Allahszlk Ahlkszlk mdr? ateizm veahlk ilikisi zerineulpian, 30.04.2011

Bu alma Turan Dursun Sitesinin Ke Yazlar Blmnde de yaymlanmtr.

Din, insan haysiyetine birhakarettir.

Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kt eyler yapar.Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir.(1)

Steven Weinberg

Dnen, sorgulayan, phe duyan kimseler iin bile, dinlerden zihinsel olarak kurtulmasrecinde en nemli engellerden biri, bilincimize ilenmi u dogma olsa gerek:

Tanr ayet yoksa, bu, insanlar iin hibir balayc etik kuraln da olmadanlamna gelir. Tanr olmadan iyilik, adalet, hak, hukuk, ahlk gibi kavramlarmzhibir salam temele dayandramayz, istisnasz herey serbest olur. Bu yzden Tanrmutlaka olmaldr.

Bu yazda buna benzer dncelerin ierdii baz yanl varsaymlar zetlemeyideneyeceim. zellikle gstermeye alacam husus ise u olacak: Nasl bir ahlk ve adaletanlay benimsiyor olursak olalm -ayet ahlk, adalet, hak, hukuk gibi kavramlarnherhangi bir zgn anlam olacaksa- bu anlaymz tanr iradesi zerinden temellendirmek(tanrnn varln kabul etsek bile) zaten teorik olarak imknsz.

(Yaznn sadece ana-blmn okumak isteyenler, dorudan 5. altbala da zplayabilirler.)

1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesi2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnn varln kantlayabilir mi?

3. Ateistler ahlksz mdr?4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi var mdr?5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden neden temellendirilemez? Euthyphronun ikilemi6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararl sonular7. Sonudipnotlar

1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesiAhlk ve adalete dair dnceler, ancak ve yalnzca bir tanrnn iradesiyle mitemellendirilebilir? gibi bir soruyu incelemeden nce, soruda geen tanr, ahlk, adaletgibi szcklerden aa yukar ne kastedildiini kabaca belirlememiz gerekiyor. Elbette herszckte yapabileceimiz gibi ahlk nedir veya tanr nedir gibi sorular da sorabilir veszde felsef, essensialist tartmalarn bulank derinliklerine dalabiliriz. Anlalr ieriklerve net nermeler zerinden deil de, salt kavramlar ve zc tanmlar zerinden yaplan bugibi szde akl yrtmelerinin faydasn son derece kstl buluyorum.(2) Bu sebeple ahlknedir veya tanr nedir gibi sorular zerinden derun edebiyat retmek yerine, buszcklerle bu yazda neyi kastettiimin genel erevesini kabaca izip, vakit kaybetmedenasl meselelere girebilmeyi tercih ediyorum:

Tanr kelimesinden kastm, gnmzdeki btn monoteist dinlerin ve ayrca deizmin ortakpayda olarak varln iddia ettii, evreni veya evrenin oluumundaki ilk maddeyi yaratan,doast, sonsuz bilgili, bilin ve irade sahibi varlk. Hani benim gibi ateistlerin, varolduuna inanmad o varlk(3)

Benzer ekilde ahlk, etik, adalet, erdem, iyilik gibi (aslnda tam olarak eanlaml olmayan)szckleri de bu yazda, bu szckleri kullanan hemen herkesin ortak paydasn kapsayacaken genel erevede kullanyorum: Mesel zorda kalmadan sebepsiz yere ve kasten susuzinsanlar ldrmek, ocuklara kar ar fiziksel veya cinsel iddet uygulamak, kadnlaratecavz etmek vs. gibi eylemler hangi dnya grne sahip olursak olalm, yle veya byle,neredeyse hepimizin kt, yanl, adaletsiz diyecei eylemlerdendir. Glde boulmaktaolan masm bir ocuu kurtarmaya, yolunu kaybetmi bir kre yardmc olmaya, kolyesinidren bir kadna kolyesini iade etmeye ise yine hemen hemen hepimiz, herhangi biranlamda iyi, doru, gzel deriz.

2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnnvarln kantlayabilir mi?

Aada, ahlk anlaymz iin tanr fikrinin gerekli olmadn, nk ahlk anlaymz(hangi ierikte olursa olsun) tanr fikri ile temellendirmenin zaten imknsz olduunugstermeye alacam. Ama bir n olsun, tanrnn her trl ahlk anlay iin mutlakagerekli olduunu, tanr fikri olmadan ahlka, adalete, iyilie dair dncelerimizi hibirekilde gerekelendiremeyeceimizi, bunun ancak ve sadece tanr fikriyle mmkn olduunu

farzedelim. Bu varsaymmz, tanrnn varlna dair herhangi bir argman ilevi grebilir mi?Biraz dndmzde herkesin verecei cevap bence hayr olmaldr.

Tanr fikri olmadan ahlk ve adalete dair normatif yarglarmzn hepsi bo ve dayanakszolsayd bile, bu durum, olsa olsa, tanrnn varlnn istememiz gereken birey olduuna,umarm vardr dememiz gerektiine veya tanr fikrinin etik mlhazalar iin gerekli birnormatif varsaym olduuna iaret olurdu. Fakat tanrnn gerekten var olduuna deil.

Tanrnn varlna dair deliller veya en azndan varln daha muhtemel klacak argmanlar,apayr bir dzlemde yer almaldr. rnein evrenin mutlak bir balangc olmal gibikozmolojik argmanlar veya bu kadar hassas dengeler zerine kurulu ve bu denli karmaksistemler ancak bilinli bir tasarmn rn olabilir gibi teleolojik argmanlar sunuluptartlabilir. Byle bir tartma, tanrnn varl zerine yrtlen bir tartma olur. Ancak,Tanr fikri olmadan ahlk ve adalet olmaz gibi bir nerme doru olsa bile, sadece tanrfikrinin etik alannda gerekli bir aksiyom veya varsaym olduunu gsterir, tanrnn gerektenvar olduunu deil.

Ayn ekilde, bu yazda savunduum gibi, ahlka ve adalete dair dncelerimiz iin tanrfikrine ihtiyacmzn olmamas, hatt etik grlerimizi tanr iradesi ile temellendirmeninimknsz oluu da, tanrnn yokluuna dair bir argman olamaz.

3. Ateistler ahlksz mdr?

Baz teistlerde -sanrm bilhass yal nesillerde- ateistlerin (en azndan orantsal olarak)dindarlara gre daha erdemsiz olduuna dair bir nyargnn hl hakim olduunu hepimiztahmin ediyoruzdur sanrm. Bu yaznn ana konusu, bu tarz -deyim yerindeyse- avamnyarglar deil aslnda. lemek istediim (aada ilemeye alacam) asl dindar tezi u:tanrya inanmayanlar erdemli, adaletli, drst olabilir. Ama bu ahlk ve adalet anlaylarn(tanr fikrine bavurmadan) temellendiremezler, bu anlaylarnn balayc kaynan,mahrecini sunamazlar.

Yine de asl konuya girmeden nce, ok ksa bir ekilde ateistlerin fiilen erdemsiz olduklarnadair nyarglar hakknda birka hususa dikkat ekmek istiyorum.

