1

AZRBAYCAN MLYONULARI

MANAF

SLEYMANOV

AA MUSA NAIYEV

BAKI. GNCLK. 1994.

2

2 96

REDAKTORU: Glr Mehdiyeva

C 4702060201 89-93 A 2 M 613 (07) 94

ISBN 5-8020-1063-0

Gnclik, 1994.

3

sl mtlb kemzdn vvl istedad v zhmtdn qsaca bhs etmk istyirm. ctimai hyatn btn sahlrind mqsd atmaq, istnilni ld etmk n yegan vasit mkdir. Bunu sbut etmk n minlrl misal gtirmk olar. Etiraz edib sorua bilrlr ki, bs istedad? Bli, istedad da zruridir. Amma istedad da zhmt z xarr.

Elektrik lampasn kf etmkl sehrbaz kimi dillr zbri olan Edison uaqlqda klrd qzet satrm. Eynteyn adi assistent, Rokfeller baqqal dkannda satc olub. El bizim milyonular gtrk: Hac Zeynalabdin Tayev palq, msi sdullayev, olaq Aabala v Murtuz Muxtarov araba, fhl, Hac Hacaa karvansara, Musa Nayev li idi.

Bu adamlar halal mklri el ucaldb ki, adlar dnya durduqca yaayacaqdr.

Bu kitabda fsanvi milyonu Musa Nayevdn danacaq. Musa Nayev z adi bir saman satann olu idi. 1848-ci ild anadan olmudu. Sonralar varlanan Aa Musa var-dvltd Hac Zeynalabdin Tayevdn he d geri qalmrd. Htta ondan zngin idi. Axr vaxtlarda Tayevin tanxas* be-alt milyon, o da mlak v yadan ibart olduu halda, Musa Nayevin var-dvlti on milyonlarla qzl pula atmd. Milyonu Aa Musa fsanvi bir xsiyyt dnmd. Cmiyyti-xeyriyy n hrin mrkzind zmtli smailiyy binasn ucaltmana, bu mlkdn bir qdr yuxarda Realni mktbin inasn hdsin alb yarmq qalm nc mrtbsinin xrcini dmsin, hr knarnda kemi Semako, indiki Aa Musa Nayev xstxanasn tikdirmyin v Bak su kmri n xeyli pul vermyin v digr oxlu xeyriyy ilri grmyin baxmayaraq camaat trfindn xsis adyla damalanmd.

Aa Musa bhayi mzhbini qbul etmidi. Onun rfin zmtli fsanvi smailiyy binasnn sas fasadnda, lap yuxarda eyx Bhann qranitdn byk bir heyklini qoydurmudu. Onun altnda, gird pncrlrin birind is vaxtsz vfat etmi olu Aa smayln kresloda oturmu halda mrmrdn yonulmu heykli dururdu.

Aa Musa Bilcrid ox kasb aild doulmudu. Atas Nann pesi qeyd etdiyimiz kimi saman satmaqd, qarda is mrnn axrna qdr hamam olmudu.

Aa Musa cavanlqda dalnda palan biri qpiy, be qpiy ona-buna l dayarm; zhmt-mk hesabna pul yb vvl Balaxanda neft tbqlri dayazda yerln, quyu qazdrmaq nisbtn asan olan yerd balaca sah ald. Gec-gndz quyu qazanlarn yanndan kilmir, he kimi bekar qalmaa, hdr vaxt itirmy qoymurdu. Adtn xo dill onlar ilmy vadar edirdi. Yeri glnd acqlanrm. Hr iki halda da fhllr atam-atam dey mracit edirmi: Atam-atam, ox sa ol! Yax il, xoum glsin sndn! Atam-atam, bava

* var-dvlt

4

dnm! Acqlananda is: Atam-atam, bel elsn mni mflis edrsn, Atam-atam, deysn mqsdin mnim boynuma torba salb dilni etmkdir!

z d fhllrl brabr ar ilrd ilyrdi. Nhayt tale zn glr, quyu fontan vurur, li Musa dnb olur Aa Musa, milyonu Aa Musa Nayev. z d get-ged bacarql bir iqtisad olur. Srvt artdqca, tamah, hvs, ehtiras da artr, gec-gndz ilyir, i artdqca is qvv, arzu da byyr. 1893-c ild qonu Sabunuda, sonra Ramanada mdn salr. O zamanlar n zngin hesab ediln Bibiheybt drsind, Naftalan krfzi sahilind mdn l keirir. Qazlan quyularn hams gcl fontan vurur. nsan tamahnn hdudu yoxdur. ox kemir ki, Aa Musa Suraxanda da mdn salr. Qarahrd xsusi neftayrma zavodu tikdirir, z mdnlrind alnan neftdn baqa hm d knar neftxudalar n neft tmizltdirib haqqn alr. Mexaniki emalatxana dzltdirir. Hr yerdn qara neft qzla evrilib bulaq kimi sandqlarna axr...

XIX srin lap sonlarnda Aa Musa Neftxarma firmas yaradr. hrd oxlu mlk tikdirir v alr, yz qdr zmtli bina v ne-ne gmi sahibi olur.

O, uzun mddt Bayr hrd, Qasm by mscidinin arxasnda Zrgrlr ksi il Gimnazist (L. Tolstoy) ksinin tinind ikimrtbli, skili binada yaayrd. Evin tinindki da fnr Sng fnr deyirdilr. Da fnr qrmz, yal, ab, firuzeyi lr salmdlar; axamlar fnr lvan iqlarla yanrd. Uaqlar toplab Snk fnr heyran-heyran, maraqla tamaa edrdilr.

Aa Musa tmtra, dbdbni sevmzdi, an-hrtdn mst olmazd, artq xrcdn, israflqdan qaard. Mddahl smimilikdn mahir psixoloq kimi ayrard. Trifi milk vzlts hesab edrdi.

Aa Musa hmin evd axradk qalmad, sonralar Hac Zeynalabdin Tayevin tkidi il xannd Seyid Mirbabayevdn ald dniz qranda, Ba ksindki zmtli mlk kirayniin kd.

Tbitd, cmiyytd, elc d insanlarn znd bzn daban-dabana bir-birin zidd chtlr, xsusiyytlr olur. Xsislikd ad xarm Aa Musa bzn el sxavt gstrirdi ki, ham heyrtlnirdi.

shaq Qaraxanov adnda bir dllk hr hft ev glib Aa Musann saqqaln qrxar, ban dzldrdi. Dllk bir df yer dnmi xaln gstrib deyir ki, xozeyin, dvltli adamsan, bu xaln bala mn. Aa Musadan grnmyn sxavt, ilr mdirin taprr ki, bir bel xal alb ustaya versin.

Bir df dnizd brk tufan olur, oxlu gmi batr. Aa Musann gmilrindn birinin kapitan glib xbr verir: Yk v gmini zorla xilas etmim, qoyun qurban nzir demim, icaz ver... Aa Musa brk dilxor olur, kapitann szn yarda ksib balayr mzmmt elmy: ox nahaq yer! Atam-atam, mnim hesabma niy qurban nzir edirsn. Bel vaxtlarda hd el ki, bir hft oruc tutaram, gmid xozeyin hesabna yox, z hesabma yeyrm.

Bir yoxsul adam neftli torpaq l keirib, quyu qazdrr. Neft is xmr ki, xmr. lindki maya qurtarr. Qohum-qrbadan borc alr, yen neft xmr.

5

Usta v fhllr ii yarmq qoyub gedir. Kim az ar, pul vern olmur. Axrda mcbur olub gedir Aa Musann yanna, vziyyti ona danb, borc istyir. Aa Musa onun xahiini rdd edir. lacsz qalb tannm asaqqallardan, sz ken ruhanilrdn bir ne nfr gtrb tzdn Aa Musann yanna xahi gedir. Xeyli shbtdn sonra glirlr mtlb stn, Aa Musa deyir: Atam-atam, zhmt kib glmisn, bu cncl adama mn pul etibar ed bilmrm... Desm ki, pulum yoxdur, yalan olar. Varmdr. Amma vermirm. Axund shbt qarr, z vurur: Aa Musa, l tutmaq Hzrt lidn qalb. Kmk el, yazq dara db, mslman qardadr, sirgm, bir-iki min manat borc ver, szmz yer salma.

Aa Musa azca fikirlib deyir: Atam-atam, yax, z vurursunuz, sznz yer salmram... Amma bir rtim var. O eyi ki, borcu istynd pulumun vzin mn gstrck, qoy onu el indidn gstrsin ki, sonra mn ar glmsin.

Adamlar glr. Axund danmaq istynd Aa Musa onun szn ksir: Atam-atam, dedim qurtard. Bir d deyirm, indi grsm sonra mni o qdr d artmaz...

hrin mrkzind tikdirdiyi binalar hazr olanda Aa Musa mslman arvadn v uaqlarn Torqov (Nizami) k il Marinski (Rzul Rza) ksinin tinindki binaya krdb z milliyytc grc olan ikinci arvad il Krasnovodsk (S. Vurun) ksind Kamenisti (Bir Sfrolu) ksinin tinindki mrtbli tmtraql evd yaamaa balad. Binann xarici grkmi, arxitekturas, dalarn sal, pncrlr, qaplar, balkonlar, adam valeh edirdi. Gnbz sanclm tandart uzaqdan grnrd. Qabanda lap qdimdn Barov baas adlanan gll-aacl xudmani bir meydana vard. Binann daxili bzyi, otaqlar, divarlarda, tavandak qorelyef v barelyeflrin cazibdarl, lakonikliyi vsf gln deyildi. Dmlr badan-baa geometrik formal rngarng parketlr dzlm, gzglr taliyadan gtirilmidi.

Aa Musa grc qzn ox istyir, btn arzularn szsz yerin yetirirdi. Mclislrd camaata tqdim ednd kl-ktr rus dilind deyrdi: Na jena... Dalda da onu l salb la edrdilr: N olar, II Nikolay hmi ya vzin m, Ya i Rossiya deyirdi. Aa Musa da na jena deyib zn ar Nikolaya oxadr.

Aa Musa grc qzn Moy Amaliya arrd. Mantaev bir df shbt snasnda ynr ki, Parijdn yola dmmi

Puankara mnim rfim tntnli raut dzltmidi. Aa Musa soruur: O Raut Puankarann ne buruu var? N qdr neft xardr gnd? Raut adam ad deyil, qonaqlqdr, mclisdir. Puankara neft xarmr

Mantaev izah edir.O, Fransann prezidenti, upravlyaisidir. h! N byk matahm pravliyai... Mnim hr mdn ba bir

pravlyaim var,Aa Musa azn yib, eyhamla glr.Gzlri el limddir,

6

mrnd, dnyasnda onlara qonaq getmrm. Pravlyai ndir ki, ona qonaq da gedsn?!

