Ahmed Cavid Haksever - Varoluşsal Kendinden Gecme ve Yansimalari Imami Rabbaninin Sathiyye Anlayisi Ornegi

8/8/2019 Ahmed Cavid Haksever - Varolusal Kendinden Gecme ve Yansimalari Imami Rabbaninin Sathiyye Anlayisi Ornegi

1/24

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2004/1, c. III, say: 5, ss. 103-126.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2004/1

VAROLUSAL KENDNDEN GEME VE YANSIMALARI: MAM-I

RABBNNN ATHYYE ANLAYII RNE

Ahmet Cahid Haksever*

Abstract

Existantial Ecstasy and its Reflections: The Sample of Imam Rabbanis Approach tothe Concept of Shathiyye

Shatah or shathiyya is one of the most important concepts in the history of mysticism.This article deals with the approach of Imam Rabbani to the concept of shathiyya. ImamRabbani who offers with his theory of the wahdat al-shuhud as an alternative to thetheory of wahdat al-wujud, in addition to Hallajs and Bistamis some expressions, hetakes up the theory of wahdat al-wujud in the content of shathiyya. So, the approach ofImam Rabbani to the concept of shathiyya is important for understanding wahdat-iwujud as well as wahdat al-shuhud.

Keywords: Shatahat, ecstasy, wahdat al-wujud, wahdat al-shuhud, Imam Rabbani

Giri

Sylenen szle, syleyenin maksad arasndaki farkllk, baka bir ifadeyle zahirve btn arasndaki ztlk, pek ok kltrde, zellikle de tasavvufta okbelirgindir. Zahir, sadece ifadeyi ilgilendirirken btn, kendi iselliini,dncenin muhtevasn gndeme getirmektedir. Telaffuz edilen kelimeninmanasn anlamaya alan kii, bu ekilde kelimenin sylemek istedii eyegtren yolun tam tersine ulamaktadr.1

Kalbe doan manann, yaanan halin galebesiyle btndan zhiretanmasna atah/athiyye, gncel kullanmyla paradoksal ifadelerdenilmektedir. Sz konusu ifadelere yaklam, alan dndakiler kadar,mutasavvflar arasnda da farkllk arz etmektedir. Makalemizin konusunu

* Ar. Gr., Gazi niv. orum lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal, [email protected]

1 Zeki zcan,Teolojik Hermentik, Alfa Yay., stanbul 1998, s. 16. slam dncesinde zahir vebtn konusunun temelleri ve geliimiyle ilgili olarak bkz. Muhammed bid el-Cbir, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps,ev.: Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, KitabeviYay., stanbul 2000, ss. 353-406.


2/24

Ahmet Cahid Haksever


104

oluturan Ahmed-i Faruk es-Serhend/mam- Rabbnnin2athiyyelerebakn, tasavvuf literatrnde temel kaynaklardan biri olan ve mutasavvflaryannda, dnemin yneticileri ve ulemya gnderdii yazlardan oluanMektubt adl eseri erevesinde ortaya koymaya alacaz.3

Kavramsal ereve

atah, Arapa -t-h kknden gelip hareket, kprdama, sarsnt vb.anlamlarndadr. Konumada atah, konuurken ly karmay ifade eder.Tasavvuf litaratrnde, sekr halinin galebesiyle sylenip, zahiren tevilimmkn olmayan, iinde bir iddia ve akla aykrlk bulunan, zahiren ne kabul

ne de reddedilen ifadelerdir. 4 Eb Nasr Serrc et-Ts (.378/988), kelimenin etimolojik yapsna

deindikten sonra tasavvuf litaratrnde bu ibarenin kullanl sebebiniaklar. Arap dilinde ath, hareket anlamna gelmekte olup, un elenen yeremitah denmektedir. Bu ifadenin kullanlmas, hareketin okluundan vemuhtemelen unun etrafa tamasndandr. Yine sel sularnn, dar bir nehiryatandan kenarlara tamasn ifade ederken ataha denilmektedir. Benzerekilde mrit, vecdi artp hakkat nurlarnn etkisiyle kalbine varit olan eyleritamaya gc yetiremeyince duygularn dile getirmeye,5 kelimeler dilindendklmeye balar.

2 Hindistann Serhend kentinde dnyaya gelen Ahmed-i Frk es-Serhindnin (971/1564-

1034/1624) nesebinin Hz. mere dayand kaydedilmektedir. Lakab Bedrddin, knyesiEbul-Berekt, makam Kayym- Zamn Mceddid-i Elf-i Sn olarak kaydedilir. Geni bilgiiin bkz. Ebul-Al el-Mevdd,mam-- Rabbn ve slam, ev.: Hayreddin Karaman, YamurYay., stanbul 1968, ss. 13-16; Ethem Cebeciolu, mm- Rabbn, Hareketi ve Tesirleri, ErkamYay., stanbul 1999, ss. 57-58. Biz makalemizde, ismi ve lakabndan ziyade mam- Rabbnifadesini kullanacaz.

3 mam- Rabbnnin mektuplarn gnderdii muhataplarnn sosyal konumlarna greanalizi ve mektbtn yaz maksadyla ilgili olarak bk. J. G. J. ter Haar, The CollectedLetters of Shaykh Ahmad Sihrind, Manuscripts of the Middle East, Leiden 1988, say: 3, ss. 41-43; Abu Bakr Sddque, Mektbt mm Rabbn: An Assessment, Islamic Studies, slamabad1989, c. XXVIII, say: 2, ss. 139-157; Kabir Ahmad Khan, A Select Bibliography on ShaykhAhmad Sihrind, Muslim World, Leicester 1992, c. XII, no: 2, ss. 65-70; Ethem Cebeciolu,Klasiklerimiz VIII: el-Mektbt, Tasavvuf, Temmuz-Aralk 2002, say: 9, ss. 374-383.

4 Muhammed Al b. Ali et-Tehnev,Kefu stlhtil-fnn, Daru Sadr, Beyrut, ts.,c. II, s.735; Tahsin Yazc, ath, A, MEB Yay., stanbul 1979, c. XI, s. 351; Enver Fuad Eb Hazzm,Mucemul-mustalahatis-sfiyye, Beyrut 1993, ss. 103-104; Sleyman Uluda, Tasavvuf TerimleriSzl, Marifet Yay., stanbul 1995, ss. 485-486; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve DeyimleriSzl, Rehber Yay., Ankara 1997, s. 660.

5 Eb Nasr Serrc et-Ts,el-Lma: slam Tasavvufu, haz. Hasan Kamil Ylmaz, Altnoluk Yay.,stanbul 1996, s. 369.


3/24

Varolusal Kendinden Geme ve Yansmalar: mam- Rabbnnin athiyye Anlay rnei


105

athiyyeler, vecdin anlatm srasnda feyz, galeyan, heyecan ve galebeile dile getirilmektedir. Bu ibare ve ifadeler, ilh msaade olmaksznsylendii iin srrn ifas ve muhakkiklerin yaptklar zelleler olarak kabuledilmektedir.6 Bu konumuyla atah, tevil ve ir tefsirden ayrlmaktadr. Ziratevilde, Kuran yetinin, rifin nefsinde iaret ettii ve birbirini artranmana ve dnceleri ak ve kontroll bir dille aklama abas vardr. bare,rifin hissettii ve kalbinde bulduu, birbiriyle atan ve elien dnce veduygular zgr, kendiliinden, kontrolsz ve dzensiz bir ekilde aklamayaalyorsa buna da atah denmektedir. Dolaysyla tevil ya da ir yorum, birtr iarete dayanarak ibareyi zahirden btna naklederken; atah, ibare

vastasyla iaretin btndan zhire tanmasdr. 7Problem

mm- Rabbn, sfnin paradoksal ifadeleri kullanmasnn, yaad sekrhalinin ar basmasndan kaynaklandn belirtir.8 Bu durum, gnmz dilbiliminin de zerinde durduu, kiinin ruhsal durumu ve yetenekleriyle dilinsk ilikisine dikkati ekmektedir.9

mam- Rabbnnin, paradoksal ifadelerin temel sebebi kabul ettii sekr,szlkte zm ve hurma gibi maddelerden yaplan sarholuk verici maddenin,

6 Ts, ayneser, s. 369; e-eyh Eb Muhammed Ruzbihan el-Bakl,Kitabu merabil-ervh, tash.Nazif Muharrem Hoca, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1973, s. 124;Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns min hazartil-kuds, ev.: Lami elebi, stanbul 1872, s.330; Seyyid erif Crcn, et-Tarft, tahk. Abdurrahman Umeyre, Alemul-Kutub, Beyrut1987, s. 166.

7 Cbir,Arap-slam Kltr, s. 373.

8 mam- Rabbn, Mektbt, ev. Muhammed Murad el-Munzev, el-Mektebetl-Muhammediyye, stanbul trz., c. 1, mno: 23.; mno: 41.; mno: 84, s. 227; mno:95. (mam-Rabbnnin Mektbtnn farkl dillerdeki tercme ve basklarndan konunun bulunabilmesiiin mektup numaralarn verdik. Mektup numarasn belirtmek amacyla mno ksaltmasnkullandk.) mam- Rabbnnin bu yaklam, Hucvir (. 465/1072) ve Ruzbihn Bakl (.606/1209)ninathiyyeleri temellendirmesiyle benzerlik arz etmektedir. Buna gre sekr hali,n safya erip, ruhun mahedesiyle akln hayrete dmesi olarak nitelendirilirken,

muhabbet arab

yla sarho olan sfathiyyeler syleyebilmektedir. Ali b. Osman CllbHucvir, Keful-mahcb, Kahire 1994, c. II,s. 414; Bakl, Merabul-ervh, ss. 9, 121-122, 124.

9 Konuan insann manev durumu, dildeki deiikliin temel sebepleri arasnda yeralmaktadr. Doan Aksan, Her Ynyle Dil: Ana izgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara 1990,s.52; John C. Condon, Kelimelerin Byl Dnyas: Anlambilim ve letiim, ev.: Murat iftkaya,nsan Yay., stanbul 1995,c. II, s. 125; brahim Emirolu, Sf ve Dil,nsan Yay., stanbul 2002,s. 113. Heidegeer bunu; Dil insann evidir. Btn hayat tecrbesi, ister istemez dile aksederifadeleriyle dile getirmektedir. Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, Dergh Yay., stanbul 1985, s.163.


