Açık Erişim Çalışmaları

Dr. Pervin BEZİRCİBurak HEKİM

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİKütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı

Açık Erişim Hakkında

• Okuyucunun bilimsel bilgiye (makaleler, kitaplar,araştırma verileri) ücretsiz erişimini ve bu bilgilerinlisanslanarak araştırmacılar, sanayi ve vatandaşlartarafından daha çok kullanılmasını sağlayanuygulamadır.

• “Bilimsel literatürün İnternet aracılığıyla finansal, yasalve teknik bariyerler olmaksızın, erişilebilir, okunabilir,kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir,tam metne bağlantı verilebilir, dizinlenebilir, yazılımaveri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç içinkullanılabilir olması”’dır.

*http://acikerisim.org/acik-erisim-nedir/

Açık Erişim Faydaları 1

Bilimsel bilgiye erişimde yasal, ticari ve teknolojik engelleri kaldırmak suretiylearaştırma süreci daha etkili, araştırma sonuçları daha görünür hale gelir. Dahası,açık erişim ikilemeyi önler, bilgiyi ve teknolojik transferi geliştirir ve yeniliğidestekler.

Kurumlar ve yazarlar araştırma çıktılarının anında görünürlüğünü sağlarlar veböylece elde ettikleri sonuçların yayımı ve kullanımı artar. Açık erişim, araştırmalarınetkisinin, uluslararası işbirliğinin artmasına yol açar ve yeni fon kaynakları ve fırsatlaryaratır.

Araştırmacılar kütüphaneler aracılığıyla erişemedikleri makaleleri aramak için zamanharcamazlar. Dahası, araştırmacılar yeni bilgi yaratmak için sadece açık araştırmaiçeriği üzerinde etkin çalışabilen metin ve veri madenleme teknolojilerini kullanarakçoğu kez çeşitli araştırma alanlarındaki makalelerden veri ve bilgi çıkarabilirler.

Fon sağlayan ajanslar, üniversiteler ve araştırma kurumları araştırma sürecininkalitesini ve saydamlığını, araştırmaya yatırımın getirisini izlerler ve ulusal veuluslararası düzeyde artan görünürlükten yararlanırlar. Araştırma değerlendirme içindeğişik ölçevleri (alternative metrics) esas alan yeni modeller de benimseyebilirler.

Açık Erişim Faydaları 2

Açık erişim kütüphanelere kullanıcılarının bilimsel materyallereerişimini artırma olanağı sağlar ve kütüphanelerin geleneksel dergiaboneliklerine harcadıkları miktarı azaltmaya yardımcı olabilir.

Yeni ürünler geliştirerek ve üreterek yenilik yapmak ve rekabetgüçlerini artırmak için Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ) çığıraçan araştırma sonuçlarına anında açık erişimden büyük ölçüdeyararlanırlar. Bilimsel çıktılara abonelik esasına dayanan sınırlıerişim KOBİ’lerin yenilik yapmasına engel olur.

Saydamlığı genişletilen ve iyileştirilen bilimsel süreç ve bunu izleyenbilgiye erişim 21. yüzyılın çetrefillikleriyle daha başarılı bir biçimdebaşa çıkabilen, daha bilim okur yazarı vatandaşlara öncülük eder.

Açık Erişim Faydaları

• Ücretsiz erişim

• Daha çok kullanım / Daha çok kişiye ulaşım

• Daha etkili araştırma sonuçları

• Daha çok atıf alma

• Güvenilir ve doğru üst veri bilgisi

• Uzun süreli koruma

• Farklı arama motorlarından erişim

• Bilimsel iletişimi güçlendirme

• Dergi fiyatlarındaki yüksek artışın önlenmesi

• Her dilde bilimsel bilginin kullanılır, paylaşılır hale gelmesi

• Disiplinlerarası araştırmalarda artış

• Araştırma, keşfetme ve buluşlardaki adımları hızlandırmak

• Kütüphanelerin geleneksel dergi aboneliklerine harcadıkları miktarı azaltmaya yardımcı

İstanbul Üniversitesi’nin Web of Science’daindekslenen 43.131 yayınının sadece 9.681’i açıkerişimde. Geriye kalan yaklaşık 33.450 makaleyeerişmek için ücret ödememiz gerekiyor.