Aa Musadan xou glmyn adam soruanda ki, ilrin necdir, qsdn he bir konkret cavab vermzmi: ilrim Nobelinki kimibaca enli, gdy, n qdr istsn qara tst, gz xardr.. deyrmi. He kim bilmzdi ki, o, mdnlrdn n qdr neft hasil edir, bal fontan var, ya yox. Rezervuarlarda, anbarlarda n qdr nefti var, haan satacaq. yan alanda qpik tklif edrdi, satanda is eyni ey n manat istrdi. San rnglmk n hna il basma qarann girvnksin bir ahdan artq vermzdi; deyrdi ki, 1870-ci ild o qiymt alrm. Baqqallar da ona satdqlar hnaya rngi ox, hnan lap az qatardlar.

Tez-tez, z d gzlnilmdn mdnlr, zavodlara, emalatxanalara, gmilr glrdi. Bununla da hamn ehtiyatl olmaa vadar edir, qanun-qaydann pozulmamasna nail olurdu. z d srt idi. Amma ssini ox qaldrmazd.

Bir df Aa Musa mdn glnd grr ki, kontorun yannda divar hrn bnna v fhllr nahar fasilsin xb, i yaramayan taxtalardan tonqal qalayb qznr, rk yeyir, shbt edirlr. icras papiros bkr, kibriti aldrb yandrr. Aa Musa deyir: bala, sabahdan i xma, get kontora rasotunu al. icras ar: Niy, xozeyn? Aa Musa: Ona gr ki, qabanda o boyda tonqal papirosu yandrmrsan, nahaq yer kibriti zay edirsn, z maluvun qdrini bilmdiyin halda, mnim malmn qdrini he bilmzsn.

Yeri glnd, srvtini nmayi etdirib bdxahlarn cinlndirmkdn xolanrd. Bu da hftlrl hrd sz-shbt sbb olard.

...Bir df milyonularn arvadlar Cmiyyti-xeyriyyd, smailiyy binasnda ziyaft dzldirlr, bir-birinin bhsin geyinib, bznib glirlr. Deyiln gr hmin ziyafti tsvir etmk mmkn deyilmi. Ll-cavahirat, qzl iind zn qadnlarn gl v qhqhlri binann mhtm salonlarnda ks-sda yaradrm.

Murtuz Muxtarovun arvad osetin qz Liza xanm iki df baqa-baqa libasda v cavahirat dstind mclis xr, birinci df al paltarda, banda naxl platin stn iri brilyantlar, drd crg iri brilyant boyunba, ortada dairvi iri brilyant dnlri, knarlar brilyantlarla bzdilmi kmr, brilyant sralar, brilyant zklr, brilyant qolbaqlarla xr. kinci df taxd qarniturda iri badamvari zmrd dnlrini iri brilyantlar dvrlmidi. Qadn gn kimi gz qamadrrm. Mclisdkilr bu gzlliy heyran qalbmlar. Deyilnlr gr hr qarniturda 700 karat cavahir varm.

Lakin Aa Musann grc arvad Amaliya xanm bzkd, geyimd, cavahiratda birinci yeri tutur. O, badan-baa zmrd iind imi, hams da gllr, iklr, qular, prvanlr klind; ayaqqablar brq vururmu. Grc qz foyey girnd ham heyrtdn iini kir, donub qalr. Bu hvalat hrd uzun mddt shbt mvzusu olur.

7

Balaca bir haiy xaq. Bank v maliyy idarlrind uzun mddt ilmi v o dvrn kemkelrini grm, igzar adamlarla durub-oturmu, oxlarn xsn tanyan bir maliyyi danr ki, ll-cavahirat bzk yasn evlrd saxlamrd, orularn qorxusundan onlar banklarda xsusi, xsi seyflrd gizldirdilr. Tkc mnim ildiyim Volqa-Kama banknda 300-dn ox seyf vard. Onlarn 7080-d neftxudalar v digr milyonular ail ll-cavahirat, bzk yalar v sair saxlayrdlar.

Oxucularn diqqtin maraql bir chti atdrmaq istyirm: ...neftxudalar v baqa dvltlilr cavahirat, qzl v platindn tmtraql, ziqiymt bzk yalar hazrlatdranda mtlq onlarn saxta surtlrini qaytdrardlar ki, bunlar qtiyyn sl cavahiratdan seilmzdi. sl brilyant-cavahiratlar banklardak seyflrd gizldr, saxtan ziyaft mclislrin, toya-teatra taxardlar. lbtt bu sirri ox az adam bilrdi. Bu saxta bzk yalar el hssaslq, el ustalqla dzldilrdi ki, bzn mtxssislr bel onlar ayra bilmirdilr; yalnz sahiblri xsusi nianlrl tanyrdlar.

Qalan 200230-a qdr seyfd qiymtli kazlar, mdn-zavod, mlk-maa qballri v s. saxlanard.

zm saxlaya bilmyib heyrtl maliyyinin szn ksdim: Bs o qdr ll-cavahirat, qzl, platin, var-dvlt n oldu? Hara getdi?.. ox hisssini aumyanla Mikoyan ourladlar, yarsn qohum-

qrbalarnn evlrind torpaa basdrb gizltdilr, qalann Rusiyaya qardanda Sentrokaspi Leyla barkaznda tutub hrraca qoydular. Qalann on birinci ordu Bakn ial ednd taladlar. Rusiya proletariatnn qarnnda hzm-rabedn kedi... Bu szlri deynd qoca maliyyi bic-bic glmsdi, znn qrlarndan istehza yard.

Nec yni proletariatn qarnnda hzm-rabedn kedi. El ki,qoca dediyini tkrar etdi,o varidat, ll-cavahirat, ziqiymt

snt srlrinin hamsn satdlar ran tacirlrin, vzin un, dy, buda, arpa, lobya, mrci, noxud, kimi, kuraqa, qays alb bir hisssini bizim camaata payladlar, qalann da yolladlar Urusiyyt... Komissiyalar yaradld, hrd olan yzdn ox bankda hesabat-uot trtib edildi, kataloqlar dzldildi. Cavahirat karatna, qzl, gm, platinin misqalna qdr yazld, burjuylarn btn maaza v anbarlarnda, evlrind olan hr ey siyahya alnb taland.

Urusiyytd dhtli aclq idi. o yer atmd ki, adam ti yeyirdilr. Tatar yazs limcan brahimovun Adamlar kitabnda atann acndan z doma uan yemsi tsvir edilirdi. Bu dhtli facini oxuyanda, n darkli adamlar bel alayrd.

O srvtlri mqavil sasnda ran tacirlril hr nv rzaa dyidirrk Rusiyaya gndrirdilr.

Aa Musa haqqnda dananda neftxuda Mantaovun ilr mdiri Qriqori Aleksandrovi Qazarbyov deyirdi: Min doqquz yz skkizinci ild xbr yayld

8

ki, bs Aa Musa hrd skkiz zmtli bina tikdirir. Drdn Telefonn (28 May) ksind, birini Kaspi (R. Behbudov) ksind, bir mlk Tarqov (Nizami) ksi il Marinski (Rsul Rza) ksinin tinind, birini opera teatrnn yannda, birini Qarakov (H. Z. Tayev) ksind,yeddi mrtbli Novaya Avropa (Gy-Gl mehmanxanas), birini d hrin qranda (Musa Nayev xstxanas)....

Bu binalar tikmyi Aa Musa mhur ev podrats Hac Qasmova taprmd. Azrbaycann milyonular evlrini tikmyi ox vaxt ona hval edirdilr. Hac Qasmovun znn d hrd bir ne iri binas vard.

Bdxahlardan biri, aran vurmaq, svdan pozmaq n gedib Aa Musaya xbr verir ki, Hac Qasmov snin evlrinin hesabna zn d Stanislav (Azadlq ksind, Bak texniki mktbi il zbz) drdmrtbli, byk imart tikdirir. Snin skkiz mlknn hesabna doqquzuncunu zn tikdirir. Aa Musa glb deyir: Atam-atam, mndn he ks he n ourlaya bilmz. Hac Qasm o mlk material ald adamlarn hesabna tikdirir; mndn skkiz bina n ald pula, doqovor balayb baqa xozeynlrdn doqquz binann materialn alr. Hr skkiz daa bir da, skkiz diry bir dirk, skkiz mismara bir mismar... Bnna v mllrl d eynn rtlib qbaly qol kdirib. Mn mlklrim srf ediln eylri, htta yivlri, mismar liml bir-bir yoxlamam thvil gtrmrm. Bunu podratlar, mniml alver ednlr ox yax bilir...

Hac Qasmovun podratla bina tikmk kontoru il yana byk ticart maazas vard, hr nv inaat material satrd. Dnyann hr yerindn mal gtirtdirirdi. Byk maazalarndan birisi texniki mktbl zbz olan mlkn altnda idi; cnuba baxan divarda byk hrflrl yazlmd: ParketDm.

Qriqori Aleksandrovi Qazarbyov danrd: Mantaov mn taprmd ki, mslmanlarn, Hac Zeynalabdin Tayevin ad il bal btn xeyir-r mrasimlrin gedim v o mclislr pul sirgmyim. Bir df dvtnam aldm ki, mslman cmiyyt xeyriyysind mrasim olacaq. Qoltuq ciblrimdn birin yz manat, o birisin is 800 manat pul qoydum getdim smailiyy. Foyey girnd mn sar gln xanmn gzlliyin, st-bandak ll-cavahirata valeh oldum. Durduum yerdn trpn bilmdim, el bil mni ovsunlamdlar. Bu Hac Zeynalabdinin arvad Sona xanm idi; gzllikd v sxavtd mhur idi, xeyriyy ilrin ox kmk edirdi. Onu mayit edn iki qzn lind mcmi vard, birisind ipk lent paralar, o birisind is pul... Ll-cavahirat iind zn Sona xanm mcmidn bir lenta nian gtrb, dm taxd. Mn qeyri-ixtiyari qoltuq cibimdki pulu xarb, dvtnamnin arasna qoydum v mcmiy saldm. Bu vaxt Aa Musa Nayev grnd. Sona xanm onun da dn bir nian taxd. Aa Musa cibindn bir gy manatlq xarb li s-s mcmiy tullad. Sona xanm glmsyib dedi: Aa Musa, bir az vvl, olun Aa smayl mcmiy bir yzlk atd, sn is... Aa Musa xanm szn tamamlamaa qoymad: Atam-

9

atam, o verr, ona n var, o mnim olumdur, milyonu Aa Musann olu... Sona xanm, mn kimin oluyam? Saman satan bilcrili Nann...

Qazarbyov deyirdi ki, qoltuumu yoxlayanda baxb grdm ki, xanmn gzlliyin, st-bandak cavahirata valeh olub, admdan 100 manat vzin, mcmiy 800 manat salmam.