Gnmzde ateist veya dinsiz oran en yksek olan lkelere baktmzda, bu lkelerdeki suoranlarnn, cinayetlerin, dolandrclklarn, tecavzlerin, hrszlklarn vs. ateist/agnostikoran ok az lkelere gre daha yksek olmadn (hatt genelde ok daha dk olduunu)gryoruz.(4) Veya bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sulular ierisindeki ateistorann kyasladmzda, ateistlerin dindarlara gre ok daha az oranda su ilediinigrebiliriz.(5) Gerekletirilen tm bilimsel anketler, ateist bireylerin inanl bireylere gre,ikenceye, idam cezasna, ocuklara fiziksel iddet uygulanmasna, rkla, cinselayrmcla orantsal olarak daha fazla kar olduklarn, temel insan haklar ve evreninkorunmas gibi konulara yine inanl bireylere gre ok daha fazla deer verdiklerinigsteriyor.(6)

Ya da mesel, dnya genelinde hangi lkelerde i bar dzeyinin yksek ya da dkolduuna(7), hangi lkelerde basn zgrlnn hangi oranda mevcut olduuna(8), hangilkelerde ocuklara kar (fiziksel, cinsel, psikolojik) iddetin yaygn olduuna(9) bakalm vetm bunlar hangi lkelerde dinlerin ok etkin olduu ve hangi lkelerde dinlerin nisbetendaha etkisiz, ateist orannn ise yksek olduu ile karlatralm. Aka greceiz ki, ateistoran yksek ve genel olarak din inanlarn zayf olduu lkelerde bu ve bu gibi alanlardaktleme deil, bariz bir iyileme var.

Elbette tm bu istatistiksel gerekleri aklamak iin, sadece din veya ateizm faktrn nesremeyiz. Tm bu konularn karmak, iie gemi ekonomik, sosyolojik, siyas, jeopolitik,tarih vs. sebepleri var; din de bu iie gemi faktrlerden sadece bir tanesi, muhtemelen enbelirleyicisi de deil. Ama her halkrda ateizmin insanlar, toplumlar daha ahlksz, dahaadaletsiz yaptna dair herhangi bir ipucu yok. Aksine: insan haklar, kadn ve ocuklarainsanca muamele, basn zgrl, i huzur, can ve mal gvenlii vs. gibi ahlk ve adaletdeyince (toplumsal bazda) ilk akla gelen standartlar, ateizm orannn yksek olduu lkelerdebir hayli daha yksek. Tm bunlarn ok byk lde ekonomi ve eitim dzeyiyle ilgiliolduunu elbette grmeliyiz. rnein bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sululararasndaki ateist orann karlatrdmzda ve ateistlerin ok daha az su ilediinigrdmzde, bunun sebebini dorudan din-ateizm faktrnde deil, ateist orannn dahayoun olarak, eitim dzeyi yksek bireylerden oluuyor olmasnda aramalyz. Bu alandayaplan btn ampirik aratrmalar, rnein bilim insanlar ierisindeki ateist ve agnostikorannn, mensup olduklar toplumdaki ateist/agnostik oranlarna gre ok daha yksekolduunu gsteriyor. Dnyann her yerinde, bilim insanlarnn (ilgili toplumdaki geneloranlarla kyaslandnda) ok daha ufak bir ksm tanrnn varlna inanmakta.(10) Dnyaapnda en mhim bilimsel gelimelere imza atan, alanlarnda en saygn bilim insanlarnnmensup olduu ABD Ulusal Bilimler Akademisi yelerinin 90%ndan fazlas (!) ateist veyaagnostik(11).

Tarihe bir gz attmzda da, gerek bizde gerek Batda, dinin toplumsal hayatta daha etkinolmas ile sularn, zulmlerin, katliamlarn, tecavzlerin vs. azalmas arasnda bir balantbulmak pek mmkn deil. Aksine bugn oumuzun kabul ettii insan haklar, dncezgrl, kadn ve erkein hukuk eitlii, bireysel zgrlkler, demokrasi gibi deer vehaklarn din retilere ve bu retilerin muhafzlarna kar verilen uzun mcadelelerneticesinde elde edildiini biliyoruz hepimiz.

nsann drst, erdemli, adaletli, iyi kalpli olabilmesi iin, doast, bilin ve irade sahibibir yaratcya inanmas gerektii nyargs, hangi adan bakarsak bakalm, savunulabilir birdnce deil. rnein budizm dininde, bu ekilde bir tanr inanc yok. Budistler, evreniyaratan, bilin ve irade sahibi bir varla inanmyorlar.(12) slamdan ve Hristiyanlktan ok

daha eski olan budizm dinine mensup insanlarn, mslman veya hristiyanlara gre dahaahlksz, daha adaletsiz, daha zalim kiiler olduunu symemiz mmkn m?

Ya da ayn ekilde tanrnn varlna inanmayan, yukarda bahsettiim Bilimler Akademisiyelerinin %90ndan fazlasnn, dindarlara gre daha erdemsiz bir yaam srdklerini,mesel -teistlerden daha fazla- tecavz, dolandrclk gibi eyler yaptklarn, ocuklarn veelerini dvdklerini, bakalarna kasten zarar verdiklerini syleyebilir miyiz?

4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi varmdr?

Teist retorikiler, Dostoyevskinin mehur Tanr yoksa, herey serbesttir zdeyiini skakullanrlar. Sylenmek istenen, tanr gibi mutlak bir istinat noktas olmadan, insanlarn nasldavranmas gerektiine dair normatif yarglarmzn -iddiaya gre- hibir makl dayanann,niha temelinin bulunamayaca.

Teistlerin bu retoriindeki asl vurgu, Tanr yoksa neden insanlar fiilen iyilik deyapabiliyor? sorusu deil. Bu salt betimsel bir soru. Ve bu soruyu, yani bugn iyi olarakdeerlendirdiimiz altrist (fedakr) ve kooperatif (ortak ibirliine dayal) davrankalplarnn ve merhamet, empati gibi duygularn gerek homosapiens trnde gerekse dierbirok canl trnde, biyolojik evrim mekanizmalaryla milyonlarca yllk evrimsel sretenasl ve neden gelitiini gnmz bilimleri gn getike daha etraflca aklayabiliyorzaten.(13) Teistlerin vurgusu daha ok u noktada: Tanr yoksa, ayrca insanlardagzlemlediimiz, iyi olarak deerlendirdiimiz davran kalplar salt evrimmekanizmalaryla ve kr doal srelerle olumusa, u u kurallara (rn. bakalarnazarar verme! kadnlara tecavz etme!) bugn neden uymamz gerektiini, yani bu kurallarnnormatif anlamda u an bizler iin balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamayz.

Oysa felsefe tarihine bir baktmzda, normatif ahlk ve hukuk felsefesini gelitiren, hattgnmzde evrensel normlar olarak kabul edilen deerlerimizin gelimesinde belirleyicirol oynayan dnrlerin byk ounluunun, bu alanda herhangi bir tanr fikrine ihtiyaduymadklarn, gelitirdikleri ve nerdikleri normlar tanr iradesine deil, bir ekilde insanaklna, iradesine ve doasna dayandrdklarn gryoruz. Din bilginlerinin ezici ounluuhenz klelii mer gryor ve savunuyorken, bunun adaletsiz olduunu haykrandnrlerin byk ounluu bu dncelerini tanr iradesine dayandrmyorlard (bkz.Kuranda klelik ile ilgili baz ayetler).

ou alanda olduu gibi, ahlk felsefesi alannda da ateizmin bu alandaki tutumu nedir?gibi bir soru, ateizmin ne olduunu tam olarak anlamamaktan kaynaklanyor. Ateizm (tekbana ele alndnda) bir tez deil, yalnzca ve sadece iddia edilen bir tezin (sunulan delil,kant, ipucu ve argmanlarn yetersizliinden) kabul edilmeyiidir. En genel anlamyla, evreniyaratan, doast, bilin ve irade sahibi bir varln gerekten olduuna inanmayanlara ateistdenir. Dolaysyla ateistlerin, dnya grleri, felsef yaklamlar, siyas tutumlar birbirindenok farkl, hatt zt olabilir. rnein ateist biri epistemolojik adan mesel pozitivist,skeptisist veya eletirel rasyonalist, ontolojik adan nihilist veya realist, siyas adanrnein sosyalist, milliyeti veya liberal vs. olabilir.

