquidictaferantetfoederafirmentcentumoratoresprimadegenteLatinosireplacetpacisquemanupraetendereramos,muneraportantisauriqueeborisquetalentaetsellamregnitrabeamqueinsignianostri.Consuliteinmediumetrebussuccurritefessis.’

TumDrancesideminfensus,quemgloriaTurniobliquainvidiastimulisqueagitabatamaris,largusopumetlinguamelior,sedfrigidabellodextera,consiliishabitusnonfutilisauctor,seditionepotens(genushuicmaternasuperbumnobilitasdabat,incertumdepatreferebat),surgitethisoneratdictisatqueaggeratiras:‘Remnulliobscuramnostraenecvocisegentemconsulis,Obonerex:cunctisescirefatentur,quidfortunaferatpopuli,seddiceremussant.Detlibertatemfandiflatusqueremittatcuiusobauspiciuminfaustummoresquesinistros(dicamequidem,licetarmamihimortemqueminetur)luminatotcecidisseducumtotamquevidemusconsedisseurbemluctu,dumTroiatemptatcastrafugaefidensetcaelumterritatarmis.Unumetiamdonisistis,quaeplurimamittiDardanidisdiciqueiubes,unum,optimeregum,adiciasnecteulliusviolentiavincat,quinnatamegregiogenerodignisquehymenaeisdes,pater,etpacemhancaeternofoedereiungas.Quodsitantushabetmentesetpectoraterror,ipsumobtestemurveniamqueoremusabipso:cedat,iuspropriumregipatriaequeremittat.

Quidmiserostotiensinapertapericulacivesproicis,OLatiocaputhorumetcausamalorum?Nullasalusbello:pacemteposcimusomnes,Turne,simulpacissoluminviolabilepignus.Primusego,invisumquemtutibifingis,etessenilmoror,ensupplexvenio.Misereretuorum,poneanimosetpulsusabi.Satfunerafusividimusingentisetdesolavimusagros.Autsifamamovet,sitantumpectoreroburconcipisetsiadeodotalisregiacordiest,audeatqueadversumfidensferpectusinhostem.ScilicetutTurnocontingatregiaconiunx,nosanimaeviles,inhumatainfletaqueturba,sternamurcampis.Etiamtu,siquatibivis,sipatriiquidMartishabes,illumaspicecontra,quivocat.’

TalibusexarsitdictisviolentiaTurni;datgemitumrumpitquehasimopectorevoces‘Largaquidem,Drance,sempertibicopiafanditum,cumbellamanusposcunt,patribusquevocatisprimusades.Sednonreplendaestcuriaverbis,quaetutotibimagnavolant,dumdistinethostemaggermurorumnecinundantsanguinefossae.Proindetonaeloquio,solitumtibi,mequetimorisarguetu,Drance,quandototstragisacervosTeucrorumtuadextradeditpassimquetropaeisinsignisagros.Possitquidvividavirtus,experiarelicet;neclongescilicethostesquaerendinobis:circumstantundiquemuros.Imusinadversos:quidcessas?AntibiMavorsventosainlinguapedibusquefugacibusistissempererit?Pulsusego?Autquisquammerito,foedissime,pulsumarguet,IliacotumidumquicrescereThybrimsanguineetEvandritotamcumstirpevidebitprocubuissedomumatqueexutosArcadasarmis?HauditameexpertiBitiasetPandarusingensetquosmilledievictorsubTartaramisi,inclususmurishostiliqueaggeresaeptus.”Nullasalusbello.”Capiticanetalia,demens,Dardaniorebusquetuis.Proindeomniamagnonecessaturbaremetuatqueextollereviresgentisbisvictae,contrapremerearmaLatini.NuncetMyrmidonumproceresPhrygiaarmatremescunt,nuncetTydidesetLarissaeusAchilles,amnisetHadriacasretrofugitAufidusundas.

Velcumsepavidumcontrameaiurgiafingitartificisscelusetformidinecrimenacerbat.Numquamanimamtalemdextrahac,absistemoveri,amittes:habitettecumetsitpectoreinisto.Nuncadteettuamagna,pater,consultarevertor.Sinullamnostrisultraspemponisinarmis,sitamdesertisumusetsemelagmineversofunditusoccidimusnequehabetFortunaregressum?oremuspacemetdextrastendamusinertis.QuamquamO,sisolitaequicquamvirtutisadesset!Illemihiantealiosfortunatusquelaborumegregiusqueanimi,qui,nequidtalevideret,procubuitmoriensethumumsemeloremomordit.SinetopesnobisetadhucintactaiuventusauxilioqueurbesItalaepopuliquesupersunt,sinetTroianiscummultogloriavenitsanguine,suntillissuafuneraparqueperomnistempestas:curindecoresinlimineprimodeficimus?Curantetubamtremoroccupatartus?Multadiesvariisquelabormutabilisaevirettulitinmelius,multosalternarevisenslusitetinsolidorursusFortunalocavit.NoneritauxilionobisAetolusetArpi:atMessapuseritfelixqueTolumniusetquostotpopulimisereduces,necparvasequeturgloriadelectosLatioetLaurentibusagris.EstetVolscorumegregiadegenteCamilla,agmenagensequitumetflorentisaerecatervas.QuodsimesolumTeucriincertaminaposcuntidqueplacettantumqueboniscommunibusobsto,nonadeohasexosamanusVictoriafugit,uttantaquicquamprospetemptarerecusem.Iboanimiscontra,velmagnumpraestetAchillemfactaqueVulcanimanibuspariainduatarmaillelicet.VobisanimamhancsoceroqueLatinoTurnusego,haudulliveterumvirtutesecundus,devovi.”SolumAeneasvocat”:etvocetoro,necDrancespotius,siveesthaeciradeorum,morteluat,siveestvirtusetgloria,tollat.’

Illihaecintersedubiisderebusagebantcertantes;castraAeneasaciemquemovebat:nuntiusingentiperregiatectatumultuecceruitmagnisqueurbemterroribusimplet,instructosacieTiberinoaflumineTeucrosTyrrhenamquemanumtotisdescenderecampis.Extemploturbatianimiconcussaquevulgi

pectoraetadrectaestimulishaudmollibusirae.Armamanutrepidiposcunt,fremitarmaiuventus,flentmaestimussantquepatres.HicundiqueclamordissensuvariomagnussetollitinaurashaudsecusatquealtoinlucocumfortecatervaeconsedereaviumpiscosoveamnePadusaedantsonitumrauciperstagnaloquaciacycni.‘Immo,’ait,‘Ocives’adreptotempore,‘Turnus,’‘cogiteconciliumetpacemlaudatesedentes:illiarmisinregnaruunt.’Necpluralocutuscorripuitseseettectiscitusextulitaltis.‘Tu,Voluse,armariVolscorumedicemaniplos,duc,’ait,‘etRutulos.EquitemMessapusinarmisetcumfratreCoraslatisdiffunditecampis.Parsaditusurbisfirmetturrisquecapessat,cetera,quaiusso,mecummanusinferatarma.’Ilicetinmurostotadiscurritururbe.ConsiliumipsepateretmagnainceptaLatinusdeseritactristiturbatustemporediffertmultaqueseincusat,quinonadceperitultroDardaniumAeneangenerumqueadsciveriturbi.Praefodiuntaliiportasautsaxasudesquesubvectant.Bellodatsignumraucacruentumbucina.Tummurosvariacinxerecoronamatronaepuerique:vocatlaborultimusomnis.NecnonadtemplumsummasqueadPalladisarcessubvehiturmagnamatrumreginacatervadonaferens,iuxtaquecomesLaviniavirgo,causamalitanti,oculosdeiectadecoros.Succeduntmatresettemplumturevaporantetmaestasaltofunduntdeliminevoces:‘Armipotens,praesesbelli,Tritoniavirgo,frangemanutelumPhrygiipraedonisetipsumpronumsternesoloportisqueeffundesubaltis.’CingituripsefurenscertatiminproeliaTurnus.Iamqueadeorutilumthoracaindutusaenishorrebatsquamissurasqueincluseratauro,temporanudusadhuc,lateriqueadcinxeratensemfulgebatquealtadecurrensaureusarce,exsultatqueanimisetspeiampraecipithostem:qualisubiabruptisfugitpraesaepiavinclistandemliberequuscampoquepotitusapertoautilleinpastusarmentaquetenditequarumautadsuetusaquaeperfundifluminenotoemicatadrectisquefremitcervicibusalteluxurians,luduntqueiubaepercolla,perarmos.

ObviacuiVolscorumaciecomitanteCamillaoccurritportisqueabequoreginasubipsisdesiluit,quamtotacohorsimitatarelictisadterramdefluxitequis;tumtaliafatur:‘Turne,suimeritosiquaestfiduciaforti,audeoetAeneadumpromittooccurrereturmaesolaqueTyrrhenosequitesireobviacontra.Mesineprimamanutemptarepericulabellitupedesadmurossubsisteetmoeniaserva.’Turnusadhaec,oculoshorrendainvirginefixus:‘OdecusItaliaevirgo,quasdiceregratesquasvereferreparem?Sednunc,estomniaquandoisteanimussupra,mecumpartirelaborem.Aeneas,utfamafidemmissiquereportantexploratores,equitumleviaimprobusarmapraemisit,quaterentcampos;ipsearduamontisperdesertaiugosuperansadventatadurbem.Furtaparobelliconvexointramitesilvae?utbiviasarmatoobsidammilitefauces.TuTyrrhenumequitemconlatisexcipesignis;tecumacerMessapuseritturmaequeLatinaeTiburtiquemanus,ducisettuconcipecuram.’Sicait,etparibusMessapuminproeliadictishortatursociosqueducesetpergitinhostem.Estcurvoanfractuvalles,adcommodafraudiarmorumquedolis,quamdensisfrondibusatrumurgetutrimquelatus,tenuisquosemitaducitangustaequeferuntfaucesaditusquemaligni.Hancsuperinspeculissummoqueinverticemontisplanitiesignotaiacettutiquereceptus,seudextralaevaquevelisoccurrerepugnae,siveinstareiugisetgrandiavolveresaxa.Huciuvenisnotaferturregioneviarumarripuitquelocumetsilvisinseditiniquis.