Kbarlar adl-sanl xanndlrin, rqqaslrin, musiqiilrin itirakil msamirlr keirrdilr. lin axrnda, dekabr aynn vvllrind nnvi msamir verilrdi. Neftxudalar, zngin tacirlr, zavod-fabrik sahiblri, trsanlrin, gmi kompaniyalarnn yiylri, varl ziyallar, bankirlr, Baknn yksk rtbli mmurlarqubernator, onun mavini, qalabyi (qarodonaalnik), bldiyy risi, hrbi komendant (general ya da polkovnik), liman risi (vitse admiral), hams da arvadlaril, bu mclislrd toplaardlar. Narodny domda mclislr qurar, ylnrdilr; bu ikimrtbli bina byk bir mhllni tuturdu, bir trfd Kamenisti (Bir Sfrolu) ksi, digr trfd Suraxan (Bir may) ksi uzanr, fasad is Mala morskoy ksin baxrd, binan bir il tikmidilr (1900-1901); mclislr ox n v tmtraql kerdi. Narodny domu xaricdn v iridn ox gzl bzyirdilr. Hr yer v hr ey par-par yanrd. Adamlarn geyimini tsvir etmk bel tindir. Xanmlar ll-cavahirat iind zrdilr, libaslar, bzklri gz qamadrrd. Hrbilrin v dnizilrin mundirlri, orden v medallar uzaqdan gz girirdi. Kiilr drzidn tz xm smokinq, frak, vznlri qzldan, irmaydan olan rkzi uxalar, srtuk, kostyum geyirdilr.

Bir-birin qaran tirlr adam mst edrdi. Balancda -drd nfr aktyorun ifasnda qsa bir komediya vodevil,

mzhk gstrrdilr. Sonra qrb v rq musiqisi alnard. Rqs balanard. Bufetd qu sd istnilsydi taplard. Mhur milyonularn, yksk rtb

sahiblrininTaqiyanozov, Rayev, Bardokinin, Slimxanov v baqalarnn arvadlar al-veri edrdilr. Muxtarovun arvad Liza xanm, Taqiyanozovun arvad Tamara lotereya, baqa dvltli arvadlar gl-ik satardlar. Kiilr is skinas, qzl sikk sirgmzdilr.

Gec rzind birdn on min, on be min manat toplanard. yerd pul ylard. Bu msamird iki nfrin verdiklri ian qzetlrd ksini tapmd.

Hac Zeynalabdin Tayev iri girnd qap azndak kassaya1000 manat;

ampan rab iiln stolun kassasna1000 manat; ay dstgah kassasna1000 manat = 3000 manat Musa Nayev qap azndak kassaya100 manat. ampan rab kassasna100 manat ay dsgah kassasna100 manat=300 manat Bu nnvi msamirlri idar edn Hac Zeynalabdin Tayev idi. 1913-c

ild is qzetlrd elan edilmidi ki, nvsinin lmn yas saxlad n

10

msamiry gl bilmyib, msul idari vzifsini mhur xeyriyyi Musa Nayev icra edib.

Cm olan pullar kasb tlb v agirdlrin, yetim evlrinin, dustaqlarn ehtiyacna srf edrdilr.

Bir df Rusiyada oxuyan azrbaycanl tlblr n pul yanlar Aa Musann yanna gedirlr, o da xarb manat verir. Deynd ki, Tayev 200 manat verib, Aa Musa cavab verir: Hac dvltli adamdr, o, lbtt verr. O, be yz d ver bilr... Atam-atam, mn kasb babayam, mnd o qdr tanka hardan?

Q klubu adlanan zmtli bina v ona bitiik Astoriya mehmanxanas da Musa Nayevinki idi. oxlu mnft gtrr, kir alrd. Hr iki binan bir grc icary gtrb ildirdi.

Aa Musa bzn kazinodak qumar otanda hmi oturduu kresloda ylr, qumar oynayanlara baxar, arabir mrglyrdi; var-yoxunu uduzan, dryada batan saman pndn yapan kimi Aa Musa oturan kresloya trf qaar, tyindn tutub yalvarmaa balard. O is, haln pozmadan birc klm il qrarn deyrdi. Ham bilrdi ki, qoyduu rti gy yer ens dyidir bilmz. Bu yolla on minlrl manat pul, iri imartlr, neftli torpaq, mdn v zavodlar, gmilr onda bir, iyirmid bir qiymtind, dyr-dymzin Aa Musann polad caynana, amansz pncsin kerdi. Qumar ayanda doma qarda bel dada ata bilmirdi.

...Banket v mclislrd hr ks varna v nfuzuna gr ayrlan yerd, stulda otururdu. Knclrd dllallar v i dzldnlr, yan trflrd zavod sahiblri, ortada is bankirlr, maliyy nhnglri, neftxudalar ylrdilr. Hr stolun arxasndak stullarn qoyuluunda bir mna vard. Salon zlynd maliyy-iqtisadi xrity oxayrd. Srvtin artmas v azalmas il ildn-il bu xrity l gzdirilrdi; birdn kncdki, he ksin vaxtil saymad, nzri clb etmyn dllal gzlnilmdn mrkz kerdi v ksin, mrkzdn n mtbr yerd ylnlr yoxa xard. Bzn xrit hr ay tshih olunur v yerlr dyirdi. z yerind trpnmz oturanlar on-on be nfr idi; mvqelri he vaxt dyimzdi.

Gzgl salondak gird ziyaft stolunun dvrsind is ancaq nhng neftxudalar v bankirlr oturardlar.

Qab-qacaq gmdn, bllurdan v inidn olurdu. Ziyaft zaman bir-birinin sirrini, plann, maliyy gcn v buraxlacaq

aksiyann miqdarn min yolla yrnmy chd edrdilr. li aa olan adamlar Aa Musaya dvlt bankna verilck veksel

(zmant kazna) qol kdirmk n vvldn bir balaca qumar mclisi dzldr v Musaya qsdn myyn qdr uduzub kefini kkldndn sonra zmant kazn imzaladardlar. Bzn onu restorana qonaq aparrlarm. Bir knarda oturub, bir tik rk stn kotlet qoydurub yeyrmi ki, atam-atam, mn toxam, itahm ksb. He bir dilni ona l amazd, bilirdilr ki, faydaszdr.

11

Borc istynlr deyrmi ki, pul iin mn baxmram. Pravlyaim Ftulla by Rstmbyov baxr... Bellikl, yaxasn qurtararm...

1914-c ilin maliyy hesabna gr guya Aa Musa Nayevin on milyonlarla manat tanxas varm. 1919-cu ild Aa Musa Nayev lndn sonra hl-yal, qohumlar miras bldrmk n mhkmy riz verirlr. Mhkm df i baxr. Ruhani cmiyyti d tlb edirdi ki, Aa Musa i mzhb olduuna gr, srvtin onda biri mscid verilmlidir, rsmi iddia tqdim etmidilr. Bu hvalatdan varislr yaman narahat olmudular, ruhani idarsinin iddiasn rdd etmk n sbut eldilr ki, vaxt il Aa Musa mhkmd ahid siftil x ednd Qurana and imkdn boyun qarb, bhayi kitabna l basb, qsm edib. El buna gr d o, vfat ednd msciddn cnazsini mayit etmy az adam glmidi.

Yeri glmikn qeyd edk ki, Bakda bhayi mzhbilr xsusi mscid tikdirmidilr. Bu minarsiz mscid adrov (Mirzaa liyev) ksindki 226-c skili mlkdr, qaps v iri pncrlri tavar, mavi boya il rnglnmidir. Bhayi mzhbi sahiblri zlrin bu rngi seiblr. Mscidin hyt trfindki bnd v eyvan da mavi rngl boyadlb. Kdki ba qapnn stnd drin fikr dalm pirani bir qocann qorelyefi var. ox gman ki, Bhayinin da portretidir.

Tccbldr ki, bhayilr Aa Musa Nayev kimi ayq, ehtiyatl, hiylgr bir adama tlqin etmidilr ki, bu mzhbi qbul ets, lmyck. Aa Musa buna inanmd. Bir df Tayevin evind eyvana xr v Hacn da arr yanna. Tikdirdiyi yeddi mrtbli Yeni Avropa (Gy-Gl) mehmanxanasn (o zaman hrd n uca mehmanxana idi) gstrib deyir: Zeynalabdin, gr lsydim, mn o mlk tikdirmzdim, o qdr xrc tkmzdim, mn lmycym.

Maraql orasdr ki, randa camaat arasnda lmycyi elan edilmi bhayilri ran ah tutdurub meydanlarda, camaatn gz qabanda dar aacndan asdrrd v sbut edirdi ki, lrlr.

Bhayi qanununa gr miras qalan srvt lnin arvad, ua, nvlri v qohumlar arasnda blnmli, iyirmidn bir hisssi is maarif ilri n paylanmalyd. Mhkm qabaqca ox tinlik kir, axrnc iclasda iki nfri - mslman v grc arvadlar vrs tsdiq edir.

Mdn, gmi v mlklrind ilynlr maa vermk n Aa Musann z sulu vard. Kontorda divarda hr mdn, zavod, emalatxana, gmi v mlk n iki torba asmd: glir torbas, xar torbas. Pul n glnlr xar torbasna qoyulmu pulu gtrb aparrdlar. Mdn mdiri, kapitan, mlk mvkkili, Aa Musaya deynd ki, torbada pul yoxdur, Aa Musa onu qoymazd szn qurtarsnatam-atam, glir torbasna pul salmsnz ki, xar torbasndan gtr bilsiz? Mnd havay pul hardan?! Qazanc verin, atam-atam, xrclik aln!

Bir nfr glib Musa Nayev deyir ki, Zngzurda mis mdni satlr, omu alsan, yaman qazanarsan. Aa Musa soruur: Mis d neft kimi fontan

12

vurur? Adam tccblnir: Mis d fontan vurar?! lbtt, yox! Aa Musa: El is o mdn mn lazm deyil. Mnimki fontandr. Atam-atam, qaranlq yerin altnda iyn il gor qaza-qaza mis axtarmaq mnim karma glmzdeyir.

