Açıklamalı ve Uygulamalı Osmanlı Türkçesi - pegem.net · Prof. Dr. Hüseyin GÜFTÂ Açıklamalı ve Uygulamalı OSMANLI TÜRKÇESİ ISBN 978-605-241-028-8 DOI 10.14527/9786052410288

Açıklamalı ve Uygulamalı

OsmanlıTürkçesiProf. Dr. Hüsey�n GÜFTÂ

Prof. Dr. Hüseyin GÜFTÂ

Açıklamalı ve UygulamalıOSMANLI TÜRKÇESİ

ISBN 978-605-241-028-8DOI 10.14527/9786052410288

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Ağustos 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Hüseyin Güftâ

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd.Şti.İvedik Osb Oto 3. Bölge 2284 Sokak No:101

Yenimahalle/Cebeci0312 395 85 71-72

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 33748

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

Đçindekiler

Önsöz .............................................................................................................13

Giriş

Osmanlı Türkçesi...........................................................................................17

Birinci Bölüm

Okuma ve Yazma

1.1. Alfabe .....................................................................................................19 1.2. Harflerin Bitişmesi..................................................................................20 1.3. Hareke.....................................................................................................28 1.4. Sesli Harfler ............................................................................................32

1.4.1. Türkçe Kelimelerde Sesliler ............................................................33 1.4.1.1. a................................................................................................34 1.4.1.2. e................................................................................................36 1.4.1.3. ı, i .............................................................................................37 1.4.1.4. o, ö, u, ü....................................................................................38 1.4.1.5. Kapalı e ....................................................................................40

1.4.2. Arapça ve Farsça Kelimelerde Sesliler............................................41 1.4.2.1. ā................................................................................................41 1.4.2.2. í ................................................................................................41 1.4.2.3. ū................................................................................................42 1.4.2.4. a, e, ı, i, u, ü ..............................................................................43

1.4.3. Batıdan Alınan Kelimelerde Sesliler ...............................................45 1.5. Sessiz Harfler..........................................................................................47

1.5.1. Hemze..............................................................................................49 1.5.2. Be.....................................................................................................52 1.5.3. Pe .....................................................................................................54 1.5.4. Te.....................................................................................................54 1.5.5. Se .....................................................................................................56 1.5.6. Cim ..................................................................................................56 1.5.7. Çim ..................................................................................................57 1.5.8. Ha ....................................................................................................59 1.5.9. Hı .....................................................................................................59 1.5.10. Dal .................................................................................................60 1.5.11. Zel..................................................................................................62 1.5.12. Re...................................................................................................62 1.5.13. Ze...................................................................................................63 1.5.14. Je....................................................................................................64

Açıklamalı ve Uygulamalı Osmanlı Türkçesi

4 g

1.5.15. Sin..................................................................................................65 1.5.16. Şın..................................................................................................66 1.5.17. Sad .................................................................................................67 1.5.18. Dad ................................................................................................68 1.5.19. Tı ...................................................................................................69 1.5.20. Zı ...................................................................................................71 1.5.21. Ayın ...............................................................................................71 1.5.22. Gayın .............................................................................................73 1.5.23. Fe ...................................................................................................74 1.5.24. Kaf .................................................................................................76 1.5.25. Kef .................................................................................................77

1.5.25.1. Kâf-ı Arabî .............................................................................77 1.5.25.2. Kâf-ı Fārisî .............................................................................78 1.5.25.3. Kâf-ı Nūnî / Sağır Kef............................................................79 1.5.25.4. Kâf-ı Vāvî...............................................................................82 1.5.25.5. Kâf-ı Yāyî...............................................................................83

1.5.26. Lam................................................................................................84 1.5.27. Mim ...............................................................................................85 1.5.28. Nun ................................................................................................86 1.5.29. Vav ................................................................................................87 1.5.30. He ..................................................................................................88 1.5.31. Ye ..................................................................................................89

1.6. Ekler........................................................................................................90 1.6.1. Çekim Ekleri....................................................................................91

1.6.1.1. Hāl Ekleri .................................................................................91 1.6.1.2. Vasıta Hāli................................................................................93 1.6.1.3. Çoğul Eki .................................................................................93 1.6.1.4. Soru Eki....................................................................................93 1.6.1.5. Đyelik Ekleri..............................................................................94 1.6.1.6. -ki Aitlik Eki ............................................................................96 1.6.1.7. Fiillerde Şahıs ve Zaman Ekleri ...............................................97 1.6.1.8. Fiil Çekimi .............................................................................105 1.6.1.9. Fiillerde Olumsuzluk..............................................................105 1.6.1.10. Ek-Fiil ..................................................................................107