Ayn ekilde ahlk felsefesi alannda da ateist biri, deer ve normlarmzn rneindeontolojik (devci)(14), tilitarist (faydac)(15) veya kontraktalist (szlemeci)(16)felsefelerle temellendirilmesini benimseyebilir. Veya ahlk deer ve normlarn niha anlamdatemellendirilemeyeceine, zaten etik deerlerimizin var olan bireyin kefi deil, tamameninsan/toplum icad olduuna kanaat getirip, bu noktadan hareketle, farkl normlar arasndanormatif kyas ve tartmann imknsz olduunu (radikal deer rlativizmi)(17) ya da aynnoktadan hareketle bu gibi icatlarmzn birbiriyle kyaslanabilir, tartlabilir veiyiletirilebilir olduklarn (rn. eletirel rasyonalizm)(18) savunabilir.

Bu yaznn konusu, tanr iradesine bavurmadan seilebilecek (yukarda sadece birkannrneklendii) tm bu felsef yollarn hangisinin (bana gre) daha makl olduu deil elbette.Yukardaki rneklerle vurgulamak istediim, zaten koskoca felsefe tarihinde normatif hukukve ahlk felsefelerinin tanr iradesine bavurulmadan gelitirildii, bugn kabul ettiimizevrensel deerlerin entelektel altyapsnn bu felsefeler tarafndan oluturulduu, ateizmintek ve ortak bir felsefeye sahip olmad, aksine herhangi bir tanrya inanmadan da oukonularda farkl dncelere sahip olunup bunlarn zgr ve rasyonel bir ekildetartlabilecei.

Kendi adma, bu yazda, ahlk deer ve kurallarn, tanr iradesini kullanmadan niha birekilde temellendirilebileceini bile iddia etmiyorum. Fakat tanr iradesi zerinden kesinlikleve hi bir ekilde temellendirilemeyeceini iddia ediyorum.

5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden nedentemellendirilemez?

Euthyphronun ikilemi

Bir teist kendi asndan, ateizmin zaafn gstermek iin rnein yle diyebilir:

Ateistlerin, teistlere gre daha erdemsiz, daha adaletsiz filan olduklarn zaten iddiaetmiyorum. Bence de gayet erdemli, adaletli, drst, ahlkl ateistler olabilir ve vardrda.Fakat ateistler, kendilerinin de uyduklar bu ahlk deer ve kurallarn normatifanlamda balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamazlar. Hereyinbalangc ve temeli olan bir yaratc iradesi olmazsa, ahlk/adalet asndan iyiyeneden iyi, ktye ise neden kt dememiz gerektiinin niha bir sebebi de olmaz.

Bu gr, ahlken iyi ve ktye dair dncelerimizi tanr iradesi zerinden niha bir ekildetemellendirebileceimizden yola kyor ve bu varsaymdan hareketle, ateizm asndanbunun mmkn olmamasn ateizmin bir zaaf olarak eletiriyor. Oysa bataki varsaymyanl. Allahn varln ve rnein Kurann Allah kelm olduunu kabul etsek bile, ahlkve adalete dair normatif yarglarmz Allahn iradesine dayandrarak temellendiremeyiz.

Ahlken iyi ve kt olan, tanr varsaym ile temellendirmeye alan herkesin ncelikleyantlamas gereken soru u olacaktr: Birey (rn. bir davran, niyet, tutum, durum vs.) tanriyi (veya kt) dedii iin mi o ey iyi (veya kt); yoksa tersine zaten iyi (veya kt)olduu iin mi, tanr o eye iyi (veya kt) diyor?

ayet birinci seenei kabul edersek, iyiliin ve ktln tek mutlak kriteri olarak tanrnniradesini baz alm oluruz. Buna gre hibir ey (hibir davran, niyet, durum vs.)kendiliinden (per se) iyi veya kt deildir aslnda. Sadece mutlak emir sahibi tanrnn iyiveya kt demesi ile o ey bizler iin iyi ya da kt klnm olur. Bu dnceyi

benimsediimizde, iyi szcn tanrnn istedii, onaylad, kt szcn isetanrnn istemedii, reddettii anlamnda kullanyor oluruz. Ahlk, adalet, iyilik, ktlkgibi kavramlarn hibir zgn anlam kalmaz ve sadece bizim dmzda mutlak bir emirsahibinin znel iradesine indirgenmi olur. Tanrya inanan baka baka dinler olduundan vebu dinlerin inand tanrlarn iradesi ksmen birbirinden epey farkl olduundan dolay,iyilik, ktlk gibi kavramlarn hibir intersbjektif balam da kalmaz. Her teist, iyiszcn benim inandm tanrnn onaylad anlamnda kullanyor olur. rnein bakabirinin de tanrs, ona dier tm dinlere inananlar ldrmeyi ya da kleletirmeyiemrediyorsa, o kiiye bu emri uygulamasnn ahlken kt birey olacan anlatmayaalan her trl ortak dilden de mahrum kalrz. Ayn ekilde kendi dinimize mensupolmayan hi kimseye, bizim dinimizin deerlerinin ne kadar da iyi ve gzel olduunuanlatmaya almamz daha en batan tutarsz olur. nk o ey zaten kendiliinden iyi deil,sadece bizim inandmz tanrnn iyi demesi sebebiyle iyidir. Daha da nemlisi, bylesi birradikal dezisionist ahlk ve adalet anlayn benimsediimizde, inandmz tanrnnkendisi iin de iyi veya adaletli gibi sfatlar kullanmamz mantken imknsz olur. nkbu anlaya gre zaten iyinin tanm tanrnn istedii olarak konuluyor. Birey herhangi birnitelemenin bizatih kriteri ise, o ey iin ilgili nitelemeyi de kullanamayz. Hibir eykendiliinden iyi veya kt deil, sadece tanrnn iradesiyle iyi veya kt klnyorsa, tanrnnkendisine iyi veya kt, adaletli veya adaletsiz dememiz iin, bir de tanr-st veya tanrdanbamsz kriterimiz olmas gerekirdi. Ama setiimiz bu anlayta, iyi ve ktnn tek mutlakkriteri zaten tanrnn kendisi, yoksa hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. yleyse tanrda iyi veya adaletli olamaz. Ayn ekilde tanrnn u buyruu iyidir gibi bir cmle de bo birtotoloji olur. nk bu anlaya gre, iyinin tanm zaten tanr tarafndan buyrulmuolmasdr, baka hibir ey deil. Ksacas bu anlay benimsediimizde, ahlk ve adalete dairdncelerimizi niha bir ekilde temellendirmi filan olmayz; aksine kelimelerin tanmnkeyf bir ekilde deitirerek ahlk ve adalet kavramlarnn asl ieriini tamamen boaltmoluruz.

ayet ikinci seenei tercih edersek ve birey kendiliinden iyi (veya kt) olduu iin tanro eye iyi (veya kt) demitir dersek, o zaman da o eyin, iyi (veya kt) oluunun tanriradesinden bamsz bir asl sebebinin olduunu kabul etmi oluruz. Hereyi tanr yaratmolabilir. Ama yaratt o eyin iyi veya kt olmas, tanr iradesine baml olarak deiebilenbirey deildir bu gre gre. Szgelimi tanr isteseydi cinsel tecavzn mmknolmayaca bir dnya yaratabilirdi. Fakat -bu anlaya gre- tanr tecavzn mmkn olduubir dnya yarattktan sonra, tecavzn kt olmas tanrnn kt demesine bal deildirartk, tecavz eylemi tabiat veya yaratl gerei ktdr. Tanr, -farz- muhl- yaratt budnyada tecavz iyidir demi olsayd bile, tecavz yine kt olurdu. Hereyi tanr yaratmolsa da, yaratt eylerin hangisinin iyi veya kt olduunun niha kriteri tanrnn takdirideil. Yaratt eylerin bazlar kendiliinden iyi veya kt. Dolaysyla ahlk ve adaletinniha temellendirmesini bu grle de salayamyoruz.