Qoular iki df Aa Musan ourlayb ldrmkl hdlmilr. Birinci df faytona basaraq gzlrini balayb aradan xardrlar, gizli mnzil gtirib on min manat tlb edirlr. Aa Musa zn itirmyib deyir: Min manat ver bilrm, bir qpik d artq yox. lml thdid ednd haln pozmadan deyir: Atam-atam, ldrn. Bir mini d ala bilmzsiz, o da linizdn xar. N qdr soyuqqanl, sbirli, tmkinli olmaq lazmdr ki, bel dar ayaqda qorxub tvi dmysn. gn girov saxlayb, yedirdib-iirdib, kart oynamdlarsa da, boynuna min manatdan artq qoya bilmmidilr.

kinci df is 1908-ci ilin dekabrn axrlarnda, yeni il rfsind ourlamdlar. z deyirmi ki, ikindi vaxt Baba Smndrolu il fayton tutub yollandq Barov bann qabandak ev. Faytondan db girdik binaya (bhsiz fayton kirsini Baba versin dey tez db). Baba qald faytonunun haqqn vermy. Pilllrl qalxrdm ki, birdn he bilmirm hardan drd nfr kii llrind tapana, ikisi yuxardan, ikisi d hytdn paradnya qalxan pillknlrdn mn yaxnladlar. Grnr darvaza altndan gdrmlr. Hkm eldilr ki, sus! Cnqrn xartsan zv lm bil. D qabaa, qayt dala! N l-qol amaq, n d dinmk mmkn idi. Drd tapana mn tulanb, nitqim ksilib, dilim lal olmudu. Ddm pillknin yarsndan qabaqlarna. Baba faytonu il hesab rdb gldi iri, onu da qatdlar mn. xdq ky yaxndan tn faytonu saxlayb bizi mindirdilr, iki nfr d oturdu, byr trflrd, tapana llrind hazr, biz qaldq ortada. Yerdki iki nfr d fayton tutub oturdular. Ddk yola Boloy Morskoya (Blbl ksin) trf. Byrmzd oturanlar llrindki tapana il bizi thdid edib xbrdar etdilr ki, ss-ky salb adamlar, polisi kmy arsanz, znz lm bilin. Faytonumuz qabaqda, o birisi dalda, tlsmdn, aramla, el bil seyr-sfaya, gzmy xmq. Boloy Morskoydan Tarqov (Nizami) ky burulduq, glib Qolubyatinskiy (Nigar Rfibyli) dndk v bu qayda il Vorontsov (zizbyov) ksin atdq. Yol boyu tanlar skilrdn mn salam verirdilr, mn d bam trpdib gl-gl salamlardm. El bil he n olmayb, hr ey z qaydasndadr. bh oyadas he bir hrkt, sz ola bilmzdi.

Fantaziya hamamnn qabanda faytonlar dayand. Drd nfr tz, namlum kii d biz qouldu. z aralarnda xeyli danandan sonra faytonlar buraxb yola saldlar. Bir qdr piyada getdik. Baban buraxdlar v thdidl taprdlar ki, dz ev get. Xeyli piyada yeridik. Dayanb tzdn fayton saxladlar. Mindik. amax yolunu (C. Cabbarl ksi) dalda qoyub darsqal klrl, dolaq dalanlarla hrln-hrln glib xdq Balaxan osesin. Kedik Kelnin yanndak zvozi slabodkaya.

13

Bel dolanb hrlnmkd mqsd izi itirmk idi; duyuq db tqib balasalar, glib onlar tapa bilmsinlr.

Mni ikindi vaxt qarmdlar, divan-dr is iki saatdan sonra hvalatdan xbrdar olur. Baban n qdr dindirirlr he n baa sala bilmir, nki glm adam idi, z hr klrini, mhlllrini tanmrd. Polismeystr polis mmurlarn, mxfi polisi ayaa qaldrr. Xeyli kazak sfrbr edirlr. lli nfr atl qaradovoy da onlara qoulur.

Axtara polismeystr z balq edirdi. nki Hac Zeynalabdin telefon etmidi.

Mni saldlar ayxanaya, oturtdular qaynayan iki samovarn dalnda, baladlar ay imy, or-qoal yemy, zarafat etmy.

Kim is xbr gtirdi ki, zvozi slabodkan v Kelni polislrl kazaklar mhasiry alblar. Hriflr bu xbri he veclrin d almadlar, ay i-i baladlar kart oynamaa. Qabamda ay, bayra baxb grrm ki, atl kazaklar, girdovoylar bu yandan o yana at apr, vurnuxurlar.

Mni ourlayanlar skkiz nfr idi. z aq, niqab-zad geymmidilr. kisi mslman, ikisi ermni, ikisi rus, ikisi d grc idi. Balar, gdboy grc balas qarabniz, suyuirin adam idi. ox az danrd. Mslmanca bilirdi. Xorftar, xo-mcaz... Amma kpyolu ox zhmli idi. Gzlrin, zn dik baxmaq olmurdu. Mn baxb arabir eyhamla astadan gl-gl deyirdi: Aa Musa, yeyk, ik, kef elyk, allah bilir sahaba kim qala, kim l...

He tlsmirdilr. Gnn gnortaa apnlq edir, he ksi saymrdlar. Birdn grc balas qalxd: Uaqlar,dedi,durun gedk! xdq hyt, yldik faytona. Bizimki qabaqda, grc balas oturan fayton dalda, ddk yola. Kazaklar uzaqda idilr.

Torpaq yoldan tnd bir okolodoni il bir qaradovoy qabamza xdlar, ayaq saxladlar. Grc balas yanak evrilib baxd, hr ikisi balarn aa salb getdilr. Qaranlq drd...

Musa Nayev hvalat bura qdr danrd. El ki, soruurdular: Aa Musa, sonra n oldu? Mnal bir da il deyirdi: sonra n olduunu sonra danacaam.

Azdan-aza gzirdi ki, Musa Nayevi azad etmk n apavulularla Musann ba ilri mdiri arasnda xeyli danq gedib, htta Hac Zeynalabdin Tayev d miyanlqda itirak edib.

Deyilnlr gr, onu 100.000 manat alandan sonra azad ediblr. 1909-cu ilin aprel aynda Bakinets qzeti xronika bsind elan etmidi

ki, Bak hr risinin kemi mavini, indi Batum vilaytinin hrbi qubernatorunun mavini polkovnik T. P. ubinskinin Musa Nayevin ourlanmasnda barma olub, ona gr d Bakdan tez kb Batumda i dzlib. Htta iddia edirdilr ki, Musa Nayevdn alnm mbldn ubinskinin payna 26 000 manat dbdr.

14

Digr mqal txminn bu mzmunda idi: Camaat arasnda sabiq Bak hr risi mavini, hazrda Batum vilaytinin hrbi qubernatoru mavini polkovnik P. P. ubinskinin hbs edilib dustaa salnmas bard geni ayi yaylmaqdadr.

Nql edirlr ki, Qafqaz caniini polkovnik ubinskini hzuruna arb xsn onun ordenlrini xardb, tn il Musa Nayevin ourlanmasnda itirak etdiyi bard tqsirnam sasnda qazamata saldrb.

Anbaan artan ayi iib min bir rng boyanr, fantastik xarakter alrd, bu sensasiyal ayilri htta gzlril grn xslr peyda oldu. Onlar bh ednlri inandrrdlar. Saatbasaat byyn shbt o yer atr ki, guya ourlanm xsis milyonu Musa Nayevi qorodonaalstvo (hr risliyi idarsinin) zirzmisind gizldibmilr...

Sonralar Musa Nayev nql edirmi ki, dorudan da gec vaxt gzlrini balayb faytonda hrd ox hrldndn sonra onu aparb zirzmiy salblar. Bu zirzmi xala il dnib, -drd otaqdan ibart, mtbx, rahatxana, l-z yuyulan yer, avropa mebellri... Tez-tez qramofon aldrr, qumar oynayr, zarafat edirdilr. Nvbnv lziz yemok-imk xirtdkdn idi.

Xlas, 100. 000 manat alandan sonra Musa Nayevi gnn gnortaa gtirib salblar Hac Zeynalabdin Tayevin evin.

Aa Musann Bibiheybtdki mdnlrindn birind bir quyu gcl fontan vurur, fhllr yalvarb deyirmi ki, banza dnm, qoymayn neft hdr yer axsn, zay olsun, siz xlt vercym. Yann ba vers hammz dilni olarq. Qonular nasos qurub neftimizi anbarlarna vururlar... Ax, bu sizin cibinizdn gedir. Atam-atam, cld olun, a qoaqlar...

Fhllr birthr fontan balayrlar. ki gndn sonra vd etdiyi xlti istynd Aa Musa boyun qarb deyir: Atam-atam, hardan?! Hardan verim xlti?! Bir az neft xd, onu da qonular gznzn qabanda talan eldilr.

Sabah gn Musann olu Aa smayl mdn glir. Fhllr ikayt elyirlr ki, atan verdiyi vd ml etmyib. Aa smayl iki araba kll qnd gtizdirir, hr fhly bir kll qnd, be manat pul paylatdrr. Bu vaxt Aa Musa da glib xr. hvalatdan xbr tutduqda, yyrb deyir: Atam-atam mnim d paym verin. Fontan balayanda mndn ox can yandran olmayb. Az qalmd canm azmdan xsn. Gedib o dnyan grb qaytmam.

Aa Musann ad camaat arasnda xsis xsa da yuxarda qeyd edildiyi kimi, o, birinci realn mktbin hamiliyini boynuna almd, ild hazrlq sinfin iyirmi be mslman ua qbul olunurdu. Bunun nticsind az bir zamanda mslman agirdlrin say xeyli artmd.

Aa Musann mslman arvadndan bir oluAa smayl v be qz vard. Qzlardan mmlbni Bak neftxudalarndan biri msi sdullayevin byk olu Mirz sdullayevin arvad idi. Burada Musa Nayevin v msi sdullayevin nvsi mmlbninin (Baninin) Aa Musa haqqnda xatirlrindn

15

stirlr lap yerin dr: Mn qalmaqall bir ilin q gnlrind qrib, ekzotik, varl bir aild doulmuam. V o il tarixin unudulmaz, dhtli dvrlrindn idi. nsan dhasnn ictimai axnamalar namin yaratd ttillr, talanlar, qrnlar v bu kimi baqa mllrl dolu idi. Bakda ermnilr yerli mslman halisini yerli-dibli qrb tknmz srvtlr yiylnmk istyirdilr. El bu vaxt anam hrdn traf kndlrdn birin aparblar ki, can xilas olsun v rahatlqla doa bilsin. Lakin knarla laq ksildiyindn yardm almaq mmkn olmayb v anam vfat edib, gnc mr bada gedib. Mn sa qalmam v onun adn mn qoyublar.

Drd bacdan n balacasna ham xsusi qay gstrib. Atas alman qadn, freyleyn Anna adl day tutur. V mlaiky oxayan bu xanm mmlbniy ana qays gstrir, onu boya-baa atdrmaq n zhmtini sirgmir.

Birinci dnya mharibsin gr Avropaya ged bilmirlr. imali Qafqazda, Kislovodskda istiraht etmli olurlar. mmlbni kitabnda bel yazr: Babamanamn atas ordak villalarndan birini ixtiyarmza verdi.

Aa Musa z d ikinci arvad grc qz il Kislovodska glir, nvsi onunla grn bel tsvir edir: Csartli addmlarla inar dibind ylmi babama yaxnlab saqqall zndn ynglc pdm. Sonra yaxnlqdak skamyada oturub gydki buludlara baxr v fikirlirdim ki, babama baxmaqdan buludlara tamaa elmk yaxdr. He birimiz danmr, amma hr ikimiz borcumuza ml edirdik. Kii mnim onun yannda oturmama dzmli, mn is ona byk rbtimi bildirmli idim. Frst dn kimi getmk n ayaa qalxdm. Babam da z borcunu yerin yetirmk n cibini qurdalamaa balad. O ox qurdalandlin gln, deysn, iri pullar idi. Nhayt, xrda tapb arxayn nfs ald v ovcuma on qpik qoydu. Hdiyy vzin pul vermk bizim gzaq ail zvlri arasnda adt evrilmidi. Mnim bu adt etirazm yox idi, ksin, xoum glirdi. Amma hdiyynin qiymtindn prt olmudum. Hr halda bu pulu gtrmli, razlqla glmsmli idim.