VelocemintereasuperisinsedibusOpim,unamexvirginibussociissacraquecaterva,compellabatethastristisLatoniavocesoredabat:‘GraditurbellumadcrudeleCamilla,Ovirgo,etnostrisnequiquamcingiturarmis,caramihiantealias.’NequeenimnovusisteDianaevenitamorsubitaqueanimumdulcedinemovit.PulsusobinvidiamregnoviresquesuperbasPrivernoantiquaMetabuscumexcedereturbe,infantemfugiensmediainterproeliabellisustulitexsiliocomitemmatrisquevocavitnomineCasmillaemutataparteCamillam.

Ipsesinupraeseportansiugalongapetebatsolorumnemorum:telaundiquesaevapremebantetcircumfusovolitabantmiliteVolsci.EccefugaemediosummisAmasenusabundansspumabatripis:tantussenubibusimberruperat.Ille,innareparans,infantisamoretardaturcaroqueoneritimet.Omniasecumversantisubitovixhaecsententiasedit.Telumimmanemanuvalidaquodfortegerebatbellator,solidumnodisetroborecocto,huicnatam,libroetsilvestrisubereclausam,implicatatquehabilemmediaecircumligathastae;quamdextraingentilibransitaadaetherafatur:‘Alma,tibihanc,nemorumcultrix,Latoniavirgo,ipsepaterfamulamvoveo;tuaprimaperaurastelatenenssupplexhostemfugit.Accipe,testor,divatuam,quaenuncdubiiscommittiturauris.Dixitetadductocontortumhastilelacertoimmittit:sonuereundae,rapidumsuperamneminfelixfugitiniaculostridenteCamilla.AtMetabus,magnapropiusiamurgentecaterva,datsesefluvioatquehastamcumvirginevictorgramineodonumTriviaedecaespitevellit.Nonillumtectisullae,nonmoenibusurbesacceperenequeipsemanusferitatededisset:pastorumetsolisexegitmontibusaevom.Hicnatamindumisinterquehorrentialustraarmentalisequaemammisetlacteferinonutribat,tenerisimmulgensuberalabris.Utquepedumprimisinfansvestigiaplantisinstiterat,iaculopalmasarmavitacutospiculaqueexumeroparvaesuspenditetarcum.Procrinaliauro,prolongaetegminepallaetigridisexuviaeperdorsumaverticependent.TelamanuiamtumtenerapueriliatorsitetfundamtereticircumcaputegithabenaStrymoniamquegruemautalbumdeiecitolorem.MultaeillamfrustraTyrrhenaperoppidamatresoptaverenurum:solacontentaDianaaeternumtelorumetvirginitatisamoremintemeratacolit.‘Vellemhaudcorreptafuissetmilitiatali,conatalacessereTeucros:caramihicomitumqueforetnuncunamearum.Verumage,quandoquidemfatisurgeturacerbis,abere,nympha,polofinisqueinviseLatinos,tristisubiinfaustocommittiturominepugna.

Haeccapeetultricempharetradepromesagittam:hacquicumquesacrumviolaritvolnerecorpus,TrosItalusque,mihipariterdetsanguinepoenas.Postegonubecavamiserandaecorpusetarmainspoliataferamtumulopatriaequereponam.’Dixit;atillaleviscaelidelapsaperaurasinsonuit,nigrocircumdataturbinecorpus.

AtmanusintereamurisTroianapropinquatEtrusciqueducesequitumqueexercitusomnis,compositinumerointurmas.Fremitaequoretotoinsultanssonipesetpressispugnathabenishucconversusethuc;tumlateferreushastishorretagercampiquearmissublimibusardent.NecnonMessapuscontraceleresqueLatinietcumfratreCorasetvirginisalaCamillaeadversicampoapparenthastasquereductisprotenduntlongedextrisetspiculavibrant,adventusquevirumfremitusqueardescitequorum.Iamqueintraiactumteliprogressusuterquesubstiterat:subitoerumpuntclamorefurentisqueexhortanturequos;funduntsimulundiquetelacrebranivisritucaelumqueobtexiturumbra.ContinuoadversisTyrrhenusetacerAconteusconixiincurrunthastisprimiqueruinadantsonitumingentiperfractaquequadrupedantumpectorapectoribusrumpunt:excussusAconteusfulminisinmoremauttormentoponderisactipraecipitatlongeetvitamdispergitinauras.Extemploturbataeacies,versiqueLatinireiciuntparmasetequosadmoeniavertunt.Troesagunt,princepsturmasinducitAsilas.Iamquepropinquabantportis,rursusqueLatiniclamoremtolluntetmolliacollareflectunt:hifugiuntpenitusquedatisreferunturhabenis.Qualisubialternoprocurrensgurgitepontusnuncruitadterramscopulusquesuperiacitundaspumeusextremamquesinuperfunditarenam,nuncrapidusretroatqueaesturevolutaresorbenssaxafugitlitusquevadolabenterelinquit:bisTusciRutulosegereadmoeniaversos,bisreiectiarmisrespectanttergategentes.Tertiasedpostquamcongressiinproeliatotasimplicuereinterseacieslegitquevirumvir:tumveroetgemitusmorientumetsanguineinaltoarmaquecorporaqueetpermixticaedevirorumsemianimesvolvunturequi,pugnaasperasurgit.

OrsilochusRemuli,quandoipsumhorrebatadire,hastamintorsitequoferrumquesubaurereliquit.Quosonipesictufuritarduusaltaqueiactatvulnerisimpatiensarrectopectorecrura:volviturilleexcussushumi.CatillusIollaningentemqueanimis,ingentemcorporeetarmisdeicitHerminium,nudocuiverticefulvacaesariesnudiqueumeri,necvulneraterrent:tantusinarmapatet.Latoshuichastaperarmosactatremitduplicatquevirumtransfixadolore.Fundituraterubiquecruor;dantfuneraferrocertantespulchramquepetuntpervulneramortem.

AtmediasintercaedesexsultatAmazon,unumexsertalatuspugnae,pharetrataCamilla,etnunclentamanuspargenshastiliadenset,nuncvalidamdextrarapitindefessabipennem;aureusexumerosonatarcusetarmaDianae.Illaetiamintergum,siquandopulsarecessit,spiculaconversofugientiadirigitarcu.Atcircumlectaecomites,LarinaquevirgoTullaqueetaeratamquatiensTarpeiasecurem,Italides,quasipsadecussibidiaCamilladelegitpacisquebonasbelliqueministras:qualesThreiciaecumfluminaThermodontispulsantetpictisbellanturAmazonesarmisseucircumHippolyten,seucumseMartiacurruPenthesilearefert,magnoqueululantetumultufemineaexsultantlunatisagminapeltis.Quemteloprimum,quempostremum,asperavirgo,deicis?Autquothumimorientiacorporafundis?EunaeumClitioprimumpatre,cuiusapertumadversilongatransverberatabietepectus:sanguinisillevomensrivoscaditatquecruentammandithumummoriensquesuoseinvolnereversat.TumLirimPagasumquesuper;quorumalterhabenassuffossorevolutusequodumcolligit,alterdumsubitacdextramlabentitenditinermem,praecipitespariterqueruunt.HisadditAmastrumHippotaden,sequiturqueincumbenseminushastaTereaqueHarpalycumqueetDemophoontaChrominque;quotqueemissamanucontorsitspiculavirgo,totPhrygiicecidereviri.ProculOrnytusarmisignotisetequovenatorIapygefertur,cuipellislatosumerosereptaiuvencopugnatorioperit,caputingensorishiatusetmalaetexerelupicumdentibusalbis,

agrestisquemanusarmatsparus;ipsecatervisvertiturinmediisettotoverticesupraest.Huncillaexceptum,nequeenimlaboragmineverso,traicitetsuperhaecinimicopectorefatur:‘Silviste,Tyrrhene,ferasagitareputasti?Advenitquivestradiesmuliebribusarmisverbaredarguerit.Nomentamenhaudlevepatrummanibushocreferes,telocecidisseCamillae.’ProtinusOrsilochumetButen,duomaximaTeucrumcorpora,sedButenaversumcuspidefixitloricamgaleamqueinter,quacollasedentislucentetlaevodependetparmalacerto,Orsilochumfugiensmagnumqueagitataperorbemeluditgyrointeriorsequiturquesequentem,tumvalidamperquearmaviroperqueossasecurimaltiorexsurgensorantietmultaprecanticongeminat:vulnuscalidorigatoracerebro.IncidithuicsubitoqueaspectuterritushaesitAppenninicolaebellatorfiliusAuni,haudLigurumextremus,dumfallerefatasinebant.Isqueubisenulloiamcursuevaderepugnaepossenequeinstantemreginamaverterecernit,consilioversaredolosingressusetastuincipithaec:‘Quidtamegregium,sifeminafortifidisequo?Dimittefugamettecomminusaequomecumcredesolopugnaequeadcingepedestri:iamnosces,ventosaferatcuigloriafraudem.’Dixit,atillafurensacriqueadcensadoloretraditequumcomitiparibusqueresistitinarmis,ensepedesnudopuraqueinterritaparma.Atiuvenis,vicissedoloratus,avolatipse,haudmora,conversisquefugaxauferturhabenisquadrupedemquecitumferratacalcefatigat.‘VaneLigusfrustraqueanimiselatesuperbis,nequiquampatriastemptastilubricusartis,necfrausteincolumemfallaciperferetAuno,’haecfaturvirgoetpernicibusigneaplantistransitequumcursufrenisqueadversaprehensiscongrediturpoenasqueinimicoexsanguinesumit:quamfacileaccipitersaxosaceralesabaltoconsequiturpennissublimeminnubecolumbamcomprensamquetenetpedibusqueevisceratuncis;tumcruoretvulsaelabunturabaethereplumae.