Oysa, İstanbul Üniversitesi’nin tüm yayınları açıkerişimde olsa görünürlük ve atıf sayısı artacak...

Açık Erişim Faydaları Örnekİstanbul Üniversitesi

Web of Science Verileri

Tüm dünya, araştırma harcamalarının 1/3’lükkısmını insanların %99’nun erişemeyeceğiaraştırma sonuçlarını yayınlamak için harcıyor.

#osfair2017

AkademisyenlerNeden Çalışmalarını

Açık Erişimde yayınlamalı?

• Açık erişimli dergilerde ve Kurumsal Arşivlerde(Dspace) arşivlenen makalelerin diğerlerineoranla daha çok atıf aldığına dair araştırmasonuçları gitgide artmaktadır.

• Nitekim, Science-Metrix yakın tarihli biraraştırma sonucuna göre; açık erişimmakalelerinin atıf avantajına sahip olduğunu veabonelik modeli altında yayınlanan diğeryayınlardan % 50 daha yüksek bir araştırmaetkisi olduğunugöstermiştir(https://www.elsevier.com/connect/citation-metrics-and-open-access-what-do-we-know).

• Bilimsel araştırmalar için makalelere kolaylıkla vesınırlama olmadan erişim mümkün hale gelir.

• Bazı yazarlar, daha çok görünürlüğün, şeffaflığın intihalleriartıracağından korkar. Oysa, açık erişim intihalleri azaltır.Yayın serbestçe erişildiğinde intihalin ortaya çıkarılmaihtimali çok daha yüksek olacaktır.

• https://libguides.mq.edu.au/c.php?g=674313&p=4748931

Yayınlanan ve çevrimiçi olarak serbestçe erişilebilen (açık erişim) araştırmanın, test edilen her alanda, açıkerişim olmayan araştırmalardan (aynı dergide ve yılda) önemli ölçüde daha fazla indirildiği ve alıntılandığıbelirtilmiştir. Erişim engelleri, araştırma uygulamalarının ve faydalarının önündeki engeller anlamınagelmektedir, bu kamunun araştırmaya yaptığı harcamalarda kayıplara yol açmaktadır.Kaynak: http://openaccess.eprints.org/index.php?/archives/865-.html

Açık Erişimde Olan Yayınlar Olmayanlara Göre Daha Fazla Atıf Alıyor…

Kristin Antelman, Do Open-Access Articles Have a Greater Research Impact?

Yüksek Öğretim Kurulu Açık Erişim İstekleri

• YÖK Başkanı Prof.Dr. M. A. Yekta SARAÇ, 10 Ocak 2019 tarihindegerçekleştirilen Üniversitelerarası Kurul (ÜAK) toplantısında bilimdünyası için çok önemli ve bütün dünyanın gündeminde olan “AçıkBilim ve Açık Erişim” konusunda, YÖK bünyesinde yürütülençalışmalar hakkında açıklamalarda bulunmuş ve bu konudakigelişmeler ulusal basında da yer almıştır.

• Bu kapsamda içerisinde rektörler, ilgili öğretim üyeleri, TÜBİTAKtemsilcisi, kütüphane ve dokümantasyon alanında yetkin çalışmacılarınyer aldığı “Açık Bilim ve Açık Erişim Çalışma Grubu” kurulmuştur.Çalışma Grubu, 25.12.2018 tarihinde gerçekleştirdiği ilk toplantısında;ülkemizdeki bütün üniversitelerde uluslararası standartlarda “AçıkAkademik Arşiv Sistemi” kurulması, üniversite arşivlerinin “AvrupaAçık Erişim Altyapısı (OpenAIRE)” ile bütünleşmesinin sağlanması,“Akademisyenlerin Araştırmacı Numaraları (ORC-ID veya benzeri)”kullanımına özen gösterilmesi konularını gündemine almıştır.