4/24



106

akla galip gelmesi anlamndadr.10 Tasavvuf stlahnda ise, sevgilinin cemlinimahede ile sfnin hayrete dmesidir. Bylece akln cevheri konumundakiinsan rhniyeti, sevgilinin cemliyle meczup hale gelip akl ve hiskaybolmakta, sf, okluk leminden uzaklamaktadr.11

Peki sfyi sekre gtren nedir? mam- Rabbn, sekr halinin seyr slk metoduyla balantl olduunu belirtmektedir. Ona gre kiinintasavvuf serveninde slk ve cezbe eklinde iki tr seyr bulunmaktadr.lkinde marifetin tahsili sz konusu iken, ikincisinde muhabbet arbasmaktadr. Sevenin, sevdiine kar besledii muhabbet onu kaplamakta,seven, sevdiinden bakasn gremez hale gelmektedir. Muhabbetin bu

ekilde arlk kazanmas kiiyi sekre, dolaysyla atha sevk etmektedir..12Sfyi atha ynelten temel sebep olarak grd sekri tanmlamada

kart anlamndan, yani sahv ibaresinden de faydalanan mam- Rabbn, sekrhalinin bir ok mertebelerinin olduunu belirtir.13 Sekr hali ne kadar youn ise,ataht da o oranda artar. Bu sebeple sekr ehlinin athiyyeleri mazurgrlebilir. Sahv (ayklk) erbab ise bu trl szlerden kanr.14 Ancakburadan sahv ve sekr halinin birbiriyle ilikilerinin olmad gibi bir sonuca davarlmamaldr. mam- Rabbn, sahva nem vermekle birlikte her sahvhalinin, iinde sekri de barndrdn belirtir.Sahvdan kast, srf ayklkolmad gibi, sekr de srf manev sarholuk olmayp, iinde belli bir orandasahv da barndrmaktadr. Sekr halinin bulunmad bir sahv, avam iin olup

konunun dndadr. Srf sekr hali ise bir fettir. Sekr ve sahv hallerinde ideal

10 bn Manzur, Lisnul-arab, Beyrut 1990,c. IV, ss. 373-374; Tehnev, Kef, c. II, s. 656.

11 Tehnev,age, c. II, s. 657. Ruzbihan Bakl, Rabbi daa tecell edince onu darmadan etti ve Msbaygn dt (el-Arf, 7/143) yetinde, sekrin kemliyle yaanan bir gaybet hline iaretedildiini belirtir. Buna gre sekr halinde eyann uyarcl kaybolmaktadr. Bu halinsonrasnda sahv, yani uyanklk meydana gelmektedir ki bu, kesret/okluk lemininhkmleri dorultusunda hareket etmektir. Nitekim Hz. Musann Sen ycesin, sana tevbeettim, ben inananlarn ilkiyim (el-Arf, 7/43) ifadesi, sekr sonras sahv halidir. Ruzbihn Bakl,Merebul-ervh, ss. 121-122.

12 mam- Rabbn, Mektbt, c. I, mno: 31.; mno: 290.; mno: 292,c. II, mno: 50.

13 Bu noktada Herakleitusun dilin btn iindeki her anlam, onun kart bir anlam ile

balant

l

d

r nermesi, mam-

Rabbnnin yakla

m

na a

kl

k kazand

racak niteliktedir.(mam- Rabbannin bir eyin anlalmasnda, onun zddndan da faydalanlmaskonusundaki grleri iin bkz. c. III, mno: 121). Herakleitusa gre her szck, gsterdiinesneyi snrlar ve bu snrlama da onun yanl anlalmasna sebep olur. Bir ey, szcklesaptanrsa, onun ierii, iinde bulunduu srekli olurmann dna kar ki, o zaman oey, btn iinde kavranamaz, sadece o ynnden grlebilir. Dolaysyla nesnenin gerekzn anlamak iin, her szcn karsna o szcn kavramna kart olan bir szckoymaldr. Bkz. Bedia Akarsu, Dil-Kltr Balants, nklap Yay., stanbul 1998, s. 29.

14 mam- Rabbn, age, c. III, mno: 120.


5/24



107

olan, sahvn sekri kuatmasdr.15 Bu noktada Cneyd-i Badd ile Shreverdyi rnek gsteren mam-

Rabbnye gre Cneyd, sahv erbabnn reisi olmasna ve sahv halini sekretercih etmesine ramen, bir ok halleri sekr hali ile karktr. Suyun rengi,kabnn rengidir, Muhdes (mahluk), kadmle (ezel) karn (arkada) oluncakendisinden eser kalmaz ifadelerinin Cneyde ait olduunu belirtir. mam-Rabbnnin bu konuda verdii bir dier rnek, sahv erbabnn ndegelenlerinden Shreverddir. Onun da bir ok athiyyelerinin bulunduunu,hatt bazlarnn erhinin bile mmkn olmadn nakleder. stelikShreverd, srlar ifa etmekle iftihar etmi, ayara kar da meziyet iddiasnda

bulunmutur.16ayet, halis bir sahv hali olsayd, o zaman srlarn ifas kfr,bakalarna nazaran fazilet iddiasirk olurdu. Bu noktada mam- Rabbn,sahvn kuatt sekr halini, yemekteki tuza benzetir. ayet tuz olmasaydyemein lezzeti de kalmazd. Onun bu balamda dile getirdii msralardan biriyledir:

Ak ve an sarholuu olmasaydNe dinleyen olurdu, ne sohbet eden.17mam- Rabbn, Abdulkadir Geylnnin; Ayam, her velnin

boynundadr szn, Shreverdnin sekr haline yorduunu ve bir kusurolarak deerlendirmediini nakleder. Zira bu gibi vgye dair ifadeler, sekrhali olmadan sylenemez. mam- Rabbnnin sekr halindeyken dile getirdii

ve bu rh erevede serdedilen ifadelerde hakllk payna iaret eden bir beytiyledir:

Dostum aka deildir bu,Esiz garip szlerden ilgin bir szdr sadece.18

mam- Rabbnnin ifadesiyle sekrin sonucu olarak sylenen athiyyeler, biryerde sbjektifliin yce bir deneyiminin da vurumu olmak durumundadr.

Manev sekr ile meydana gelen bylesi bir dn tecrbe, salt bir bolukiinde bulunmaktan ziyade algsal, kavramsal, ahlk ve kiisel boyutlaryla iie gemi bir biimde ortaya kar.19 Dorudan doruya vastasz bir ekildebu tecrbeyi yaayan vecd halindeki suf, akln kurallarnn almad farklbir alana geer. O alanda olaylar btn olarak kavranrken, zaman ve mekan

olgusu sz konusu deildir. Akl alannda bulunan insan ise zaman ve mekan

15 Ayn eser, c. I, mno: 95.

16 Ayn eser,c. III, mno: 120.

17 mam- Rabbn, Mektbt, c. III, mno: 120.

18 Ayn eser, c. III, mno: 120.

19 Turan Ko,Din Dili, Rey Yay., Kayseri 1997, ss. 197-198.


6/24



108

snrlar ierisinde olup, olaylar kesintili olarak, para paradeerlendirmektedir.20 Dolaysyla, srlarn ifas olarak nitelendirilen dilinmantk ve muhtevasn, kiisel karakterini gz nnde bulundurmayanyorumlar, teistik dilin mahiyetine ilikin nemli bir unsuru anlamaktan acizkalacaktr.21 Baka bir ifadeyle, sfnin mistik tecrbe alan akl atndan,onlarn szlerini, zahiri anlam esas alarak mantksal denetime tabi tutmak, onuanlamamak olur. Bylesi youn bir din tecrbe yaarken, akl kendindedeildir. Bu noktada, sfnin kulland dili anlamak iin onun kullandsembol ve mecazlar bilmek ve o hali yaamak gerekmektedir. 22

Ayrca tasavvuf yaant, dorusal, szel bilin biiminin yetki alannda

olmad, yani duyu organlaryla ve onlarn verilerini kullanan aklla eldeedilmedii iin, onun epistemoloji lleri iinde ifadesi ok zordur.23 Zira eyave olulara verdiimiz isimler, iinde yetitiimiz kltr tarafndan tayinedilmektedir. Dil, yekpare tecrbemizi, her birine bir ismin verildii paralarablmemizi gerektirir. Bu noktada sradan dil, bir fikrin bir zamanda mantksalgeliimini izlemek iin oluturulurken, e zamanl olarak oluan byk saydakavramlarn ierdii bir yaanty ifade etmek iin ok yetersizkalabilmektedir.24 Sonsuz sayda tarif iin bu kadar az isme muhta oluumuz,dilin snrlln gstermektedir.25mam- Rabbn, aslnda hdkavramnn da kastettii eyi tam olarak karlamadn, ifade yetersizliidolaysyla bu kelimeyi kullandn26 belirtirken ayn hususa iaret etmektedir.

Tasavvuf sistemlerde dilin yetersizlii, birok mutasavvf tarafndan da20 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, Seluk Yay., Ankara 1996,s. 87; Ethem Cebeciolu,

Aland/Laymanlerin Tasavvufu Anlayamamalarnn Baz Nedenleri, slam, Mart 1997,say: 163, ss. 32-33; say: 164, s. 34; Emirolu, Sf ve Dil, s. 99.

21 Ko,age, ss. 197-198.

22 Cebeciolu, Aland/Laymanler, slam, Mart 1997, say: 163, ss. 33-34; say: 164, s. 34;Emirolu, Sf ve Dil, s. 144. Benzer durum, ryalar iin de geerlidir. Bilinaltndakidnceler, rya ile gn yzne kmaktadr. Bu esnada kullanlan dil semboliktir. Busebeple ou kii, ryasnda grd sembollere bir anlam verememektedir. Bazdurumlarda ise birey, kelimeleri yanl kullandnn farkna varmaz. Kulland yanlkelimenin, nesnenin doru ad olduuna inanr. Bu durumda sadece toplu anlam muhafazaedilmi olup, tek tek kelimeler hakknda hkm verilememekte, ryalardaki sembollerin ne

ifade ettiini kavramak uzun bir aba gerektirmektedir. Condon,Kelimelerin Byl Dnyas,ss. 144-145.Hasan Avni Yksel, Trk-slam Tasavvuf Geleneinde Rya, MEB Yay., stanbul1996, s. 97.