El bu vaxt bxtim gtirdi; babamn ikinci arvad biz yanad, zmdn pd v limdki on qpiyi grnd incik ssl qqrd: Aa Musa, (o rin hrmt lamti olaraq Aa deyirdi) qza mlli-bal pul ver. Ax bu on qpiy n almaq olar?

Babam z-gzn turudub yenidn cibini elmy balad. Axr ki, bir manat tapb mn verdi, mndn d, z liaqlndan da bezikmi kimi zn yana evirdi.

Babam Baknn n varl adamlarndan biri olsa da, hrin n xsis adam saylrd. Onun xsisliyi haqda hrd oxlu ayilr yaylmd. Bir-birin zidd olan bu ayilrin uzun bir siyahsn tutmaq olard. Bu shbtlrdn birini misal gtirmkl onun xsisliyi bard myyn tsvvr yaratmaq olar. Bzi gnlr mxtlif xeyriyy cmiyytlri Bak klrind sni bnvlr satrdlar. Satclar yoldan kenlrin paltarna bir bnv taxb, irisind qpik-quru cingildyn dmir qutunu irli uzadr, xeyriyy n pul istyirdilr. Deyiln gr

16

babam bel adamlarn cngin kemmk n hmn gnlr evdn l xmazm. Amma lnd mlum oldu ki, o, he tanmad adamlara da kazsz-filansz iri mbld pul borc veribmi. Hl oxlu kasb tlby d tqad gndrirmi.

Fhllr bir df babam Musadan tlb edirlr ki, barakda yaay n rait yaradlsn, i paltar, sabun verilsin, maa artrlsn, bir d fhllrl yax rftar edilsin. Babam xo rftardan baqa btn tlblri rdd edib deyir: Onlarla adam kimi dolann, amma qalan baqa tlblri rdd edin, pul yoxdur.

Onu iki df ourlamdlar v hr ikisind byk mbl verib sa-salamat qurtarmd. Csartl dey bilrm ki, adam ourlamaq sahsind faliyyt Bak Amerikadan ox vvl balamd. Frq burasndayd ki, bizdki qansterlr qou ad verilmidi.

Ata-babadan sdullayevlr d rncbr v araba olublar. Suraxanda buda v arpa kirlrmi; biindn sonra arabada yk dayb kir alrlarm.

Neftin ecazkar qdrtindn msi d milyonu oldu, hm neft mdni, hm d neft dayan dniz v ay donanmas dzltdi. hrin mrkzind sas fasad Qoqol ksin, digr iki yan fasadlarn biri Gimpazist (L. Tolstoy) ksin, digri Karantin (Hzi Aslanov) ksin baxan zmtli bina tikdirdi. Baqa binalar da vard. Xzr dnizi sahillrin v Volqa boyu hrlr z gmilrind neft datdrb satdrard. Camaat arasnda msi sdullayev Nobellrin qnimi deyirdilr. nki btn Rusiyada, Trkstanda, randa, htta Finlandiyada bel Nobellrin dkan v kontorlar il zbz, ya da yana kontor v dkan ab nefti Nobellrdn ucuz qiymt satr, onlara mane olurdu.

Oktyabr aynn axrlarnda Volqada naviqasiya balananda, Bakda neftin qiymti xeyli aa drd; byk neftxudalar, o cmldn msi d, xrda mdn sahiblrindn nefti ucuz alb rezervuar anbarlara vurar, yazda naviqasiya alanda Rusiyaya datdrard.

msinin Bakda bir mslman, Moskvada is Mariya Pavlovna adl bir rus arvad, iki olu v qz vard. Mariyann atas ar ailsin yaxn senator idi. Bak neftinin tknmz qzl, bir d qohum senatorun kmyi il bal qaplar msinin zn taybatay alrd. Btn bunlarn hesabna Peterburqda Neva ay sahilind, Q saray yaxnlndak mhlld zmtli bina ucalda bilmidi. Moskvada Mariya n irisind arhovuz v oranjereya olan tmtraql mlk almd. Hr il Avropa hrlrin, yaylaqlarna istiraht, syaht gedirdilr.

Byk olu v mslman arvad Mariya stnd dava-ava salr, msi il yola getmirdilr.

msi q aylarn ox vaxt Moskva v Peterburqda yaayar, tacirlrl mqavillr balayar, Novruz qaba Bakya qaydar, satd nefti mtrilr yola salard. Mrdkandak yaraql malikansind yaayar, qohum-qrba, dost-ana il gnn ey-irtd keirrdi. O gn olmazd ki, zmtli binann orta

17

gnbzindki mild tandart yellnib drd bir trf ziyaft mclisinin davam etmsi xbrini vermsin.

Qocaman buruq ustas, Mvsm kii nql edirdi ki, bir df yazn vvlind Novruz bayramndan bir az kemi qohumum Murtuz Muxtarovun banda idim. limd bel baada gllri sulayrdm, qfslrdki min bir avazla oxuyan qulara dn, ceyran v marallara yem verirdim. Nkr yaxnlab dedi ki, Murtuz aa sizi arr. Getdim. Murtuz bnd eyvanda oturmudu. Mni grnd dedi: Oul, Aa msi Mskodan qaydb, badadr. Get malake usta Msmliy xbr ver, axamst glsin, gedk Aa msiy ba kk. Usta Msmli shbtcil kiidir, xomcazdr. irin danr.

Axamst getdik msinin bana. Nrd oynayrd. Mehriban-mehriban grdk. Balad tzdn nrd atmaa. Qaqaba yerl gedirdi. Gdkboy, gonbul, tkl bir kii idi. Biz ay gtirdilr. Birdn uzaqda paroxod fit verdi. Malake Msmli dedi: Aa msi, paroxodundur a, fit verir, el bil sni haraylayr. Fiti min gminin fitinin iindn seilir. Byk olun Mirznin, bala xozeynin adnadur a...

Deyilnlr gr msi gmilrin fitin yaman aiq imi, btn gmi v barkazlarndak sirenalarn xsusi sifaril qaytdrarm. Bir df khn gmisini satrm. Mtri deyir ki, gmi ox khndir. msi cavab verir ki, khnliyin n baxrsan, sn onun fitin qulaq as, yeddi diyarda eidilir.

Malake Msmlinin szndn msinin rngi qad, papan peysrin itlyib, yerindn srayb ayaa qalxd, hirsli-hirsli qqrd: O paroxod indi mnimki dyl, borclu olduum adamlarndr. Pul yiylrinindir,papan gtrb, zrbl yer rpd, balad byk olunu syb-qarmaa.Byk oul, sni grm zlil olasan, ananla bir gora basdrm, mni xcil eldz, mflis eldz!

Boaz tutuldu, su verdik, oturdub baladq tslli vermy. msi sakit olmurdu, Muxtarova baxb dedi: Aa Murtuz, bax gr, byk olum, dyyus, bama n mrk ab. Hr il payzn axrlarnda mtri tacirlrl doqovor balayb, neft satram, Bakya pravlyaiy tel vururam ki, bu qdr ucuz qiymt neft al, xrda sahibkarlardan vur anbarlara; yazda yollaym mtrilr. Bu il vurduum tel glir bura cm gn atr, pravlyai olmur kontorda. Aparb verirlr Mirz babatma. O da teli oxuyur, anasnan sz bir olub gizldirlr. Allah cann alm, mnim glmyimdn bir hft qabaq anasn gtrb, Xorasan ziyartin aparb ki, z-z glmyk. Glib pravlyaiy taprram ki, aldn nefti yava-yava paroxodlara vur, yerit Urusiyyt, mtrilr intizardadr. Deyir ki, siz payzda srncam vermdiniz, mn d icazsiz crt edib, neft almadm. Soruuram, nec yni, tel vurmuam ax! Deyir ki, mn almamam. atmayb mn. Potu yoxladq, mlum oldu ki, babatm Mirznin lin db. O da arvadmla mxnnt xblar, lbir olublar. Moskodak arvad stnd, Mariyaya gr ana-bala bama bel oyun ab, mni xar eldilr.Birdn balad hirsindn

18

alamaa,ndi yaz glib, neft bahalanb, grk zm iki- df baha qiymt Bakdan aldm nefti z xrciml datdrm Urusiyytin uzaq hrlrin, Allah kbrin qurtaran yerin, qbal baladm tacirlr ucuz satm. Yolpulu da mndn. Gmilrdn nesini satmam. ndi zavodu, Ramanadak mdni d grk satam... Mflism, mflis... limd qalan bu ba, hrdki mlklrimi d, Suraxandak xrman yeri... Bunlar da tezlikl satlar, limdn xar. Canm xsa yaxdr.

Qzbl zn yer rpd, ryi getdi. Birthrl onu ayldb, tslli vermy baladq: Allah krimdir, l-amanda

qoymaz sni... Musa dar gnd qudasnn dadna atb, iflas olmaqdan xilas edir.

Rusiyadak mtrilr neft gndrir, qoymur hrdki mlk, ba v Suraxandak xrman yerini satsn. Ftulla by Rstmovun mslhtil Suraxanda xrman yerind Aa Musa buruq qurdurub, quyu qazdrr. ox kemir quyu il bir fontan vurur ki, traf neft dnizin dnr; z d xalis Suraxan nefti, benzin brabr. Mtrilr gyd gtrrlr. Gndlik hasilat on min tondan ox olur. O quyu indi mhur fontan vuran quyularla brabr Bak neft-qazma tarixin daxil edilib, olduu yerd xatir da basdrlb, xsusi nian qoyulmudur. Xsis Aa Musa lazm bilnd bel dada atrd.

Bibiheybtd Aa Musann qazlan quyularnn hams gcl fontan vururdu. Bu da onu gstrirdi ki, zngin neft tbqlri, krfz sular altnda da uzanr. El ki, bldiyy idarsi su altndak neftli torpaqlar hrraca qoydu, milyonular ala glmyn qiymt tklif edirdilr. Neftin putu bir abbas (20 qpik) olduu halda, 100.000 put neft n ild xziny 300.000 manat vermy zmant kazna qol kirdilr. Neftin hr putu manata drd, bu qdr byk xrci dmy onlar vadar edn zngin, milyon tonlarla neft saxlayan tbqlr yiylnmk idi, min idilr ki, bu srvt xrclrini bir min xardacaqlar. He ks qonuluqda baqa sahibkarlarn olmasn istmirdi. Mdn sahiblri quyular qonunun srhdind qazdrrdlar. Buruq ustalarna rvt verirdilr ki, qonu sahd qazman yubandrsnlar; qonuda quyunun hans balta il qazldn, gil mhlulunun xsusiyytlrini, tbqlrin zn nec aparmasn, neft tbqsin rast gldiklri drinliyi, bir szl, btn texnologiyan pul gcn yrnirdilr... Sahibkarlar neftli torpa ldn xarmamaq n tez-tez xziny crim vermy raz olurdular.