AtnonhaecnullishominumsatoratquedeorumobservansoculissummosedetaltusOlympo:TyrrhenumgenitorTarchoneminproeliasaevasuscitatetstimulishaudmollibusincitatiras.ErgointercaedescedentiaqueagminaTarchonferturequovariisqueinstigatvocibusalas,nominequemquevocans,reficitqueinproeliapulsos.‘Quismetus,Onumquamdolituri,OsemperinertesTyrrheni,quaetantaanimisignaviavenit?Feminapalantisagitatquehaecagminavertit!Quoferrumquidvehaecgerimustelainritadextris?AtnoninVeneremsegnesnocturnaquebellaautubicurvachorosindixittibiaBacchi,exspectatedapesetplenaepoculamensae,hicamor,hocstudium,dumsacrasecundusharuspexnuntietaclucosvocethostiapinguisinaltos!’Haeceffatusequuminmedios,moriturusetipse,concitatetVenuloadversumseturbidusinfertdereptumqueabequodextracomplectiturhostemetgremiumantesuummultaviconcitusaufert.Tolliturincaelumclamor,cunctiqueLatiniconvertereoculos.VolatigneusaequoreTarchonarmavirumqueferens;tumsummaipsiusabhastadefringitferrumetpartisrimaturapertas,quavulnusletaleferat;contraillerepugnanssustinetaiugulodextrametvimviribusexit.Utquevolansalteraptumcumfulvadraconemfertaquilaimplicuitquepedesatqueunguibushaesit,sauciusatserpenssinuosavoluminaversatadrectisquehorretsquamisetsibilatore,arduusinsurgens;illahaudminusurgetobuncoluctantemrostro,simulaetheraverberatalis:haudaliterpraedamTiburtumexagmineTarchonportatovans.DucisexemplumeventumquesecutiMaeonidaeincurrunt.TumfatisdebitusArrunsvelocemiaculoetmultapriorarteCamillamcircuitetquaesitfortunafacillima,temptat.Quasecumquefurensmediotulitagminevirgo,hacArrunssubitettacitusvestigialustrat;quavictrixreditillapedemqueexhostereportat,haciuvenisfurtimcelerisdetorquethabenas.Hosaditusiamquehosaditusomnemquepererratundiquecircuitumetcertamquatitimprobushastam.FortesacerCybeloChloreusolimquesacerdosinsignislongePhrygiisfulgebatinarmisspumantemqueagitabatequum,quempellisaenis

inplumamsquamisauroconsertategebat.Ipse,peregrinaferrugineclarusetostro,spiculatorquebatLycioGortyniacornu;aureusexumeriseratarcusetaureavaticassida;tumcroceamchlamydemquesinusquecrepantiscarbaseosfulvoinnodumcollegeratauropictusacutunicasetbarbarategminacrurum.Huncvirgo,siveuttemplispraefigeretarmaTroia,captivosiveutseferretinaurovenatrix,unumexomnicertaminepugnaecaecasequebaturtotumqueincautaperagmenfemineopraedaeetspoliorumardebatamore,telumexinsidiiscumtandemtemporecaptoconcitatetsuperosArrunssicvoceprecatur:‘Summedeum,sancticustosSoractisApollo,quemprimicolimus,cuipineusardoracervopascituretmediumfretipietateperignemcultoresmultapremimusvestigiapruna,da,pater,hocnostrisaboleridedecusarmis,omnipotens.Nonexuviaspulsaevetropaeumvirginisautspoliaullapeto(mihiceteralaudemfactaferent):haecdirameodumvulnerepestispulsacadat,patriasremeaboingloriusurbes.AudiitetvotiPhoebussuccederepartemmentededit,partemvolucrisdispersitinauras:sterneretutsubitaturbatammorteCamillam,adnuitoranti;reducemutpatriaaltavideret,nondedit,inqueNotosvocemvertereprocellae.Ergoutmissamanusonitumdedithastaperauras,convertereanimosacrisoculosquetulerecunctiadreginamVolsci.Nihilipsanecauraenecsonitusmemorautvenientisabaethereteli,hastasubexsertamdonecperlatapapillamhaesitvirgineumquealtebibitactacruorem.Concurrunttrepidaecomitesdominamqueruentemsuscipiunt.FugitanteomnisexterritusArruns,laetitiamixtoquemetu,neciamampliushastaecrederenectelisoccurrerevirginisaudet.Acvelutille,priusquamtelainimicasequantur,continuoinmontisseseaviusabdiditaltosoccisopastorelupusmagnoveiuvenco,consciusaudacisfacti,caudamqueremulcenssubiecitpavitantemuterosilvasquepetivit:haudsecusexoculisseturbidusabstulitArrunscontentusquefugamediisseimmiscuitarmis.Illamanumorienstelumtrahit,ossasedinter

ferreusadcostasaltostatvulneremucro:labiturexsanguis,labunturfrigidaletolumina,purpureusquondamcolororareliquit.TumsicexspiransAccamexaequalibusunamadloquiturfidamantealias,quaesolaCamillae,quicumpartiricuras;atquehaecitafatur:‘Hactenus,Accasoror,potui:nuncvulnusacerbumconficit,ettenebrisnigrescuntomniacircum.EffugeethaecTurnomandatanovissimaperfer:succedatpugnaeTroianosquearceaturbe.Iamquevale.’Simulhisdictislinquebathabenas,adterramnonspontefluens.Tumfrigidatotopaulatimexsolvitsecorporelentaquecollaetcaptumletoposuitcaput,armarelinquunt,vitaquecumgemitufugitindignatasubumbras.Tumveroimmensussurgensferitaureaclamorsidera:deiectacrudescitpugnaCamilla,incurruntdensisimulomniscopiaTeucrumTyrrheniqueducesEvandriqueArcadesalae.

AtTriviaecustosiamduduminmontibusOpisaltasedetsummisspectatqueinterritapugnas.UtqueproculmedioiuvenuminclamorefurentumprospexittristimultatammorteCamillam,ingemuitquededitquehasimopectorevoces:‘Heunimium,virgo,nimiumcrudeleluistisupplicium,Teucrosconatalacesserebello!NectibidesertaeindumiscoluisseDianamprofuitautnostrasumerogessissesagittas.Nontamenindecoremtuatereginareliquitextremaiaminmorte,nequehocsinenomineletumpergentiseritautfamampatierisinultae.Namquicumquetuumviolavitvulnerecorpus,morteluetmerita.’FuitingensmontesubaltoregisDercenniterrenoexaggerebustumantiquiLaurentisopacaqueilicetectum:hicdeaseprimumrapidopulcherrimanisusistitetArruntemtumulospeculaturabalto.Utviditlaetantemanimisacvanatumentem,‘Cur,’inquit,‘diversusabis?Hucdirigegressum,hucperitureveni,capiasutdignaCamillaepraemia.TuneetiamtelismoriereDianae?’dixit,etauratavolucremThreissasagittamdeprompsitpharetracornuqueinfensatetenditetduxitlonge,doneccurvatacoirentintersecapitaetmanibusiamtangeretaequis,laevaaciemferri,dextranervoquepapillam.

ExtemplotelistridoremaurasquesonantisaudiitunaArruns,haesitqueincorporeferrum.Illumexspirantemsociiatqueextremagementemoblitiignotocamporuminpulverelinquunt,OpisadaetheriumpennisauferturOlympum.

PrimafugitdominaamissalevisalaCamillae;turbatifugiuntRutuli,fugitacerAtinasdisiectiqueducesdesolatiquemaniplitutapetuntetequisaversiadmoeniatendunt.NecquisquaminstantisTeucrosletumqueferentissustentarevalettelisautsisterecontra,sedlaxosreferuntumerislanguentibusarcus,quadrupedumqueputremcursuquatitungulacampum.Volvituradmuroscaligineturbidusatrapulvis,etespeculispercussaepectoramatresfemineumclamoremadcaelisideratollunt.Quicursuportasprimiinruperepatentis,hosinimicasupermixtopremitagmineturba;necmiserameffugiuntmortem,sedlimineinipso,moenibusinpatriisatqueintertutadomorumconfixiexspirantanimas.Parsclaudereportas:necsociisaperireviamnecmoenibusaudentaccipereorantis,oriturquemiserrimacaedesdefendentumarmisaditusinquearmaruentum.Exclusianteoculoslacrumantumqueoraparentumparsinpraecipitisfossasurgenteruinavolvitur,immissisparscaecaetconcitafrenisarietatinportasetdurosobicepostis.Ipsaedemurissummocertaminematres,monstratamorveruspatriae,utvidereCamillam,telamanutrepidaeiaciuntacroboredurostipitibusferrumsudibusqueimitanturobustispraecipitesprimaequemoripromoenibusardent.

IntereaTurnuminsilvissaevissimusimpletnuntius,etiuveniingentemfertAccatumultum:deletasVolscorumacies,cecidisseCamillam,ingruereinfensoshostisetMartesecundoomniacorripuisse,metumiamadmoeniaferri.Illefurens,etsaevaIovissicnuminapellunt,deseritobsessoscollis,nemoraasperalinquit.Vixeconspectuexieratcampumquetenebat,cumpaterAeneassaltusingressusapertosexsuperatqueiugumsilvaqueevaditopaca.Sicamboadmurosrapiditotoqueferunturagmineneclongisintersepassibusabsunt;

acsimulAeneasfumantispulverecamposprospexitlongeLaurentiaqueagminavidit,etsaevumAeneanadgnovitTurnusinarmisadventumquepedumflatusqueaudivitequorum.Continuoqueineantpugnasetproeliatemptent,niroseusfessosiamgurgitePhoebusHiberotinguatequosnoctemquedielabentereducat:considuntcastrisanteurbemetmoeniavallant.

