‹‹fifiKKEENNCCEE AATTLLAASSII‹fiKENCEN‹N TIBB‹ OLARAK BELGELEND‹R‹LMES‹NDE MUAYENE VE

TANISAL ‹NCELEME SONUÇLARININ KULLANILMASI

‹fiKENCE ATLASI‹fiKENCEN‹N TIBB‹ OLARAK BELGELEND‹R‹LMES‹NDE MUAYENE VE

TANISAL ‹NCELEME SONUÇLARININ KULLANILMASI

Dr. Önder Özkal›pç›Adli T›p Uzman›

Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV)

Dr. Ümit fiahinFizik Tedavi ve Rehabilitasyon Uzman›

Halk Sa¤l›¤› Uzman›Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV)

Dr. Tükcan BaykalPratisyen Hekim, Klinik Psikolog

Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV)

Prof. Dr. fiebnem Korur Fincanc›‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi

Adli T›p Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi

Prof. Dr. Okan AkhanHacettepe Üniversitesi Radyoloji

Anabilim Dal› Ö¤retim ÜyesiTürkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV)

Prof. Dr. Fikri ÖztopEge Üniversitesi Patoloji Anabilim Dal›

Ö¤retim Üyesi

Prof. Dr. Veli LökEge Üniversitesi T›p Fakültesi Ortopedi

Anabilim Dal› Emekli Ö¤retim ÜyesiTürkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV)

Ç‹Z‹MLER

Dr. Korkut CanpolatPratisyen Hekim

Dr. Halis DokgözAdli T›p Uzman›

TÜRK‹YE ‹NSAN HAKLARI VAKFI, 2007

Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› Yay›nlar›, 52‹stanbul, Aral›k 2007

Editörler:Dr. Önder Özkal›pç›, Dr. Ümit fiahin

Yazarlar:Dr. Önder Özkal›pç›, Dr. Ümit fiahin, Dr. Türkcan Baykal,

Dr. fiebnem Korur Fincanc›, Dr. Okan Akhan, Dr. Fikri Öztop, Dr. Veli Lök

Çizerler:Dr. Korkut Canpolat, Dr. Halis Dokgöz, Kaya Ömer Oykut

Katk›da Bulunanlar:Dr. Metin Bakkalc›, Dr. Semih Aytaçlar,

Dr. Deniz Sevinç, Dr. fiükran ‹rençin, Dr. Servet Çolak, Dr. Mazhar Çelikoyar, Dr. Levent Kutlu, , Dr. Mehmet Emin Yüksel,

Dr. Mehmet Antmen, Dr. Sema ‹lhan, Aytül Uçar, Hürriyet fiener, Engin Bodur, fiaban Dayanan, Evren Özer, Handan Taze, Seher Demir

Bask›ya Haz›rl›kAgora Kitapl›¤›

Kapak ResmiKorkut Canpolat’›n bir heykelinden detay

KapakMithat Ǜnar

Bask›-Cilt‹dil Matbaac›l›k

(0212) 243 96 26

ISBN978-975-7217-61-9

Bu eserde yer verilen olgular›n önemli bir bölümü, bulgular ve tan›sal inceleme örnekleri 1990-2007 y›llar› aras›ndaTürkiye ‹nsan Haklar› Vakf› Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezleri’ne ve ‹.Ü. ‹stanbul T›p Fakültesi Adli T›p Anabilim Dal›Adli T›p Poliklini¤i’ne baflvuran iflkence ma¤durlar›na aittir. Ayr›ca iki uzmana ait baz› kiflisel vakalara da yer verilmifltir.

Atlasta yer alan foto¤raf, çizim, görüntüleme ve di¤er t›bbi görsel malzemenin tüm haklar› Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf›’na aittir.Sadece t›bbi e¤itim amaçl› olarak ve T‹HV’den önceden izin almak ve kaynak belirtmek kayd›yla kullan›lablir.

Bu belge Avrupa Birli¤i’nin maddi katk›lar›yla haz›rlanm›flt›r. Bu belgenin içeri¤i yaln›zca Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf›’n›n sorumlulu¤undad›r ve hiçbir flekilde Avrupa Birli¤i’nin duruflunu yans›tt›¤› addedilemez.

SUNUfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .vii

ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ix

BÖLÜM I – G‹R‹fi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

BÖLÜM II – ‹fiKENCE YÖNTEMLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71- Kaba dayak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102- Falaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113- Ask› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124- Di¤er Pozisyonel ‹flkenceler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155- Elektrik fioku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186- Bo¤ma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197- Tecavüz ve Cinsel ‹flkence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208- So¤u¤a Maruz B›rakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229- Yakma ve Sigara Söndürme ‹flkencesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2310- Hayvanlar›n ‹flkence Amaçl› Kullan›m› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2511- Afl›r› Güç Kullan›m› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

BÖLÜM III-A – ‹fiKENCEN‹N F‹Z‹KSEL BULGULARI – MUAYENE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311- Kaba dayak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332- Falaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .653- Ask› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .694- Di¤er Pozisyonel ‹flkenceler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .725- Elektrik fioku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .806- Bo¤ma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .907- Tecavüz ve Cinsel ‹flkence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .918- So¤u¤a Maruz B›rakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .939- Yakma ve Sigara Söndürme ‹flkencesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9410- Hayvanlar›n ‹flkence Amaçl› Kullan›m› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10311- Afl›r› Güç Kullan›m› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

‹Ç‹NDEK‹LER

BÖLÜM III-B - ‹fiKENCEN‹N F‹Z‹KSEL BULGULARI – TANISAL ‹NCELEMELER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1131- Radyoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1162- Sintigrafi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1383- Histopatoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1484- Elektromiyografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164

BÖLÜM IV – AYIRICI TANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1731- Yalanc› ‹flkence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1762- Cilt Hastal›klar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1823- Siyah Derililerin Muayenesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1854- Kendi Eylemiyle Zarar Verme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186

BÖLÜM V – OLGU ÖRNEKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1931- ‹flkence Öyküleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1952- Cezaevi Operasyonlar›ndan Olgular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2173- Çocuklarda ‹flkence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226

KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235

Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV), kuruldu¤u 1990y›l›ndan bu yana, gerek iflkence ma¤durlar›na yönelik re-habilitasyon merkezleri yoluyla, gerekse dokümantasyonmerkezi raporlar›yla, insan haklar› ve iflkencenin önlen-mesi yolunda aral›ks›z olarak hizmet vermeyi sürdürüyor.

T‹HV, yine kuruluflundan bu yana iki profesyonel or-ganizasyon olan Türk Tabipleri Birli¤i (TTB) ve Adli T›pUzmanlar› Derne¤i (ATUD) ile birlikte t›p ve insan hak-lar› ihlalleriyle ilgili baflar›l› bilimsel çal›flmalar ve e¤itimprojeleri yürütmüfltür ve halen de bu ortak çal›flmalar de-vam etmektedir.

‹flkence iddialar›n›n belgelendirilmesi konusunda buüç örgütün birlikte baflard›¤› en önemli çal›flma BirleflmiflMilletler ‹flkence ve Di¤er Zalimane, ‹nsanl›k D›fl›, Afla¤›-lay›c› Muamele veya Cezalar›n Etkili Biçimde Soruflturul-mas› ve Belgelendirilmesi ‹çin El K›lavuzu, yani ‹stanbulProtokolü’dür.

T‹HV, TTB ve ATUD, birçok uluslararas› örgütün or-tak çabas›n›n ürünü olan bu çal›flman›n Türkiye’dekiöncüleridir. Ayr›ca ‹stanbul Protokolü’nün iflkence so-ruflturmalar›nda temel k›lavuz olarak günlük rutin uy-gulamalara yerleflmesi için yine bu üç örgütün iflbirli¤iile ülke çap›nda pek çok baflar›l› e¤itim çal›flmas› yürü-tülmüfltür.

Elinizdeki atlas da bu güzel iflbirli¤inin ürünlerindenbiridir.

Uzun y›llard›r iflkencenin t›bbi olarak belgelendiril-mesi konusunda detayl› bir atlas haz›rlanmas› gündemdebulunmaktayd›. K›vançla söylemeliyiz ki bu boyutta vekapsamda bir t›bbi iflkence atlas› dünyada ilktir. Bu çal›fl-man›n uluslararas› iflbirli¤i ile gerekli de¤ifliklik ve ekle-meler yap›ld›ktan sonra tüm dünyada konuyla ilgili çal›-flan çevrelerin ulaflabilece¤i biçimde en k›sa sürede tek-rar bas›laca¤›n› belirtmeliyim.

Elinizde bulunan atlasta yay›nlanan foto¤raf ve di¤erbelgelerin büyük ço¤unlu¤u T‹HV arflivlerinden al›nm›flolmakla birlikte, az say›da belge de çeflitli kifli ve kuru-lufllardan temin edilmifltir. Atlas›n haz›rlanmas› s›ras›n-da T‹HV’in 18 y›ll›k tarihi boyunca tedavi ve rehabilitas-yon merkezlerine baflvuran 10.000’den fazla iflkencema¤duruna ait 6000’i aflk›n foto¤raf ve röntgen filmi ta-ranm›flt›r.

Bu atlas›n iflkence soruflturmalar›nda yer almas› muh-temel adli t›p uzmanlar›na, çeflitli sa¤l›k ünitelerinde ad-li hekimlik görevi üstlenen sa¤l›k çal›flanlar›na, resmi ifl-kence soruflturmalar›nda görev alan hukukçulara, iflken-ce davalar›n› takip eden avukatlara ve tüm insan haklar›savunucular›na faydal› olmas›n› temenni ediyorum.

‹flkencesiz, bar›fl dolu bir Türkiye özlemiyle...