1.6.2. Yapım Ekleri .................................................................................109 1.6.2.1. Đsimden Đsim Yapım Ekleri ....................................................109 1.6.2.2. Đsimden Fiil Yapım Ekleri......................................................113 1.6.2.3. Fiilden Đsim Yapım Ekleri......................................................115 1.6.2.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri .......................................................119

1.6.3. Fiilimsiler ......................................................................................121 1.6.3.1. Đsim-Fiil (Mastar) ...................................................................121 1.6.3.2. Sıfat-Fiil (Ortaç).....................................................................122 1.6.3.3. Zarf-Fiil (Bağ-Fiil) .................................................................124

1.7. Türkçe Zamirler ....................................................................................127

Prof. Dr. Hüseyin Güftâ

5 i

1.8. Türkçe Đsim Tamlaması ........................................................................129 1.9. Transkripsiyon Alfabesi........................................................................132 1.10. Sayılar .................................................................................................141 1.11. Tarih....................................................................................................143 1.12. Okuma ve Yazmaya Giriş...................................................................144

1.12.1. Okumaya Giriş.............................................................................145 1.12.2. Yazmaya Giriş .............................................................................158

Đkinci Bölüm

Arapça Kelime ve Şekiller

2.1. Aslî ve Zāid Harfler ..............................................................................169 2.2. Kelime Ailesi ........................................................................................172 2.3. Kelimenin Veznini Belirleme ...............................................................175 2.4. Kelimeyi Diğer Vezne Aktarma ...........................................................179 2.5. Aksām-ı Sebʿa, Đdgām, Đzhār, Đʿlāl........................................................181

2.5.1. Aksām-ı Sebʿa ...............................................................................182 2.5.1.1. Sahíh Kelimeler......................................................................182 2.5.1.2. Muʿtell Kelimeler...................................................................183

2.5.2. Đdgām.............................................................................................186 2.5.3. Đzhār...............................................................................................186 2.5.4. Đʿlāl ................................................................................................186

2.6. Kelime Çeşitleri ....................................................................................187 2.6.1. Masdar ...........................................................................................188

2.6.1.1. Mücerred Sülāsî Masdarlar ....................................................189 2.6.1.2. Mücerred Rubāʿî Masdarlar ...................................................212 2.6.1.3. Mezídünfíh Masdarlar............................................................213 2.6.1.4. Mimli Masdarlar.....................................................................228 2.6.1.5. Mecʿūl Masdarlar ...................................................................231

2.6.2. Đsm-i Fāʿil ......................................................................................232 2.6.2.1. Mücerred Sülāsî Masdarların Đsm-i Fāʿili ..............................232 2.6.2.2. Mücerred Rubāʿî Masdarların Đsm-i Fāʿili .............................237 2.6.2.3. Mezídünfíh Masdarların Đsm-i Fāʿili......................................238

2.6.3. Đsm-i Mefʿūl...................................................................................251 2.6.3.1. Mücerred Sülāsî Masdarların Đsm-i Mefʿūlü..........................251 2.6.3.2. Mücerred Rubāʿî Masdarların Đsm-i Mefʿūlü ........................256 2.6.3.3. Mezídünfíh Masdarların Đsm-i Mefʿūlü .................................256

2.6.4. Sıfat-ı Müşebbehe..........................................................................264 2.6.5. Mübālağa-i Fāʿil ............................................................................267 2.6.6. Đsm-i Tafdíl....................................................................................270 2.6.7. Đsm-i Mekân...................................................................................272 2.6.8. Đsm-i Zamān...................................................................................275


6 g

2.6.9. Đsm-i Ālet.......................................................................................276 2.6.10. Đsm-i Tasgír .................................................................................278 2.6.11. Đsm-i Mensūb...............................................................................279

2.7. Müennes - Müzekker ............................................................................283 2.8. Müfred, Tesniye, Cemʿ.........................................................................290

2.8.1. Müfred ...........................................................................................290 2.8.2. Tesniye ..........................................................................................290 2.8.3. Cemʿ ..............................................................................................291

2.8.3.1. Cemʿ-i Sālim ..........................................................................291 2.8.3.2. Cemʿ-i Mükesser....................................................................293

2.9. Harf-i Taʿríf, Ay ve Güneş Harfleri......................................................305 2.9.1. Harf-i Taʿríf...................................................................................305 2.9.2. Ay Harfleri.....................................................................................306 2.9.3. Güneş Harfleri ...............................................................................306

2.10. Arapça Tamlama.................................................................................307 2.10.1. Arapça Đsim ve Sıfat Tamlamaları...............................................317

2.10.1.1. Arapça Đsim Tamlaması .......................................................317 2.10.1.2. Arapça Sıfat Tamlaması .......................................................319 2.10.1.3. Arapça Đzāfet-i Lafziyye ......................................................320

