~EHiR V ALiLiGi ve

G.U. AHiLtK K()LTDR.DNO ARA~TIRMA MERKEZi

I. AHi EVRAN-1 VELi VE AHi:LiK . .. ARA~TIRMALARI ' ·

SEMPOZYUMU

12-13 Ekim 2004 G.O. Ahi Evran Kampusu I KIR$EHiR

BiLDiRiLER CtLT : II

Haztrlayan:

M. Fatih KOKSAL

Ku§ehir,2005

ABi:Li:GiN DiNi-MiSTiK BOYUTU.

Em in KIRKIL •

Melami Fiitiivvet

Ortac;ag islam diinyasmda Arap kiiltiirllnden miilhem Jet a idea line dayah ortaya c;tkrm~ olan fiitiivvet dii~iincesi, misafirperverlik, comertlik ve kahramanhk gibi faziletlere dayanmaktadtr. Bu idealleri benimseyen ki~ilerin olu~turdugu gruplar ortac;ag Arap kiiltiiriinde ozellikle yonetimin aciz kaldlgt ~ehir merkezlerinde etkin roller iistlendiler1

• Zaytflayan merkezi yonetimlere kar~1 etkin bir miicadele ba~latan Karmati hareketi ~iilismaili kimligi ile fiitiivve sistemi iizerinde etkili olmu~tur. Karmatilik etkisindeki bu donemde fiitiivvenin, ehli-siinnet islam gelenegi kar~tsmda aykm duru~ c;izgisinin temsilcileri arasmda sayabiliriz.

Bu tarihi geli~imine ragmen fiitiivve gelenegi esas te~kilatlanmasmt iran cograzyasmda gerc;ekle~tinni~tir denilebilii. Fiitiivveriin geli~imindeki ikinci donem olarak tammlaya bilecegjmiz bu devrede geli~en sufi hareketlerinin ozellikle de melamilik dii~iincesinin etkisi ile dinilmistik bir karakter kazanmaya ba~Iayan hareket tedricen

· tarikat yaptsma donii~meye b~lamt~ttr.

Fiitiivve ozellikle IX. yiizydda sufilikle ic; ic;e girmi~ ve ilk sufi eserlerinde tasavvufun bir ciizU olarak tammlannu~trr. Burada fityan ile sufilerin son gayelerinde bir farkhhk goze c;arpar. Fityanm· son gayesi insanlann ovgtisunii kazanmak iken sufilerin nihayi hedefleri Allahm

• Yard. Do~t. Dr., Celal Bayar Oniversitesi Fen-Edebiyat Falctlltesi Tarih BOIOmO, MANiSA. eminkirkil@mynet.com 1 FOtilvvenin bu boyutu ile, orta~g Arap kentlerinde k~umza !flkan ahdas te~kihitJ arasmdaki ili~ki aynca incelemeye deger bir konudtir. tbni Bibi'de Konya ahileri hakkmda verilen bilgilerde de ahilerin ahdas benzeri bir rol oynadd<lan gOrOimektedir ki bu henOz ahi te~kilatJmn esnaf tarikatJ halini almadan Onceki durumu ile ilgilidir. Bkz., ibn-i Bibi, el-Evamiru'I-Aiaiye, 1-11, t;:ev. Morsel OZTORK, ·Ankara 1996, 1: 52, 53,140, 232,249, 252; II: 99,1 18, 205, 209,210,213. 2 Franz TeaschnerJs/am Orta~agznda Futuvva (Fiitiivvet Te~kilatl), iktisat FakOitesi . Mecmuas1, .XV/1-4, (Ekirn1953-Temmuz 1954), 8,12.

630 I. Ahilik ~tmnalan Sempozyumu I 12-13 Ekim 2004 I KIR$EHiR

tahsinini kendilerine celbedebilmekti3. Bu slire9te ozellikle melametiyye

benimsedigi ahlakl degerlerle futiivvetin iktisadl hayatla ili~kisini ve hatta yer alt~mt tayin etmi~tir. Melametiyyenin ideolojisine gore; nefsi yenmek ve terbiye etmek esastlr. Btitiin sufi tasavvufi gruplarca da benimsenen bu amaca ul~mak i9in melametiyye digerlerinden farklt olarak, herkesin kendi gticti olytistinde ge9ine bilmesi i9in bir i~le, bir zanaatla · me~gul olmast prensibini benimsemi~tir. i~te ba~langt9ta iktisadl hayatla ili~kisi oldukya az olan rutiivvet te~kilatt melamiligin etkisiyle bu hayatm iyerisinde yer aldtgt gibi stirey i9erisinde bir iktisadi te~kilata donii~mii~tUr4 •