23 Robert E. Ornstein,Yeni Bir Psikoloji, ev.: Erol Gka-Feray Ik, nsan Yay., stanbul 1990, s.141; Emirolu, Sf ve Dil, s. 110-111.

24 Ornstein,Yeni Bir Psikoloji, s. 141.

25 Condon,Kelimelerin Byl Dnyas, s. 56.

26 mam- Rabbn, Mektbt, c. I, mno: 30.


7/24



109

vurgulanmtr. Mevlnnn; Gkler kadar geni bir az isterim ki omeleklerin bile kskandklar gzeli veyim. Bunun gibi, hatta bundan yz katdaha geni bir azm olsa, yine de feryad fign o aza smaz27 ifadeleri buerevede deerlendirilebilir.

Dilin snrl oluu yannda, yaanan halin kiiye zg bir yn debulunmaktadr. Nicholson, bn Arabnin; rifler, duygularn bakalarnaaktaramazlar. Ancak benzeri eyleri yaayanlara sembolik olarak anlatabilirler.Her sfnin ne trl bir sembolizmi tercih edecei, onun ruh yapsna vekarakterine baldr ifadelerini naklederken28 bu duruma iaret etmektedir.Dolaysyla bir konumacnn kelimeleri, bir bakasnnkine ok benzeyebilir.

Atf yaplan nesneler, bir ok kii iin benzer olabilir. Fakat anlam belirleyentecrbeler, iki kii iin asla ayn olamaz.29 Sf, yaad hali, kendisinde mevcutkodlarla, yani iinde bulunduu kltr ve bilinaltndaki sembollerle -ryalarda olduu gibi- dar yanstmak, yani ortak bir lisan kullanmakdurumundadr.30 Ortak lisan ise, insanlarn ortak hayat tecrbeleriyle meydanagelmi olup, esas itibariyle d dnyaya ait sosyo-kltrel rnlerdir.31

Sf, kendini ifade ederken dikkatini tamamen fikir silsilesi zerindetoplamtr. Kelimeleri, iinde kar konulmaz bir ekilde ne kt biimdekullanmakta, zahirde yanl anlalabilecek ifadelere de yer verebilmektedir.32Baka bir ifadeyle dil, zahirden sz edebilir. Btn kastettiinde det zahiretercme etmek zorundadr.33

Yaanan halin ahsa mnhasr olmas sorununa, muhatabn seviyesi deeklendiin de ortaya kan durum, kr bir kimseye renklerden bahsetmekgibidir. Ancak btn bunlara ramen sz konusu tecrbenin ifade

27 Mevln Celleddn-i Rm,Mesnev, ev.: Veled zbudak, Milli Eitim Bakanl Yay.,

stanbul 1990,c. V, s. 155.

28 Reynold A. Nicholson,The Miystics of Islam, Schocken Books, New York 1975, s. 103.

29 eylere elik eden seslerin taklidiyle renilen dilimiz, bize ait olup eitim, ahs hevesler vekltrmzn, camiamzn ve ailemizin tarih katklaryla ekillenir. Kiilerin tecrbeleri nekadar farklysa, dili de o denli farkllk arz eder. Condon,Kelimelerin Byl Dnyas, s. 56;Cebeciolu, Aland/Laymanlar, Tasavvuf, nisan 1997, say: 164, s. 34.

30 Zira birey,eyleri isimlendirmeyi rendike, tek bir ismi bir tecrbeler eidine uygulamak

iin soyutlama yoluna gider. ayet yaanan her tecrbeye yeni bir isim vermek gerekseydi,elimizde dil diye bir ey kalmazd. Condon, Kelimelerin Byl Dnyas, s. 42-43

31 Erol Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, tken Yay., stanbul 1991, s. 128; Muzaffererif-Carolyn W. erif,Sosyal Psikolojiye Giri, ev.: Mustafa Atakay-Aysun Yavuz, Sosyal Yay.,stanbul 1996, c. II, s. 456.

32 Condon,Kelimelerin Byl Dnyas, s. 144-145; Walter Porzig,Dil Denen Mucize, ev.: Vurallk, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1986,c. II, s. 131-135; Aydn, Din Felsefesi, ss. 90-92.

33 Porzig,Dil Denen Mucize, c. II, s. 154.


8/24



110

edilemeyeceini iddia etmek de hakszlktr. Byle bir tecrbe, tahmin edici gveya test etme ileminden yoksun ve duygu yn ar basmasna ramen,ontolojik iddialar iin temel saylabilecek gtedir ve kognitif muhtevadantamamen mahrum olduunu sylemek de mmkn deildir.34 Sf, iindebulunduu durumu aktarmada zorland konularda, kelime hazinesi bol,gnlk dilden farkl yksek bir dile ihtiya duyar. Dolayl anlatm zelliindentr yksek bir dili, iinde sembolik dilin de bulunduu iir ve edebiyat dilinide kullanm olup,35 athiyyt- sfyne eklinde bir edeb tr degelimitir.36

Netice itibariyle vecdin sarho edici etkisi altnda sfnin elinde olmadan

byle konumak durumunda kal, kendini zaptedememesi ve yaanan halinidraki zorlamas, dilin imkanlarnn dar veya snrl oluu, havassn idrak

34 Ornstein,Yeni Bir Psikoloji, s. 141; Emirolu, Sf ve Dil, ss. 110-111; Ko, Din Dili, s. 207.

35 Sufnin halini tercme etmekteki zorluun benzeri, kalplam szlerin, deyimlerin, sanatyaptlarnn, zellikle iirlerin evrilmesinde de yaanmakta, bu durum kimi zaman imkanszhale gelmektedir. Zira yazarlar, zellikle ozanlar dilde allann dna karlar. Szcklerieitli armlara yol aacak, yeni duygular yaratacak biimde, deiik anlamlardakullanrlar. Bu sebeple dizeleri evirmek, ayn anlam verebilmek zordur. Aksan, Her YnyleDil, s. 74-75; Sheyl Bayrav,Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi, Multilingual Yay., stanbul 1999, ss.18-19. Edebiyat dilinin gnlk dile gre konumu noktasnda bk. Porzig, Dil Denen Mucize, c.

II, ss. 52-54.36 athiyyt- sfyne ifadesiyle, zahirde sama grnen, fakaterh ve tahlili halinde mans

anlalan manzumeler kastedilmitir. Osman Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve TerimleriSzl, Milli Eitim Bakanl Yay., Ankara 1971, c. III, ss. 310-311; Kurnaz, Cemal Tat,Mustafa, Trk Edebiyatnda athiyye, Aka Yay., Ankara 2001, s. 4. Konuyla ilgili YunusEmrenin;

kdum erik talna anda yidm zmi

Bstn ss kakyup dir ne yirsin kozum

eklinde balayan iiri rnek olarak verilebilir. Beyitte geen erik eriat, zm tarikat, cevizise hakikate iaret etmektedir. Tekamln banda erik bulunmaktadr. Sonra zm, dahasonra ceviz gelir. Erik ekidir, ekinin zdd tatl, zmle simgelenmitir. nsan nefsindekinegatif unsularn kaybolarak pozitif hale gelmesi, ceviz sembol ile temkin dengesinekavuur. Ayn beyitlerle ilgili bir baka yorum ise yledir: Tekml seyirde bir sf nce

erik gibidir. stifade edilecek meyvesi az, ekirdei oktur ki bununla amellerdeki riya dakastedilir. Baka bir ifadeyle ekirdek, kulun nefs problemleridir. kinci aamadaki zm ise,yenecek ksm nispeten daha byk, ekirdei ise kktr. Olgunluun zirvesini sembolizeeden cevizin iinde ekirdek diye bir ey yoktur. Tm faydal, ie yarar durumdadr. iirdegeen bostan ss ise, kmil ve mkemmil (olgunlua ermi ve bakasn da olgunluaerdirecek vasfa sahip) mriddir. Mustafa Tat, Yunus Emre Dvan, Kltr Bakanl Yay.,Ankara 1990, c. II, s. 405; Cebeciolu, Aland/Laymanler, slam, Haziran 1997, say: 166, s.56; smail Yakt, Yunus Emrede Sembolizm: ktm Erik Dalna, Kltr Bakanl Yay., Ankara2002, ss. 32-36.


9/24



111

seviyesini muhatap edinme, sfnin karlat zorluklardr.37

Toplumun ve Mutasavvflarn athiyyelere Yaklam

nsanolu, birbirlerine benzeyen nesneleri ve deneyimleri anlatmada birdenok kii tarafndan paylalan standartlam kavramlar kullanmaktadr.Dolaysyla, tasavvuf servende yaanan sra d ve zengin rh tecrbeyisnrl dille aktarmaya almak, ifadelerdeki anlam kaymalarn beraberindegetirmektedir. Anlamlar farkl olduklar oranda bireyler arasndaki iletiimbozulmakta,38 toplumun, hatt bir ksm mutasavvflarn athiyyelere tepkiduymasna neden olmaktadr.

Toplumun athiyyelere tepki gstermesinin temel sebebi, bilgiedinmedeki farkllktan kaynaklanmaktadr. lim, analitik, diskrsif yolla, yaniduyu verileriyle elde edilir. Buna karlk tasavvuf, sezgi denilen bilgi trnde kabul eder. Bu tarz bilgi, farkl duyu verilerini uzun uzun tetkik ederekonlardan para para bilgiler karmak yerine, eynn zn vastasz vederhal kavrama imkan verir.39 Yaad bu sra d tecrbeyi, tadproblemlere ramen ortak bir dil kullanarak aktarmay baaran sfninkarlaaca durum, ayn hali yaamam insanlarn kendisini anlamamasolacaktr. Bu noktada Nicholson, vahdet halinin sembolik tasvirlerini vemahiyetini hi kimsenin anlayamayacan belirtir.40

Tasavvufla ilgili telif eserlerin kaleme alnmaya baland ilk

dnemlerden itibaren bu konuya deinilmitir. Eserlerinde athiyyeleri ele alanilk sfler ed-Dr (. 246/860) ve Eb Nasr Serrc et-Tsdir. athiyyelerle ilgiliyazlm olan en geni eser, kendisine atth- Fars adn veren RuzbihnBakl (. 606/1209)dir.41 Eb Nasr Serrc et-Ts, eserinde bu durumdakisflere dikkat eker. Ona gre Znnn- Msr, Semnn Muhib, Eb SadHarrz, Amr b. Osman el-Mekk, Sehl b. Abdullah et-Tster, Eb AbdullahHseyin b. Mekk Subeyh, Ebul-Abbs b. At, Cneyd-i Badd, Amir b.