2.11. Edatlar.................................................................................................321 2.11.1. Bağlama Edatları .........................................................................321 2.11.2. Harf-i Cerler ................................................................................322 2.11.3. Diğer Edatlar ...............................................................................327

2.12. Sayı Đsimleri........................................................................................331 2.12.1. Asıl Sayılar ..................................................................................331 2.12.2. Sıra Sayılar ..................................................................................334 2.12.3. Kesir Sayılar ................................................................................335

2.13. Gün Đsimleri ........................................................................................335 2.14. Ay Đsimleri ..........................................................................................336

2.14.1. Hicrî Aylar...................................................................................336 2.14.2. Rumî Aylar ..................................................................................337

Üçüncü Bölüm

Farsça Kelime ve Şekiller

3.1. Farsça Kelimeler ...................................................................................339 3.1.1. Basit Kelimeler..............................................................................339 3.1.2. Türemiş Kelimeler.........................................................................340

3.1.2.1. Soneklerle Türemiş Kelimeler ...............................................340 3.1.2.2. Öneklerle Türemiş Kelimeler.................................................350

3.1.3. Birleşik Kelimeler .........................................................................353 3.1.3.1. Birleşik Đsimler.......................................................................353


7 i

3.1.3.2. Birleşik Sıfatlar ......................................................................358 3.2. Đsimlerde Küçültme...............................................................................362 3.3. Sıfatlarda Derecelendirme ....................................................................363 3.4. Tekil ve Çoğul Đsimler ..........................................................................364 3.5. Sayı Đsimleri..........................................................................................367 3.6. Vāv-ı Maʿdūle.......................................................................................371 3.7. Farsça Tamlama....................................................................................371

3.7.1. Farsça Đsim ve Sıfat Tamlamaları..................................................383 3.7.1.1. Farsça Đsim Tamlaması ..........................................................383 3.7.1.2. Farsça Sıfat Tamlaması ..........................................................385

3.8. Arapça ve Farsça Tamlamalar ..............................................................388

Dördüncü Bölüm

Đmla Rehberi

4.1. Fiiller.....................................................................................................389 4.2. Sıfatlar ve Zarflar..................................................................................399 4.3. Edebiyat Terimleri ................................................................................402 4.4. Tarih Terimleri......................................................................................405 4.5. Yazı, Eğitim ve Öğretim Terimleri .......................................................408 4.6. Mevsimler .............................................................................................409 4.7. Aylar .....................................................................................................409 4.8. Haftanın Günleri ...................................................................................409 4.9. Renkler..................................................................................................409 4.10. Çiçekler...............................................................................................410 4.11. Hayvanlar............................................................................................410 4.12. Meyve ve Sebzeler..............................................................................411 4.13. Organlar ..............................................................................................412 4.14. Kadın ve Erkek Đsimleri ......................................................................412 4.15. Şehirler................................................................................................415

Beşinci Bölüm

Metinler

5.1. Manzum Metinler .................................................................................417 شىرما لستقالا ...............................................................................................417

ىلراريو دنخا .................................................................................................419 چشمهسى نچوبا ..............................................................................................425

ىشعر شيا بش زتواو ........................................................................................427 قوشلر چكاو ..................................................................................................428

حكايهسى سمرجى ............................................................................................429


8 g

توحيد ..........................................................................................................430 تمناجا ........................................................................................................431

ملسال اعليه لنىب انعت فى ....................................................................................432 عليه لله احمة رادمر نسلطا ستايش در قصيده ............................................................433

لله احمه رپاشا هيمابر اعظمراصد ستايش و لستانبو اصف در وقصيده ..................................437 شيخى - لغز ..................................................................................................440

اپاش حمد ا- لغز ..............................................................................................441 نجاىت - لغز ...................................................................................................441 محىب - لغز ...................................................................................................442 فضولى - لغز .................................................................................................443

باقى - لغز .....................................................................................................443 نفعى - لغز ....................................................................................................444 ناىب - لغز .....................................................................................................445 نديم - لغز .....................................................................................................446

غالب شيخ - لغز .............................................................................................447 دن“خليلنامه” ..................................................................................................448

دن“مولد” ......................................................................................................451 دن“قيافتنامه” ..................................................................................................452

دن“نمجنو و ليلى” ...........................................................................................453 دن“خاقاىن حليۀ” ..............................................................................................459

دن“ناىب خيريۀ” ...............................................................................................461 دن“ظريفى پندنامۀ” ...........................................................................................463 دن“عشق و حسن” ...........................................................................................464

حالتى - باعىر .................................................................................................466 حالتى - باعىر .................................................................................................467

نفعى - باعىر ...................................................................................................467 يحىي مالسال اشيخ - باعىر ...................................................................................467