LIBERXII

TURNUSutinfractosadversoMarteLatinosdefecissevidet,suanuncpromissareposci,sesignarioculis,ultroimplacabilisardetattollitqueanimos.Poenorumqualisinarvissauciusillegravivenantumvulnerepectustumdemummovetarmaleogaudetquecomantisexcutienscervicetorosfixumquelatronisinpavidusfrangittelumetfremitorecruento:haudsecusadcensogliscitviolentiaTurno.Tumsicadfaturregematqueitaturbidusinfit:‘NullamorainTurno;nihilestquoddictaretractentignaviAeneadae,necquaepepigererecusent.Congredior,fersacra,pater,etconcipefoedus.AuthacDardaniumdextrasubTartaramittam,desertoremAsiae(sedeantspectentqueLatini),etsolusferrocrimencommunerefellam,authabeatvictos,cedatLaviniaconiunx.’

OllisedatoresponditcordeLatinus:‘Opraestansanimiiuvenis,quantumipseferocivirtuteexsuperas,tantomeimpensiusaequumestconsulereatqueomnismetuentemexpenderecasus.SunttibiregnapatrisDauni,suntoppidacaptamultamanu,necnonaurumqueanimusqueLatinoest;suntaliaeinnuptaeLatioetLaurentibusarvis,necgenusindecores.Sinemehaechaudmolliafatusublatisaperiredolis,simulhocanimohauri.Menatamnulliveterumsociareprocorumfaserat,idqueomnesdiviquehominesquecanebant.Victusamoretui,cognatosanguinevictusconiugisetmaestaelacrumis,vinclaomniarupi:promissameripuigenero,armaimpiasumpsi.

Exilloquimecasus,quae,Turne,sequanturbella,vides,quantosprimuspatiarelabores.BismagnavictipugnavixurbetuemurspesItalas;recalentnostroThybrinafluentasanguineadhuccampiqueingentesossibusalbent.Quoreferortotiens?Quaementeminsaniamutat?SiTurnoexstinctosociossumadscireparatus,curnonincolumipotiuscertaminatollo?QuidconsanguineiRutuli,quidceteradicetItalia,admortemsite—-Forsdictarefutet!—-prodiderim,natametconubianostrapetentem?Respiceresbellovarias;miserereparentislongaevi,quemnuncmaestumpatriaArdealongedividit.’HaudquaquamdictisviolentiaTurniflectitur:exsuperatmagisaegrescitquemedendo.Utprimumfaripotuit,sicinstititore:‘Quampromecuramgeris,hancprecor,optime,promedeponasletumquesinasprolaudepacisci:etnostela,pater,ferrumquehauddebiledextraspargimus;etnostrosequiturdevolneresanguis.longeillideamatererit,quaenubefugacemfemineategatetvanisseseocculatumbris.’

Atregina,novapugnaeconterritasorte,flebatetardentemgenerummonituratenebat:‘Turne,perhasegotelacrimas,persiquisAmataetangithonosanimum(spestununcuna,senectaeturequiesmiserae,decusimperiumqueLatinitepenes,inteomnisdomusinclinatarecumbit).unumoro:desistemanumcommittereTeucris.Quitecumquemanentistocertaminecasus,etme,Turne,manent:simulhaecinvisarelinquamluminanecgenerumAeneancaptivavidebo.’AccepitvocemlacrimisLaviniamatrisflagrantisperfusagenas,quoiplurimusignemsubiecitruboretcalefactaperoracucurrit.Indumsanguineovelutiviolaveritostrosiquisebur,autmixtarubentubililiamultaalbarosa:talisvirgodabatorecolores.Illumturbatamor,figitqueinvirginevoltus:ardetinarmamagispaucisqueadfaturAmatam.‘Ne,quaeso,nemelacrimisneveominetantoprosequereinduricertaminaMartiseuntem,Omater;nequeenimTurnomoraliberamortis.NuntiushaecIdmonPhrygiomeadictatyrannohaudplaciturarefer:cumprimumcrastinacaelopuniceisinvectarotisAurorarubebit,

nonTeucrosagatinRutulos,TeucrumarmaquiescantetRutuli;nostrodirimamussanguinebellum,illoquaeraturconiunxLaviniacampo.’

Haecubidictadeditrapidusqueintectarecessit.poscitequosgaudetquetuensanteorafrementis,PilumnoquosipsadecusdeditOrithyia,quicandorenivesanteirent,cursibusauras.Circumstantproperiaurigaemanibusquelacessuntpectoraplausacavisetcollacomantiapectunt.Ipsedehincaurosqualentemalboqueorichalcocircumdatloricamumeris;simulaptathabendoensemqueclipeumqueetrubraecornuacristae.ensem,quemDaunoignipotensdeusipseparentifeceratetStygiacandientemtinxeratunda.Exinquaemediisingentiadnixacolumnaeaedibusadstabat,validamvicorripithastam,ActorisAuruncispolium,quassatquetrementemvociferans:‘Nunc,Onumquamfrustratavocatushastameos,nunctempusadest:temaximusActorteTurninuncdextragerit.DasternerecorpusloricamquemanuvalidalacerarerevulsamsemiviriPhrygisetfoedareinpulverecrinisvibratoscalidoferromurraquemadentis.’Hisagiturfuriis;totoqueardentisaborescintillaeabsistunt,oculismicatacribusignis:mugitusveluticumprimainproeliataurusterrificoscietatqueirasciincornuatemptat,arborisobnixustrunco,ventosquelacessitictibusautsparsaadpugnamproluditharena.

NecminusintereamaternissaevosinarmisAeneasacuitMartemetsesuscitatira,oblatogaudenscomponifoederebellum,tumsociosmaestiquemetumsolaturIuli,fatadocens,regiqueiubetresponsaLatinocertareferrevirosetpacisdicereleges.

Posteravixsummosspargebatluminemontisortadies,cumprimumaltosegurgitetolluntsolisequilucemqueelatisnaribusefflant:campumadcertamenmagnaesubmoenibusurbisdimensiRutuliqueviriTeucriqueparabantinmedioquefocosetdiscommunibusarasgramineas.Aliifontemqueignemqueferebant,velatilimoetverbenatemporavincti.ProceditlegioAusonidum,pilataqueplenisagminasefunduntportis.HincTroiusomnis

Tyrrhenusqueruitvariisexercitusarmis,haudsecusinstructiferro,quamsiasperaMartispugnavocet;necnonmediisinmilibusipsiductoresaurovolitantostroquedecori,etgenusAssaraciMnestheusetfortisAsilasetMessapusequumdomitor,Neptuniaproles.Utquedatosignospatiainsuaquisquerecessit,defigunttellurehastasetscutareclinant.Tumstudioeffusaematresetvolgusinermuminvalidiquesenesturrisactectadomorumobsedere,aliiportissublimibusadstant.

AtIunoesummo,quinuncAlbanushabetur,tumnequenomeneratnechonosautgloriamonti,prospicienstumulocampumaspectabatetambasLaurentumTroumqueaciesurbemqueLatini.ExtemploTurnisicestadfatasororemdivadeam,stagnisquaefluminibusquesonorispraesidet(huncillirexaetherisaltushonoremIuppiterereptaprovirginitatesacravit):‘Nympha,decusfluviorum,animogratissimanostro,scisuttecunctisunam,quaecumqueLatinaemagnanimiIovisingratumascenderecubile,praetulerimcaeliquelubensinpartelocarim:discetuum,nemeincuses,Iuturna,dolorem.QuavisaestFortunapatiParcaequesinebantcedereresLatio,Turnumettuamoeniatexi:nunciuvenemimparibusvideoconcurrerefatis,Parcarumquediesetvisinimicapropinquat.Nonpugnamaspicerehancoculis,nonfoederapossum.Tuprogermanosiquidpraesentiusaudes,perge:decet.Forsanmiserosmeliorasequentur.’Vixea,cumlacrimasoculisIuturnaprofuditterquequaterquemanupectuspercussithonestum.‘Nonlacrumishoctempus,’aitSaturniaIuno:‘Adceteraetfratrem,siquismodus,eripemorti,auttubellacieconceptumqueexcutefoedus:auctoregoaudendi.’Sicexhortatareliquitincertamettristiturbatamvolnerementis.