FiitUvvetin bu yeni donemdeki esas geli~imi Halife Nastr doneminde, saraya bagh ve aym zamanda sufilikle ortii~en dtizenleme ile saglanmt~hr. Boylece neredeyse tam bir tarikat haline gelen hareket sufi hususiyetini tamamlamt~ ve geni~ kitlelerin ilgisini 9ekmi~tir. Nastr doneminde ftitUvvet te~kilatmm yeniden dtizenlenmesinde donemin Unlti ~eyhi Suhreverdi'nin onemli katktst olmu~tur. Kendisi ~afii mezhebine mensup bir sufi olan Suhreverdi, yapttgt dtizenleme ile te~kilatt sufilik ile stinnilik ve thmlt ~iiligin (imamiye) birarada y~adtgr tarikata donti~ii~tUr. Boylece eklektik bir ozellik kazanmt~ olan fiitUvvet Nasrr'm dini politikalanm destekleyen bir tarikat §ekline donii~mii~tUr. Suhreverdi'nin eserlerinde, hilafet, sufilik ve ftitUvvenin birbirinden aynlmaz, hatta birinin digerlerini de ihtiva eden kavramlar oldugu vurgulanmaktadt.-5. Boylece, b~lan,gt9ta fityan karakteri ile merkezi otoritenin bo~luklarmt degerlendirdigini bildigimiz ftitUvvet te~kilatt islam diinyasmda merkezi otoriteyi desteklemek ve takviye etmek gibi yeni bir gorev yiiklenmi~ oldu. Bu ama9la Halife Nastr, ftitUvve ~eyhi Abdulcabbar el-Bagdadi'nin icra ettigi torenle fiitUvve ku~agrm ku$anmak sureti ile rutUvvete dahil oldugu gibi6, kendisinin yiiksek otoritesini tantint~ olan hiikiimdarlan da rutUvvet libastm giymeye davet etti.

Ahilik ve Suflzm

Anadolu Sel9uklu Sultant izzeddin Keykavus, Sinop fethini haber vermek Uzere Bagdad'a gonderdigi el9isi vasttast ile Halifeden futUvvet ~alvan talep etmi~tir. Bu istegi olumlu kar§tlayan Hal_ife llastr futiivvet

3 F. Teaschner, 6. • Ahmet Demir,FOtilvvet Te~kilatmm Kokeni, Te~ekldilil ve Tiirkiye Se/~uklularmdaki Durumu. Tiirkler, Vll, 268. sF. Teaschner, 15. 6 F. Teaschner, 13.

I. Ahilik ~turnalan Sernpozyurnu I 12-13 Ekirn 2004 I K.IR$EHiR 631

~alvan ile bir fiittivvet men~urunu Sultan izzeddin.,e gondermi~tir 7•

Budonemde, Ti;irkmen a.Sllh ~eyh Evhadii' d-din Hamid el-Kirmani'yi Seyhu ·~-Suyuhi 'r-Rum unvan1yla Anadoluya gondermi~tir. Donemin iinlii ~air-mutasavvtflanndan olan bu zat fiittivvet te~kilatm1 Anadoluda organize eden ki~i olup Ahi Evrenin kaympederidir8• Melami sufi2mini benimsemi~ oldugu anl~dan ~eyh Ehvadii'd-din fiitiivvetten ahilige kayan degi~imin zeminini de haztrlayan ki~i olarak goriiliiyor. Zira onun temas halinde oldugu mutasavv1flar ~ogunlukla Horasan-Azerbaycan surlZDlinin temsilcileri idi9

•

Kirmani'nin tarik3.t silsilesinde yer alan ~eyhlerinin hemen hepsi siinni olup ~eriat kaidelerine bagh kimselerdir. Kendisi de amelde ~afil, itikatta E~ari mezhebine mensuptur. Buna ragmen, kendisinin mensup oldugu mezhebin esaslanna biitiiniiyle bagh kald1gt ve ~eriata mutabtk oldugunu soylemek zordur. Kirinani, fukahanm · ortaya koydugu prensiplere itibar etmemekte ve se'tefi bir tav1r i~erisinde bulunmaktadtr. Hatta mistik soyleminde bile silsilesinde yer alan ~eyhlere de biitiiniiyle uymamakta,.bu yonii ile o yeni bir tarikat ortaya koyroaktadrr10