Aada rnekleyeceim zere her iki zt gr de hristiyan geleneinde de, islamgeleneinde de (hem de ehl-i snnet ierisinden de) farkl itikad mezhepler tarafndansavunulmu.

Bu konunun kader, zgr irade ve hayr ve errin Allahtan gelmesi meseleleriyle dorudanbir ilgisi yok. Hayr ve errin -mesel imtihan aralar olarak- Allahtan geldiine inanlsa da,buradaki soru baka bir dzlemde. yi ve ktnn Allahtan gelip gelmemesi deil soru.Soru: yi veya kt olan ey -Allahtan gelse de gelmese de- kendiliinden mi iyi veyaktdr, yoksa sadece Allahn iyi veya kt demesiyle mi yle klnmtr.

Her iki anlay da ahlk ve adalete, iyilik ve ktle dair normatif yarglarmzn niha birtemelini, kaynan, mahrecini sunamyor grld gibi. Ve bu sorunun nc bir zmveya bu ikilemden herhangi bir ka da yok.

rnein bir eyin iyi veya kt olmas sadece Allahn yle takdir buyurmasna baldrdiyerek yukardaki birinci pozisyonu benimseyip, ardndan fakat Allah mutlak iyiolduundan, zaten kt ey buyurmaz gibi bir cmle kurarsak mantksal hataya dmoluruz. nk bu birinci anlaya gre, zaten iyi ve ktnn tek tanm Allahn ylebuyurmu olmas. Allah buyurmadan hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. DolaysylaAllah kt ey buyurmaz cmlesi bo bir totoloji olur, nk Allah her ne buyurursabuyursun (rn. tecavz) bu anlaya gre, o ey tanm gerei iyi olacaktr. Bunu kabuletmeyip, Allahn iyi olduunu, dolaysyla tecavz gibi eyleri emretmeyeceini iddiaedersek, zaten yukardaki ikinci gr benimsemi, yani Allahn bu husustaki takdirindenbamsz olarak (Allah yaratm olsa bile) tabiat veya yaratl gerei, kendiliinden iyiveya kt olan eyler kabul etmi oluruz.

Ya da mesel, baz eyler kendiliinden iyi veya kt deildir, Allahn buyurmasyla yleklnmtr (mesel domuz eti veya erkeklerin ipek giymesi gibi yasaklar); baz eyler isekendiliinden ktdr ve bu yzden Allah kt demitir (insan ldrmek, hrszlk, tecavzvs. gibi yasaklar) diyebilir ve bylece nc bir yol bularak ikilemden ktmzsanabiliriz. Ama bu cevapta da yine, baz eylerin kendiliinden iyi veya kt olduunu kabuletmi oluruz. Demek ki -bu cevaba gre- ahlk ve adalete dair anlaymz topyekn ve niaholarak salt tanr iradesiyle yine temellendiremeyiz. O hlde bu cevaba gre, tanrya inananbiriyle inanmayan biri, kendiliinden kt olan eylerin (rn. bebekleri ldrmek, tecavzvs.) normatif anlamda kt kabul edilmesi gerektiinin balayc ve niha sebebini aramayolunda tamamen ayn durumdalar. nk her ikisi de o eyin neden kt olduunun nihacevab olarak tanr iradesini gsteremez, bundan farkl herhangi bir kritere ihtiyalar var.

Veya diyebiliriz ki: kendiliinden kt olan bireyin kt olduunu tanr iradesinebavurmadan, aklmz ve duygularmzla da kavrayabiliriz; ama aklmz ve duygularmzlabirlikte topyekn biz insanlar da yaratan Allah olduuna gre, niha sebep yine Allahtr.Ama bu cevap sorumuzla ilgili deil. yi ve kty tanryla iletiim (eli, vahiy, kitap,ilah ilham vs.) olmadan ayrtedebilir miyiz, deil sorumuz. yi veya kt olann neden iyiveya kt olduunu soruyoruz. rnein tecavzn kt olduu sonucuna tanrnn bize verdiiakl ve duygularmzla varabiliyor olsak da veya bu sonuca ancak tanrnn bir eligndermesiyle ulaabiliyor olsak da, soru deimiyor; tecavz kt klan asl sebep nedir?

Tanrnn bu kt olsun diye takdir ettiinden tr m kt, yoksa tecavz (bu imkn Tanryaratm olsa da) kendiliinden, ztnda m kt.(19)

Eer birinci seenei kabul edersek aslnda ahlk anlaymz temellendirmi olmuyor,sadece tanm maniplasyonlar yapm ve yukarda zetlenen kmazlara girmi oluyoruz.kinci seenei benimsersek, ahlk ve adalet anlaymz salt tanr iradesiyle niha bir ekildetemellendiremeyeceimizi kabul etmi oluyoruz. Bu ikilemden k yok. kyormu gibiyapan, anlalmaz, bulank cmlelerle, mantksal tutarllktan yoksun szde karmlarla,adal kavramlarla, ok derin bir takm hakikatlar sunarcasna edlarla yazlm bir ynsavunma yok deil elbette. Ama aklen ikna edici bir k yok.

Ve eer bir teist, bu noktada akln snrlarnn aldn ve itikad alana girildiini filansylyorsa, o zaman zaten konu da kapanmtr. nk konunun k noktas, teistlerinateistler ahlk normlarnn niha temelini aklayamaz; tanr iradesine bavurmadan iyi vektnn neden iyi ve kt olduu aklanamaz iddiasyd. Fakat teistler, tanr iradesinebavurarak byle bir aklamann mmkn olmadn itiraf ederlerse, o hlde zaten tanriradesinin bu alanda ie yaramad kabul edilmi olur.

Sen ateistsin, dolaysyla ahlk ve adalete dair yarglar aklen tatmin edici ve nihi birekilde temellendirmen gerekir. Ama ben zaten teistim, dolaysyla sktm yerde iman,itikad, ilah hikmet, yaratl srr gibi kavramlar kullanp ahlk ve adalete dair yarglar,aklen ikna edici olmasa bile, temellendirdiimi iddia ederim, olur biter tarznda bir tutumunabesliini tartmaya gerek yok sanrm. Byle bir arpk anlayla her nne gelen, dilediigibi kavramlar retip, hibir akl gereke sunmadan, istedii gibi yeni retiler kurar. Eertek kalrsa o kiiye deli muamelesi yaparz, en azndan ciddiye almayz; fakat ayn akldreti (savalar, siyas g mcadeleleri, sosyolojik artlar ve de zellikle ocuklara bebekyatan itibaren alanmas gibi fiil sebeplerle) ok takipi bulur, geni corafyalara yaylr veasrlarca hayatta kalrsa, artk yerleik bir din olduundan sayg duyarz!

ayet benim objektif akl kaidelere uyma sorumluluum yok gibi bir tutum sahiplenilirse, ozaman zaten hibir tartmaya gerek de yok. Ama o zaman, ateistler u konuyu aklayamaz;tanr fikri olmadan u konuyu kavrayamayz; tanrya inanmak u sebeplerle daha makl olanseenektir gibi iddialarda da bulunulmamas, sadece bu imandr, aklla bir ilgisi yoktur,kendi inancmn neden dier inanlara veya inanszla nazaran aklen daha makbulolduunu aklayamam, ama ben, tamamen kiisel, sbjektif, mistik vs. bir takm sebeplerleiman ediyorum ite denmesi gerekir. Her halkrda, tanr iradesine bavurmadan ahlk veadalete dair normatif yarglar niha bir ekilde temellendirilemez iddiasnn cevab, ahlk veadalete dair normatif yarglarn asl tanr iradesi zerinden kesinlikle ve hi bir ekildetemellendirilemeyeceidir. Ya birey tanr yle dedi diye iyi veya ktdr, dolaysyla tanrtecavz ve bebek katlini emretmi olsayd, tecavz ve bebek katli de iyi olurdu ve bunda abesbirey olmazd denilecek ve tanrnn kendisinin iyi olduunu iddia etmek mantken imknszolacak; ya da tanr iyidir, tecavz emretmez denilecek ve dolaysyla tanrnn o husustakiiradesinden bamsz olarak baz eylerin per se iyi veya kt olduu, tanrnn o husustakitakdirinden bamsz bir kriter kullandmz kabul edilecek.