Intereareges,ingentimoleLatinusquadriiugovehiturcurru,cuitemporacircumauratibissexradiifulgentiacingunt,Solisavispecimen;bigisitTurnusinalbis,binamanulatocrispanshastiliaferro;hincpaterAeneas,Romanaestirpisorigo,sidereoflagransclipeoetcaelestibusarmis,

etiuxtaAscanius,magnaespesalteraRomae,proceduntcastris,puraqueinvestesacerdossaetigerifetumsuisintonsamquebidentemadtulitadmovitquepecusflagrantibusaris.Illiadsurgentemconversiluminasolemdantfrugesmanibussalsasettemporaferrosummanotantpecudumpaterisquealtarialibant.TumpiusAeneasstrictosicenseprecatur:‘EstonuncSoltestisethaecmihiTerravoeanti,quamproptertantospotuiperferrelabores,etpateromnipotensettuSaturniaconiunx,iammelior,iam,diva,precor,tuqueincluteMavors,cunctatuoquibella,pater,subnuminetorques;fontisquefluviosquevoco,quaequeaetherisaltireligioetquaecaeruleosuntnuminaponto:cesseritAusoniosiforsvictoriaTurno,convenitEvandrivictosdiscedereadurbem,cedetIulusagris,necpostarmaullarebellesAeneadaereferentferrovehaecregnalacessent,sinnostrumadnueritnobisVictoriaMartem(utpotiusreoretpotiusdinuminefirment),nonegonecTeucrisItalosparereiubebonecmihiregnapeto:paribusselegibusambaeinvictaegentesaeternainfoederamittant.Sacradeosquedabo;socerarmaLatinushabeto,imperiumsollemnesocer;mihimoeniaTeucriconstituent,urbiquedabitLavinianomen.’SicpriorAeneas;sequitursicdeindeLatinussuspicienscaelumtenditqueadsideradextram:‘Haeceadem,Aenea,terrammaresideraiuroLatonaequegenusduplexIanumquebifrontemvimquedeuminfernametdurisacrariaDitis;audiathaecgenitor,quifoederafulminesancit.Tangoaras,mediosignisetnuminatestor:nulladiespacemhancItalisnecfoederarumpet,quorescumquecadent;necmevisullavolentemavertet,non,sitelluremeffundatinundasdiluviomiscenscaelumqueinTartarasolvat;utsceptrumhoc’(dextrasceptrumnamfortegerebat‘numquamfrondelevifundetvirgultanecumbras,cumsemelinsilvisimodestirperecisummatrecaretposuitquecomasetbracchiaferro,olimarbos,nuncartificismanusaeredecoroinclusitpatribusquededitgestureLatinis.’Talibusintersefirmabantfoederadictisconspectuinmedioprocerum.Tumritesacratas

inflammamiugulantpecudesetvisceraviviseripiuntcumulantqueoneratislancibusaras.

AtveroRutulisinpareapugnavideriiamdudumetvariomisceripectoramotu;tummagis,utpropiuscernuntnonviribusaequis.AdiuvatincessutacitoprogressusetaramsuppliciterveneransdemissolumineTurnustabentesquegenaeetiuvenaliincorporepallor.QuemsimulacIuturnasororcrebrescereviditsermonemetvolgivariarelabantiacorda,inmediasacies,formamadsimulataCamerti,cuigenusaproavisingensclarumquepaternaenomeneratvirtutis,etipseacerrimusarmis,inmediasdatseseacieshaudnesciarerumrumoresqueseritvariosactaliafatur:‘Nonpudet,ORutuli,procunctistalibusunamobiectareanimam?Numeroneanviribusaequinonsumus?EnomnesetTroesetArcadeshisuntfatalesquemanus,infensaEtruriaTurno:vixhostem,alternisicongrediamur,habemus.Illequidemadsuperos,quorumsedevovetaris,succedetfamavivusqueperoraferetur:nospatriaamissadominispareresuperbiscogemur,quinunclenticonsedimusarvis.’Talibusincensaestiuvenumsententiadictisiammagisatquemagis,serpitqueperagminamurmur;ipsiLaurentesmutatiipsiqueLatini.Quisibiiamrequiempugnaerebusquesalutemsperabant,nuncarmavoluntfoedusqueprecanturinfectumetTurnisortemmiseranturiniquam.HisaliudmaiusIuturnaadiungitetaltodatsignumcaelo,quononpraesentiusullumturbavitmentesItalasmonstroquefefellit.NamquevolansrubrafulvusIovisalesinaethralitoreasagitabatavesturbamquesonantemagminisaligeri,subitocumlapsusadundascycnumexcellentempedibusrapitimprobusuncis.AdrexereanimosItali,cunctaequevolucresconvertuntclamorefugam,mirabilevisu,aetheraqueobscurantpennishostemqueperaurasfactanubepremunt,donecvivictusetipsoponderedefecit,praedamqueexunguibusalesproiecitfluviopenitusqueinnubilafugit.TumveroauguriumRutuliclamoresalutantexpediuntquemanus;primusqueTolumniusaugur‘Hocerat,hoc,votis,’inquit,‘quodsaepepetivi.

Adcipioadgnoscoquedeos;me,meduceferrumcorripite,Omiseri,quosimprobusadvenabelloterritatinvalidasutavesetlitoravestravipopulat:petetillefugampenitusqueprofundoveladabit.Vosunanimidensetecatervasetregemvobispugnadefenditeraptum.’Dixitetadversostelumcontorsitinhostisprocurrens:sonitumdatstridulacornusetaurascertasecat.Simulhoc,simulingensclamoretomnesturbaticuneicalefactaquecordatumultu.Hastavolans,utfortenovempulcherrimafratrumcorporaconstiterantcontra,quosfidacrearatunatotArcadioconiunxTyrrhenaGylippo,horumunumadmedium,teriturquasutilisalvobalteusetlaterumiuncturasfibulamordetegregiumformaiuvenemetfulgentibusarmistransadigitcostasfulvaqueeffunditharena.Atfratres,animosaphalanxaccensaqueluctu,pars,gladiosstringuntmanibus,parsmissileferrumcorripiuntcaeciqueruunt.QuosagminacontraprocurruntLaurentum,hincdensirursusinundantTroesAgylliniqueetpictisArcadesarmis:sicomnisamorunushabetdecernereferro.Diripuerearas,ittototurbidacaelotempestastelorumacferreusingruitimber,craterasquefocosqueferunt.FugitipseLatinuspulsatosreferensinfectofoederedivos.Infrenantaliicurrusautcorporasaltusubiciuntinequosetstrictisensibusadsunt.Messapusregemregisqueinsignegerentem,TyrrhenumAulesten,avidusconfunderefoedus,adversoproterretequo:ruitillerecedensetmiseroppositisatergoinvolviturarisincaputinqueumeros.AtfervidusadvolathastaMessapusteloqueorantemmultatrabalidesuperaltusequograviterferitatqueitafatur:‘Hochabet,haecmeliormagnisdatavictimadivis.’ConcurruntItalispoliantquecalentiamembra.ObviusambustumtorremCorynaeusabaracorripitetvenientiEbusoplagamqueferentioccupatosflammis:olliingensbarbareluxitnidoremqueambustadedit.Superipsesecutuscaesariemlaevaturbaticorripithostisinpressoquegenunitensterraeadplicatipsum:sicrigidolatusenseferit.PodaliriusAlsumpastoremprimaqueaciepertelaruentem,

ensesequensnudosuperimminet:illesecuriadversifrontemmediammentumquereductadisicitetsparsolaterigatarmacruore.Olliduraquiesoculosetferreusurgetsomnus,inaeternamcondunturluminanoctem.

AtpiusAeneasdextramtendebatinermemnudatocapiteatquesuosclamorevocabat:‘Quoruitis?Quaeveistarepensdiscordiasurgit?Ocohibeteiras!Ictumiamfoedusetomnescompositaeleges;mihiiusconcurreresoli;mesiniteatqueaufertemetus;egofoederafaxofirmamanu;Turnumdebenthaeciammihisacra.’Hasintervoces,mediaintertaliaverbaeccevirostridensalisadlapsasagittaestincertumquapulsamanu,quoturbineadacta,QuistantamRutulislaudem,casusnedeusne,adtulerit:pressaestinsignisgloriafacti.necseseAeneaeiactavitvulnerequisquam.TurnusutAeneancedentemexagmineviditturbatosqueduces,subitaspefervidusardet:poscitequosatquearmasimulsaltuquesuperbusemicatincurrumetmanibusmoliturhabenas.MultavirumvolitansdatfortiacorporaLeto,seminecesvolvitmultosautagminacurruproteritautraptasfugientibusingerithastas.QualisapudgelidicumfluminaconcitusHebrisanguineusMavorsclipeoincrepatatquefurentisbellamovensimmittitequos;illiaequoreapertoanteNotosZephyrumquevolant;gemitultimapulsuThracapedum;circumqueatraeFormidinisoraIraequeInsidiaeque,deicomitatus,aguntur:talisequosalacermediainterproeliaTurnusfumantissudorequatit,miserabilecaesishostibusinsultans;spargitrapidaungularoressanguineos,mixtaquecruorcalcaturharena.IamqueneciSthenelumquededitThamyrumquePholumque,hunccongressusethunc,illumeminus;eminusamboImbrasidas,GlaucumatqueLaden,quosImbrasusipsenutrieratLyciaparibusqueornaveratarmis,velconferremanumvelequopraevertereventos.PartealiamediaEumedesinproeliafertur,antiquiprolesbellopraeclaraDolonis,nomineavumreferens,animomanibusqueparentem,quiquondam,castrautDanaumspeculatoradiret,aususPelidaepretiumsibiposcerecurrus;illumTydidesalioprotalibusausis

adfecitpretio,necequisadspiratAchillis.HuncproculutcampoTurnusprospexitaperto,anteleviiaculolongumperinanesecutussistitequosbiiugisetcurrudesilitatquesemianimilapsoquesupervenitetpedecolloimpressodextraemucronemextorquetetaltofulgentemtinguitiuguloatquehaecinsuperaddit:‘Enagrosetquambello,Troiane,petisti,Hesperiammetireiacens:haecpraemiaquimeferroausitemptareferunt,sicmoeniacondunt.’HuiccomitemAsbytenconiectacuspidemittit.ChloreaqueSybarimqueDaretaqueThersilochumqueetsternacisequilapsumcerviceThymoeten.AcvelutEdoniBoreaecumspiritusaltoinsonatAegaeosequiturqueadlitorafluctus,quaventiincubuere,fugamdantnubilacaelo:sicTurno,quacumqueviamsecat,agminaceduntconversaequeruuntacies;fertimpetusipsum,etcristamadversocurruquatitauravolantem.NontulitinstantemPhegeusanimisquefrementem:obiecitseseadcurrumetspumantiafrenisoracitatorumdextradetorsitequorum.Dumtrahiturpendetqueiugis,hunclataretectumlanceaconsequiturrumpitqueinfixabilicemloricametsummumdegustatvolnerecorpus.Illetamenclipeoobiectoconversusinhostemibatetauxiliumductomucronepetebat:cumrotapraecipitemetprocursuconcitusaxisimpuliteffunditquesolo,Turnusquesecutusimamintergaleamsummithoracisetorasabstulitensecaputtruncumquereliquitharenae.