•

Tasavvufyolunda ilerlemek i~in tatbik edilen egitim metodlanndan birisi seyr-i siiluk-i dfakidir. Bu metotta miiri~ e~yanm ve tabiatm esranm anlamaya ~ah~rr. Ki~i kendisini de e~yadan bir par~a olarak goriir. E~yanm muhabbeti gonle n~edilmeye ve bu muhabbet vas1tas1 ile Allah'a bir yol bulmaya ~ah~rr. Zira inan1~a gore Allah s1fat ve fiilleri ile e~yada tecelli ettiginden, e~anm tezekkiir ve tefekkiirii insan1 Ona vuslata gotiiriir. Bu ataki egitim d1~a doniik bir metottur. Afiiki metodu benimseyenlere gore; her~eyde Allah 'a bir . i~aret bulunmakta ve her i~aret O'nun birligine de/alet etmektedir11

•

Kirmani'nin en onemli yonlerinden biri de ~m derecede melami olu~udur. Bilindigi gibi melamet felsefesinde iyi ve giiiel davran1~lar Allah'm eseri, kotii ve ~irkin davrant~lar da nefislerin eseridir. <;unkii Allah kotiiliik degil iyilik ve giizellik diler. Bu nedenle melamiler

7 ibn-i Bibi, e1-Evamirii'1-A1aiye,I, 175-179. Burada filtUvvet rnektub~nun metni de rnevcuttur. 8 Mikail Bayrarn, Anadolu Selr;uklularz Zamamnda Evhadi Dervi,fler,Tiirkler, VII, 320-321, [Evhad1]. 9 Bu isimler i~tin bakmtz, M. Bayram, Evhadi, 322-324; Taptuk Emre ile ~eyh EhvadQ'd­din arasmda bir miinasebetin kuruldugu da g6r01rnektedir. Evhadi ve tarikatt haklanda daha geni~ bilgi i~tin balomz Mikai1 Bayram, ~eyh Evhadii'd-dio Hamid e1-Kirmaoi ve Evbadiyye Hareketi, Konya 1999. 10 M. Bayram, Evhadi, 325. 11 M. Bayrarn, Evhadi, 325-326 . .

632 I. Ahilik ~tmnalan Sempozyumu / 12-13 Ekim 2004 I KIRSEHiR

yaphklan gi.izel davram~lan gizleyerek bu davrant~lanndan dolayt begenilmek · takdir edilmek gibi menfaatler edinmemek suretiyle nefislerini terbiye ederler. Buna kar~m koti.i ve 9irkin davram~larmt da gizlemeyerek nefislerini tahkir ve tazyif yo luna giderler. Zaten rrielamet kelime olarak da yermek anlamma gelir.

Ahililik mensuplarmm melami me~repli olu~lart bUyUk oi9Ude EvhadU'd-din'den kaynaklanmaktadtr. Zira Selyuklular doneminde Anadolu ahileri on a mensup idiler. Ahilik Ulktistinde · kendisini topluma adama, kar~thk bekl~meksizin yolcuya-dU~kUne-muhtaca yardtm edip onu yedirip-i9irme ve barmdtrma melamet dolaytstyla da fiiti.ivvet geleneginin ahilik te~kilati tizerindeki etkisini gosterir. Mistik dU~lince itibari ile kendisinde farkh dti~Unceleri gordtigtimtiz Kirmani'nin ahilik tizerindeki etkinligi dikkate ahnacak olursa, bu te~kilatm mistik gelenegindeki eklektik geli~meyi kavramak daha kolay olacakttr. Fakat bu geli~meyi btittintiyle evhadi hareketiyle izaha kalki~mak dogru olmasa gerektir.