YÖK Açık Erişim İstekleri 1

Açık bilim ve açık erişim konusunda YÖK tarafından atılacak somutadımlar arasında:

• Üniversitelerde açık bilim ve açık erişim çalışmalarından sorumlurektör ya da rektör yardımcısı başkanlığında bir komisyon kurulmasıve bu konuda, farkındalığın arttırılması için akademisyenlerin katılımıylatoplantılar düzenlenmesi

• Açık erişimdeki dergilerde yayın yapılması ve açık ders malzemesiüretiminin teşvik edilmesi amacıyla Akademik Teşvik Yönetmeliğindedüzenleme yapılması,

• YÖK tarafından düzenlenecek eğitim toplantılarına üniversitelerin ilgilipersonelinin katılımının sağlanması,

• Üniversiteler tarafından yapılan çalışmaların ve akademik arşivlerdekiyayın sayılarının altı aylık periyotlar ile YÖK’ün belirleyeceği yöntem veformatta rapor edilmesi ve benzeri girişimlerin başlatılması yeralmaktadır.

YÖK Açık Erişim İstekleri 2

Bu çalışmalar kapsamında YÖK’ün üniversitelerdenbeklentileri:

• Üniversitelerde açık bilim ve açık erişimle ilgili çalışmalardansorumlu rektör/rektör yardımcısı başkanlığında bir komisyonkurulması ve üniversite içerisinde açık bir ekosistemoluşturulması amacıyla akademisyenler için farkındalıktoplantıları düzenlenmesi,

• Uluslararası standartlarda Açık Akademik Arşiv Sistemininkurulması,

• Akademik Arşiv sorumlusu olarak bir kütüphanecibelirlenmesi,

YÖK Açık Erişim İstekleri 3

• YÖK tarafından gönderilecek çerçeve Açık Bilim Politikası temel alınarak üniversitenizin Açık BilimPolitikasının hazırlanması,

• Akademik Arşiv içeriğine erişimi tekil bir web adresi ile sağlayacak Handle üyeliğinin yapılması,

• Akademik Arşivlerin uluslararası harmanlama ve listeleme sistemlerine (TAA, DAI, BASE, OpenDOAR,ROAR, OpenAIRE, ROARMAP, DSpace) kayıt edilmesi,

• Akademik Arşive kaydı yapılan yazarların ORC-ID’lerinin kayıtlara eklenmesi, ORC-ID’si olamayan yazarlaraORC-ID alınmak suretiyle kayıtlara eklenmesi,

• Akademik Arşivlerin, TÜBİTAK Türkiye Akademik Arşivi ve uluslararası harmanlama sistemlerineuluslararası standartlarda veri sağlaması için OAI-PMH standartlarına göre veri üretilmesi

• Akademik yükseltmede değerlendirilen yayınların akademik arşivde bulunmasının teşvik edilmesi,

• Kurumsal akademik arşivlerin ivedilikle uluslararası standartlarda işler hale gelmesi için nitelikli insankaynağı dahil olmak üzere gerekli her türlü desteğin verilmesi,

• Açık erişimdeki dergilerde yayın yapılmasının ve açık ders malzemesi üretiminin teşvik edilmesi,

• YÖK tarafından düzenlenecek toplantılara ilgili personelin katılımının sağlanması,

• Yükseköğretim Bilgi Sistemi (YÖKSİS) üzerinden erişime açılacak olan ve bir örneği bilgilendirme amacıylailişikte gönderilen “Kurumsal Akademik Arşiv Bilgi Formu” nun Haziran ve Aralık aylarının son günüitibariyle altı aylık periyodlar halinde doldurulması,

gerekmektedir.