Bibiheybtd Naftalan krfzi badan-baa neft idi, suda hr bir metrdn bir qaz qaynayrd. Adamlar qayqda hrlnib vedry neft yr, llklr doldurub satrdlar. Bzn nadinc cavanlar kaz v ya cndr paralarn aldrb, krfz atardlar, dnizdn alov qalxard. Novruz qaba, rnb axamlar, bir d knardan gln adl-sanl qonaqlarn rfin bel atfanlq dzldirdilr.

On doqquzuncu srin llinci illrinin axrlarnda rssam Mone il brabr Bakya gln mhur fransz yazs Aleksandr Duma bel bir atfanla

19

tamaa etmidi... O, Qafqaz sfri adl srind Suraxandak Atgah grdyn yazr, Bibiheybtd, Naftalan krfzind suyun alb yandn bel tsvir edir:

...Bakdan atprstlrin mqdds mbdi Atgaha gednd yolun yardan oxu dniz qra il uzanrd. Sola burulub dayaz kkliklrdn v tplrdn keirdi. Mnzil bana atmamz iki saat kdi. Tpliy qalxdqda gzmz nnd tsvir glmyn qrib bir mnzr ald. Atgah dvrsindki binalar, tst v alov sovuran yzlrl irili-xrdal ocaqlar ovuc ii kimi grnrd. Onlar bir kvadrat liyalu

* sahd yerlirdi. Klk sdikc alov dillri sanki qrib

rqslr edir, gah bulaq tki qaynayr, gah dala tki yan-yry hcum edib ah qalxrd. El tsvvr yaranrd ki, klk alovla oynayr, onlar bir-birin sarlr, sonra qfildn lbyaxa olurlar. Klk n qdr chd edirdis odu, alovu sndr bilmirdi. Gy blnd olan alov hnglnmi binan, onun divarlarn iqlandrr, aydn nzr arpdrrd. Sanki bina z d trpnirdi. Binann irisindki dairvi ocaqlardan llnn qaz iri ml oxayrd. Bu ocaqlarn hr birinin yannda drdknc gnbz vard, hr kncd d alov pskrrd. Binann sa trfindki ocaq daha gur yanrd, daha ox alov sovururdu. Gnbzlrin knclrindki ocaqlarn alovu nisbtn zif idi.

Atgaha gnbatan trfdn yaxnladq. Qap gnxana aldndan binann dvrsind hrlnmli olduq.

Birdn gzlrimiz qarsnda qeyri-adi, olduqca gzl bir mnzr ald, traf raqban oldu.

Dedilr ki, bu aralar yalnz bayram gnlrind, bir d mqdds ayinlr vaxt bel raqban olur. M. Piqulevski** bizim xatirimiz vvldn kahinlr xbr gndrib mrasim hazrlatdrb.

Atprstlr iki min ildn oxdur ki, tqib edilirlr. Onlarn bu axrnc yazq, mti nmayndlri mrasimi biz gstrmk n llrindn glni sirgmyib, indi d mr mntzir durmudular.

Bu mnzrni grmk istyn hmvtnlrim bir qdr tlsmlidirlr. nki atprstlrin ibadtgahlarnda var-yox nfr adam qalmd, onlarn da biri qoca, ikisi is otuz-otuz be yandadr.

Biz yan-yrdn alov sovrulan qapdan drdknc hyt girdik. Ortadak gnbzli scdgahn hr drd kncndn bdi alov ucalrd. Scdgah hndrddir, be-alt pill qalxmaq lazm glir. Scdgahn dvrsind, bayr divarlar boyu iyirmiy qdr hcr var, qaplar iriy alr. Bu hcrlrd vaxtil Zrdtmzhb tlblr yaayrm. Hcrlrdn birind taxada iki bt durur.

Atprstin biri kahin paltarn geydi, digri ynin kynk saya bir lp keirtdi. Baladlar ibadt etmy. badt dedikd, bu sslrin qeyri-adi

* Liyalufransz msaf ls4,5 km. ** Suraxan qsbsinin yerli icra risi.

20

deyimsindn ibart drd-be xromatik qamma notundan baqa bir ey deyildi. Sol v mi arasnda tkrarlanr, tez-tez d Brahmann ad kilirdi. Kahin arabir yilib scdy getdikc o birisi lindki sinclri bir-birin vururdu. Sinc cingildyib brkdn sslnir.

Mrasim tamam olandan sonra kahin hrmiz bir para nabat uzatd, biz d ona bir manat pul verdik.

Neft quyularna baxmaa getdik. n drini 18 metr idi. Su quyusu imi; birdn quruyur. Dibin baxmaq n cndr parasn aldrb quyuya atblar. Birdn alov ucalb. O vaxtdan yanmaqdadr, yaxnlab quyuya baxmaq qorxuludur. Qaz iyindn ba giclln bilr. Vay gicllnmi ban halna, daha ayaqlar sz qulaq asmayb yerdn zlck, dck alov pskrn quyuya.

Hr ehtimala qar quyunu pr alblar. Baqa quyular dmir bk il rtb stn d da qoyublar. stinin iddtindn dalar on-on iki saatda dnb olur gips. Dan alovdan gips evrilmsin tamaa edirdik ki, Atgahn bir kilometrliyindki Suraxan kndinin byy yanmza glib bizi aya dvt etdi.

Dvti qbul etdik, faytona minib yola ddk. cb aydr. Bel tmtraql mclisi tkc ay mrasimi adlandrmaq, n

az insafszlqdr. Sliqyl dnib bzdilmi otaqda bizi lzztli Azrbaycan xrklrin

qonaq etdilr. Burada dinclib yatmaq da olard. Ev sahibi geclmyimizi xahi etdi. Mn mmnuniyytl qalardm, amma

M. Piqulevski shr tezdn hrd olmal idi, vacib qulluq ii vard. O, Bakya tk qaytmaq ists d, vicdanm qbul etmdi. Ev sahibin tkkr edib gec saat 11-d yola ddk.

Neapol solfatorundan da stn olan Bak solfatoru Atgahnn yanndan keib Bakya qaydrdq.

Neft briyytin mdniyyt tarixin ox qdim zamanlardan mlumdur. Onun istifad edilmsinin sdas eramzdan da vvl Xta (in) lksindn glir. Babilistanda neft bulaqlar vardr. Misir fironlarn mumyalamaq n neft sas madd hesab edilirdi. Neftyanan su il Makedoniyal sgndr d maraqlanrm. Bak nefti, bu mqdds, bdi alov mnbyi atprstlrin peymbri Zrdtn dinindn daha qdim, daha mmmaldr. H. Cavid bu bard gzl yazmdr: Zrdt dn, flsfsi, fikri, dhas, hp at vardrmaq idi zmreyi nasi.

Dma v yol yoldalar Bakya gmi il qaydrlar. Naftalan (Bibiheybt) krfzin girii yaz bel tsvir edir:

Dnizilrdn biri llrind bir ovuc pitg gtrb, yoldann tutduu mld aldrb dniz tullad. Bir anda gmimizin trafn alov brd. Dniz alb yanrd. Nabld adam gyrtd papirosunu aldrb yanan kaz parasn dniz tullasa, bhsiz ki, hr yanda suyun yandn grdkd dht glr. Onun o anda nlr kdiyini yax tsvvr edirm.

21

Gmimiz od-alov iind zrd. Yax ki, alov zif idi, qarsas gcl duyulurdu. lk tssratmzdan doan hycanlarmz azalandan sonra, trafmzdak qrib mnzry tamaaya baladq. Dnizdn alov ucalr, yan-yry siyart edirdi. Alov lklri trafnda on iki adam otura bilck stol boyda idi; bzilri daha iriydi, nohuru xatrladrd. Biz bu alov adacqlarnn yanndan trdk. Kapitan arabir avar knlr gmini alov nohurlarnn ortasndan srmyi mr edirdi. Bel qeyri-adi, caib, sehrli mnzry dnyann he yerind rast glmk mmkn deyildi. Klk get-ged gclnir, dalalar ah qalxmaa balayrd. Xzri qopmasayd, ox gman ki, shri burda aardq. Klk brkidikc vvl xrda alovlar, sonra da irilri snmy balad.

Vaxtnda Bakya qaytmaq lazmdr,kapitan Freyqan zarafatla lav etdi,yoxsa grdymz caib mnzrnin sirrini yrnmk n dnizin dibini axtarmal olarq.

Sirlr almindn vaxt ikn uzaqladq. Klk gmimizi Bibiheybtd Fatim mscidi olan yer srklyirdi. Avar kn skkiz nfr dnizi alovu sndrn kly stn glir, istniln smt irlilyirdilr. Klk son alovlar da sndrd.

Biz onlarn apalaya-apalaya yoxa xmasn izlyirdik. Onlar gah dalalarn altnda gizlnir, gah da lplrin zirvsin drmanrd. Axrda candan ayrlan ruh kimi birdn yox olurdu.

Limana atanda bir dnizi fitili yandrd. Bu rti iar imi. vvl Freyegem gmisi, onun dalnca Bak limanna lvbr salm baqa hrb gmilri raqlarn yandrdlar. raqban gmilrin arasndan keib sahil yan aldq.

Bel dbdb, tmtraqla yalnz imperatorlar qarlayrlar. Mnl Mone is adi sntkarlar idik. II Aleksandr istisna olmaqla he bir hkmdar lksind bizim kimi adi, sad sntkarlar n bel maraql mrasim dzld bilmzdi. Bu incsntin tntnsidir. Bel xr ki, incsnt hamdan stndr.

Bakklkli diyar. Avropada Bakya brabr hr yoxdur. Birdn iyirminci srin vvlind hr xbr yayld ki, neftxudalar

Naftalan krfzini qurudub mdn salmaq niyytinddirlr. Peterburqa arn zn riz yazblar. rizy rdd cavab glib. Neftxudalar senata ikayt edib istdiklrin nail oldular, irkt dzltdilr. Pay sahiblrindn biri, z d n byklrindn biri Aa Musa idi.

Krfzi qurutmaq n beynlxalq msabiq elan edilir. oxlu layih tklif edilir. Hr yerdnAmerikadan, Almaniyadan, Fransadan v baqa lklrdn nmayndlr vard. Afrika v Asiyan ayran Suet kanaln layihlndirib kn mhndislr d msabiqd itirak edirdilr. Rusiyadan xeyli layihi msabiqy qoulmudu. Hollandiyada imal dnizi sahilind sdd ucaldan mhndislrin ilri v otuza qdr digr layih gndrilmidi. Tkliflr mxtlif idi. Xeyli gtr-qoydan sonra sdd kib Naftalan krfzini Xzrdn ayrmaq v uxurda qalan suyu nasosla dniz axdb yerin torpaq doldurmaqla mdn salma qt etdilr.