Yavuz ÖnenT‹HV Yonetim Kurulu Baflkan›

SUNUfi

vii

Bu atlas›n profesyonel okurlar›n›n çok iyi bildi¤i gibiiflkence muayenesi bir bütündür.

Detayl› bir iflkence öyküsü almadan, dikkatli ve siste-mik bir fiziksel muayene yapmadan, dört dörtlük bir psi-kolojik de¤erlendirme için zaman ay›rmadan iflkencemuayenesi tamamlanamaz. Bu üç majör bileflenden her-hangi birindeki eksiklik, iflkence iddias›n›n t›bbi sorufl-turmas›nda ciddi yetersizliklere yol açabilir.

Bu nedenle elinizdeki atlasta örneklerine yer verdi¤i-miz cilt bulgular› ve tan›sal inceleme sonuçlar› her za-man bir bütünün parçalar› olarak de¤erlendirilmek zo-rundad›r. Detayl› bir öykü ve psikolojik de¤erlendirme-nin eksik oldu¤u durumlarda fiziksel bulgular yetersizkalabilir. Bunun örneklerini atlas›n de¤iflik bölümlerindegöreceksiniz.

Bu atlasta, iflkencenin dökümantasyonu ve kan›tlan-mas› ile iflkence ma¤durlar›n›n tedavi ve rehabilitasyonuçal›flmalar›n› sürdürdü¤ümüz y›llar içinde bir araya ge-tirdi¤imiz görüntüleri sizlerle paylafl›yoruz. Bunlar›n, sa-dece bizim görebildiklerimiz içinde baflar›l› bir flekildefoto¤raflay›p koruyabildiklerimiz oldu¤u unutulmamal›-d›r. Buzda¤›n›n büyük k›sm› hala suyun alt›ndad›r.

‹flkence yapanlar genellikle iz b›rakmamay› hedefler-ler. Hatta iz b›rakmadan en fazla ac› ve hasar› verebilmekiflkenceciler için bir ustal›k belirtisidir. Bu nedenle bafl-vurular›n›z›n ço¤unda gözle görülür izler bulamayabilir-siniz. Radyolojik veya sintigrafik olarak pozitif bulgularelde edemeyebilirsiniz. Bu atlasta örneklerini gördü¤ü-nüz baz› apaç›k iflkence olgular›yla karfl›laflan hekimlerkadar flansl› olamayabilirsiniz.

‹stanbul Protokolü’nde de belirtildi¤i gibi, gözle görü-lür fiziksel bir izin bulunamamas›, iflkence yap›lmad›¤›anlam›na gelmez. Tan›sal incelemelerden elde edilenbulgular›n ya da psikolojik kan›tlar›n olmamas› da yineiflkence yap›lmad›¤› anlam›na gelmiyor. Unutulmamal›-d›r ki, travma sonras› stres bozuklu¤u gibi tamamen psi-kolojik olan ya da kronik a¤r› sendromu gibi fiziksel mu-ayene ya da tan›sal incelemeler sonucunda belgelenmesison derece güç olan, ama iflkence ma¤durlar›nda çok s›krastlanan baz› sorunlar da, iflkencenin soruflturulmas› verehabilitasyonuyla u¤raflan hekimlerin s›kl›kla karfl›laflt›-¤› durumlar aras›ndad›r.

***

Bir Birleflmifl Milletler belgesi olan ‹stanbul Protoko-lü’ne göre, devletler gözalt› prosedürleri ile ilgili ulusla-raras› sözleflmelere ve normlara uymak zorundad›rlar.Bir kiflinin gözalt›na al›nmas› ile ilgili uluslararas› stan-dartlara ayk›r›l›k varsa, iflkencenin yap›ld›¤›n› ispatlamayükümlü¤ü iflkence gördü¤ünü iddia eden flahsa ait de-¤ildir. ‹lgili devlet, uluslararas› gözalt› standartlar›na uy-mam›flt›r ve iflkencenin yap›lmad›¤›n› ispatlamakla yü-kümlüdür.

‹srail, bu aç›dan ilginç bir örnek oluflturuyor. fiubat2008 itibariyle ‹srail’de yasal olarak incommunicado tu-tukluluk süresi 90 gündür. ‹srail güvenlik güçleri, birflüpheliyi yasalara uygun bir flekilde, ailesi ve avukatlar›da dahil olmak üzere hiç kimseye göstermeden 90 günsüreyle gözalt›nda tutabilir.

Halbuki kaba dayak s›ras›nda oluflabilecek baz› hasar-lar, örne¤in kulak zar› perforasyonlar›n›n 1-2 mm’dendaha küçük olanlar› 7-14 gün içinde iyileflir. ‹flte tam dabu yüzden, ‹stanbul Protokolü gözalt›na alma usul ve uy-gulamas› uluslararas› standartlara uymayan devletleri ifl-kencenin olmad›¤›n› kan›tlamakla yükümlü k›lm›flt›r.