YÖK Açık Bilim Politikası

• Haklar, Sorumluluklar ve Görevler/Madde 2: Benzersiztanımlayıcıların (DOI'ler, ORCID veya diğerleri gibi)kullanımının zorunluluğunu sağlamak

• Araştırmacıların akademik arşive tam metnin(yayınlanmış makale veya makalenin yayınlanmadanönceki hakem kontrolünden geçmiş kopyası) yanı sırailgili üst verilerin önceden veya yayınlandıktan sonramakine tarafından okunabilir elektronik kopyasınıkoymasını zorunlu tutar. Araştırmacılar yayınlarınınakademik arşive zamanında konulmasındansorumludurlar.

DOI, ORC-ID, HANDLE Nedir?

• DOI: Akademik Yayının Kimlik NumarasıDigital Object Identifier (Dijital Nesne Tanımlayıcı), internet üzerinde yayınlananiçeriğe kolay erişimi sağlayan benzersiz numaralandırma ve erişim sistemidir.

• ORC-ID:Yazarın Kimlik NumarasıTek bir dijital kimlik kullanmak suretiyle, bir araştırmacıya ait araştırma çıktılarınıntamamının tek bir hesap altında toplanmasıdır

• Handle: Yayının İnternet Adresi (ikametgah Adresi gibi)Handle (Kulp), ortak kayıt servisi CNRI tarafından atanan tekil kaynak erişim adresidir.

• Kurumsal Orc-ID: Bireysel ORC-ID alımı yerine kurumsal alınırsa standart verigirişi sağlanır, veri kaçağı önlenir, bireysel dirençlerin önüne geçilmiş olur.

*Küçük ölçekler için yaklaşık 60.000 TL. Büyük ölçekler için yaklaşık 160.000 TL.(kar amacıgütmeyen kurumlara %20 indirim)

Aperta, TÜBİTAK Açık Arşivi’nin adıdır. Tübitak’dan fon alan bütün araştırmacılar verilerini bu arşive yüklemek zorundadır.

Açık Erişimli Kurumsal Arşiv (Dspace)

Kapsamında Yapılan Çalışmalar

2012’den bugüne gerçekleştirilen Ulusal Açık Erişim toplantıları’na katıldık…

• 8-9 Kasım 2012 tarihlerinde Hacettepe Üniversitesi Kongre Merkezinde yapılan Ulusal Açık Erişim Çalıştayı,

• 21-22 Ekim 2013 tarihlerinde Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu (ANKOS), Açık Erişim veKurumsal Arşivler (AEKA)Grubu ile Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü işbirliği ile İzmirYüksek Teknoloji Enstitüsü ev sahipliğinde yapılan 2.Ulusal Açık Erişim Çalıştayı,

• 3 Mart 2014 Tarihinde Tamamlanan Ulusal Akademik Arşiv Projesi Eğitim Semineri.

• Yükseköğretim Akademik Arşiv Projesi kapsamında 30 Mayıs 2014 tarihinde Yükseköğretim Kurulu BaşkanlığıKonferans salonunda Kurumsal Açık Erişim Arşiv Sistemlerine Veri Girişi Eğitimi.

• 20-21Ekim 2014 tarihlerinde Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu (ANKOS) Açık Erişim veKurumsal Arşivler (AEKA) Grubu, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) Kurumsal Arşivler ve Açık Erişim (KAAE) Grubuve Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü işbirliği ile YÖK’ün ev sahipliğinde Ankara’da yapılan3. Ulusal Açık Erişim Çalıştayı,

• 4. Ulusal Açık Erişim Çalıştayı (AE2015) 19-21 Ekim 2015, TÜBİTAK

• 5. Ulusal Açık Erişim Konferansı (AE2016), 27 Ekim 2016, TÜBİTAK

• 6. Ulusal Açık Erişim Konferansı ve OpenAIRE2020 Çalıştayı 24-26 Ekim 2017, İYTE & Ege Üniversitesi AtatürkKültür Merkezi,