22

srin vvllrind i baladlar. Gmilr bir milyon kubmetr da-ksk dayacaqd. mliyyat 1917-ci il qdr davam etdi. in yetmi faizi yerin yetirilmidi. Sonrak illrd burada qurutma ilri dayandrld. Bu i bir d 1921-ci ild baland. Qurutma ilrin polal mhndis Pototski rhbrlik edirdi. Pototski kor olmasna baxmayaraq mliyyat bacarqla idar edirdi. Qurudulmu raziy li buxtas ad qoydular. Son iyirmi ild qazlan quyulardan bir nesi neft vermdi. Aa Musa Nayevin sahsind qazlan quyu gcl fontan vurdu. Qurudulan sah neft seli altnda qald. Qfildn yann qopdu. hr halisi neftilr kmy gedib, yann sndrdlr. Pototski lnd qurudulmu li buxtasnda, dniz sahilind basdrld. Qbri indi d ordadr.

Aa Musa ar, zntl xstlikdn sonra 1919-cu ilin aprel aynda vfat edib. mmlbni bu hadis bard bel yazr. ...Babam Musa ld, biz, znn drd qz nvsin byk srvt qoyub getdi. Bu srvt onlarla milyonusu olan Bak kimi bir hrd d byk dvlt saylrd. Vrs alandan sonra on yanda ikn dvlti milyonlarla hesablanan bir varlya dnrdm...

...mrmd ilk df meyid grdm (Parkda qurulmu dar aacndan sallanan namlum meyidlri istisna edirm). (Trklrin hrd qanun-qayda, nizam-intizam yaratmaq n dar aacndan asdqlar canilrin meyitlri nzrd tutulur.M. S.) Babamnanamn atasnn meyidini arpayya qoyub stn rtmdlr. O uzun mddt xst yatmd... Deyirdilr ki, o lmdn brk qorxur. Amma xstliyi el zabl idi ki, blk z d lb qurtarma arzulayrm. mr boyu lmdn el qorxurmu ki, yannda bu mvzuda shbt salmaa qoymurmu. Qdim bir rq rvaytind deyilir ki, ev tikdirn adam cl aparmr. Babam da neftdn qazand milyonlarn hesabna bir-birinin ardnca oxlu ev tikdirirdi. Bellikl ldy gn qdr altmdan ox ev tikdirmidi (Bir o qdr d almd.M. S.). Amma el rvayti yalan xd. Babam Musa axrnc evi tikdirib qurtarmam lm onu yaxalad.

Bellikl ilk df yaxn bir adamn cnazsini grrdm. Bu lm yanmasam da, maraqlanr v qorxurdum. Mn el glirdi ki, ln babam deyil, yad bir adamdr. Fikirlirdim ki, grsn babam indi hardadr?..

Mslman adti il meyidi yuyandan sonra byk salonun ortasnda tabuta qoydular. Kmir al il rtlm meyid n Quran oxumaa baladlar. Mollalarla dolu olan salona qadnlar gir bilmzdilr. Arvadlar baqa otaqlarda oturub mrsiy deyir, alardlar. Mn d onlara qoulub hnkrrdm. Gz yalarmn sas sbbi is Parisd baclarmla gzinmk vzin burda qalmam idi.

Dfn mrasimi ox tntnli kedi. Mafni aparan dstnin ucu-buca grnmrd. Bana fs, papaq qoymu kiilr dstsi mafnin dalnca gedirdilr. Tabutdak csd is xrda uaq meyidi kimi adamlar yeridikc yralanrd.

Bir hft rzind glib gednlr ccplov verdilr. Yzlrl kasb-kusub glib gz ya tkr, ehsan yeyirdi. Sonra araya sakitlik kd v mrhumun

23

vrslrindn danmaa baladlar. Onun byk srvti drd qz nvsi v arvad arasnda bldrlmli idi. Mn bu srvtl lap az maraqlanrdm, nki alma batmrd... (Tovarilr o srvti apardlar RusiyayaM. S.)

Aa Musa vfat ednd tez-tez Aa smayl... smailiyy... Naftalan... Bibiheybt szlrini tkrar edirmi.

smayl tez-tez xatrlamas tbii hal idi. Yegan olu itirmk lbtt n ac faci, dzlmz, unudulmaz drd v mr boyu szldayan yaradr... smailiyy sarayn da bdi xatir kimi onun adna, rfin ucaltmd... Onun tikilm tarixi aada rh olunacaq... O ki qald Naftalan krfzi v Bibiheybt, bu da lbtt sbbsiz deyil. Bu yataq Aberondak mdnlrdn n qdimlrindndir... lk dayaz quyular Bibiheybt drsind yz illr vvl qazlmd. Snayed istismar neft tbqlrinin ildilmsi is XIX srin 70-ci illrindn balanmdr. Bibiheybtd qalnl iki min metr brabr mhsuldar qat adlanan knt sxurlar kompleksind on yeddi iri, qaln v oxlu nazik, xrda neft tbqlri yerlir. Btn tbqlrdki neft yksk keyfiyytlidir. Alim geoloqlar myyn etmidilr ki, Bibiheybt drsindn baqa Naftalan krfzind d zngin neft ehtiyat var, neft yatann yars su altndadr, tbqlr dniz uzanr. Otuzuncu illrd geoloqlar kf etdilr ki, dnizin irilrin doru uzanan neft tbqlrinin ucu-buca grnmr. Frdi metal bnvrlr qurub su altna uzanan tbqlrin istismarna baladlarDniz mdni yarand.

Daha sonra Bibiheybt danda neft tapld. El o vaxt Baylda, gmi tmiri zavodu olan sahild neft tbqlri kf edildi.

Grnr, rhmtlik Aa Musann iztirab bs deyilmi. Geoloqlarn hesabna gr Bibiheybt yatann razi sahsinin balaca

olmana baxmayaraq neft srvtin gr dnyada birinci yeri tutur. Burda bir ne sahd neft xarlr. Bibiheybt drsind, Buxtada, Dniz mdnind, Dast mdnd.

Nhayt Cmiyyti-xeyriyy n smailiyy binasnn tikilmsinin tarixi bard. Bunun ox maraql tarixi var.

Musa Nayevin olu Aa smayl vrm azarna tutulmudu. hrd Vartapetov adl mhur hkim Bak milyonularnn aillrini malic edirdi. Aa smayl mayindn keirndn sonra Aa Musa Nayev deyir ki, olann hal ox ardr, tez tdbir grlms, tlf ola bilr. lli min manata qdr xrci var. Aa smayl zm svery aparb, bir il rzind malic etdirib gtirrm.

Musa Nayev deyir ki, on min manat verrm. Shbt bununla bitir. Aa smayln hal dorudan da gndn-gn arlar. Axrda Aa Musa olunun malicsi n lli min manat vermy raz olur. Hkim xstni yoxlayandan sonra xbr verir ki, i idn keib, indi he onu yz min manatla da xilas etmk mmkn deyil.

24

Hac Zeynalabdin Tayevin xahii il doktor Mhmmd Rza Vkilov xst olan svery aparr, malicdn sonra hal yaxlar. Lakin o, ox yaamr.

Tayev hr il Novruz bayram mnasibtil qz mktbinin rbkari salonunda stollar dzdrb sfr aard v gn hr ks glib irin ay ir, krbura, paxlava, krryi v digr irniyyat yeyrdi. Aa smayl lndn sonra Novruz bayramnda Hac bir ne mhur axund, qaz v asaqqal, o cmldn Mir Mhmmd Krim, Axund Mir Abuturabla mslhtlib qrara glirlr ki, Aa Musa glnd cmiyyti xeyriyy n bina tikdirmyi onun boynuna qoysunlar. Hac qaz Mirmhmmd Krim deyir ki, el ki Musa razlad, sn balarsan dua oxumaa, hammz da Aa Musan tbrik edrik, boyun qarmaa macal vermrik. Aa Musa glir, ordan-burdan shbt edirlr, Hac Zeynalabdin birdn soruur: Aa Musa, allah rhmt elsin, olun Aa smayln istyirsn camaat arasnda ad xsn? bdilsin? lbtt istyirmAa Musa cavab verir. Hac Zeynalabdin deyir: Cmiyyti-xeyriyynin mlk, binas yoxdur, odur, mnim adm qz mktbinin alt trfind Qapan dibi bodur, orada bir mlk tikdir, adn qoyaq smailiyy, he olmazsa, yazn ad yaddan xmasn. styirsn, Aa Musa? Aa Musa deyir: lbtt, istyirm.

H, istyir. Allah raz olsun. Allah mbark elsin.dey Hac qazya gz vurur ki, mqamdr, bala, xeyir-dua vermy, frsti ldn verm. Mir Mhmmd Krim llrini qaldrb dua oxuyur. Aa Musann valideynlrin rhmt deyir. Ham Aa Musan tbrik edir.

Shri gn Aa Musa balovlu shr tezdn glir Tayevin evin, balayr giley-gzara: Ay Zeynalabdin, bu n idi sn mnim bama gtirdin?.. Mni mflis edib, boynuma torba taxb, klr salmaq istyirsn? Snq xarmaq istyirsn?

Hac tccbl soruur: N olub ax, aq dan. Atam-atan, daha n olacaq, o bina bir ne yz min manata baa glck...

Mnd o tanxa hardan? Hac deyir: Aa Musa, varidatna iki milyon verirm. Sat alm. Aa Musa cour: Atam-atam, mnim lli milyon manatlq varidatm iki milyona almaq

istyirsn? Yox, almaq istmirm. Sn deyirsn ki, oluvun yolunda, adn ucaltmaq

n xrcin hdsindn gl bilmirsn. Sabah gn Tayev Kaspi qzetind elan verdirir ki, Aa Musa

Nayevin glckd bankda pulu olmasa, smailiyy binasnn xrcini dmyi boynuma alram.

25

Layihilr binaya xrclnck vsaitin miqdarn smetada qsdn az gstrirlr ki, Aa Musa fikrindn dnmsin.

Binan tikmk n Qapan dibini mnasib yer hesab edirlr. Qapan dibi gur meydan idi. amaxdan, Adadan, Gyaydan, kidn, Qubadan, baqa qza v kndlrdn gln kndlilr buraya rzaq, meyv, xala-palaz, mal-qara, qoyun-quzu v baqa eylr gtirib satardlar. Qapap dibinin xalis rq mnzrsi vard. N vaxt glsydin grrdin ki, dvlr gvdlrini yer srib, boyunlarn dik qaldraraq gvy-gvy iri gzlrini uzaqlara dikib dinclir. Baqa bir trfd yan-yana balanm khr, krn, smnd atlar boyunlarndan aslm torbalardan arpa-saman yey-yey fnxrr. Baqa bir yerd is iri buynuzlu, qzl, qara, qaqa-tpl kzlr ayaq st durub... Birdn uzaqda qopan znqrov sdalar Qapan dibin dv karvannn yaxnladn xbr verir, hr karvanda yz, yz lli dv bir-birinin dalnca yeriyr, kemi rq ehtiamn xatrladard... Bir d grrdin kl arabalar bir-birinin dalnca Qapan dibin yaxnlar... Araba tkrlrinin crlts trafa yaylr, toz dumana qarrd. Geclr Qapan dibinin baqa mnzrsi olard. Kndlilr dvlr, kllr, atlara yem tkr, yaxnda tonqal qalayb, dvrsin yar, shbt edrdilr. Ayr-ayr lhclr eidilrdi. Qurban bayramnda alveri lindn trpnmk olmurdu. Dkanlar mtri arr, drvilr qsid oxuyurdular.