Bahsettiim bu ikilem, felsefe ve teoloji dnyasnda 2.400 yldr biliniyor. Sokrates(Platonun eserinde) diyalog arkada Euthyphroya iyinin tanrlar iyi dedii iin mi iyiolduunu, yoksa iyi olduu iin mi tanrlarn iyi dediini sorar (diyalogun orijinalinde, iyiszc yerine daha uhrev bir anlam ieren eski Yunanca bir kelime kullanlyor; ngilizcesi:pious; Almancas: fromm. Yaklak olarak dindar, takva sahibi, zahit, erdemli gibi anlamlarageliyor). Euthyphro ilkin soruyu anlamaz, Sokrates soruyu biraz daha aar. Euthyphro ncebir seenei kabul eder, girdii kmazlar Sokratesin sorular sayesinde farkedince, dierseenei benimser, orda da kmazlara girip, Sokratesin sktrmas zerine acil ileriolduunu syleyip tartmadan kaar.(20)

Euthyphronun ikilemi, tanrnn yokluuna dair bir argman deil elbette. kilem, sadece(tanrnn varln kabul etsek bile) ahlkn normatif balayclnn tanr iradesiyle aklentatmin edici bir ekilde temellendirilemeyeceini, dolaysyla teizmin ateizme nazaran dahamakl olduu iddias iin ne srlen ahlkn, iyiliin temellendirilmesi argmannngeersiz olduunu gsteriyor. Dolaysyla Euthyphronun ikilemi kendi bana ateizm iin birargman deil, fakat teizmin ateizme ynelik ilgili eletirisini rten bir argman.Platondan bu yana ve zellikle Hristiyan teolojisinde bu ikilem, olduka youn bir ekildetartlm, zeki hristiyan ilahiyyatlar tarafndan ikileme kar birok reddiye yazlmolmasna ramen, ikilemi gerekten baaryla zen ya da ortadan kaldran herhangi biraklamann bulunamadn gryoruz.(21)

slam felsefesi (kelm) geleneinde de bu konu hsn-kubuh meselesi bal altndatartlm ve farkl islam mezhepler farkl pozisyonlar savunmular. Eari mezhebi, eylerin(rnein davranlarn, niyetlerin, durumlarn) kendisinde bir kendiliinden ktlk (kubh-zati) veya kendiliinden gzellik (hsn-i zati) olmadn, iyi ve ktnn sadece Allah yletakdir ettii iin iyi veya kt olduunu savunur. Earlere gre, Allahn buyruklarnda aklbir gereke (illet) aranmaz, Allah dileseydi imdiki eriata gre kt olan eyleri iyi deklabilirdi. Mutezile mezhebi ise, tam tersine, baz eylerin (davranlarn, niyetlerin vs.)ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk olduunu, Allahn kendiliinden kt olanbireyi emrederek iyiye dntremeyeceini, aklen iyi olarak belirlenen eyin yine aklngetirdii sorumluluk ile yaplmas gerektiini savunur. Maturid mezhebi ise, bu konudamutezile ile hemfikir olup, baz eylerin ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk

olduunu sylemekle birlikte, mutezile mezhebi gibi Allah kt olan emredemez gibiifadeler yerine Allah kt olan emretmez gibi ifadeleri tercih eder.(22)

slamn snn geleneinde mutezile mezhebi doru yoldan sapm olarak grlrken, ear vematurid mezhepleri ehl-i snnetin iki itikad ana direi olarak benimsenir. Fakat grldgibi, en azndan bu noktada, maturidler earlerden ayrlmakta ve mutezillerle znde aynpozisyonu benimsemekte(23).

Ksacas mutezile ve maturid mezheplerine gre (ki snn Trklerin ezici ounluununmensup olduu hanef mezhebi de bu noktada maturidlerle hemfikirdir; zaten mamMaturidinin kendisi de hanefdir)(24), baz eyler kendiliinden, Allahn bu husustakitakdirinden bamsz olarak iyi veya ktdr. Hereyi Allah yaratmtr, istese farkl dayaratabilirdi yahut hi yaratmazd, ama fiilen yaratm olduu bu ekliyle baz eyler Allahniradesinden bamsz olarak ktdr (rn. tecavz, hrszlk vs.) ve Allah tarafndan bueylerin emredilmesi dnlemez. Dolaysyla bu gre gre, ahlken iyi ve kt olanniha bir ekilde Allahn iradesiyle temellendiremeyiz, nk zaten tanr

iradesinden bamsz bir takm kriterlerkullanmaktayz. Baka bir deyile bu gr benimseyen bir mslman ile szgelimi birateist, ktnn neden kt olduu, onu kt klan niha sebebin ne olduu sorusundatamamen ayn durumdalar. Her ikisi de tanr iradesine bavurmayan kriterler benimsemekdurumunda.

Earlere gre ise (ki ear mezhebi zellikle Arap dnyasndaki slam anlayna dahahkimdir)(25) hibir ey kendiliinden iyi ya da kt deildir, sadece Allahn yle takdirbuyurmasyla bizler iin iyi veya kt klnmtr. Allah dileseydi, tam tersine imdiki eriatagre kt olan eyleri iyi de klabilirdi. Allahn buyruklarnda akl gerekeler aranmaz.Dolaysyla bu grten mantken zorunlu olarak kan sonuca gre, Allahn u buyruuiyidir veya adaletlidir gibi eyler sylememiz bo bir totoloji olur. nk zaten iyi veyaadaletli szckleri Allahn buyurduu ey olarak tanmlanm. yilik ve adalet gibikavramlarn hibir zgn ierii yok. Allah ne buyurursa iyi odur, ne yasaklarsa kt odur.Allah eer tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu ve bunda abes birey de olmazd.nk iyinin iyi olmas iin benimsenen tek ve mutlak kriter sadece Allahn yle takdirbuyurmu olmas. Bu gre gre de, yukarda zetlediim gibi, ahlk veya adaleti herhangi

bir ekilde temellendirmi olmuyoruz; aksine bu kavramlarn iini tamamen boaltm vemutlak bir despotun keyf iradesine indirgemi oluyoruz.

zetle, ne yaparsak yapalm, hangi adan bakarsak bakalm, ahlk ve adalete dair normatifyarglarmz tanr iradesi zerinden niha bir ekilde temellendirmemiz zaten mmkn deil.