• Türkiye Açık Bilim Zirvesi 2018, 10 Eylül 2018, Sakıp Sabancı Müzesi, İstanbul

• Araştırma Verilerinin Yönetimi Ve Açık Bilim Çalıştayı, 11 Eylül 2018, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul

• Açık Bilim Yolunda, 11 Nisan 2019 tarihinde “Bilimi Özgür Bırak” İYTE Gösteri Merkezi

• 7. Ulusal Açık Bilim Konferansı ve OpenAIRE Advance Projesi Çalıştayı- 19- 20 Kasım 2019 İzmir

Politika oluşturuldu… 1YÖK açık erişim politikasına uygun şekilde İstanbul Üniversitesi Açık Erişimli KurumsalArşiv Politikası hazırlandı, 13/07/2017 tarihli senato toplantısının 22 No.lu, Ek 12 kararıile kabul edildi. İstanbul Üniversitesi Açık Erişimli Kurumsal Arşiv Politikasıhttp://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=iu-ae-kurumsal-arsiv-politikasi.pdf)adresinden yayınlandı.

Politika Amaçları:1. Uluslararası Açık Arşivler Girişim Standartlarına uygun açık erişim sistemininkurulması,2. İÜ’ne ait akademik çalışmaların uzun dönemli derlemesinin ve korunmasınınsağlanması,3. İÜ mensupları tarafından üretilen akademik çalışmaların açık erişimlegörünürlüğünün arttırılarak tüm kullanıcıların paylaşımına açılması,4. Atama ve yükselmeler ile diğer kurumsal değerlendirmelerde dikkate alınan bilimselçalışmaların uluslararası standartlara uygun olarak depolanması ve listelenmesininsağlanması,5. İÜ Açık Erişim stratejisinin belirlenmesi ve İÜ Açık Erişimli Kurumsal Arşivi’ninoluşturulması.

Politika oluşturuldu…2

• Depolama: Her İÜ Mensubu, yayın tarihinden geç olmamak koşuluyla,hakem değerlendirmelerinden geçerek, akademik bir dergideyayımlanmak için onay almış makalesinin dijital bir kopyasını İÜ AçıkErişimli Kurumsal Arşivi’nde depolar. (ambargolu bile olsa ambargosüresi dahilinde yayının ve yazarın bilgisi yer alır, ambargo süresisonrası açık erişim sağlanır).

• Açık Erişim/Seçimli Gecikmiş Açık Erişim: Yazar, çalışmalarının kamuyaivedilikle açılması için depolama sürecinde kullanılan açık erişimyazılımının ayarlarını “Açık Erişime İvedilikle Sunulması” seçimiylegerçekleştirmesi yönünde desteklenir. Yazarın yayıncılarla yaptığıanlaşmalar ve kişisel arşivleme seçenekleri göz önüne alındığındaçalışmalara erişim iki başlıkta uygulanacaktır.

a)Kamuya Açık Erişim b)Ambargo Süresi Sonunda Açık

• Lisanslama: Her İÜ Mensubu, entelektüel katkı sağladığı çalışmasının İÜKütüphanesi tarafından işletilecek İÜ Açık Erişimli Kurumsal Arşivi’ndekamuya açık olarak açık dağıtım ve koruma prensiplerine uygun şekildedepolanacağını kabul eder.

Dspace kuruldu...

Neden Dspace?

• Dünya çapında kullanıcı topluluğu ve geliştiricilerine sahiptir.

• Ücretsiz, açık kaynak kodlu bir yazılımdır.

• Kurum ihtiyaçlarına göre tamamen özelleştirilebilir.

• Eğitim, kamu, özel ve ticari kuruluşlar tarafından kullanılır.