Anadolu'da ahiligin geli~mesinde etkin isim olarak bilinen Ahi Evren mistik dU~iince itibari ile EvhadU'd-din'in takipyisidir. Ahi Evren, insanm bir9ok ihtiyact oldugunu kimsenin bu ihtiyaylanm tek b~ma kar~tlamasmm mtimk:Un olmadtgtm belirterek, toplumsal bir i~ boltimti 9er9evesinde 9e~itli mesleklere ihtiya9 oldugunu soylemektedir. Yine ona gore; Bir9ok insanm bir arada ~alz§masz sanatkarlar arasmda rekabet ve

I . .

miinazaaya sebep olabilir ryiinkii bun/arm her biri kendi ihtiyaczna yonelince menfaat/er ryatz$masz ortaya ryzkar. kar$zlzklz ho$ goru ve a.ffetme olmadzgz zaman miinazaa ve ihtilaf zuhur eder. 0 halde bu insanlar araszndaki ihtilafi halledecek kanunlar koymak gereklidir. Bu kanun $eriata uygun olmalz ki ona uyulsun ve insanlar araszndaki ihtilafin halline vesile olsun. ihtilaftzz bir ortam yaratzlmca herkes rahatya umdugunu elde eder. ihtilaf zuhurunda ise bu kanuna miiracaat ederek ihtilajlar ortadan kaldzrzlabilir. Peygamberlerin $erial koymalarz bundandzr12

•

Mogol istilast Anadolu'nun siyasi yaptsmda oldugu, hatta ondan daha fazla, sosyal yaptsmda onemli degi~ikliklere yol aytl. Go9 dalgalan yeni kimlikteki topluluklarla birlikte yeni dti~Unce, inant~ ve bilgi birikimlerinin de Anadolu'ya akt~tni geryekle~tirdi. Bu geli~me Anadolu'da sosyal boyutu 90k geni~ olan degi~im donemini de b~latmt~tlr ki bu degi~irn kendisini daha ziyade sufi-mistik hareketlerde

12 Mikail Bayram, Tiirkiye Sel~uklularz Doneminde Bilimse/ Ortam ve Ahiligin Dogu~una Etkisi, Tilrkler,VII, 261. [Ahiligin Dogu~u].

I. Ahilik Ara~tmnalan Sempozyumii /12-13 Ekim 2004 I KIR$EHiR 633

gostermektedir. Genelde Horasan kokenli mistik tasaffuv tarikatlanmn ve hatta heteredoks inant§lann Anadolu'da etkinlik kazanmas1 da bu donemin sonucudur. Ahilik de bu geli§melerden etkilenmi§tir. Mogol istilas1 · oncesinde, ahi gel~ileginde de etkin oldugunu gordtigiimiiz akli ilimlerle uyumlu ve hatta e§yamn strlanm inceleyip ara§tlrmayt esas alan afakllik tasavvuf geleneginde etkinken, istila sonr~mda mistisizm cereyanlan etkin olmu§tur .

Kosedag hadisesi sonrasmda ilhanh emirleri ile i§birligi i~erisinde olan bazt Selyuklu iimerasmm ahi ve Tiirkmen ziimreieri iizerinde baskt politikalan izlemeleri bu ztimrelerin uc bolgelerine goy etmelerine yoi aytt13

• Bu durumda Ahiler, Bekta§i, Babai; Haydari ve hatta Mevlevi tarikatlan ile ili§ki i~erisinde olmu§lardtr. Bu ~ok yonlii ili~ki.ler ahiligin bulundugu muhite gore yeni bir yaptlanma i9erisine giri§ini de beraberinde getirmi§tir. Nitekim ibn-i Batuta'nm· verdigi bilgilere gore, Denizli ve Bursa ahilerinin ritiielleri arasmda raks ve sema yer almakta, hatta Bu.rsa ahi zaviyesinde a§ure giinti torenleri yapilmakta idi14

•

Aksaray Ahi reisi ~erif Htiseyin Eretna Beyinin §ehirdeki naibi iken15

Konya ahilerinin reisi futiivvede kendisini Hz. Ali'ye baglayan bir kadt idi16

• Sivas, Erzincan ve Erzurum gibi §ehirlerde ise esnaftan ahi §eyhleri kar§tmtza ~tkmaktadtr17• Ahilik i~in yeni donem diye nitelendirdigimiz bu donemde ahilik eklektik bir goriiniim kazantrken,en aimdan ideolojik baglamda §ii soylemi muhafaza etmi§ goriiliir. Rivayetlerde ~ii soylem oylesine benimsenecektir ki bizzat Ahi. Evren bile §ecere itibari ile Peygamberin amcast Abbas'm soyuna baglanacaktrr. XV. yiizyildan sonra yaztlmaya b~layan Ttirk~e Ftitiivvet-Namelerde, Hz. Adem'den ba§layan futiivvet emanetinin izledigi silsile Hz. Muhammed'den sonra Hz. Ali'ye intikal etmekte, onun takip~isi olarak da Selman Faris'i gosterilmektedir18