Novruz v Qurban bayram mnasibtil hrd nliklr balard. hr idarsi Qapan dibini cm mscidi tikmk n mslmanlara

vermidi. Milyonular stanbulda, Tbrizd, sfahanda, Badadda, Qahird olduu kimi Bakda da dbdbli, zmtli bir mscid tikdirmk fikrind idilr. Nzrd tutulduuna gr bu mscidin bir ne gnbzi v qoa eyvanl alt minarsi olmal idi. Dvrsind ba salnacaqd, hovuzlarda gec-gndz su fvvar vuracaqd. Bu i bir az txir dr. Bldiyy idarsi Qapan dibini mvqqti xrda al-veriilr icary verir. Byk qapan is yen yerind qalrd. Burada alverilr birmrtbli dkanlar, taxtadan budkalar tikdirmidilr. Qapan dibinin adn dyidirib, elyirlr eytan bazar.

Xaprst ruhanilr Qzll kilsnin yaxnlnda bel bir tmtraql mscidin tikilmsin mane olurlar. Cmiyyti-xeyriyy binas tikdirmk istynd is hr dumasnda byk mbahis dr. Dumann ermni zvlri iddia edirlr ki, o yerd hr ba salnmaldr. Doktor Mhmmd Rza Vkilov x edib el bir nitq sylyir ki, baqalar daha danmaa crt etmirlr v yeri mslman cmiyyti-xeyriyysin verirlr.

Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Nriman Nrimanov Tibb institutunu bitirib qaydandan sonra hr idarsind onun Bak hrinin ba sanitar hkimi tyin edilmsi stnd mbahis v qzn mnaqi dr, ermnilr mane olmaq istyirlr. Yen d doktor Mhmmd Rza Vkilov alovlu nitql x edir, tibb v dini faktlarla sbut edir ki, bu vzify hr chtdn n mnasib hkim Nriman Nrimanovdur. O hm ixtisasn, hm d halisinin

26

ksriyytini mslmanlar tkil edn hrin adt-nnsini mkmml bilir. Nhayt ki, Nrimanov Baknn ba sanitar hkimi tyin edilir.

smailiyynin layihsi 1907-ci ild hazrlanmd. Bu yer planladrma baxmndan ox lverili idi. Polal memar Ploko lindn glni edir, sr zrind xsusi syl, ilhamla alr, imkanlardan ustalqla istifad elyir.

1908-ci ild Mvludi-nbi bayram mnasibtil mslman qz mktbinin rbkari byk salonunda, Cmiyyti-xeyriyynin dzltdiyi mclisd eytan bazarda Cm mscidi vzin tikilck Cmiyyti-xeyriyysmailiyybinasnn nqlrinin hazr olduunu xbr verirlr v gtirib divardan asrlar.

Binann mslman cmiyyti-xeyriyysi olduunu gz arpdrmaq n sas v yan fsadlarnn yuxarsndak haiylrd gzl xtl, iri, qzl hrflrl IV xlif imam Hzrt linin mdrik, drin mnal szlri yazlmd: nsan yalnz zhmtl ucalar, istdiyin nail ola bilr. Baqa birind: nsan insan edn zhmt olub. ncd mracit edilirdi: Mslmanlar, sriniz sizinl lr, vladlarnz z srlri n hazrlayn. Drdncd: nsan beik evindn qbir evin qdr oxumaldr. Beincid: Elm in lksind olsa bel, dalnca gedin. Bu qiymtli klamlar mhur xttat Mirz sdulla Xilli hsnxtl yazmd.. Xttat Mirz sdulla kasbd, z d byk klft sahibi idi. Xeyriyyi gnc ziyallar ona kmk mqsdil iki- aylq xttat kursu dzldib, smk zrind mxtlif milltlrin aforizmlrini hkk etdirib dvltlilr, baha qiymt satar, xttatn gzrann asanladrardlar.

Layihnin mllifi arxitektor Ploko smailiyynin nqlrini mclisd olanlara gstrib izahat verir. Etirafna gr onun n byk arzularndan biri d Baknn mrkzind milli Azrbaycan ornamentlril bzdilmi zmtli bir imartin layihsini ilmk imi.

Arzusuna atdqda sevincini izah ed bilmirdi. Aa Musa Nayev z minntdarln bildirirdi.

Divarlar aslm nqlr tamaalar valeh etmidi. eytan bazar hasara alb, khn kklri, birmrtbli dkanlar skdlr. Torpaq ilri qurtarandan sonra zl qoymaq mrasimi baland v bu ox tntnli kedi. hr camaatnn ksriyyti burada idi. hrin adl-sanl adamlar, neftxudalar, bldiyy risi, Bak qalabyi, Bak valisi, mlki v hrbi mmurlar, ruhanilr, ziyallar mrasimd itirak edirdilr. Nitqlr sylndi, tbriklr deyildi, arzular dinlndi. Bak qazs Aa Mir Mhmmd Krim bir Qur`an aysi oxudu, sonra imperator xandannn slamtliyin dua v Musa Nayevin ata-anasna rhmt oxudu. Binann tikildiyi tarix yazlm sicili d polad qaba yerldirib qapa qaynaqladlar v onu bnvry qoydular.

Dv karvan, at arabalar sbh alandan axam qaralanadk Qzl qayadan da dayrd. Da apan kim, palq-sement qardran kim, divar hrn kim... stedadl memarn kaz zrind czd bzklri mahir ustalar divarlarda

27

canlandrrdlar; srt dalar onlarn kl-ktr barmaqlarnn hrartiyl snt abidsin evrilir, sl memarlq simfoniyasna dnrd.

Binann birinci mrtbsi hazr olanda nzrd tutulmu pul qurtarr, buna gr d Aa Musaya mracit edirlr. Deyir: Atam-atam, mn deyiln xrci dmim. Bir qpik d artq ver bilmrm. Bir mddt bina yarmq qalr. Axrda Hac Zeynalabdin Tayev Musann ba ilr mdiri Ftulla by Rstmbyova taprr ki, mqama sal, xrcin qalan hisssini d Musann boynuna qoy. Musa ilr mdirin ox inanrm, htta qara gn n onun adna bankda on min manat qoyubmu. Deyirmi ki, dnyann iini bilmk olmaz, birdn var-yoxum limdn xar, qalaram quru yurdda. Dar mqamda adama he ks l uzatmr. Adamlar vara glir. Bu hvalat otuzuncu illrd eka Ftulla by Rstmbyovu tutanda yaman dada atr.

Onu ingilis kfiyyatna xidmt etmkd gnahlandrrlar. Ftulla by ittiham rdd edib deyir: Aa Musa vfat ednd qyyum komitsi yaradld. Yoxlama vaxt grdm ki, mnim adma bankda qoyulmu 10. 000 manat qzl pul bard he bir qeyd yoxdur, eynil d vsiyytnamd. Rsmi riz yazb komity bildirdim v pulu qaytardm. Bu hvalat byk sensasiya yaratd. Qzetlr: Ne bvalaya estnost srlvhsi il xbrlr yaydlar. Mn onda pula tamah etmdim. ndi qoca vaxtmda eybcr bd mll mul olacaam? Mn rfimi v Vtnimi he ny v he kim satmaram. Qzetlri yoxlayb Rstmbyovu azad etmidilr.

Gnlrin birind Ftulla by mqama salb deyir ki, Aa Musa, Aa smayln adna tikdirdiyimiz o gzl bina qalb yan, qarn altnda xarabaya dnr, hr halda onu baa atdrmaq lazmdr, dost var, dmn var... Aa Musa llrini havaya qaldrb deyir: Atam-atam, get nec bilirsn el d el. Amma mn o bard bir d sz dem...

Ftulla by vvldn hazrlad bank sndlrini imzalamaq n ona uzadr. Aa Musa pulun qdrini grmmk n gzlrini yumub bir ne czma-qaradan ibart qolunu sndlr kir.

Bundan sonra binann inasn davam etdirirlr. O zaman mahir barmaqlarnn tmasndan srt dalar gl-iy, butaya,

qng bzk v nqlr evriln bnnalardan usta Hnif, usta Hac Abbas, usta Hac Xeyrulla, Krblay Mirz Soltan, Slman Ata kimilrin adlar dillrd zbr idi. Bu zmtli, fsanvi imarti tikdirn, ona mslht vernlr, memarlara, usta v fhllr Allah rhmt elsin v Allah o xslr rhmt elsin ki, ermni vhilri v adamyeynlri bu ecazkar mdniyyt abidsini top atil tutub viranliy evirndn sonra binan tzdn brpa edib ucaldblar.

Amin!..

28

Hmin binann knardan grn.

29

Respublika lyazmalar nstitutunun binas smailiyy.

30

Aa Musa Nayev

31

1 -li hr kliniki xstxanasnn binas (Semako adna xstxana).

32

Gy-Gl mehmanxanasnn binas.

33

Xalq Tsrrfat nstitutunun binas.

34

28 may ksi. kiz baclar.

35

Nriyyatn direktoru . T. liyev Mtbnin direktoru F. V. Ftliyev

Rssam Firavan Bdii redaktoru T. Qasmov

Tekniki redaktoru N. Qasmova Korrektoru R. Qasmova

0239

Ylmaa verilmi 2. 07. 93. apa imzalanm 11. 01. 94. Kaz format 84X108 1/32 Mtb kaz 2. Yksk ap sulu.

rti /v 2,10. Uot nr v. 2,5. Tiraj 25000. Sifari 171. Mqavil qiymti il.

Azrbaycan Respublikas Mtbuat v nformasiya Nazirliyi.

Gnclik nriyyat, Bak, Hs Hacyev ksi, 4. 3 -li kitab mtbsi, Bak, .Tazad ksi, 4.

Manaf Sleymanov Azrbaycan milyonular

Aa Musa Nayev Bak. Gnclik. 1994.

Sleymanov Manaf. C 96 Azrbaycan milyonular; Musa Nayev. B,: Gnclik, 1994, 40 sh.

Bu kitabda Azrbaycan milyonularndan biri, xeyriyy ilrind yaxndan itirakna baxmayaraq el arasnda xsis kimi tannm mhur Aa Musa Nayevdn shbt alr.