37 Emirolu, Sf ve Dil, s. 141.

38 erif, Sosyal Psikoloji, c. II, s. 450.

39 Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, ss. 116-117. Burada kastedilen sezgi, Kantn ilerisrd sezgi kavramndan farkldr. Kant, katksz ve empirik sezgilerdenbahsetmektedir. Her iki halde de sezgi kendi bana bir meleke veya bilgi kayna tekiletmeyip, duyularla balantldr. Kanta gre sezgi bilgisi bir ve ayn zamanda elde edilir vesezgi, objeleri kavrar. Halbuki tasavvufta duyular aan, duyular kullanmayan bir sezgidenbahsedilmektedir. Ayn eser, ss. 117-118.

40 Nicholson,slm Sfleri, s. 126.

41 Yazc, ath, A, c. XI, s. 351. Ruzbihan Bakl, athiyye konusuna olumlu yaklam olupkonuyla ilgili erh-i athiyat adl bir eseri de bulunmaktadr. Sz konusu eser iin bk. arkiyat Ens. Ktp., no: 187; TTK Ktphanesi, no: A. III/5378.


10/24



112

Abdikays gibi ahslarn, athiyyeleri dolaysyla kfrle itham edilmelerininsebebi yanl anlama ve husmettir.42

Mutasavvflarn athiyyelere yaklam, kendi ilerinde de farkllk arzetmektedir. Hucvir, athiyyeleri sebebiyle mutasavvflarn Hallcayaklamn kategorize eder. Buna gre Amr b. Osman, Eb Yakub Nehrecor,Eb Yakub Akt ve Ali b. Sehl sfehn gibi sfler Hallcn merdut olduunuileri srerken, bn At, Muhammed b. Haf, Eb Kasm Nasrabaz ve sonrasmutasavvflar onu kabul etmilerdir. ibl, Cerr, Husr ve Bayezd-iBistmnin bazathiyyelerini erh edip Bayezidi ven Cneyd43 gibi bir ksmmutasavvflar ise Hallc hakknda bir hkm vermemilerdir.44

Kelbz (. 380/990 veya 384-85/994-95) ve Kueyr (. 465/1072),Bayezd ve Hallca ynelik mlhid ve zndk gibi sulamalar kabuletmemiler, ancak, eserlerinde onlarn athiyyelerine yer de vermemilerdir.45Shreverd (. 632/1234) ise Hallc ve Bayezidin bu tr szleri cezbe vecokunluk halinde sylediklerini belirtmitir.46

Mevln Celleddin-i Rm, athiyye tarzndaki ifadelerin hakllnsavunur mahiyette; Sevgili derdiyle gamdan darmadan olmu kii, dankszlerden baka ne syleyebilir ki? Zaten darmadan szler sylemek klarn

42 Ts,el-Luma, ss. 399-403.

43 Cneydin,atah ifadeler syleyen Bayezidi vp athiyyelerini erh ederken Hallckonusunda sessiz kalmtr. Bu tavr, Hallcn ifadelerinden bir ksmna katlmamasyannda, eyhinden destur almadan tasavvuf dbna aykr bir ekilde ayrlmasndan dakaynaklanmaktadr. Hucvirnin naklettiine gre Hallc, galebe halindeyken, eyhi Amr b.Osmandan ayrlmtr. Cneyd, kendisiyle sohbet iin yanna gelen Hallcn bu isteinireddederek Biz halinin malubu olanlarla sohbet etmeyiz. Zira sohbet iin shhat lazm.Sohbetime katlrsan bana da Selh et-Tster ve Amra kar davrandnn gibi davranrsndemitir. Bunun zerine Hallc, Ey eyh, sahv ve sekr, kulun iki sfatdr. Vasflar fn olanakadar kul, Rabbndan srekli olarak mahcubdur deyince Cneyd, Hallca katlmadyn yle izah eder: Ey Hallc, sahv ve sekr konusunda hata ettin. nk sahv, Hakklaberaber olan kulun, halinin shhatinden ibarettir ve bunda da ihtilaf yoktur. Sekr ise evkinson haddine ulamasndan ve mahabbetin azami derecede olmasndan ibarettir. Sahv vesekrden hi biri, kulun sfat ve halkn iktisab dairesine girmez. Ey Hallc, ben senin szndebir ok fuzleyler, manasz ifade ve tabirler gryorum demitir. Hucvir, Keful-mahcb,

c. I, s. 317, c. II, ss. 419.44 Hucvir,Keful-mahcb, c. I, s. 362. Ancak, metinde de belirtildii zere Cneydin bu

yaklam, Hallcla ilgili olup, athiyye konusundaki genel grn yanstmamaktadr.Bayezidin athiyyelerini erh edip onu vmesi de bunun bir gstergesidir.

45 Sleyman Uluda, Giri, Kueyr Rislesi, Dergh Yay., stanbul 1992, ss. 32, 63; Uluda,Giri, et-Taarruf: Dou Devrinde Tasavvuf, Dergh Yay., stanbul 1992, ss. 20-22.

46 Eb Hafsihbuddn mer es-Shreverd, Avriful-marif, Arif Efendi Matbaas, Dersaadet1904, ss. 177-178.


11/24



113

detidir.47 Kaytlardan kurtulmuum, kusuruma baklmaz. Ne dersemdiyeyim brak beni48 der. Abdurrahman Cm (. 898/1492) de benzer biryaklam sergiler. O, kendisinde dv ve benlik kokusu bulunan szleritmmt49 olarak nitelendirirken, Hallcn bu ifadelerini, vecd halinin birtezahr olarak kabul eder.50

mam- Rabbn, mutasavvflar arasnda, ayn hali yaad halde manevsarholuk sebebiyle athiyye sahiplerini knayanlarn da bulunduunubelirterekbunun rnekleri arasnda eyh Rkneddin Ebil-Mekrim veAluddevle Simnnyi gsterir. Ancak, kendisi de ayn merhalelerden geeninsanlarn, henz o safhalar kat etmemikiileri knamalarn hokarlamaz.51

Grld zere, sf yaad sra d hali kendinde mevcut kodlarlaifade etme yoluna gitmektedir. Ancak bu esnada gerek kelimelere yklediianlam, gerekse bilgi edinme yollarndaki farkllk toplumun tepkisiniekebilmektedir. Bu noktada bir ksm mutasavvflar, Hallcn nezdindeathiyyelere tepki gsterirken, genel eilim sessiz kalma ya da lehinde tavralma ynndedir.

mam- Rabbn, paradoksal ifadelere yer verenlerin ncelikle iindebulunduklar konuma baklmas gerektiini belirtir. Dn hassasiyetibulunmayan kiilerin er hkmlere aykr tavrlarn zndklk ve ilhat olaraknitelendir. Mslman, Allaha ve Raslne iman olan kiiyi bu tr ifadelerisevk eden ey vaktin sekridir.52 Sekr ehlinin szleri tevillidir ve zahir

manasnda deerlendirilmeyip, yorumlamada esnek davranlmas daha faydalolacaktr.53 Onun bu tutumu, athiyye sahiplerinin psikolojisine dayanan biranlama yntemine iaret etmektedir. Nasl bir edeb eserin eletirisinde, onuiinde olutuu gelenekten koparmak mmkn deilse, biimsel incelemeyipsikolojik aklamalar, karlatrmalarla btnletirmek gerekiyorsa,54athiyyeler iin daha derinlikli bir uraa ihtiya vardr. Bu noktada Cneyd-iBadd, Bayezidin kendi durumunu haber vermesinden tr, szlerinden

47 Mevln Celleddin-i Rm,Dvan- Kebr, haz. Abdulbaki Glpnarl, Kltr Bakanl Yay.,

Ankara 1992, VI, s. 204, b. 1996; VII, s. 604, b. 8024.

48 Ayn eser, c. I, s. 387, b. 3566.

49 Tasavvuf literatrnde, akl bata iken sylenen ve kfr gerektiren szleri ifade sadedindekullanlan bir tabir olup, benzer mnda trreht (sama sz) kelimesi de kullanlmaktadr.Bk. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 661.

50 Cm,Nefaht, s. 6.

51 mam- Rabbn, c. II, Mektbt, mno:50.

52 Ayn eser,c. I, mno: 30., s. 97.

53 Ayn eser, c. I, mno: 30., s. 97; c. II, mno: 120.

54 Bayrav,Dilbilimsel Edebiyat, s. 17.


12/24



114

bir ksmn, etkisi ve derinlii sebebiyle izah edemediini hatt, onuanlayabilen ok az kimse grdn syler. Cneyde gre, Bayezidinszlerini, manasn bilen, gayesini kavrayan; yani ayn hali yaayan kimselerancak tam olarak yorumlayabilir.55 Onun, Bayezid-i Bistm zelindeki buyaklam, dier sflerin athiyyeleri iin de geerli genel bir kuralmahiyetinde deerlendirilebilir.

mam- Rabbnnin, athiyyeler ve sahipleri iin izdii bu ereve,meseleye, cmleyi doru klan koullarn anlam noktasndan yaklamaygerektirir. Sz konusu durum; ancak ve ancak p ise q dorudur eklindenerme halinde sunulabilir ki, bylesi bir yaklam rlativizmi beraberinde

getirecektir.56 Bu noktada, athiyyelere zahir ehlinin kar knda ksmenhakllk paynn da olduunu belirtir. Zira Yce Allah kesreti murad etmi vevahdet alemine hakkat alemi, kesret lemine de mecaz alemi denmitir.57Tasavvuf tarihinde benzer yaklama, athiyyelerin erhiyle ilgili en geni eseriyazan Bakl de dikkat ekmi, sz konusu ifadelerin srf zahiri adandeerlendirildiinde problemli ve hatal grnebileceini belirtmitir.58

Bayezidin subhne m azame n,59 Hallcn enel-Hakk szleribu erevede deerlendirilebilir. Zahir adan bakldnda bu tr szlerinkabul mmkn deildir. Ancak, syleyenin iinde bulunduu durum ve busznden kast zahiri anlamndan farkl olduu iin onlarn kfrnehkmedilemez.60

Mellifimiz, sekr halinde paradoksal ifadelere yer veren sufyi, dili yenirenen bir ocua benzetir.61 Sf, slkunda ilerledike ocukluktanerikinlie, yani sekr halinden sahva geecektir. Bu makam geip sarholuktan

55 Ts,el-Luma, ss. 369, 373-374; Bakl, Merabul-ervh, s. 124. Cneydin, Byezidin baz

atahtna getirdii yorumlar iin bk. Ts, age, ss. 374-384.