• Hemen belirtelim ki motiflerdeki bu benzerlikler bu te§kilati bir §ii kurulu§U olarak tantmlamamtzt gerektirmez19

• Ancak

13 Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi T~kilatmm Kurulu~u, Konya 1991, 117-120. 14 ibn Batuta, ibn Batuta Seyahatnemasinden Se\!meler, Hzr: i. PARMAKSIZOGLU, Ankara 1981, 13,39; Mehmet $EKER, ibn Batuta'ya Gore Anadolu'nun Sosyal­Kiiltiirel ve iktisadiHayatJ ile Ahilik, Ankara 1993,82. 15 ibn Batuta, 21; Mehmet $EKER, 82-83. 16 ibn Batuta, 18. 17 Mehmet $EKER, 72. 18 Ali TORUN, Turk Edebiyatmda 'I:urk\!e Futuvvetnameler, Ankara 1998, 155-170. Burada incelenen fiittivvetnamelerden yalmzca birisinde Hu1efa-yi R~idin strasi ile saytltrken, Burgazi fiittivetnamesinde de Hz. Ali' den 6nce yalmzca Hz. Ebubekir'in ismi zikredilir. 19 Ahmet Y~arOCAK, Turk Sufiligine Balo~lar, istanbul 1996,187-188.

634 I. Ahilik ~t1rmalan Sempozyumu / 12-13 Ekim 2004 I KIR$EHiR

gerek futiivvet te~kilatmdaki karmati-melametiyye gelenegi ve gerekse Anadoluda etkin Horasan sufilik geleneginin bu tiir motitlerin olu~umunu etkiledigi de ~Uphesizdir. Osmanh Devletinin merkezile~me politikalan 9er9evesinde loncalara donU~en ahiligin dagdt~ sUrecinde Bekta~i ve Melami tarikatlarla ortU~meyi tercih etmesi aralarmdaki bu tarihi mistik bagla ilgilidi~0 •

Soon~

Bilindigi gibi tarihi geli~im stirecinde ahilik te~kilah ile ftitiivvet te~kilan; fiitiivvet ile de Karmati hareketi arasmda bir ili~ki vardtr. Fakat bu ili~ki Anadolu ahiligini btitiintiyle Karmati hareketine dayandmnak i9in yeterli degildir. Oyle anl~thyor ki aralarmda inorganik bir ili~ki kurulabilse bile ahilik. karmatilikle temellendirilen Irak fiitiivve geleneginden ziyade Horasan-Azerbaycan bolgesinden beslenen sufi tasavvuf hareketleriyle daha yakm ili~ki i9erisinde olmu~ ve hatta onlardan olduk9a fazla etkilenmi~ir. Anadolu ahiliginin tarikat geleneginde orgtitlenmesi de bu il i~kinin sonucudur. Buna ragmen btitiintiyle bu yizgiden beslendigini soylemek de yanh~ olsa gerektir. Esasen Anadolu ahiliginin en belirgin ozelligi aym donemlerde bile tekdtize bir gelenegi yansttmamastdtr. Nitekim genelde esnaf te~kilan olarak tammlanan bu te~kilat mensuplan arasmda i~siz-gtiystiz kimseler bulundugu gibi zanaat faaiiyetlerinin bulunmadtgt koylerde de ahi te~kilatmm kar~tmJZa 9tkmas1 onun bOlgelere, gore farkhhklar gosterebilen geni~ yelpazeli olu~umundan kaynaklanmaktadtr. Nitekim ibn-i Batutayt misafir etmek i9in Denizlide mevcut iki ayn ahi grubunun birbirleriyle kavgaya tutu~mast, aralannda direkt bir bagm olmamastyla izah edilebilir.

20 Abdulbaki GOLPINARLI, islam-Tiirk illerinde Fiitiivvet Te~kilatl ve Kaynaklan iktisat Fakiiltesi Mecmuas1, Xl/1-4, (Ekim 1949-Temmuz 1950), 66-67.