6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararlsonular

ou teist, gndelik dnce ve davranlarnda muhtemelen bu konular hakknda ok fazladerinlemesine dnmeden bu ikilem arasnda gidip geliyordur sanrm. Bir yandan bebekkatli, tecavz, soykrm gibi eyleri kendiliinden kt olarak gryor ve Allahn bu gibikendiliinden kt eyleri buyurabilir olmasn teorik olarak bile imknsz gryordur. Dieryandan ise, inand tanrnn, aslnda aklna ve vicdanna pek de uymayan baz buyruklarnveya anlatmlarn bir ekilde, tanr yle buyurmu diye, zorlama bir takm yorum vemazeretlerle sindirilir klmaya ve iselletirmeye alyordur.

rnek olarak Yahudileri ele alalm. Yahudilerin kutsal kitab Eski Ahitte (Yeu, 6. Bap, 16-24. Ayetler) Musann varisi Yeunun Tanrnn emriyle Eriha kentini nasl yakp ykt konuedilir. Bu ayetlerde Yeu ve adamlarnn, Tanr buyruu ile, kentteki erkek kadn, gen yalherkesi, hatt bykba hayvanlara, eeklere dek ne kadar canl varsa hepsini kltangeirdikleri ve kentin iinde (altn ve tunlar hari) ne varsa yaktklar anlatlr. sraillipsikolog George Tamarin, 1966 ylnda 8 ile 14 ya aras, binin stnde srailli Yahudirenci zerinde yle bir inceleme yapar: Bir grup ocua Eski Ahitten bu dehet vericiksmlar okunur ve ocuklardan Yeunun davrann doru bulup bulmadklarniaretlemeleri istenir. Seenekler ise tam onay, ksmen onay ve tam red. Ayrcakararlarn yazl olarak ksaca gerekelendirmeleri istenir. Bu grupta bulunan ocuklarn%66s Yeunun katliamlarna tam onay verir, %8i ksmen onay verir ve %26s tamamenreddeder. Yeunun bu korkun soykrmn onaylayan ocuklarn hemen hemen hepsi

gereke olarak tanrnn iradesine atfta bulunur. Tamarin, ayn deneyi baka bir grup srailliYahudi ocuk zerinde daha yapar: Bu gruba da yine ayn hikye, fakat Tevrattan deilmigibi ve sadece Yeu ismi yerine General Lin ve srail yerine in mparatorluukoyarak okunur. Bu grupta ise, ocuklarn %75i Linin davranlarn tamamen reddeder vesadece %7si tamamen onaylar.(26)

Grlyor ki, normal artlarda ocuklarn byk ounluu, bylesi vahi ve barbarca birsoykrm reddetmeye meyilli. Fakat ayn soykrm kendi tanrlarnn iradesi olarakdnldnde ocuklarn ounluu soykrm doru buluyor. Bu bize, tanr ileahlk/adalet ilikisinin ne tr bir iliki olduunu yeterince gsteriyor. Bu yaznn en bana daalmay tercih ettiim, Weinbergin deyiine katlmamak mmkn deil: Din, insanhaysiyetine bir hakarettir. Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kteyler yapar. Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir. (Bu cmleninsonunu din ya da dinler kadar dogmac ve kapsayc bir ideoloji gereklidir olarakgeniletedebiliriz.)

srailli ocuklar bylesi bir beyin ve vicdan krertmesiyle eitiliyor, fakat Filistinli ocuklarndurumu bundan daha iyi deil. Bu gerek karsnda, dnyann kanayan yaralarndan olanFilistin-srail atmasnda dinlerin hibir olumsuz, bar zorlatrc rol olmadn,meselenin sadece ve yalnzca sosyolojik, ekonomik, siyas, kresel vs. faktrlerle ilgiliolduunu dnmemiz pek gereki olmaz sanrm. Sorunun birincil belirleyici sebepleri, dingdler deil muhtemelen. Fakat her iki dinin de, sorunun barl bir zmn haddindenfazla zorlatrc derin etkileri var.

Normal artlarda, baka bir yerde okusak veya dinlesek, hibirimizin akl ve vicdannasdramayaca bu tarz anlatmlar, Kuranda da ziyadesiyle bulmak mmkn.

Dnn ki, bir adam dn gece ryamda tanr bana ocuumu ldrmemi buyurdu, buyzden ben imdi masm olumu keseceim diyor ve cidden buna teebbs ediyor. Normalartlarda bu adamn engellenmesi, ayrca ceza mevzuatna gre mahkm edilmesi ve/veyapsikiyatrik destek almas gerektiini dnrz. Ama bu anlatmdaki barol brahimPeygamber oynuyorsa ve hikye Kuranda (Sfft/101-111) -ya da Yahudiler iin Tevratta(Tekvin=Yaratl, Bap 22) geiyorsa, o zaman bu davran yksek ahlka ve imannhikmetlerine dair esiz bir ilah mesaj olarak grmeye zorlarz kendimizi. brahimin nasl daAllaha tam itaat ettiini, kaytsz ve artsz bir teslimiyet adna tm sradan ahlki veduygusal ekincelerini pe attn, ne kadar stn bir kul olduunu vebilmek iin

mazeretler ararz kendimize. Edeb yorumlarla, szm ona felsef baklarla, binbir trlzorlama tevil hnerleriyle bu hikyede verilen mesajn ne kadar derin, hikmetli ve erdemliolduundan dem vurur, bu gzel mesaj almak istemeyenlerin artniyetli olduklarn, en iyiihtimalde ise akllarnn ermediini ya da kalplerinin mhrlenmi olduunu syleriz. Ne deolsa hikye Kuranda rnek bir davran olarak geiyor. Ryasnda tanr buyurdu diye masmocuunu vahice ldrmeye teebbs!..

Kurann birok sresinde, srf iman etmediler ya da emrolunduu gibi davranmadlar diye,bugn ceza mevzuat kapsamnda bile deerlendirilmeyecek, bireysel zgrlk alanna gireneylemlerden dolay, topyekn genciyle yalsyla, bebeiyle ihtiyaryla, kadnyla erkeiylekoskoca kavimlerin nasl Allah tarafndan katledildii anlatlr (bu hikyelerin de yine ou,daha detayl bir ekilde Tevratta da geer). Nuh kavmini dnn. Srf kavmin ounluuNuha tbi olmuyor ve tanr buyruklarna itaat etmiyor diye, bir gemi yaplyor, iine Nuh vebirka takipisi ve her hayvandan birer ift konuluyor (!), sonra tanr tm gezegeni selebouyor, gemidekiler hari ne kadar canl varsa boularak lyor. Hadi itaat etmeyeninsanlar da getik, gemiye alnma ansna sahip olmayan hayvanlara da m yazk deil?

Bu ve buna benzer anlatmlar iin, bu kssalar mecaz yorumlamak lazm, gerekten yleolduunu sanmak yerine, anlatmlarn ierdii mesaj almak lazm gibi bir yorumgetirilebilir belki. Zaten ok ak bir ekilde Kurandan ok daha nce olumu, insan rnmitoloji ve efsanelerin trl evrimler geirerek, yine insan eliyle (fakat vahiy klfyla)Kurana alnm halleri olduu belli. Fakat buradaki konu zaten, bu gibi kssalarn gerektenvuk bulmu olup olmad deil. Mecaz de olsa, buradaki mesele, zaten kssalarn ierdiimesajlarn her trl insancl ahlk ve adalet anlaymza bsbtn aykr olduu.

Ayn Kuranda Allaha iman ve itaat etmeyenlerin cehennemde nasl cezalandrlacaklaradet sadist bir dille, canl-kanl tasvirlerle anlatlr. Atee atlacaklar, derileri yanacak, acydaha iyi tatsnlar diye srekli derileri yenilenecek Zincirler, demir halkalar, topuzlar velgn atele ikence edilecek Balarndan kaynar sular dklecek rinli su iirilecekNeden? Sadece inanmadlar ve itaat etmediler diye. Hangi mezhep veya anlaya sahipolursanz olun, nasl bir tefsir metodolojisi benimserseniz benimseyin, Kuran birok ayetindeaz buuk entelektel drstl olan herkes iin phe brakmayacak netlik ve aklkla,slamdan haberi olup, mslman olma imkn bulunup da, mslman olmayanlar iin ebedcehennem ngryor.(27) Hi bitmeyen, sonsuza kadar sren korkun bir ikence! stelikayn (szde) Tanr, zaten insanlarn ounu batan cehennem iin yarattn sylyor.(28)Aklmza ve vicdanmza ihanet etmeden tm bunlar sindirmemiz mmkn m?