• Her türlü dijital içeriği muhafaza eder, yönetir ve erişime sunar.

• Verileri uluslararası Dublin Core standartlarında tutar.

• OpenAIRE uyumludur.

• Tüm içerik (word, ppt, pdf, video gibi) türlerini kabul eder. Okunabilir dosya formatlarını full-textindekleme yapar, araştırmacıyı doğrudan kaynağa götürür aynı zamanda kayıt giren kütüphanecininyada müellifin gereksiz metadata girmesinin önüne geçer.

• Özelleştirilebilir web ara yüzünü destekler.

• OAI (Açık Arşivler Girişimi) uyumludur.

• Ekleme / çıkarma yeteneği vardır.

• Onaylama, düzeltme, ret veya yazara dönülerek “işlemi azaltma” yoluyla içeriği oluşturmaseçeneklerine sahip iş akışı özelliği vardır.

• Lucene arama motoru ile üst verilerde ve tam metinde arama imkanı verir.

• Java API (Uygulama Geliştirme Arayüzü) aracılığıyla geli ştirilebilir.

• PostgreSQL, Oracle veya MySQL veri tabanlarını kullanır

Kurumsal Akademik Arşiv(Dspace) Faydaları 1

İstanbul Üniversitesinin entelektüel birikimini bir arayatoplayarak bir açık erişim sistemi oluşturmayı ve uluslararasıstandartlarda erişime sunmayı amaçlamaktadır.

Kurumsal Yararları: Üniversitede yürütülen her türlü akademikfaaliyetin bilimsel, toplumsal ve ekonomik ilişkisini ortayakoyarak Üniversitenin değerini arttıran bir uygulamadır.

• Üniversitenin görünürlüğünü ve saygınlığını artırır.

• Üniversitenin desteklediği çeşitli tanıtım ve araştırmasonuçlarına erişim sınırlamasını ortadan kaldırır.

• Üniversitenin desteklediği araştırmaları tekrar ücretödeyerek ticari kaynaklardan satın almasını önler.

Bireysel Yararları:

• İnternet sayesinde araştırma sonuçlarına ücretsiz ve hızlı erişim sağlar.

• Bilgi kaynaklarının daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlayarak araştırmanın etkisini artırır.

• Bilgi kaynaklarının başka araştırmalara temel oluşturmasına aracılık eder.

• Araştırmaların tekrarını önler.

Kurumsal Akademik Arşiv(Dspace) Faydaları 2

Dspace’e yüklenmesi gereken içerik

• Makaleler • Ön baskı (pre-prints) • Son baskı (post-prints) • Tezler • Proje çıktıları • Kitap/kitap bölümleri • Konferans bildirimleri/sunumlar • Teknik dokümanlar / kılavuzlar • Veri setleri • Öğrenim nesneleri

Harmanlama

• Google Akademik: Google tarafından hizmete alınan vesadece akademik makaleler ve konularda arama yapan birarama motorudur. Konuların altındaki atıflar bölümündemakaleye atıfta bulunan diğer makalelerin sayısını ve omakalelerin listesini verir.

• ROAR: Kurumsal arşivlerin içeriğini harmanlayan veiçeriğinde toplu arama yapılmasını sağlayan bir sistemdir.

• OpenAIRE: Avrupa'daki açık erişim arşivlerini harmanlar.

• Harman: Ulusal Kurumsal Açık Arşiv içeriklerinin üstverilerinin harmanlanması ve Türkiye Akademik Arşiv adresiüzerinden erişimin sağlanması amaçlanmaktadır.

• BASE: Almanya Bielefeld'deki Bielefeld ÜniversitesiKütüphanesi tarafından oluşturulan bilimsel internetkaynaklarına yönelik çok disiplinli bir arama motorudur.

TEŞEKKÜR EDİYORUZ

SAYGILARIMIZLA

pervinb@İstanbul.edu.tr

burakhekim@İstanbul.edu.tr