56 Hakan Poyraz,Dil ve Ahlk, Vadi Yay., Konya, 1996, s. 140.

57 mam- Rabbn, Mektbt, c. II, mno: 44.

58 Bakl, btn adan deerlendirildiinde ise athiyyelerin doruluunun anlalacan

belirtir. Bakl, Merabul-ervh, s. 124.59 Kendimi her trl eksiklikten tenzih ederim,anm ne de ycedir anlamndadr.

60 Tehnev,Kef,c. II, s. 735.

61 Algsal ve kavramsal geliim iindeki ocuun ilk kelimeleri, grd, dokunduu ve bakabiimlerde tandeylerle yakndan ilgilidir. Nasl ilk alglar gibi kelimeleri de genel olupfarkllamamsa, (bk. erif, Sosyal Psikoloji, c. II, s. 472) manev tecrbeleri yeni yeni tanyanmaneviyat ocuu da yaad hali ifadede yetersiz kalmakta, en azndan bunlarn kendiiinde sakl kalmas gerektiini bilmeyip dile getirmektedir.


13/24



115

syrldnda aykr halleri tamamen ortadan kalkacaktr.62 Bayezid-iBistmden, sekrin ar bast vakit sudr eden Subhn sznde kusurkabul edilse bile, daha yukar makama terakki ettike, kendisi de bu ifadesininhatal olduunu anlayacaktr.63

mam- Rabbn, athiyyeler syleyen sf ile, hatal hkm verenmtehit arasnda kyaslama yapar. Nasl mtehit, meseleleri aklamaktahata edebiliyorsa, sf de kefinde hatal olabilir. stelik hatal mctehidekonumundan dolay sevap da tahakkuk etmektedir. Ancak kendisi, sekrhalindeki sfnin, hatal mctehit kabul edilebileceini belirtirken, ayntolerans ona uyanlara gstermez. Ona gre keif ehline uyanla mctehide uyan

arasnda fark vardr. Mctehide uyan, mctehit hkmnde olup, ayn hataytekrar etse de, kendisine sevap vardr. Ancak keif ehline tabi olan iin budurum sz konusu deildir. Bunlar mazur saylmazlar. Baka bir ifadeylemtehidin sz bir bakas iin hccet iken, ilham ve keif yollu hallerinhibiri, bir bakas iin delil tekil etmez.64 Zira asl uyulmas gereken, sahvmakamnn ilimleri yani Kuran ve snnet olup, sekre dayal hkmlerdenkanlmas gerekmektedir.65

Sf, yaad halin ar basmas ve iinde bulunduu akl tesi durumuile er teklife muhatap olmaz. Zira din akla hitap eder. er hkmlerin binasayklk/sahv zerinedir. Dolaysyla mazur olan kiiye hsn zanla yaklap,knama ve reddetme yoluna gidilmemelidir.66 Byle bir sz syleyen ahs

62 mam- Rabbn, age, c. 1, mno: 23.; mno: 41.; mno: 84.; mno: 272. mam- Rabbnnin dile

getirdii bu duruma bir baka ynyle daha nce Ts tarafndan dikkat ekilmitir. Bkz.Ts, age, s. 370.

63 mam- Rabbn, age, c. III, mno: 120.

64 mam- Rabbn, Mektbt, c. I, mno: 31.; mno: 286.


66 Ayn eser, c. I, mno: 95.; mno: 272.; mno: 286.; c. II, mno: 50. Benzer yaklam Ts ve Hcvrgibi mutasavvflarda da grlmektedir. Hucvir, Hallcn szlerine uymann caiz olmadn,zira onun temkin sahibi deil, halinin malubu olduunu belirtirken, knama yoluna dagitmemektedir. Hucvirye gre bir szn sahibine uyulabilmesi iin onun temkin sahibiolmas gerekmektedir. Bu noktada Bayezid-i Bistmnin tasavvuftaki yolu da galebe ve

sekrdir. Ts, el-Luma, s. 369; Hucvir, Keful-mahcb, c. I., s. 364.Burada nemli olan bir dier husus, mam- Rabbnnin yaklamnn, Btn merep birksm fraksiyonlarn iddialarndan farkl balamda oluudur. bhlik de denilebilen Allahavuslat hali ve hakikati ile muttasf olduklarn, nefsaniyetlerinin yok olup fen mertebesineulatklarn, eriatn zahir ehlinden olan avam iin geldiini, dolaysyla iledikleriharamlardan veya ilemedikleri farzlardan dolay azarlanp yerilemeyeceklerini iddia edenlerbu kategoride deerlendirilebilir.. Tasavvuf tarihinin hemen btn dnemlerinde bu triddialar ortaya atanlar bulunmu olup mam- Rabbnnin dn hkmler erevesindeizdii tasavvuf anlaynda bu gibi gruplarn zaten yeri bulunmamakta, bylesi iddialar


14/24



116

eitli ekillerde itham etmek pek fayda salamayacaktr. mam- Rabbn,eriatta bir ktl yayp ve fs rezil etmek haram iken, srf phe ile birmslman zor durumda brakmann nasl doru olabileceini sorgulayarak butarz davranlar tasvip etmediini belirtir.67

mam- Rabbn, sfnin paradoksal ifadelerinde, vaktin eseri olmas yanikendi iinde bulunduu durumu aksettirmesi asndan doruluk paynnolduunu belirtmekle birlikte,68 mutasavvflarn bu tr athiyyelerini herhalkrda galat olarak nitelendirmektedir.69 Baka bir ifadeyle, sfdekiparadoksal ifadeleri, zayfln bir tezahr olarak grerek, ideal birmutasavvfn, ruhsat yerine azimetle ameli tercih edip,athiyyelere

kaplmamas gerektiini dnmektedir.70 Bu sebeple athiyye sahipleriniuyarmak bir zorunluluktur.71

Ayrca, mellifimizin kabullenmedii bir dier husus, sfnin kendinisekre gtren makamda sabit kalmasdr. O, bu durumu, sfnin kendini omakama hapsetmesi olarak deerlendirir. Ona gre asl yaplmas gereken, bumakam gemektir.72 Bayezidin athiyatndan bir ksmnerh eden Cneyd,Bayezid-i Bistm iin: Byezid, iaretinin okluuna ramen orta yolda kald.Ben onun nih noktaya ulatn gsteren herhangi bir szn duymadm73der. Dolaysyla sf, iinde bulunduu makamn daha tesine getike sekrhali kaybolacak atah ifadeler kullanmayacaktr. Cneydin Bayezid-i Bistmiin kulland szler, bu makamn daha tesine geememesi dolaysyla ona

ynelik bir eletiri olarak da dnlebilir.mam- Rabbnnin Bazathiyyelerierh ve Analizi

mam- Rabbn, zahir ehlinin yapt yanl yorumlarn nne gemekamacyla, sfnin iinde bulunduu psikolojik durumu ve bu ifadelerinden

kfr, ilhat ve zndklk olarak yorumlamaktadr. Geni bilgi iin bkz. Abdukerim Kueyr, er-Risletul-Kueyriyye, Beyrut 1993, s. 37; Ebul-Ferec Abdurrahman bnl-Cevz, Telbsu ibls,daratut-tibatil-mnriyye, Kahire 1368, ss. 364-371; Erzurumlubrahim Hakk, Marifetname,sad. Turgut Ulusoy, Ahmet Said Matbaas, stanbul 1974, c. 2, ss. 34-36; Mustafa Kara,Sflerin Tenkidleri ve Tasavvufu hya Faaliyetleri, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle

Tasavvuf, Seh Neriyat,

stanbul 1991, ss. 67-68; Cbir,Arap-

slam Kltr, s. 361.67 mam- Rabbn, age, c. III, mno: 120.

68 Ayn eser, c. II, mno: 44.


70 Ayn eser, c. 1, mno: 131.

71 Ayn eser, c. III, mno: 120.; Cebeciolu, age, ss. 660-661

72 mam- Rabbn, Mektbt, c. II, mno. 50.

73 Ts,el-Luma, s. 378.


15/24



117

kastn da aklama ihtiyac duyar.Ona gre slktaki cezbe muhabbeti, muhabbetin ar basmas ise sekr

halini beraberinde getirmektedir. Bu durum, slikin dnce yapsna da etkietmektedir. Sevenin nazarnda sevgiliden bakas kalmamakta, Onun gayrnnyokluuna hkmederek sevgiliden bakasn bilmez ve tanmaz halegelmektedir.74 Ancak bu, kiinin sevdiinden bakasnn olmad anlamnagelmez. Zira byle bir ey, akla ve dine aykrdr.75

Vahdet-i vcud dncesi de, bylesi bir ruh halinintezahrlerindendir.76bn Arabden nce de Hallc gibi baz sfler tarafndansekrin galebesi ile vucd tevhide dair szler sylenmi, ancak bn Arab ile

birlikte vcd tevhid sistematik tarzda ele alnmtr. mam- Rabbn, zahirenpanteizme benzeyen bu tr ibareler erh edildiinde byle bir eyinkastedilmediinin grleceini belirtir. 77

Sekr halini bizzat yaayan mam- Rabbn, daha nceleri kendisinin devucd tevhide dair szlerinin olduunu belirtir.78 Kendisindeki bu temaylnsebebi ise babasdr. Aileden gelen tevhd-i vcd dncesini, tasavvuf halolarak da iselletirmi ve kendi ifadesiyle tevhid-i vcd inkiafgereklemitir. bn Arabnin Fssta bahsettii zt tecell ile merrefolmutur. Mellifimiz, kendisinde vaktin sekri, halin ar basmas ile yle birhale ulatn, iinde bulunduu bu halden ok lezzet aldn, hatt eyhinebaz arzuhallerin yannda athiyyelerle dolu u iki beyti gnderdiini belirtir:

Eyvah ki, eriat yoludur mlarnYolumuz, kfr ve mnkirin yoludurKfr iman o gzel perinin zlf yzdrKfr iman, her ikisi de yolumuzda birdir79mam- Rabbnnin bu hali, kendi ifadesiyle intisap edinceye kadar uzun

sre devam etmitir. Ona gre tasavvuf yolunda sekr halinden sahva ilerleyenslik, sekr halini, dolaysyla athiyyeleri ve bu kapsamda yer alan vcdtevhidi kendisine uygun grmez. Zira sevgilinin hdu, kesreti mahedeyede imkan tanmakta neticede slik vahdet-i vcud dncesini terk

74 mam- Rabbn, age, c. I, mno: 31.;mno: 290.;mno: 292.; c. II, mno:50.