***

Atlasta bafll›ca iflkence yöntemlerinin tan›m ve çizim-lerini, belli bafll› iflkence yöntemleriyle uyuflan cilt bul-gular›n›, radyolojik ve histopatolojik tetkik sonuçlar›n›,ay›r›c› tan›da önem tafl›yan baz› durumlar› ve baz› özelolgulara ait örnekleri bulacaks›n›z. Olgu örnekleri ara-s›nda çocuklara iflkence uygulanmas› ve cezaevi operas-yonlar›nda yaflanan yaralanmalara özel bölüm ayr›lm›fl-t›r. Bu olgular da Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf›’n›n arfli-vinden al›nm›flt›r.

Bu atlas, sadece iflkence iddialar›n›n araflt›r›lmas› vesoruflturulmas› için de¤il, adli t›p temel e¤itimi s›ras›ndada yararlan›labilecek çeflitlilikte ve miktarda travma lez-yonu foto¤raf› içermektedir.

‹flkencenin belgelendirilmesinde önemli olan, ‘görün-meyen’ izlerin tespiti ve ‘görünen’ izlerin gerçekçi yoru-mudur. Saptanan her bulgu ile ilgili ayr› düflünmek vebulgular›n bütününün anlat›lan iflkence iddialar› ileuyumlu olup olmad›¤› konusunda yorum yapmak gere-kir. Örne¤in bu atlasta yer verdi¤imiz çok say›da ba¤ vekelepçe izi aras›ndan birinin, dikkatli bak›ld›¤›nda kifli-nin kelepçe ile ellerinden as›l› olarak tutuldu¤u ifadesiy-

ix

ÖNSÖZ

le uyumlu oldu¤u görülebilir. Bu tür detaylar, bazen birdavan›n seyrini de¤ifltirebilir.

Bu atlas› yay›nlamaktaki amac›m›z, iflkencenin t›bbibulgular› konusunda fazla deneyimi olmayan hekimle-rin en az›ndan görsel bir temele ve iflkence iddialar›n›sorgulamalar›n› sa¤layabilecek belli bir nosyona sahipolmalar›n› sa¤lamak, adli t›p uzmanl›k e¤itimi alm›fl he-kimlerin ise mesleki olarak sahip olduklar› sorgulamabilgi ve becerilerini, en az›ndan iflkence konusuyla ilgiliolarak zenginlefltirmektir.

‹flkence izlerini dökümante etmenin en önemli basa-maklar›ndan biri de, saptanan lezyonlar›n rutin olarakve profesyonel kalitede foto¤raf›n›n çekilmesidir. Adlit›p standartlar›na uygun foto¤raflar adli soruflturmayaher zaman çok yard›mc› olmaktad›r.

Yine elinizdeki atlas›n bir atlas olmaktan ç›k›p birders kitab›na dönüflmemesi ve çok hacimli olmamas›için konuyla ilgili yaz›lar› mümkün oldu¤u kadar k›satutmaya, gerekli yerlerde ‹stanbul Protokolü’nden k›saal›nt›larla yetinmeye çal›flt›k. ‹flkence izlerinin dökü-mantasyonuyla ilgili daha detayl› bilgileri ‹stanbul Pro-tokolü ve T‹HV Tedavi ve Rehabiltasyon Merkezleri ra-porlar› baflta olmak üzere pek çok yay›nda bulabilirsiniz.

***

Bu atlas› meslektafllar›m›z ve hocalar›m›z Dr. Türk-can Baykal, Prof. Dr. fiebnem Korur Fincanc›, Prof. Dr.Okan Akhan, Prof. Dr. Fikri Öztop ve Prof. Dr. VeliLök’ün de¤erli katk›lar› ve önerileri ile tamamlad›k.

Atlas›n haz›rlanmas› s›ras›nda Aytül Uçar, Hürriyetfiener ve Evren Özer baflta olmak üzere, T‹HV temsilci-

liklerinde çal›flan tüm arkadafllar›m›z›n s›n›rs›z deste¤i-ni gördük.

Radyoloji uzman› dostlar›m›z Dr. Semih Aytaçlar veDr. Deniz Sevinç baz› radyolojik görüntülerin de¤erlen-dirilmesinde katk›da bulundular.

Prof. Dr. Fikri Öztop, konuyla ilgili patoloji preperat-lar›n› bir araya getirdi ve elektik yan›klar›n›n evrelendi-rilmesi üzerine en son bulufllar›n› dünyada ilk kez bu at-las arac›l›¤›yla yay›nlad›.

De¤erli KBB uzman› Dr. Mazhar Çelikoyar, kiflisel ar-flivinden çok de¤erli bir görüntüyü bizlerle paylaflt›.