Yine Kuranda politeistlere pislik, itaat etmeyenlere aalk, beyinsiz, soysuz, yabaneekleri, maymun, domuz gibi trl irkin ifadelerle dpedz hakaret ve kfrleryadrlyor.(29) Yahudi ve Hristiyanlarla dostluk kurmak yasaklanyor (Mide/51), slamagirmeyenlerle, boyun edirip kendi elleriyle cizye verene kadar savamak emrolunuyor(Tevbe/29).

Baz islam internet sitelerinde, Kurann ne denli hogrl bir din olduunu gstermek iin,Al-i mrn Suresinin 119. Ayetinden bir cmle asl durur anasayfada: te siz ylekimselersiniz ki, onlar sizi sevmedikleri halde siz onlar seversiniz. Gerekten de kendibana okuduumuzda ne kadar ho ve gzel bir cmle. Mslmanlara, gayri mslimler sizisevmese de, siz onlar sevin deniliyormu gibi sanki. Oysa ayeti bir nceki ve bir sonrakiayetlerle birlikte okuduumuzda gryoruz ki, Kuran, tam tersine baz mslmanlarn gayrimslimlere yaknlk gsteriyor olmasn knyor; bildik komplo teorisi, tekiletirme veeytanlatrma metotlaryla, mslman olmayanlara kar empati ve sevgi duyma yasagetiriyor. ayeti dikkatlice bir okumaya alalm:

Al-i mrn/118: Ey iman edenler! Kendi dnzdakileri srda edinmeyin. nkonlar size fenalk etmekten asla geri durmazlar, hep skntya dmenizi isterler.Gerekten, kin ve dmanlklar azlarndan (dklen szlerinden) belli olmaktadr.Kalplerinde sakladklar (dmanlklar) ise daha byktr. Eer dnpanlyorsanz, ayetlerimizi size aklam bulunuyoruz.

Al-i mrn/119: te siz yle kimselersiniz ki, onlar sizi sevmedikleri halde siz onlarseversiniz. Siz, btn kitaplara inanrsnz; onlar ise, sizinle karlatklarndanandk derler; kendi balarna kaldklarnda da, size olan kinlerinden dolayparmaklarnn ularn srrlar. De ki: Kininizden (kahrolup) ln! phesiz Allahkalplerin iindekini hakkyla bilmektedir.

Al-i mrn/120: Size bir iyilik dokunsa, bu onlar tasalandrr; banza bir musibetgelse, buna da sevinirler. Eer sabreder ve korunursanz, onlarn hilesi size hibir zararvermez. phesiz Allah, onlarn yaptklarn epeevre kuatmtr.

Ta atana gl atarz, Yaradlan yaradandan tr severiz, Ne olursan ol yine gel gibideyilerle insan sevgisi ve hogr tleyen tasavvufular ve onlarn gelitirdii islamekoller yok deil elbette. Fakat onlar, Kuran sayesinde bu gzel ve erdemli dncelerinevarmadlar, aslnda Kurana ramen vardlar. Her halkrda bu gibi gzel dnceleri azbuuk destekliyormu gibi duran birka Kuran ayetine karn, kat be kat daha fazla ve okdaha ak ve net olan ters ynde bir sr ayet buluyoruz.

7. Sonu

zetleyerek toparlamak gerekirse:

Ahlk ve adalete dair normatif yarglarmz tanr fikri zerinden temellendirmek (tanrnnvarln kabul etsek bile) teorik olarak imknsz. Ya tanr neye iyi veya kt dediyse, iyiveya kt olan odur, tanr tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu, bunda da abesbirey olmazd, nk hibireyin ztnda iyilik veya ktlk yoktur, ancak tanr iradesiyle oey bizler iin iyi ya da kt klnr diyeceiz ve tanr iyidir gibi bir cmle kurmakmantken imknsz olacak, ayrca ahlk, adalet, iyilik gibi kavramlarn iini boaltarak mutlakbir despotun keyf takdirine indirgemi olacaz. Ya da tanr iyidir, tecavz, bebek katliniemretmez diyeceiz ve baz eylerin (tanr yaratm olsa da) tanrnn iyi veya ktdemesinden bamsz olarak kendiliinden iyi veya kt olduunu, dolaysyla iyi ve ktyedair normatif yarglarmz tanr iradesi zerinden temellendiremeyeceimizi kabul etmiolacaz.

Zaten bunca binyllk felsefe ve dnce tarihine bir gz attmzda da, farkl normatif hukukve ahlk felsefelerinin tanr iradesine bavurmadan gelitirilip tartlabileceini, stelikgnmzn ada ve evrensel deerlerinin entelektel alt yapsnn ekseriyetle tanr fikrinebavurmayan nonteist dnrler tarafndan hazrlandn gryoruz.

Ayrca Kuran ve dier kutsal kitaplar, zaten gnmzn evrensel deer ve normlarna tabantabana zt anlatm, emir ve yasaklarla dolu. Bu sebeple kiinin, iyilik ve adalete dairdncelerini inand tanrnn iradesiyle ilikilendirmesi hepimiz iin fiil tehlike ve zararlarieriyor. Normal artlarda hepimizin ve teistlerin de kesinlikle aklen ve vicdanenreddedecei davran ve dnce biimlerini, teist kii kendisinin kutsal sayd kitaptaokuyunca, srf tanr yle diyor diye, doru bulma, aklama, iselletirme zorunluu duyuyor.

Ateist oran en yksek olan lkelerde su oranlarnn dier lkelere gre daha yksekolmadn, aksine i bar, basn zgrl, kadn ve ocuklara insanca muamele, can ve malgvenlii gibi standartlarn hayli daha yksek olduunu, genel ateist oranyla kyaslandndasulular iindeki ateist orannn ok daha dk ve mesel bilim insanlar iindeki ateistorannn ok daha yksek olduunu gryoruz.

Tarihsel olarak baktmzda da, gerek Batda gerek bizim corafyada dinin toplumsalhayatta daha etkin olduu dnemlerde genel adalet, bar, huzur, zgrlk gibi standartlarnykselmesi, dinin zayflad ve inansz bireylerin oald dnemlerde bu standartlarndmesine dair en ufack bir ipucuna rastlayamyoruz. Aksine insan haklar, kleliinkaldrlmas, demokrasi, dnce zgrl, ocuk haklar, kadn ve erkein hukuk eitliigibi kazanmlarn Batda da bizde de dinlere kar verilen siyas mcadeleler sonucu eldeedildiini biliyoruz.

Netice olarak: Teizmin ateizme kar ne srd ahlk ve adalet argmannn her adangeersiz olmas bir yana, bunun muhtemelen bu alanda ne srlebilecek en rk argmanolduunu syleyebiliriz.

Afak Adal ulpian

dipnotlar

(1) Steven Weinberg (nobel dll fiziki), Freethought Today, Nisan 2000

(2) Salt kavramlar zerinden eyann zne ulalabileceine dair gizli veya ak bir (yanl)varsaym bulunan, nermeler yerine kavramlar zerine tartmay yeleyen bu felsefegeleneinin eletirisi iin bkz.

Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar), 11.Blm: The Aristotelian Roots of Hegelianism (Hegelciliin Aristocu Kkenleri), 2. Ksm.

(3) Bu cmlemin, hem varlk diyorsun hem de var olduuna inanmadn sylyorsun, bunasl elikidir eklinde bir itiraza mruz kalmayacan umuyorum. nk bu, Trkenincilvesinden (daha dorusu bu noktadaki yetersizliinden) kaynaklanan salt lafz bir durum.rn. peri kelimesini de TDKnn internet szl yle aklam: Doast gleriolduuna inanlan, hayal rn varlk. Ayn eyi mesel mitolojilerde geen yar balk-yarinsan olan deniz kzlar veya yar at-yar insan olan sentorlar iin de dnebiliriz. Yanibireye Trkedeki bu anlamyla varlk dememiz, o eyin gerekten var olduunainandmz anlamna gelmez elbette.