76 Ayn eser, c. I, mno: 30.; c. II, mno: 50.

77 Ayn eser, c. II, mno: 1.

78 Ayn eser,c. I, mno: 290.



16/24



118

etmektedir.80 Hatt bu deiim esnasnda, yani vahdet-i vcuda aykr ilimlerhasl olduunda zdrap da duymutur. Zira vahdet-i vcudun tesinde birmakam olmadn dnmektedir.81

Martin Lings, sfnin, uu yksekliini srekli olarak deitiren bir kugibi bir uur halinden baka bir uur haline getiini, dolaysyla tasavvuftaileri srlen nazariyenin, yaanan tecrbeye tekabl ettiini belirtir.82 Bunoktada Lingsin, mam- Rabbnnin tecrbesinin, belki de vahdet-i vcudatekabl etmedii iin bu doktrini reddettii83 iddiasna katlmak pek mmkngrlmemektedir. Zira kendisi, vcd tevhid halini bizzat yaadn, hatta bukonuda risaleler bile kaleme aldn, ancak bu halin daha stne knca,

yazm olduu daha nceki risaleleri toplama yoluna gittiini belirtmektedir.Baka bir ifadeyle mam- Rabbn, athiyyelere, ayn hali bizzat yaam birkii olarak yaklamaktadr.

mam- Rabbn, bu yaklamnn, mensubu bulunduuNakbendiyyenin de genel karakteri olduunu belirtirken84 Nakbendiyye vedier meayhn szlerinde yer alan vahdet-i vcud, kurb- zt, maiyet-izatiyyeye dair ifadeler iin neler sylenebilir? eklindeki soruya cevab, sekrve sahv konusu balamndadr. Seyr slk esnasnda sekr ve halingalebesiyle, belirtilen bu hallerin o zatlara, elde ettikleri hallerin ortalarndageldiini syler. Bu makam geip iin nihayetine ulatklarnda o muhalifdurumlar kaybolurken,85 bir ksm mutasavvflarn bu hal zere

kalabileceklerini belirtir.86 Vahdet-i vcudu sekr halinin bir neticesi gren mam- Rabbn, bunun

en nemli misallerinden birisinin Ubeydullah Ahrr olduunu belirtir.87Ahrrdaki vahdet-i vcud dncesinin temelinde, cezbeye arlk vermesivardr. Ancak mam- Rabbn, tarikatn en nde gelen temsilcilerinden biriolan Ahrrn bu ifadeleri kullanmasnn, kendisine iratla ilgili bir naksagetirmediinin de altn izerek onun bu ynne her hangi bir zaafatfedilmemesi gerektiini belirtir.88

80 Ayn eser, c. I, mno: 290.; c. II, mno: 50; c. III, mno: 120.

81 Ayn

eser, c. I, mno: 31.82 Aydn, Din Felsefesi, s. 87; Ornstein, Yeni Bir Psikoloji, s. 141.

83 Aydn, age, s. 87.

84 mam- Rabbn, age, c. I, mno: 251.

85 Ayn eser, c. 1, mno: 32.

86 Ayn eser, c. 1, mno: 286.

87 Ayn eser, c. 1, mno: 291.

88 Ayn eser, c. 1, mno: 291.


17/24



119

mam- Rabbn, ilerinde babasnn da olduu baz mutasavvflarnbtnen tevhd-i vcdye, zahiren de kesrette matlubun mahedesine dalp,okluk leminin ahkm ve hduna tb olduklarn belirtir.89 Sz konusuduruma Ubeydullah Ahrr da iaret etmitir. Ubeydullah Ahrr, Baheddinmerin yanna geldiinde Baheddin mer, ehirde ne olup bittiini sormu,Ahrr da iki trl hayr olduunu belirtmitir: Zeynddin Haf ve yaknlarheme ez ost/90 derken, Seyyid Kasm ve ballar heme ost91 demektedirler.Sizin grnz nedir? Diye sorunca Baheddin mer, bir mddet banedikten sonra eyh Zeynddinin doru sylediini ileri srer. Ancak Ahrr,Baheddin merin Zeynddin Hafyi desteklemek amacyla syledii

szlerin, aslnda Seyyid Kasm dorulayc nitelikte olduunu fark edip, bunuBaheddin mere aktarnca Baheddin mer yine deliller ileri srer, fakatyine br taraf hakl karlmaktadr. Ahrr buradan, onun maksadnnbtnnda Seyyid Kasm ve taraftarlar gibi dnp, zahirde Zeynddin Hafgibi grnmek olduu sonucunu karr.92

Sekr halinde sylenen athiyyelerden biri yledir: Fakr hli kemleerince o, Hakk olur. mam- Rabbn, bu ifadenin, zahir adandeerlendirildiinde apak kfr ve zndklk olduunu belirterek esasmaksadyle aklar; Srf izmihlal ve fen hali meydana geldiinde fakr halikemale erer. te o zaman kul, Hakkn beksna nispetle kendisinin hiliinifark eder. 93

Yine Hallcn Enel-Hakk sz, zahir anlamda ele alndnda BenHakkm, Hakkla ittihad ettim eklinde hulle, dolaysyla kfre gtren birsonuca ulalr. Ancak Hallcn bu ifadeden kast Ben Hakkm demekdeildir. Bunun asl manas, Ben yokum, mevcut olan Hakktr. Onunzatnda, fiillerinde tagayyr ve tebeddl yoktur demektir.94

mam- Rabbn Hallcn bu ifadesinin, sekrin bir gstergesi olduunubelirtir. Sz konusu durum, hakikat ile sret arasndaki fark ayrtedememesine sebep olmakta,95 baka bir ifadeyle asl ile glgeyi ayn


90 Herey Ondandr anlamnda tevhd-i uhdyi ifade eden bir terkiptir.

91 Herey Odur anlamnda Farsa bir terkip olup vahdet-i vcdu ifadede de kullanlr.92 Ali b. Hseyin Viz el-Kif, Reahtu aynil-hayt, ev.: Mehmed Rauf Efendi, stanbul 1291,

ss. 351-352.

93 mam- Rabbn, age, c. II, mno: 1.

94 Ayn eser, c. I, mno: 266.; c. II, mno: 1. Bu duruma Cneyd-i Badd de dikkat ekerek, butr szlerin cezbe ve cokunluk halinde sylendiini ve bazlarnn iddia ettii gibi hulldesteklemediini belirtmektedir. Bk. Shreverd, Avriful-marif, ss. 177-178.

95 mam- Rabbn, age, c. I, mno: 95.


18/24



120

zannetmektedir. Halbuki eya, Hakkn zuhuratna aynalar halindedir. AmaYce Zatn ayn deildir. O zaman eya Hakktan olur ama Hakk olamaz.96

mam- Rabbn, Hallcn iinde bulunduu makama da deinir. Ona grekendisi nazardan kaybolup Ene (Ben) kelimesini syleyen kii, bek ilemerref olsayd, kendisini deil Ene (Ben) tabiri ile anlatmak, kendindenenaniyet zail olup gittii iin bu kelimeyi sylemeye bile g yetiremezdi.97

Bu szler hal galebesinde serdedildii iin, syleyenler kul ise de Hz.Musann ssnda olduu gibi syleyene deil syletene bakmak lazmdr.Bunun iin de Hallca ve Bayezid-i Bistmye itiraz olmaz.98 Mevlnnn (.672/1273); Enel-Hakk szn sen sylemedin, onun arabnn esintisi

syledi; A Hoca Mansur! byleyken neden daraacndasn?99 ifadeleri debu erevede deerlendirilebilir.

athiyyelerin, insann hakikat- camia ynyle de ilgisi vardr. Kainattaparalar halinde her ne varsa, insan onlarn hemen hepsini znde cmdir. Hz.Peygamberin Allahu Tel, demi kendi sretinde yaratt100 hadisi buduruma iaret etmektedir. Sf, kendindeki bu potansiyele vkf olduundabunlarn hepsini kendi nefsinin paralar olarak grr. Mutasavvflarn; ayetar ve iindekiler, irfan sahibinin kalbinden bir keye konsa, bu konan eylerinarln hissetmezeklindeki ifadeleri, bu erevede sylenmitir. mam-Rabbnye gre ite bu noktada sekr hali ile ayklk hali arasndaki fark ortayakmaktadr. Sahv ehli, bir eyin hakikati ile onun sreti arasndaki fark ayrt

ederken, sekr halindekiler bunun farknda deildirler. Ayn hali yaam olansahv ehli, onun byklk ve azametinin, nefsinin czlerine nispetle olduunuanlarlar. Zira btn, paradan daha byktr. Ar, bir zuhur mahalli olupkalbe yerleemez. Kalpte yerleen, arn numunesidir, hakikati deildir. Szkonusu numnenin ise kalp yannda hibir arl olmaz. Zira kalp, sadecebunu deil, sonsuz numuneleri znde toplamtr. mam- Rabbn, konunundaha iyi anlalmas iin ayna misalini verir. Semalar, btn geniliiyle birliktebir aynada grlecek olsa, ayna semalardan daha byktr denemez.Aynada grlenler aynadan daha kktr ama bunlar, semlarn suretleri

96 Ayn eser, c. II, mno: 44; c. III, mno: 118.

97 Ayn eser, c. III, mno: 75.; mno: 79.; mno: 120.98 mam- Rabbn, age, c. II, mno: 290.; Cebeciolu, Aland/Laymanler,slam, Haziran 1997,

say: 166, s. 56-57.