Dr. Korkut Canpolat ve Dr. Halis Dokgöz, özgün çi-zimleriyle atlas›m›z›n kalitesini gerçekten çok artt›rd›-lar. Sevgili fiaban Dayanan’›n konu ile ilgili foto¤raflar›da bu çal›flmaya özel bir de¤er katt›.

Anmadan geçemeyiz ki, T‹HV Genel Sekreteri sevgi-li dostumuz Dr. Metin Bakkalc›’n›n sürekli teflviki vemüspet telafl› olmasa, herhalde bu çal›flmay› tamamla-yamazd›k.

Her fleye ra¤men eksiklerimizin olabilece¤inin bilin-cindeyiz. Bu atlasa yönelik elefltirileriniz, ileride dahaiyisini yapmak do¤rultusunda yazarlar› teflvik edecektir.

Bu atlas›n iflkence iddialar›n›n belgelendirilmesi ile il-gili olarak çal›flan adli t›p uzmanlar›na, cezaevi doktor-lar›na, adli muayeneleri yapmakla yükümlü hekimlere,hukukçulara ve tüm insan haklar› savunucular›na yarar-l› olmas›n› umuyoruz.

‹flkencenin yeryüzünden silindi¤i gelecek günlerde,bu atlas›n tarihi bir belgeden ibaret kalmas›n› tüm kalbi-mizle diliyoruz.

Dr. Önder Özkal›pç› – Dr. Ümit fiahinAral›k, 2007

x

BÖLÜM I

G‹R‹fi

“Adalet iyilefltirir...”

‹flkencenin cezas›z b›rak›lmas› ve iflkencecilerin ko-runmas›, bütün dünyada iflkencenin ortadan kald›r›lma-s›n›n önündeki en önemli engeldir. Bu nedenle iflkenceiddialar›n›n kan›tlanmas›, iflkencenin önlenmesi için kri-tik öneme sahiptir. ‹flkence iddialar›n› soruflturan hu-kukçular, t›bbi bulgular›n iflkence öyküsüyle uyumunuinceleyen adli t›p uzmanlar› ve di¤er hekimler sadeceadaletin yerine gelmesine de¤il, iflkencenin ortadan kal-d›r›lmas›na da katk›da bulunmufl olurlar.

‹flkence gören kiflilerin tedavi ve rahabilitasyonu ala-n›nda çal›flan hekimler ve sa¤l›kç›lar, bir yandan iflkencedolay›s›yla fiziksel ve ruhsal sa¤l›k sorunlar› yaflayanma¤durlara sa¤l›k hizmeti verir ve yard›mc› olurlarken,bir yandan da iflkencenin varl›¤›n› ve kifli üzerinde b›rak-t›¤› izlerin ortaya konmas›n› sa¤larlar. Bu nedenle sadeceadli soruflturmalarda yer alan kurumlarda çal›flan hekim-ler ve di¤er meslek mensuplar› de¤il, iflkence ma¤durla-r›na hizmet veren ve dünyan›n pek çok ülkesinde çal›fl-malar›n› sürdüren tedavi ve rehabilitasyon merkezleride, t›bbi hizmet vermenin yan› s›ra iflkencenin belgelen-mesini sa¤layarak iflkencenin önlenmesi çal›flmalar›na dakatk›da bulunmufl olurlar.

T›p alan›nda iflkence ma¤durlar›yla ilgili çal›flan uz-manl›k alanlar›n›n s›n›r› yoktur. Adli t›p uzmanlar› ve

psikiyatrlar, a¤r› tedavisiyle ve kas iskelet sistemi sorun-lar›yla u¤raflan ortopedistler, fizik tedavi uzmanlar›, al-gologlar ve di¤er hekimler, dermatologlar, sahada adlihekimlik hizmeti veren pratisyen hekimler, cezaevlerin-de çal›flan doktorlar ve benzer alanlardaki sa¤l›k çal›flan-lar› günlük pratikleri içinde iflkence ma¤durlar›yla karfl›-laflabilirler. Bu nedenle birinci ad›m iflkencenin varl›¤›konusunda bir fark›ndal›¤a sahip olmakt›r.

Dünyada ve Türkiye’de ‹flkence

Son y›llarda terörle mücadele ad› alt›nda ‹srail veABD’nin de içinde oldu¤u pek çok ülke taraf›ndan ifl-kence uygulamalar›n›n yasal hale getirilmeye çal›fl›ld›¤›ve yayg›nt›r›ld›¤› bilinmektedir. Savafl, iflgal ve çat›flma-lar, iflkenceyi eredike etti¤ini söyleyenler de dahil ol-mak üzere pek çok ülkenin iflkence uygulamalar›na de-vam etmeleriyle paralel bir flekilde sürmektedir. Bununbir örne¤i de Guantanamo ve Ebu Garip cezaevlerinde-ki uygulamalard›r.

Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf›’n›n Türkiye’de 1980 as-keri darbesini izleyen dönemde yapt›¤› çal›flmalar, ülke-mizde 1 milyonun üzerinde iflkence ma¤durunun oldu-¤unu göstermektedir. Kararl› flekilde izlendi¤i aç›klanans›f›r tolerans politikalar›na ra¤men Türkiye’de de son y›l-larda iflkencede art›fl oldu¤u insan haklar› örgütlerinin

3

2006 ve 2007 raporlar›nda ortaya konmaktad›r. Bu ne-denle sa¤l›k alan›nda çal›flan herkes, hastalarda rastla-d›klar›, eski ya da yeni travmayla iliflkisi olabilecek hertürlü sa¤l›k sorununun iflkenceyle ilgili olabilece¤ini ha-t›r›nda tutmal›d›r. Adli soruflturma basamaklar›nda yerald›klar› için iflkence gördü¤ü iddias›nda bulunan hasta-larla daha fazla karfl›laflma durumunda olan hekimlerkadar, kliniklerde çal›flan hekimlerin de iflkencenin cid-di bir sorun olarak varl›¤›n› sürdürdü¤ü konusunda bi-linçli olmas›, bir t›bbi bulgunun iflkenceye ba¤l› oldu¤u-nu saptaman›n ilk ad›m›d›r.

‹flkence, sadece gözalt› merkezlerinde yap›lmaz.Dünyada iflkenceyle mücadelede kullan›lan en önemliuluslararas› hukuk metni olan Birleflmifl Milletler’in1984 tarihli ‹flkenceye Karfl› Sözleflme’sinde (UnitedNations Convention Against Torture) iflkence flöyle ta-n›mlanm›flt›r:

“Bir kifliden veya üçüncü bir flah›stan bilgi almak, o ki-flinin veya üçüncü bir flahs›n itiraf etmesini sa¤lamak, o ki-fliyi veya üçüncü bir flahs› iflledi¤i veya iflledi¤inden flüphe-lenilen herhangi bir eylemden dolay› cezaland›rmak, her türay›r›mc›l›ktan kaynaklanan herhangi bir nedenle söz konu-su kifliyi veya üçüncü bir flahs› korkutmak veya zorlamakamac›yla, kamu görevlisi veya resmi görevli olarak hareketeden herhangi bir flahs›n r›zas›, emri veya göz yummas›yla,söz konusu kifliye ac› vermek veya can›n› yakmak kast›ylayap›lan zihinsel ve/veya fiziksel herhangi bir hareket iflken-cedir. Yasal müeyyidelerin do¤al veya arizî sonucu olarakçekilen ac›, iflkence kapsam›na dahil de¤ildir.”

Dünya Tabipler Birli¤i ise Ekim 1975’de Tokyo’da ya-p›lan 29’uncu Genel Kurulu’nda iflkenceyi flöyle tan›m-lam›flt›r:

“‹flkence, yaln›z bafl›na ya da bir yetkilinin emri alt›ndadavranan bir ya da birden çok say›da kiflinin, bilgi edin-mek, itiraf almak ya da bir baflka nedenle, kas›tl›, sistemliya da düflüncesiz biçimde, bir baflka kifliye zor kullanarak,ona fiziksel ya da ruhsal yönden ac› çektirmesidir.”

Her ne kadar sorgu esnas›nda ve cezaevlerinde yap›-lan iflkence, geleneksel olarak da iflkence olarak bilinenve hala s›k rastlanan bir uygulama olsa da, Birleflmifl Mil-letler’in tan›m›nda, nerede olursa olsun cezaland›rmaamaçl› olarak resmi görevlilerin uygulad›¤› fliddet de ifl-kence kapsam›na girmektedir. Burada sadece orant›l›l›kilkesi nedeniyle neyin iflkence, neyin kötü muamele ola-rak tan›mlanaca¤› tart›fl›labilir. Bu tart›flma atlas›n afl›r›güç kullan›m›n›n tart›fl›ld›¤› IIIA-11. bölümünde ayr›n-t›l› olarak yap›lm›flt›r.

Sonuç olarak ister gözalt›nda, ister bir sokak göste-risi s›ras›nda olsun, kiflinin bir flekilde özgürlü¤ündenmahrum b›rak›lmas› sa¤lanarak (bu gözalt›na almakveya cezaevinde tutmak olabilece¤i gibi, polis arac›nabidirmek, kollar›ndan tutarak veya kelepçeleyerek ya-kalamak, birkaç güvenlik görevlisinin bir kifliye müda-halesi, hatta kaç›rma gibi yollarla olabilir) resmi bir gö-revli taraf›ndan istemli biçimde uygulanan ve orant›s›zgüç içeren, fiziksel ve/veya psikolojik unsur tafl›yan hertürlü fliddet kullan›m›, bu atlas›n s›n›rlar› içinde de¤er-lendirilmifltir.