AtqueeadumcampisvictordatfuneraTurnus,intereaAeneanMnestheusetfidusAchatesAscaniusquecomescastrisstatuerecruentum,alternoslonganitentemcuspidegressus.Saevitetinfractaluctaturarundinetelumeripereauxilioqueviam,quaeproxima,poscitensesecentlatovulnusteliquelatebramrescindantpenitussesequeinbellaremittant.IamqueaderatPhoeboantealiosdilectusIapyxIasides,acriquondamcuicaptusamoreipsesuasartes,suamunera,laetusApolloauguriumcitharamquedabatcelerisquesagittas.Illeutdepositiproferretfataparentis,scirepotestatesherbarumusumquemedendimaluitetmutasagitareingloriusartes.

Stabatacerbafremens,ingentemnixusinhastamAeneasmagnoiuvenumetmaerentisIuliconcursu,lacrimisimmobilis.IlleretortoPaeoniuminmoremseniorsuccinctusamictumultamanumedicaPhoebiquepotentibusherbisnequiquamtrepidat,nequiquamspiculadextrasollicitatprensatquetenaciforcipeferrum.NullaviamFortunaregit,nihilauctorApollosubvenit;etsaevuscampismagisacmagishorrorcrebrescitpropiusquemalumest.Iampulverecaelumstarevident:subeuntequites,etspiculacastrisdensacaduntmediis.IttristisadaetheraclamorbellantumiuvenumetdurosubMartecadentum.HicVenus,indignonaticoncussadolore,dictamnumgenetrixCretaeacarpitabIda,puberibuscaulemfoliisetflorecomantempurpureo;nonillaferisincognitacaprisgramina,cumtergovolucreshaeseresagittae:hocVenus,obscurofaciemcircumdatanimbo,detulit;hocfusumlabrissplendentibusamneminficitoccultemedicansspargitquesalubrisambrosiaesucosetodoriferampanaceam.FoviteavolnuslymphalongaevusIapyxignorans,subitoqueomnisdecorporefugitquippedolor,omnisstetitimovolneresanguis;iamquesecutamanumnullocogentesagittaexcidit,atquenovaerediereinpristinavires.‘Armacitiproperateviro!Quidstatis?’Iapyxconclamatprimusqueanimosadcenditinhostem.‘Nonhaechumanisopibus,nonartemagistraproveniuntnequete,Aenea,meadexteraservat:maioragitdeusatqueoperaadmaioraremittit.’Illeaviduspugnaesurasincluserataurohincatquehincoditquemorashastamquecoruscat.Postquamhabilislatericlipeusloricaquetergoest,Ascaniumfusiscircumcomplectiturarmissummaquepergaleamdelibansosculafatur:‘Disce,puer,virtutemexmeverumquelaborem,fortunamexaliis.Nunctemeadexterabellodefensumdabitetmagnainterpraemiaducet.Tufacito,moxcummaturaadoleveritaetas,sismemor,etteanimorepetentemexemplatuorumetpaterAeneasetavunculusexcitetHector.’

Haecubidictadedit,portisseseextulitingens,telumimmanemanuquatiens;simulagminedensoAntheusqueMnestheusqueruuntomnisquerelictis

turbafluitcastris:tumcaecopulverecampusmisceturpulsuquepedumtremitexcitatellus.ViditabadversovenientisaggereTurnus,videreAusonii,gelidusqueperimacucurritossatremor:primaanteomnisIuturnaLatinosaudiitadgnovitquesonumettremefactarefugit.Illevolatcampoqueatrumrapitagmenaperto.Qualisubiadterrasabruptosiderenimbusitmarepermedium;miserisheupraescialongehorrescuntcordaagricolis,dabitilleruinasarboribusstragemquesatis,ruetomnialate;antevolantsonitumqueferuntadlitoraventi:talisinadversosductorRhoeteiushostisagmenagit,densicuneissequisquecoactisadglomerant.FeritensegravemThymbraeusOsirim,ArchetiumMnestheus,EpulonemobtruncatAchatesUfentemqueGyas;caditipseTolumniusaugur,primusinadversostelumquitorserathostis.Tolliturincaelumclamor,versiquevicissimpulverulentafugaRutulidanttergaperagros.IpsenequeaversosdignatursternereMortinecpedecongressosaequonectelaferentisinsequitur:solumdensaincaligineTurnumvestigatlustrans,solumincertaminaposcit.HocconcussametumentemIuturnaviragoaurigamTurnimediainterloraMetiscumexcutitetlongelapsumtemonerelinquit:ipsasubitmanibusqueundantisflectithabenas,cunctagerens,vocemqueetcorpusetarmaMetisci.Nigravelutmagnasdominicumdivitisaedespervolatetpennisaltaatrialustrathirundo,pabulaparvalegensnidisqueloquacibusescas,etnuncporticibusvacuis,nuncumidacircumstagnasonat:similismediosIuturnaperhostisferturequisrapidoquevolansobitomniacurruiamquehicgermanumiamquehicostentatovantemnecconferremanumpatitur,volatavialonge.HaudminusAeneastortoslegitobviusorbesvestigatquevirumetdisiectaperagminamagnavocevocat.Quotiensoculosconiecitinhostemalipedumquefugamcursutemptavitequorum,aversostotienscurrusIuturnaretorsit.Heuquidagat?Varionequiquamfluctuataestu,diversaequevocantanimumincontrariacurae.HuicMessapus,utilaevaduofortegerebatlentaleviscursupraefixahastiliaferro,

horumunumcertocontorquensdirigitictu.SubstititAeneasetsecollegitinarma,poplitesubsidens;apicemtamenincitasummumhastatulitsummasqueexcussitverticecristas.Tumveroadsurguntirae;insidiisquesubactus,diversosubisensitequoscurrumquereferri,multaIovemetlaesitestatusfoederisarasiamtandeminvaditmediosetMartesecundoterribilissaevamnullodiscriminecaedemsuscitatirarumqueomniseffundithabenas.

Quismihinunctotacerbadeus,quiscarminecaedesdiversasobitumqueducum,quosaequoretotoinquevicemnuncTurnusagit,nuncTroiusheros,expediat?Tantonplacuitconcurreremotu.Iuppiter,aeternagentisinpacefuturas?AeneasRutulumSucronem,eaprimaruentispugnalocostatuitTeucros,haudmultamorantemexcipitinlatuset,quafatacelerrima,crudumtransadigitcostasetcratispectorisensem.TurnusequodeiectumAmycumfratremqueDioren,congressuspedes,huncvenientemcuspidelonga,huncmucroneferitcurruqueabscisaduorumsuspenditcapitaetrorantiasanguineportat.IlleTalonTanaimquenecifortemqueCethegum,trisunocongressu,etmaestummittitOniten,nomenEchioniummatrisquegenusPeridiae,hicfratresLyciamissosetApollinisagrisetiuvenemexosumnequiquambellaMenoeten,Arcada,piscosaecuicircumfluminaLernaearsfueratpauperquedomusnecnotapotentummuneraconductaquepatertellureserebat.Acvelutimmissidiversispartibusignesarenteminsilvametvirgultasonantialauro,autubidecursurapidodemontibusaltisdantsonitumspumosiamnesetinaequoracurruntquisquesuumpopulatusiter:nonsegniusamboAeneasTurnusqueruuntperproelia;nuncnuncfluctuatiraintus,rumpunturnesciavincipectora,nunctotisinVolneraviribusitur.Murranumhic,atavosetavorumantiquasonantemnominaperregesqueactumgenusomneLatinos,praecipitemscopuloatqueingentisturbinesaxiexcutiteffunditquesolo:huncloraetiugasubterprovolvererotae,crebrosuperungulapulsuincitanecdominimemorumproculcatequorum.IlleruentiHylloanimisqueimmanefrementi

occurrittelumqueaurataadtemporatorquet:ollipergaleamfixostetithastacerebro.Dexteranectuate,GraiumfortissimeCretheueripuitTurno.NecditexereCupencumAeneavenientesui:deditobviaferropectora,necmiseroclipeimoraprofuitaerei.TequoqueLaurentesviderunt,Aeole,campioppetereetlateterramconsterneretergoOccidis,ArgivaequemnonpotuerephalangessternerenecPriamiregnorumeversorAchilles;hictibimortiserantmetae:domusaltasubIda,Lyrnesidomusalta,soloLaurentesepulchrum.Totaeadeoconversaeacies,omnesqueLatini,omnesDardanidae,MnestheusacerqueSerestusetMessapusequumdomitoretfortisAsilasTuscorumquephalanxEvandriqueArcadesalae,prosequisquevirisummanitunturopumvi:necmoranecrequies,vastocertaminetendunt.