99 Rm,Dvan- Kebr, c. VII, s. 69, b. 939.

100 Ebu Bekr Abdurrezzak b. Hemmam es-Sanani,el-Musannef, el-Mektebetul-slamiyye, Beyrut1983, c. X, s. 384; Eb Abdullah Muhammed b. smail Buhari, Sahih, stzn 1, ar Yay.,stanbul 1992, c. VII, s. 125; Ahmed b. Hanbel,Msned, c. II, ss. 244, 251; mam- Rabbn, age,c. I, mno: 95., s. 239.


19/24



121

olup hakikati deildir. Aksini iddia etmek, insann camiiyyet durumunabaklarak, bedeninin yer yznden byk oluunu sylemek gibi bir eydir.101

mam- Rabbn, sret ile hakikatin kartrlmasna bir dier rnekolarak bn Arabnin; Cem-i Muhammed, ilh ve kevn hakikatleri mlsebebiyle cem-i ilhden daha ileridedir szn ele alr. Ona gre bn Arab,sz konusu mln, ulhiyet glgelerinden bir glgenin ml olduunuanlayamamtr. Hz. Muhammed (s.)in, imkan hakikati ile vcub mertebesinicm olduunu zannetmitir. Halbuki Hz. Peygamber (s.), vcub mertebesininhakikatini deil suretini cmdir. Vacibul-vcd, hakkat zeredir ve hakkatibalamnda deerlendirildiinde, cem-i Muhammednin, azamet ve kibriyay

iinde barndran o mukaddes mertebeye nispetle bir deeri yoktur.102ayet buifadeyi syleyenler, vcubun hakikati ile sretini ayrt edebilselerdi, bu szlerisylemezlerdi.103

Bayezid-i Bistmnin Sancam, Muhammedin sancandan dahayukardadr sz de insann camiiyyet yn ve sret ile hakkatayramamasndan hareketle izah edilebilir. Buna gre slik, seyr slktakendi taayyn mebdei olan bir isme der. Bu isim, icmal yollu olarak btnisimleri kuatmaktadr. Bu isim kapsamnda dier meayhn taayynmebdelerini icml bir seyirle kat eden slik, getii bu isimler dolaysyladier sliklerden daha st makamlara ktn zanneder. Halbuki geip gittiio meayhn makamlar, onlarn birer numnesi olup, hakikati deildir. Baka

bir ifadeyle slik, camiiyyet yn dolaysyla dier isimleri, kendi taayynmebdei olan ismin paralar sayd iin, kendisinin daha stn olduuvehmine kaplmaktadr. mam- Rabbn, Byezid-i Bistmnin, sekr hali arbast iin kendi sancann yksekliinin, Hz. Muhammed (s.)in sancanagre deil de sretine nispetle yksek olduunu anlayamadn baka birifadeyle sreti, hakikat zannettiini belirtir. 104

Mellifimiz, yukardaki ifadelerini erh mahiyetinde u aklamayyapar: Slik bazen ilh isimlerde uruc etmekte, baka bir ifadeylebulunduklar bir makamdan daha st makama geici olarak ykselmektedir.te bu noktada asl makamlarna dnmezlerse kendilerini peygamberlerdenstn grebilmektedirler. Halbuki bu gibi kimseler, kendi asl makamlarnda

101 mam- Rabbn, Mektbt, c. I, mno: 95.; c. I, mno: 220. bn Arabdeki benzer yaklamlarn

deerlendirilmesiyle ilgili olarak bkz. Eb Zeyd, Nasr Hamid, Sf Dncede Hakikat-Dillikisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve Kuran, ev: mer zsoy, slamiyat, say: 3,Temmuz-Eyll 1999, c. 2, ss. 30-31.

102 mam- Rabbn, age, c. I, mno: 95.; mno: 220.


104 mam- Rabbn, Mektbt, c. II, mno: 220.


20/24



122

bulunduklarnda, her hlkrda peygamberlerin ok daha stn olduklarnkabul edeceklerdir. Kii, kendi makamndan uruc ettiinde, Allaha tazarrudabulunmaldr. Zira bu, sliklerin ounun ayann kayd bir makamdr.105

mam- Rabbn, Bayezid-i Bistmyi byle bir sze gtren sebeplerianaliz ederken, ayn ifadeyi farkl bir tarzda da erh eder. Paradoksal ifadelerintemeline oturttuu sekr ve sahva dayal hkmler ile velyet ve nbvvetmakamlar arasnda da balant kuran mam- Rabbn, sekre dayalhkmlerin velyet makamyla, sahva dayal hkmlerin ise nbvvetmakamyla ilgili olduunu belirtir. Nebler, Hakk teblivazifeleri dolaysylasahv halindedirler. Bayezid-i Bistmnin yolundan gidenler ise, sekr halini

sahva nazaran daha faziletli kabul etmektedir. Bu noktada Bayezid-iBistmnin Sancam, Muhammedin sancandan daha yksektirifadesinden kast velyet sancadr. Bylece sekre bakan velyet sancan,sahva bakan nbvvet sancana tercih etmitir. 106

mam- Rabbnnin aklama ihtiyacn duyduu bir dier husus,velyetin nbvvetten daha faziletli oluu ynndeki ifadelerdir. Sz konusuyaklam, mutasavvflar arasnda gr ayrlklarna da sebep olmu, bazlarbu sz erh maksadyla; Nebnin velyeti, nbvvetinden daha faziletlidirdemilerdir.107 Velyetin nbvvete gre bu tarz bir konumunu ve yaplanizahlar kabul edilebilir bulmayan mam- Rabbn, her iki iddiann da sekrhalinde, nbvvetin hakikatini bilmeden sylenmi szler olduunu

belirterek108 sfyi bu ifadeye sevk eden millere ve yanl ynlerine deinir.Bir ksm mutasavvflarn byle bir ifade kullanmalarnn temel sebebi,

velyette tevecchn Hakka iken, nbvvette halka ynelik olduunudnmeleridir. Bu dnce Hakka tevecchn, halka tevecchten dahafaziletli olduu yorumunu da beraberinde getirmektedir. mam- Rabbnyegre nbvvetteki tevecch, sekr ehlinin ileri srd gibi sadece halkadeildir. Nebde, halkla birlikte Hakka da tevecch vardr. Zira onlarn mnalemleri Hakkla, zahirleri ile halkladr. Peygamberler, yaratlmlarn enfaziletlileridir. Velyet ise nbvvetten bir para olup, nbvvetin iine dercedilmitir. Dolaysyla nbvvet, her halkarda velyetten daha stndr.Buradan sekr ve sahv konusuna geen mam- Rabbn, nbvvetin velyetten

stn oluu gibi sahv halinin de, sekrden daha faziletli olduunu belirtir.109




108 Ayn eser, c. I, mno: 251.; mno: 268.

109 mam- Rabbn, Mektbt, c. I, mno: 95., s. 240; mno: 268., s. 669.


21/24



123

mam- Rabbn, Hakka tevecchn halka tevecchten daha stnolduu dncesinden hareketle, ykseldii makamdan irat iin insanlarnseviyesine yani sekrden sahva dnmeyen vellerden hi birinin, nbvvetmakam kemlatndan fazla bir nasibinin olmadn da belirtir.110 Zira geldiiyer nbvvet olan er ilimler, sahv halinin kemal durumunda szkonusudur.111

Ona gre baz insanlarn sekri tercih sebebinin ise, havassn sahv ileavamn sahvn birbirine benzetmeleridir. mam- Rabbn, bu kimselerin,havassn sekri ile avamn sekri arasnda bir benzerlik bulunmadn bilmeleridurumunda byle bir eye cret etmeyeceklerini syler. Buna gre mutlak

olarak sahv hali, sekr halinden daha faziletlidir. Bu sekr ve sahv ister mecz,ister dim olsun fark etmez.112

Sekr ehlinin szlerine yarglayc tarzda yaklalmamasgerektiini syleyen mam- Rabbn, athiyyelerin bir ksmnnyorumlanabilir dzeyde olduunu belirtir.113 O, Molla Hasan Kemiryeyazd mektubunda, aka kfre gtren trde olup114 tevil kabul etmeyenparadoksal ifadelere asla tahammlnn olmadnyle dile getirmektedir.Hallc- Mansur ve Bistm, hallerinde mazurdurlar. Zira ikisi de hallerininmalubu olmulardr. Ancak Sbhan Allah gaybi bilmez gibi baz szlervardr ki, halin galebesinden tr deildir ve sahibinden bilerek km, teviledayandrlmtr. Bu tr szlerin zr yoktur.115mam- Rabbnnin tevilde

bulunmayp reddettii athiyyelerden biri de yledir:Komu, arkada, yolcu hepsi O;Fakirin uhasnda, sultann atlasnda OFarkn celvetinde, cemin halvetindeBillah hepsi o, billah hepsi O.116mam- Rabbnnin tasvip etmedii hadiselerden birisi de udur:

Gazneli Mahmutun, Ebul-Hasan Haraknyi ziyaret isteine, Harakn pekscak bakmaz. Gazneli Mahmut Allaha, Raslne ve sizden emir sahiplerine

110 Ayn eser,c. I, mno: 251., s. 553.

111 Ayn eser, c. I, mno: 95., s. 240.

112 Ayn eser, c. I, mno: 268., ss. 669-670.

113 Ayn eser, c. I, mno: 95., s. 239.

114 Ayn eser, c. I, mno: 35., s. 240.

115 Ayn eser, c. I, mno: 100., ss. 255-256.

116 Ayn eser, c. II, mno: 314., s. 932.


22/24



124

uyun117 yetini okuyunca Harakn Allaha itaatle o kadar megulm ki,Rasle itaat iin bo zaman bulamyorum. Nerede kald ki emir sahiplerineitaate zamanm olsun der. mam- Rabbn, halleri istikamet zere olaneyhlerin, bu gibi szlerden saknmas gerektiini belirtir.118

mam- Rabbn, tasavvuf literatrnde yaygn olan Bilinmemi istedimve mahlkt yarattm119 rivayetinden hareketle baz sofiyyenin Allah Tel,isimlerinin ve sfatlarnn, kemlatnn zuhurunda bize muhtatr ifadelerinekatlmaz. Ona gre mahlkatn yaratlmasndan maksat, onlarn kemli olup,yce ve mukaddes Zta olan bir keml husl deildir. Nitekim, nsanlar vecinleri bana ibadet etmeleri iin yarattm120 yeti buna iaret etmektedir. Buna

gre hadis-i kudsde kastedilen de onlarn marifetleri iin eklindedir. HakkTel bilinip, mahlktn marifeti ile Ona keml hasl olsun anlamndadeildir.121

Sonu

athiyyeler, tasavvuf tarihinin ilk dnemlerinden itibaren gerek bu ifadelerinanlalma zorluu, gerekse suiistimale ak olmas dolaysyla mutasavvflarnzerine eildikleri en nemli konulardan biridir. Meseleyi analitik adan elealan mam- Rabbnnin yaklam, tasavvuf tarihinde nemli bir yere sahipolan vahdet-i hda dair grlerinin de temelini oluturmas asndan ayrbir nem tamaktadr.