Dolay›s›yla bu atlasta, adli soruflturma sürecinde ka-n›tlanmas› gereken ve t›bbi bulgular› da yukar›da sözü-nü etti¤imiz flekilde hekimler taraf›ndan yorumlanan ifl-kence sorunu, baflka bir yerde insan haklar› mücadelesiyapanlar ve hukukçular için olabilece¤i gibi, genel ola-rak hekimler için t›bbi bir alan olarak ele al›nm›flt›r.

Foto¤raflama

‹flkencenin t›bbi olarak belgelendirilmesinde foto¤-raflama çok önemlidir. Yeni olmufl bir iflkence iddias›y-la gelen kiflide yap›lmas› gereken ilk ifllemlerden biri he-men mevcut lezyonlar›n foto¤raf›n›n çekilmesidir. Fo-to¤raflama, adli t›bbi muayenenin rutin bir parças› ol-mak zorundad›r. Bu, muayeneyi gerçeklefltiren hekiminkendini korumas› aç›s›ndan da önemli olabilir. Hatta ki-flinin vücudunda herhangi bir lezyon yoksa, adli sorufl-turma aç›s›ndan lezyon olmad›¤›n›n belgelenmesi deönemlidir.

Elbette hem t›bbi muayene, hem de foto¤raf çekimis›ras›nda, kiflinin foto¤raflaman›n yararlar› ve varsamuhtemel zararlar› konusunda bilgilendirilip, onam›n›nal›nmas› esast›r. Kifli foto¤raf›n›n çekilmesini reddeder-se, bu imzas› al›narak belgelenmelidir.

E¤er bir hekim sürekli olarak iflkenceye maruz kalm›flya da iflkenceye maruz kalma riski tafl›yan kiflilerle kar-fl›lafl›yorsa, yani adli t›p uzman›ysa veya adli t›p hizmetiyapan bir hekim ya da cezaevi hekimi ise, muayeneyigerçeklefltirdi¤i birimde çekilen foto¤raflar›n tamamenhekimin kontrolunun alt›nda oldu¤u bir foto¤raf ünite-si oluflturmas› ya da böyle bir foto¤raf ünitesi ile iflbirli-¤i içinde çal›flmas› önemlidir.

Hekim, kendi kontrolünde bir foto¤raf birimi olsun yada olmas›n, kendini adli foto¤rafç›l›k konusunda gelifltir-mekle yükümlüdür. Hekimin e¤itimli foto¤rafç›lar›n ol-du¤u bir birimle birlikte çal›flt›¤› durumlarda bile, kendi-sinin çekim yapmas›n› gerektirecek koflullar olabilir.

4

‹lk muayene an›nda kaliteli bir foto¤raf makinesi yok-sa, hekim o s›rada elinde olan her türlü görüntü tespit ci-haz› ile (ki bu örne¤in kameras› olan bir cep telefonu ola-bilir) lezyonlar› o an için tespit etmeli, daha sonra da ay-n› lezyonlar›n daha iyi bir foto¤raf makinas› ile çekilme-si için giriflimde bulunmal›d›r. Çünkü en kötü foto¤rafbile, hiç çekilmemifl foto¤raftan iyidir.

Muayene biriminin içinde ya da yak›n›nda ›fl›k koflulla-r› önceden test edilmifl ve eldeki makinalarla deneme fo-to¤raflar› çekilmifl bir mekan›n olmas›, foto¤raf çekilirkenrenk skalas›, cetvel ve tarih bildiren iflaretlerin kullan›lma-s›, adli soruflturman›n kalitesini art›rmak için önemlidir.

Yine dijital ya da geleneksel foto¤raf makinalar› ile çe-kilmifl olan foto¤raflar›n emanate al›n›p güvenli¤ininsa¤lanmas› ve negatiflerin ya da bask›lar›n ›fl›ktan, s›cak-tan ya da baflka bir d›fl etkiden bozulmas›n› önleyecek,ama dosya arand›¤›nda da hemen bulunacak bir dosyala-ma sistemine gidilmesi önemlidir. Dijital foto¤raflar›n daorjinal hali bozulmadan saklanaca¤› bir sistem oluflturul-mal›d›r. Unutulmamal›d›r ki, iflkence iddialar› ile ilgilimahkeme süreçleri uzun y›llar sürmektedir. Bu yüzdençekilen foto¤raflar› koruma ve saklama sistemi, uzun y›l-lar sonra foto¤raflar›n delil de¤erini kaybetmeyece¤i birsistem olmak zorundad›r.

Dijital foto¤rafç›l›kta çekilen makinayla kaydedilenotantik kayd›n ve makinan›n verdi¤i otantik numaralar›nhiç de¤ifltirilmeden, makinayla çekilen hiç bir karenin desilinmeden saklanmas›, soruflturma makam›na iletilecekfoto¤raf kopyalar›n›n otantik kay›ttan kopya edilereküretilmesi, mümkünse bu tür foto¤raflar›n kontrolu sa-dece çok az say›da kiflide olan ve güvenlikli yerlerde sak-lanan hard disklerde saklanmas› ve bu hard diskin d›fl et-kilerden uzak tutulmas› önemlidir. Dijital foto¤raflar›n,makinan›n özellikleri uygunsa, ham (raw) formatta çe-kilmesi ve bu flekilde saklanmas› da önerilebilir.