(4) Avrupa lkelerinin hangisinde hangi oranda inanl ve ateist insanlarn yaadn, rn. ugrafikte grebilirsiniz.Oradaki grafiin kayna, 2005 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlatlan u geniapl aratrma: Social values, Science and Technology (S. 9-10). Aratrma, sadece dinlerinve dinsizliin demografisini deil, (rn. bir btn olarak baktnzda yaamnzdan ne kadarhonutsunuz? gibi sorular zerinden) mutluluun demografisi veya siyasete ilgi, politikeilim, dnya gr, eitim durumu vs. gibi dier birok konuyu da ieriyor.

Su istatistikleri iin rnein bkz. Birlemi Milletler Uyuturucu ve Su Dairesinin2010da hazrlad International Statistics on Crime and Justice

(5) ABD iin rn. bkz. 1997 rakamlar.

Alman yazar Gero von Randowun bildirdiine gre muhtelif sosyopsikolojik aratrmalar,dinsizlerin su orannn dikkat ekici bir ekilde daha dk olduunu ortaya koyuyor: DieZeit vom 22. Mrz 2007, Unglubige Demut.

(6) bkz. Phil Zuckerman, Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of SocialScience Counter Negative Stereotypes and Assumptions

(7) rnein bkz. Global Peace Index

(8) bkz. Snr Tanmayan Gazetecilerin verilerine gre 2009 iin lkelere gre basnzgrl indeksi.

Her yl dnya genelinde basn zgrl hakknda rapor sunan Freedom Houseun 2011raporunun haritas.

(9) Birlemi Milletlerin 2006da yaymlad ocuklara Kar iddet Hakknda DnyaRaporu iin bkz. World Report On Violence Against Children

(10) Bu alanda yaplan ampirik aratrmalarn listesi iin bkz. Studies of scientists belief inGod (ve oradaki dipnotlarda geen eserler)

(11) E. J. Larson/L. Witham, Leading Scientists Still Reject God, Nature 394 (1998), S.313.Makaleye internetten (cretli kayt ileminden sonra) uradan da ulaabilirsiniz.

(12) rn. bkz. Budizmde tanr ya da God in Buddhism (ve oradaki dipnotlarda geen eserler)

(13) Bu alanda ok geni ve srekli gelimekte olan bilimsel bir literatr olumu bulunmakta.Genel ve ksa bir bak iin rn. bkz.

- Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar, 10. Bask, S. 197-204.(mevcut Trke evirisi maalesef zayf ve yer yer anlalmaz)

ilgili blm internetten okumak iin bkz.orijinali: Richard Dawkins: Does our moral sense have a Darwinian origin?Almanca evirisi: Richard Dawkins: Hat unser Moralgefhl einen darwinistischen Ursprung?Trke evirisi: Richard Dawkins: Ahlaki Eilimimizin Darwinci Bir Kkeni Var Mdr?

(14) rn. bkz. deontological ethics ya da Deontologische Ethik

(15) rn bkz. utilitarianism ya da Utilitarismus

tilitarist etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz.Bernhard Gesang, Eine Verteidigung des Utilitarismus (tilitarizmin bir Savunusu),Ditzingen 2003.

(16) rn bkz. social contract theory ya da Vertragstheorie

szlemeci etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz.Jan Narveson: The Contractarian Theory of Morals: Frequently Asked QuestionsAlmanca evirisi: Die Kontraktualistische Theorie der Moral: Was Sie schon immer darberwissen wollten

(17) rn bkz. Moral relativism ya da Werterelativismus

ahlk rlativizmin ksa bir analizi iin bkz. Jrg Schroth, Ethischer Relativismus und diemoralische Beurteilung der Handlungen von Menschen in anderen Kulturen

(18) Eletirel rasyonalizm izgisinin, normatif etik alanndaki pozisyonlar iin bkz.

Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar); Facts,Standards and Truth, A Further Criticism of Relativism (Addendum). (1961 ylnda 17.Blm olarak ilave edilen ek blm)

Hans Albert, Traktat ber kritische Vernunft, Tbingen 1991, S.66-95 (3. Blm).

(19) Felsef literatrde (farkl terimlerle ve farkl ieriklerle olsa da) bireyin bilinebilmesebebi (causa cognoscendi veya ratio cognoscendi) ile bireyin yle olma sebebi (causaessendi veya ratio essendi) kavramlar ayrtedilir. Skolastik felsefe gelenei, bu ayrmzerinden ok fazla safsata retmi olsa da, ayrmn kendisi yadsnamaz. rnein Gneindomasn, Gne nn gz organlarmz tarafndan alglanp beynimizde ilenmesi vs.gibi srelerle biliriz (causa cognoscendi); fakat Gnein bizim bulunduumuz yerdebelirmesinin reel sebebi, gravitasyon etkisiyle Dnyann kendi ekseninde dnmesidir (causaessendi). Ayn ekilde buradaki soru, iyi ve kty nasl (rn. aklla m, vahiyle mi)bilebiliriz sorusu deil. rnein bir teist ahlken iyi ve kt olann ancak vahiylebilinebileceini de savunabilir, aksine Allahn her insana bahettii akl ve duygularlabulunabileceini de (ki her iki gr savunan mezhepler de olmu). Fakat bu konu, metindeasl incelenen iyi veya kt olan neden iyi veya ktdr, o eyi iyi veya kt yapan nedirsorusuyla ayn dzlemde deil. ncelediimiz bu asl soruya teizm asndan metindebahsedilen ikilemden baka cevap yok.

(20) Platon, Euthyphron (Eski Yunanca Almanca), Ditzingen 1986 (Otto Leggewieninevirisi).internettenAlmanca: Friedrich Schleiermachern evirisingilizce: Benjamin Jowettin evirisi

(21) bkz. Kurt Bayertz, Warum berhaupt moralisch sein?, Mnchen 2006, S. 75-89.Michael Martin, Atheism, Morality, and Meaning, (Prometheus Books) 2002.

(22) Prof. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyas, tikad ve Fkh Mezhepler Tarihi,eviren: Sbatullah Kaya (ura Yaynlar), S.188-190.

Ayn eserin baka bir Trke evirisi; evirenler: Hasan Karakaya ve Kerim Aytekin (HisarYaynlar), Birinci Kitap S. 221-224.

(23) Prof. Muhammed Ebu Zehra:u da bir gerek ki, Maturidiler ile Muteziller arasnda bu konudaki mevcut ihtilaf,dncenin znde olmam, bu dnceyi dile getirme biiminde olmutur.()Bu konuda, Mutezillerle Eariler arasndaki ihtilaf ise, dncenin zne varan birihtilaftr. nk ihtilafn temeli, eyada iyilik ve ktln zati (kendinden) olupolmaddr.22. dipnottaki eser (ura Yaynlar), S. 190.Dier eviri iin bkz. (Hisar Yaynlar), Birinci Kitap S.223

(24) bkz. dipnot. 22

(25) rn. bkz. Eari Mezhebi veya Sorularla Risale

(26) G. R. Tamarin, The Influence of Ethnic and Religious Prejudice on Moral Judgment.New Outlook (1966), 9:1:49-58. bkz. Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar,10. Bask, S. 235-237.

(27) bkz. Allah neden bu kadar acmasz olsun? Kurann Sadist Tanrs ve oradaki ayetler.

(28) Arf/179, ayrca bkz: Kurandaki Krdm: Kader ve Kaza Meselesi

(29) bkz. Allah kullarna neden kfretsin?