HicmentemAeneaegenetrixpulcherrimamisit,iretutadmurosurbiqueadverteretagmenociusetsubitaturbaretcladeLatinos.IlleutvestigansdiversaperagminaTurnumhucatquehucaciescircumtulit,aspiciturbemimmunemtantibelliatqueimpunequietam.Continuopugnaeadcenditmaiorisimago:MnestheaSergestumquevocatfortemqueSerestumductorestumulumquecapit,quoceteraTeucrumconcurritlegionecscutaautspiculadensideponunt.Celsomediusstansaggerefatur:‘Nequameisestodictismora;Iuppiterhacstat,neuquisobinceptumsubitummihisegniorito.Urbemhodie,causambelli,regnaipsaLatini,nifrenumaccipereetvictiparerefatentur,eruametaequasolofumantiaculminaponam.Scilicetexspectem,libeatdumproeliaTurnonostrapatirursusquevelitconcurrerevictus?Hoccaput,Ocives,haecbellisummanefandi:fertefacesproperefoedusquereposciteflammis.’Dixerat,atqueanimisparitercertantibusomnesdantcuneumdensaqueadmurosmoleferuntur.Scalaeimprovisosubitusqueapparuitignis.Discurruntaliiadportasprimosquetrucidant,ferrumaliitorquentetobumbrantaetheratelis.IpseinterprimosdextramsubmoeniatenditAeneasmagnaqueincusatvoceLatinumtestaturquedeos,iterumseadproeliacogi,

bisiamItaloshostis,haecalterafoederarumpi.Exoriturtrepidosinterdiscordiacivis:urbemaliireserareiubentetpandereportasDardanidisipsumquetrahuntinmoeniaregem,armaferuntaliietperguntdefenderemuros.Inclusasutcumlatebrosoinpumicepastorvestigavitapesfumoqueimplevitamaro:illaeintustrepidaererumpercereacastradiscurruntmagnisqueacuuntstridoribusiras;volvituraterodortectis,tummurmurecaecointussaxasonant,vacuasitfumusadauras.

AccidithaecfessisetiamfortunaLatinis,quaetotamluctuconcussitfunditusurbem.Reginauttectisvenientemprospicithostem,incessimuros,ignisadtectavolare,nusquamaciescontraRutulas,nullaagminaTurni:infelixpugnaeiuvenemincertaminecreditexstinctumet,subitomentemturbatadolore,secausamclamatcrimenquecaputquemalorum,multaquepermaestumdemenseffatafurorempurpureosmorituramanudiscinditamictusetnoduminformisletitrabenectitabalta.QuamclademmiseraepostquamaccepereLatinae,filiaprimamanuflavosLaviniacrinisetroseaslaniatagenas,tumceteracircumturbafurit:resonantlateplangoribusaedes.Hinctotaminfelixvolgaturfamaperurbem.Demittuntmentes;itscissavesteLatinus,coniugisattonitusfatisurbisqueruina,canitiemimmundoperfusampulvereturpans.[Multaqueseincusat,quinonacceperitanteDardaniumAeneangenerumqueadsciveritultro.]

IntereaextremobellatorinaequoreTurnuspalantissequiturpaucosiamsegnioratqueiamminusatqueminussuccessulaetusequorumattulithuncillicaecisterroribusauracommixtumclamoremadrectasqueimpulitauresconfusaesonusurbisetinlaetabilemurmur.‘Eimihi!Quidtantoturbanturmoenialuctu?Quisveruittantusdiversaclamoraburbe?’Sicaitadductisqueamenssubsistithabenis.Atquehuic,infaciemsororutconversaMetisciaurigaecurrumqueetequosetloraregebat,talibusoccurritdictis:‘Hac,Turne,sequamurTroiugenas,quaprimaviamvictoriapandit;

suntalii,quitectamanudefenderepossint.IngruitAeneasItalisetproeliamiscet:etnossaevamanumittamusfuneraTeucris.Necnumeroinferiorpugnaenechonorerecedes.’Turnusadhaec:‘Osoror,etdudumadgnovi,cumprimaperartemfoederaturbastitequehaecinbelladedisti,etnuncnequiquamfallisdea.SedquisOlympodemissamtantosvoluitteferrelabores?Anfratrismiseriletumutcrudelevideres?Namquidago?AutquaeiamspondetFortunasalutem?VidioculosanteipsemeosmevocevocantemMurranum,quononsuperatmihicarioralter,oppetereingentematqueingentivolnerevictum.OcciditinfelixnostrumnededecusUfensadspiceret;Teucripotiunturcorporeetarmis.Exscindinedomos(idrebusdefuitunum)perpetiar,dextranecDrancisdictarefellam?TergadaboetTurnumfugientemhaecterravidebit?Usqueadeonemorimiserumest?VosOmihiManesesteboni,quoniamsuperisaversavoluntas!Sanctaadvosanimaatqueistiusnesciaculpaedescendam,magnorumhaudumquamindignusavorum.

Vixeafatuserat:mediosvolatecceperhostisvectusequospumanteSaces,adversasagittasauciusora,ruitqueimploransnomineTurnum:‘Turne,intesupremasalus:misereretuorum.FulminatAeneasarmissummasqueminaturdeiecturumarcesItalumexscidioquedaturum;iamquefacesadtectavolant.InteoraLatini,inteoculosreferunt;mussatrexipseLatinus,quosgenerosvocetautquaeseseadfoederaflectat.Praeterearegina,tuifidissima,dextraocciditipsasualucemqueexterritafugit.SoliproportisMessapusetacerAtinassustentantaciem.Circumhosutrimquephalangesstantdensae,strictisquesegesmucronibushorretferrea:tucurrumdesertoingramineversas.’ObstipuitvariaconfususimaginererumTurnusetobtututacitostetit.Aestuatingensunoincordepudormixtoqueinsanialuctuetfuriisagitatusamoretconsciavirtus.Utprimumdiscussaeumbraeetluxredditamenti,ardentisoculorumorbesadmoeniatorsitturbidusequerotismagnamrespexitadurbem.Ecceautemflammisintertabulatavolutus

adcaelumundabatvortexturrimquetenebat,turrim,compactistrabibusquameduxeratipsesubdideratquerotaspontisqueinstraverataltos.‘Iamiamfata,soror,superant;absistemorari;quodeusetquoduravocatFortuna,sequamur.StatconferremanumAeneae,statquidquidacerbiestmortepati;nequemeindecorem,germana,videbisamplius.Hunc,oro,sinemefurereantefurorem.’Dixitetecurrusaltumdeditociusarvisperquehostis,pertelaruitmaestamquesororemdeseritacrapidocursumediaagminarumpit.Acvelutimontissaxumdeverticepraecepscumruitavulsumvento,seuturbidusimberproluitautannissolvitsublapsavetustas;ferturinabruptummagnomonsimprobusactuexsultatquesolo,silvasarmentavirosqueinvolvenssecum:disiectaperagminaTurnussicurbisruitadmuros,ubiplurimafusosanguineterramadetstriduntquehastilibusaurae,significatquemanuetmagnosimulincipitore:‘Parciteiam,Rutuli,etvostelainhibete,Latini;quaecumqueestFortuna,meaest:meveriusunumprovobisfoedusluereetdecernereferro.’Discessereomnesmediispatiumquededere.

AtpaterAeneasauditonomineTurnideseritetmurosetsummasdeseritarcespraecipitatquemorasomnis,operaomniarumpit,laetitiaexsultans,horrendumqueintonatarmis;quantusAthosautquantusEryxautipsecorusciscumfremitilicibusquantusgaudetquenivaliverticeseattollenspaterAppenninusadauras.IamveroetRutulicertatimetTroesetomnesconvertereoculosItali,quiquealtatenebantmoeniaquiqueimospulsabantarietemuros,armaquedeposuereumeris.StupetipseLatinusingentis,genitosdiversispartibusorbis,intersecoiissevirosetcernereferro.Atqueilli,utvacuopatueruntaequorecampi,procursurapido,coniectiseminushastis,invaduntMartemclipeisatqueaeresonoro.Datgemitumtellus;tumcrebrosensibusictuscongeminant:forsetvirtusmiscenturinunum.AcvelutingentiSilasummoveTaburnocumduoconversisinimicainproeliataurifrontibusincurrunt;pavidicesseremagistri,statpecusomnemetumutummussantqueiuvencae,

quisnemoriimperitet,quemtotaarmentasequantur;illiintersesemultavivolneramiscentcornuaqueobnixiinfiguntetsanguinelargocollaarmosquelavant;gemitunemusomneremugit:nonaliturTrosAeneasetDauniusherosconcurruntclipeis;ingensfragoraetheracomplet.Iuppiteripseduasaequatoexaminelancessustinetetfataimponitdiversaduorum,quemdamnetlaboretquovergatpondereletum;Emicathic,impuneputans,etcorporetotoaltesublatumconsurgitTurnusinensemetferit:exclamantTroestrepidiqueLatini,arrectaequeamborumacies.AtperfidusensisFrangiturinmedioqueardentemdeseritictu…nifugasubsidiosubeat.Fugitocioreuro,utcapulumignotumdextramqueaspexitinermem.Famaestpraecipitem,cumprimainproeliaiunctosconscendebatequos,patriomucronerelicto,dumtrepidat,ferrumaurigaerapuisseMetisci.Idquediu,dumtergadabantpalantiaTeucri,suffecit:postquamarmadeiadVolcaniaventumst,mortalismucroglaciesceufutilisictudissiluit;fulvaresplendentfragminaharena.ErgoamensdiversafugapetitaequoraTurnusetnunchuc,indehucincertosimplicatorbesundiqueenimdensaTeucriincluserecorona,atquehincvastapalus,hincarduamoeniacingunt.