Bu atlas›n temelini, iflkence iddias›yla baflvuran olgu-lar›n foto¤raflanabilmifl ve bu foto¤raflar›n saklanabilmiflolmas› oluflturmaktad›r. Ayn› fley iflkencenin kan›tlan-mas› için, ya da iflkence ma¤durunun tedavi ve rahabili-tasyonu amac›yla yap›lan görüntüleme ve laboratuar tet-kiklerinin sonuçlar› için de geçerlidir.

‹flkence Atlas›’n›n Bölümleri

‹flkence Atlas›’nda kullan›lan olgu hikayelerinin, mu-ayene ve tetkik sonuçlar›n›n ve görsel kay›tlar›n büyükço¤unlu¤u Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› Tedavi ve Reha-bilitasyon Merkezleri’ne 1990-2007 y›llar› aras›nda bafl-

vuran kiflilere aittir. Atlasta ‹.Ü. ‹stanbul T›p FakültesiAdli T›p Anabilim Dal› Adli T›p Poliklini¤i’nin arflivineait ve kiflisel arflivlerden al›nan birkaç olgu da kullan›l-m›flt›r. Kullan›lan tüm t›bbi kay›tlarda kiflinin kimli¤i vemuayeneyi yapan hekim ve klini¤in ismi ile birkaç istis-na d›fl›nda tarihler gizlenmifltir.

Atlas›n yaz›lmas›nda e¤itsel amaçlarla iki farkl› yön-tem kullan›lm›flt›r:

Birinci yöntem iflkencenin t›bbi bulgular›n›n, ilgili ol-du¤u iflkence yöntemine göre s›n›flanmas› ve ayn› iflken-ce yöntemiyle ilgili benzer bulgular›n bir arada verilme-sidir. Görüntüleme ve laboratuar tetkik yöntemlerininbulgular› ise kendi içinde s›n›flanm›flt›r. Bu yap›l›rkengerekli yerlerde foto¤raf ya da tetkik sonucunun ait oldu-¤u olgunun gördü¤ü iflkencenin ayr›nt›lar› ve di¤er t›bbibulgular›na iliflkin k›sa bilgiler verilmifltir.

‹kinci yöntem ise bir olguya ait farkl› bulgular›n, olgu-nun iflkence öyküsü ve gerekli t›bbi bulgular›yla birlikte,vaka sunumu tekni¤ine daha yak›n bir flekilde bir araya ge-tirildi¤i “olgu öyküleri” bölümünde kullan›lm›flt›r. Bu bö-lümde daha çok özelli¤i olan olgulara yer verilmifltir, an-cak bir olgunun hem foto¤raf, hem de tetkik sonuçlar›n›nbir arada kullan›lmas› her zaman mümkün olmam›flt›r.

Atlas›n ikinci bölümünde iflkence yöntemleri derlen-mifltir. Yöntemlere iliflkin olarak ‹stanbul Protokolü veT‹HV raporlar› baz al›narak verilen bilgilerin yan› s›ra,özgün çizimlere de yer verilmifltir. ‹flkencenin nas›l ya-p›ld›¤›n›n, uygulanan fliddetin biyomekanik ve fizikselsonucunun anlafl›lmas›, bulgular›n yorumlanmas› içinkritik öneme sahiptir.

Atlas›n üçüncü bölümü iki alt bölüme ayr›lm›flt›r. Bi-rinci alt bölümde (IIIA) foto¤raflara yer verilmifltir. Bufoto¤raflar bir iflkence ma¤duru muayene edildi¤indekarfl›lafl›labilecek, ço¤u tipik olan cilt bulgular›n› yans›t-maktad›r. ‹kinci alt bölümde ise (IIIB), radyolojik (rönt-gen, bilgisayarl› tomografi ve MR), sintigrafik, histopato-lojik ve elektrofizyolojik bulgular (EMG) dört alt bölüm-de bir araya getirilmifltir.

Atlas›n dördüncü bölümü ay›r›c› tan›ya ayr›lm›flt›r. ‹fl-kence iddialar› soruflturulurken karfl›lafl›labilen ve her za-man ak›lda tutulmas› gereken yalanc› iflkence iddialar›, cilthastal›klar›, siyah derili ma¤durlar›n muayenesine dairözellikler ve kendi eylemiyle bedenine zarar veren kifliler-le ilgili baz› önemli noktalar bu bölümde derlenmifltir.

Son bölümde ise baz› özel olgu örnekleri bir araya ge-tirilmifltir. Bu olgular iflkence öyküleri, cezaevi operas-yonlar›ndan olgular ve çocuklarda iflkence alt bafll›kla-r›nda s›n›fland›r›lm›flt›r.

5