Olaylara yaklamnda er kriterlere titizliini hissettiren mam-Rabbn, sekrin galebesiyle bu ifadeleri syleyenleri mazur grr. Zira, zahiranlamdaki sarhoun dnyay alglay nasl farkllk arz etmekteyse, benzerdurum manev sarholuk iin de geerlidir. Ayrca paradoksal ifadeler, Kuranve hadis erevesindeki tavsiye edici ahlk sylemden farkl olup, syleyeniniinde bulunduu ruh halini aksettirmektedir. athiyye sahipleri, kelimelerikendi ilerinde kar konulmaz bir ekilde ne kt iin kullanmakta, bakabir ifadeyle bilinaltnda sakl kelimelerle da vurmaktadrlar. Bu kimseler,bulunduklar halden terakki edip daha st makamlara ktklarnda, btndamaksatlar farkl olsa bile, bu tr sylemlerinin hatal olduunu kendileri deanlayacaklardr.

117 en-Nis, 4/55.

118 mam- Rabbn, Mektbt, c. 1, mno: 153., s. 328.

119 Muhyiddinbn Arab, el-Futuhtul-mekkiyye, tahk: Osman Yahya, Kahire 1988, c. XII, s. 574;Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay., stanbul 1990, c. s. 50.

120 ez-Zriyt, 51/56.

121 mam- Rabbn, age, c. I, mno: 266., s. 629.


23/24



125

mam RabbnMektbttnda,sufinin bir yandan yaad haliaktarmada dili kullanmak durumunda kalna, dier yandan da kullanlandilin, yaanan hali aktarmadaki yetersizliine iaret etmektedir. Ruh, sra dbir hal yaad iin gndelik dil bunu tercmede zorlanmakta, ayn haliyaamayan dier insanlarn dil geleneinden farkl bir yap arz ettii iin buifadeler tepki ekebilmektedir.

mam- Rabbaninin; sekr halini bizzat kendisinin de yaadn veathiyyeler sylediini belirtmesi, ayrca bu ifadeleri kullanan bireylerin iindebulunduu durumun gz nnde bulundurulmas gereine yapt vurgu,sylenen szn sbjektifliinin ve anlamaya verdii atfn bir gstergesidir. Bu

sebeple o, athiyyelerin mahiyetini bilmeden lehte veya aleyhte tutumdeiikliine gidilmemesi gerektiini belirtmektedir.

zet

atah ya da athiye, tasavvuf tarihinde zerinde ska durulan kavramlardan biridir. Bualmada mam Rabbaninin athiye kavramna yaklam ele alnmaktadr. Vahdet-ivcud dncesine kar sistematik tarzda bir vahdet-i hud gryle alternatifsunan mam Rabbani, Hallc ve Bayezid-i Bistmnin baz ifadeleri yannda bnArabnin bu teorisini de atah ibareler kapsamnda deerlendirmitir. Dolaysyla mamRabbaninin athiye kavramn ele al, onun vahdet-i vcuda yaklam yannda,vahdet-i hudun anlalmas asndan da ayr bir neme sahiptir.Anahtar Kelimeler:atahat, Sekr, vahdet-i vcud, vahdet-i hud, mam Rabbani.

Bibliyografya

Ahmed b. Hanbel, Msned, ar Yay., stanbul 1992.Akarsu, Bedia, Dil-Kltr Balants, nklap Yay., stanbul 1998.Aksan, Doan, Her Ynyle Dil: Ana izgileriyle Dilbilim, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1990.Aydn, Mehmet, Din Felsefesi, SelukYay., Ankara 1996.el-Bakl, Eb Muhammed Ruzbihan, Kitabu merabil-ervh, tash: Nazif Muharrem Hoca, stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1973.Bayrav, Sheyl, Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi, Multilingual Yay., stanbul 1999.Buhari, Eb Abdullah Muhammed b. smail, Sahih, stzn 1, ar Yay., stanbul 1992.el-Cbir, Muhammed bid , Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, ev.: Burhan Krolu, Hasan

Hacak, Ekrem Demirli, Kitabevi Yay., stanbul 2000.Cm, Abdurrahman, Nefahtl-ns min hazartil-kuds, ev. Lami elebi, stanbul 1872.Cebeciolu, Ethem, Aland/Laymanlerin Tasavvufu Anlayamamalarnn Baz Nedenleri, slam:

Aylk Mecmua, stanbul 1997, say: 163, ss. 32-34; say: 164, s. 34; say: 166, ss. 56-57.--------, mm- Rabbn, Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., stanbul 1999.--------, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997.Condon, John C., Kelimelerin Byl Dnyas: Anlambilim ve letiim, ev. Murat iftkaya, nsan Yay.,

stanbul 1995.Crcn, Seyyid erif, et-Tarft, tahk. Abdurrahman Umeyre, Alemul-Kutub, Beyrut 1987.Eb Hazm, Enver Fuad, Mucemul-mustalahatis-sfiyye,Beyrut 1993.Eb Zeyd, Nasr Hamid, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve


24/24



126

Kuran, slamiyat, Ankara 1999, c. II, say: 3, ss. 30-31.Emirolu, brahim, Sufi ve Dil, nsan Yay., stanbul 2002.Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, sad.: Turgut Ulusoy, Ahmet Said Matb., stanbul 1974.Gngr, Erol, slam Tasavvufunun Meseleleri, tken Yay., stanbul 1991.Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Keful-mahcb, Kahire 1994.bn Arab, Muhyiddin, el-Futuhtul-mekkiyye, tahk.: Osman Yahya, Kahire 1988.bn Manzur, Lisnul-arab, Daru Sadr, Beyrut 1990.bnl-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman, Telbsu ibls, daratut-tibatil-mnriyye, Kahire 1368.mam- Rabbn, Ahmed-i Frk es-Serhind, Mektbt, ev. Muhammed Murad el-Munzev, el-

Mektebetl-Muhammediyye, stanbul trz.Kaplan, Mehmet, Kltr ve Dil, Dergh Yay., stanbul 1985.Kara, Mustafa, Sflerin Tenkidleri ve Tasavvufu hya Faaliyetleri, Tanm Kaynaklar ve

Tesirleriyle Tasavvuf, Seh Neriyat, stanbul 1991.Khan, Kabir Ahmad, A Select Bibliography on Shaykh Ahmad Sihrind,Muslim World, Leicester

1992, c. XII, no: 2, ss. 65-70.Ko, Turan, Din Dili, Rey Yay., Kayseri 1997.Konuk, Ahmed Avni. Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay., stanbul 1990.Kurnaz, Cemal Tat, Mustafa, Trk Edebiyatnda athiyye, Aka Yay., Ank. 2001.Kueyr, Abdukerim, er-Risletul-Kueyriyye, Beyrut 1993.el-Mevdd, Ebul-Al, mam- Rabbn ve slam, ev.: Hayreddin Karaman, stanbul 1968.Nicholson, Reynold A., The Miystics of Islam, Schocken Books, New York 1975.Ornstein, Robert E., Yeni Bir Psikoloji, ev: Erol Gka-Feray Ik, nsan Yay., stanbul 1990.zcan, Zeki, Teolojik Hermentik, Alfa Yay., stanbul 1998.Pakaln, Osman Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Yay., Ankara 1971.Porzig, Walter, Dil Denen Mucize, ev: Vural lk, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1986.

Poyraz, Hakan, Dil ve Ahlk, Vadi Yay., Konya 1996.Rm, Mevln Celleddn, Mesnev, ev: Veled zbudak, MEB Yay., stanbul 1990.-------, Dvan- Kebr, haz: Abdulbaki Glpnarl, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1992.Saf, Ali b. Hseyin Viz el-Kif, Reahtu Aynil-hayt, ev.: Mehmed Rauf Efendi, stanbul 1291.es-Sanani, Ebu Bekr Abdurrezzak b. Hemmam, el-Musannef, Beyrut 1983.es-Serhend, Ahmed el-Frk, Mektbt, stanbul, ts.Sddque, Abu Bakr, Mektbt imm Rabbn: An Assessment,Islamic Studies, slamabad 1989, c.

XXVIII, say: 2, ss. 139-157.es-Shreverd, Eb Hafs ihbuddn mer, Avriful-marif, Arif Efendi Matb., Dersaadet 1904.erif, Muzaffer- erif, Carolyn W., Sosyal Psikolojiye Giri, ev.: Mustafa Atakay-Aysun Yavuz,

Sosyal Yay., stanbul 1996.et-Tehnev, Muhammed Al b. Ali, Kefu stlhtil-fnn, Daru Sadr, Beyrut, ts.ter Haar, J. G. J., The Collected Letters of Shaykh Ahmad Sihrind, Manuscripts of the Middle East,

Leiden 1988, say: 3, ss. 41-43.

et-Ts, Eb Nasr Serrc, el-Lma: slam Tasavvufu, haz. Hasan Kamil Ylmaz, Altnoluk Yay.,stanbul 1996.

Uluda, Sleyman, Giri, et-Taarruf: Dou Devrinde Tasavvuf, Dergh Yay., stanbul 1992.--------, Giri, Kueyr Rislesi, Dergh Yay., stanbul 1992.-------, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1995.Yakt, smail, Yunus Emrede Sembolizm: ktm Erik Dalna, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002.Yazc, Tahsin, ath, A, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1979, c. XI, s. 351.Yksel, Hasan Avni, Trk-slam Tasavvuf Geleneinde Rya, MEB Yay., stanbul 1996.

Documents

Ahmed Cavid Haksever - Varoluşsal Kendinden Gecme ve Yansimalari Imami Rabbaninin Sathiyye Anlayisi Ornegi