NecminusAeneas,quamquamtardatasagittainterdumgenuaimpediuntcursumquerecusant,insequiturtrepidiquepedempedefervidusurget:inclusumvelutisiquandofluminenanctuscervumautpuniceaesaeptumformidinepinnaevenatorcursucanisetlatratibusinstat;illeautem,insidiisetripaterritusalta,millefugitrefugitquevias;atvividusUmberhaerethians,iamiamquetenetsimilisquetenentiincrepuitmalismorsuqueelususinaniest.Tumveroexoriturclamor,ripaequelacusqueresponsantcircaetcaelumtonatomnetumultu.IllesimulfugiensRutulossimulincrepatomnis,nominequemquevocans,notumqueefflagitatensem.Aeneasmortemcontrapraesensqueminaturexitium,siquisquamadeat,terretquetrementisexcisurumurbemminitansetsauciusinstat.Quinqueorbisexplentcursutotidemqueretexunthucilluc;nequeenimleviaautludicrapetuntur

praemia,sedTurnidevitaetsanguinecertant.FortesacerFaunofoliisoleasteramarishicsteterat,nautisolimvenerabilelignum,servatiexundisubifigeredonasolebantLaurentidivoetvotassuspenderevestes,sedstirpemTeucrinullodiscriminesacrumsustulerant,puroutpossentconcurrerecampo.HichastaAeneaestabat,hucimpetusillamdetuleratfixametlentainradicetenebat.IncubuitvoluitquemanuconvellereferrumDardanidesteloquesequi,quemprenderecursunonpoterat.TumveroamensformidineTurnus‘Faune,precor,miserere,’inquit,‘tuqueoptimaferrumterratene,coluivestrossisemperhonores,quoscontraAeneadaebellofecereprofanos.’Dixitopemquedeinoncassainvotavocavit.NamquediuluctanslentoqueinstirpemoratusviribushaudullisvaluitdiscluderemorsusroborisAeneas.Dumnitituraceretinstat,rursusinaurigaefaciemmutataMetisciprocurritfratriqueensemdeaDauniareddit.QuodVenusaudacinymphaeindignatalicereadcessittelumquealtaabradicerevellit.Ollisublimesarmisanimisquerefecti,hicgladiofidens,hicaceretarduushasta,adsistuntcontracertaminaMartisanheli.IunoneminterearexomnipotentisOlympiadloquiturfulvapugnasdenubetuentem:‘Quaiamfiniserit,coniunx?Quiddeniquerestat?IndigetemAeneanscisipsaetscirefaterisdebericaelofatisqueadsideratolli.Quidstruis,autquaspegelidisinnubibushaeres?Mortalindecuitviolarivolneredivom,autensem(quidenimsineteIuturnavaleret?)ereptumreddiTurnoetvimcrescerevictis?Desineiamtandemprecibusqueinflecterenostris,[nitetantusedittacitamdoloretmihicuraesaepetuodulcitristesexorerecursent,]ventumadsupremumest.TerrisagitarevelundisTroianospotuisti,infandumadcenderebellum,deformaredomumetluctumiscerehymenaeos:ulteriustemptareveto.’SicIuppiterorsus;sicdeasubmissocontraSaturniavoltu:‘Istaquidemquianotamihitua,magne,voluntas,Iuppiter,etTurnumetterrasinvitareliqui;nectumeaeriasolamnuncsedevideres

dignaindignapati,sedflammiscinctasubipsastaremacietraheremqueinimicainproeliaTeucros.Iuturnammisero,fateor,succurrerefratrisuasietprovitamaioraaudereprobavi,nonuttelatamen,nonutcontenderetarcum:adiuroStygiicaputimplacabilefontis,unasuperstitiosuperisquaeredditadivis.Etnunccedoequidempugnasqueexosarelinquo.Illudte,nullafatiquodlegetenetur,proLatioobtestor,promaiestatetuorum:cumiamconubispacemfelicibus,esto,component,cumiamlegesetfoederaiungent,nevetusindigenasnomenmutareLatinosneuTroasfieriiubeasTeucrosquevocariautvocemmutarevirosautverterevestem.SitLatium,sintAlbanipersaeculareges,sitRomanapotensItalavirtutepropago:occidit,occideritquesinascumnomineTroia.’Ollisubridenshominumrerumquerepertor‘EsgermanaIovisSaturniquealteraproles:irarumtantosvolvissubpectorefluctus.Verumageetinceptumfrustrasubmittefuroremdoquodvis,etmevictusquevolensqueremitto.SermonemAusoniipatriummoresquetenebunt,utqueestnomenerit;commixticorporetantumsubsidentTeucri.MoremritusquesacrorumadiciamfaciamqueomnisunooreLatinos.HincgenusAusoniomixtumquodsanguinesurget,suprahomines,suprairedeospietatevidebis,necgensullatuosaequecelebrabithonores.’AdnuithisIunoetmentemlaetataretorsit.Intereaexceditcaelonubemquerelinquit.

HisactisaliudgenitorsecumipsevolutatIuturnamqueparatfratrisdimittereabarmis.DicunturgeminaepestescognomineDirae,quasetTartareamNoxintempestaMegaeramunoeodemquetulitpartuparibusquerevinxitserpentumspirisventosasqueaddiditalas.HaeIovisadsoliumsaeviqueinlimineregisadparentacuuntquemetummortalibusaegris,siquandoletumhorrificummorbosquedeumrexmoliturmeritasautbelloterritaturbes.HarumunamceleremdemisitabaetheresummoIuppiterinqueomenIuturnaeoccurrereiussit.Illavolatceleriqueadterramturbinefertur.Nonsecusacnervopernubemimpulsasagitta,

armatamsaeviParthusquamfelleveneni,ParthussiveCydon,telumimmedicabile,torsit,stridensetcelerisincognitatransilitumbras:talissesataNoctetulitterrasquepetivit.PostquamaciesvidetIliacasatqueagminaTurni,alitisinparvaesubitamconlectafiguram,quaequondaminbustisautculminibusdesertisnoctesedensserumcanitimportunaperumbras,hancversainfaciemTurnisepestisoborafertquerefertquesonansclipeumqueeverberatalis.Ollimembranovussolvitformidinetorpor,adrectaequehorrorecomae,etvoxfaucibushaesit.AtproculutDiraestridoremadgnovitetalas,infelixcrinisscinditIuturnasolutos,unguibusorasororfoedansetpectorapugnis:‘Quidnunctetua,Turne,potestgermanaiuvare?Autquidiamduraesuperatmihi?Quatibilucemartemorer?Talinpossummeopponeremonstro?Iamiamlinquoacies.Nemeterretetimentem,obscenaevolucres:alarumverberanoscoletalemquesonum,necfalluntiussasuperbamagnanimiIovis.Haecprovirginitatereponit?Quovitamdeditaeternam?Curmortisademptastcondicio?Possemtantosfiniredoloresnunccerteetmiserofratricomesireperumbras!Immortalisego?Autquicquammihidulcemeorumtesine,frater,erit?OquaesatisimadehiscetterramihiManisquedeamdemittetadimos?’Tantumeffatacaputglaucocontexitamictumultagemensetsefluviodeacondiditalto.

Aeneasinstatcontratelumquecoruscatingensarboreumetsaevosicpectorefatur:‘Quaenuncdeindemoraest?Autquidiam,Turne,retractas?Noncursu,saeviscertandumestcomminusarmis.Verteomnisteteinfaciesetcontrahequidquidsiveanimissiveartevales;optaarduapennisastrasequiclausumvecavatecondereterra.’Illecaputquassans‘Nonmetuafervidaterrentdicta,ferox:dimeterrentetIuppiterhostis.’Necpluraeffatussaxumcircumspicitingens,saxumantiquumingens,campoquodforteiacebat,limesagropositus,litemutdiscerneretarvis.Vixilludlectibissexcervicesubirent,qualianunchominumproducitcorporatellus:illemanuraptumtrepidatorquebatinhostemaltiorinsurgensetcursuconcitusheros.

Sednequecurrentemseneccognosciteuntemtollentemvemanussaxumveimmanemoventem;genualabant,gelidusconcrevitfrigoresanguis.Tumlapisipseviri,vacuumperinanevolutus,necspatiumevasittotumnequepertulitictum.Acvelutinsomnis,oculosubilanguidapressitnoctequies,nequiquamavidosextenderecursusvellevidemuretinmediisconatibusaegrisuccidimus,nonlinguavalet,noncorporenotaesufficiuntvires,necvoxautverbasequuntur:sicTurno,quacumqueviamvirtutepetivit,successumdeadiranegat.Tumpectoresensusvertunturvarii.Rutulosaspectateturbemcunctaturquemetuletumqueinstaretremescit;necquoseeripiat,necquavitendatinhostem,neccurrususquamvidetaurigamvesororem.CunctantitelumAeneasfatalecoruscat,sortitusfortunamoculis,etcorporetotoeminusintorquet.Muraliconcitanumquamtormentosicsaxafremunt,necfulminetantidissultantcrepitus.Volatatriturbinisinstarexitiumdirumhastaferensorasquerecluditloricaeetclipeiextremosseptemplicisorbes.Permediumstridenstransitfemur.InciditictusingensadterramduplicatopopliteTurnus.ConsurguntgemituRutuli,totusqueremugitmonscircum,etvocemlatenemoraaltaremittuntIllehumilissupplexqueoculos,dextramqueprecantemprotendens,‘Equidemmeruinecdeprecor,’inquit:‘uteresortetua.Miseritesiquaparentistangerecurapotest,oro(fuitettibitalisAnchisesgenitor),Daunimisereresenectaeetmeseucorpusspoliatumluminemavisreddemeis.Vicisti,etvictumtenderepalmasAusoniividere;tuaestLaviniaconiunx:ulteriusnetendeodiis.’StetitacerinarmisAeneas,volvensoculos,dextramquerepressit;etiamiamquemagiscunctantemflecteresermocoeperat,infelixumerocumapparuitaltobalteusetnotisfulseruntcingulabullisPallantispueri,victumquemvolnereTurnusstraveratatqueumerisinimicuminsignegerebat.Ille,oculispostquamsaevimonimentadolorisexuviasquehausit,furiisaccensusetiraterribilis,‘Tunehincspoliisindutemeorumeripiaremihi?Pallastehocvolnere,Pallas

immolatetpoenamsceleratoexsanguinesumit,’hocdicensferrumadversosubpectoreconditfervidus.Astillisolvunturfrigoremembravitaquecumgemitufugitindignatasubumbras.