لدين انبرها قاضى - غطيو ...................................................................................467 فضولى - قطعه .................................................................................................467 فضولى - بيت ..................................................................................................468

خيالى - بيت ...................................................................................................468 ناىب - بيت .....................................................................................................468 نديم - دمفر ....................................................................................................468

پاشا ضيا - دمفر ...............................................................................................468 5.2. Mensur Metinler ...................................................................................469

دن“عثمانيه لمثا اوبضر” ....................................................................................469


9 i

نقافتا ينجيلى اپنبه .............................................................................................473 لوىم اوكغمسز ................................................................................................485

قوشى چالى ....................................................................................................490 جيمقا ..........................................................................................................493 495..................................................................................................... ارزوكصوله اوزارپا .......................................................................................................498

ديا ىمضانلر رسكىا ..........................................................................................500 شيلر نال اومضر و نافع صحته حفظ .........................................................................503

صنعتى بوجكجيلك - بوجكى يپكا ...........................................................................504 دن“سياحتنامه” ................................................................................................505

512.............................................................................................................باقىبك عمر نفعى ..................................................................................................514

نند“يخىرتا هزادعاشقپاشا” ..................................................................................518 انلرضو و الرحمة اعليه نخا محمد نسلطا .................................................................520

عليه لله احمة رمليحى الشعر املحا ...........................................................................522 ادىبغد فضولئ موالنا ..........................................................................................525

ريد انبيا ختاللى انال اوماننده زنخا نسليما نسلطا ممرحو ..............................................527 نخا حمد انسلطا تحضر نهمايو سوجل ..................................................................529

531...................................................................................................... دورىاللهلدين اشمس اقيله افاتح ......................................................................................533

دن“نطق” ......................................................................................................537

Altıncı Bölüm

Çalışma Yaprakları

6.1. Alfabe 1 ................................................................................................543 6.2. Alfabe 2 ................................................................................................544 6.3. Alfabe 3 ................................................................................................544 6.4. Harfleri Tanımak 1................................................................................545 6.5. Harfleri Tanımak 2................................................................................546 6.6. Harflerin Bitişmesi 1.............................................................................547 6.7. Harflerin Bitişmesi 2.............................................................................548 6.8. Harflerin Bitişmesi 3.............................................................................549 6.9. Harflerin Bitişmesi 4.............................................................................550 6.10. Hareke 1..............................................................................................551 6.11. Hareke 2..............................................................................................552 6.12. Sesli Harfler 1 .....................................................................................553 6.13. Sesli Harfler 2 .....................................................................................553


10 g

6.14. Sesli Harfler 3 .....................................................................................554 6.15. Sesli Harfler 4 .....................................................................................554 6.16. Sesli Harfler 5 .....................................................................................555 6.17. Sesli Harfler 6 .....................................................................................555 6.18. Sesli Harfler 7 .....................................................................................556 6.19. Sesli Harfler 8 .....................................................................................556 6.20. Sessiz Harfler 1...................................................................................557 6.21. Sessiz Harfler 2...................................................................................557 6.22. Sessiz Harfler 3...................................................................................558 6.23. Sessiz Harfler 4...................................................................................558 6.24. Sessiz Harfler 5...................................................................................559 6.25. Sessiz Harfler 6...................................................................................559 6.26. Sessiz Harfler 7...................................................................................560 6.27. Sessiz Harfler 8...................................................................................560 6.28. Çekim Ekleri 1 ....................................................................................561 6.29. Çekim Ekleri 2 ....................................................................................561 6.30. Çekim Ekleri 3 ....................................................................................562 6.31. Çekim Ekleri 4 ....................................................................................563 6.32. Çekim Ekleri 5 ....................................................................................564 6.33. Yapım Ekleri 1....................................................................................565 6.34. Yapım Ekleri 2....................................................................................565 6.35. Yapım Ekleri 3....................................................................................566 6.36. Transkripsiyon Alfabesi 1...................................................................567 6.37. Transkripsiyon Alfabesi 2...................................................................568 6.38. Sayılar ve Tarih (Sayılar) 1.................................................................569 6.39. Sayılar ve Tarih (Tarih) 2 ...................................................................570 6.40. Sağır Kef 1..........................................................................................571 6.41. Sağır Kef 2..........................................................................................572 6.42. Okuma 1..............................................................................................573 6.43. Okuma 2..............................................................................................574 6.44. Okuma 3..............................................................................................575 6.45. Okuma 4..............................................................................................576 6.46. Yazma (Kopya Etme) 1 ......................................................................577 6.47. Yazma (Kopya Etme) 2 ......................................................................578 6.48. Yazma (Kelime) 3...............................................................................579 6.49. Yazma (Kelime) 4...............................................................................579 6.50. Yazma (Kelime) 5...............................................................................580 6.51. Yazma (Kelime) 6...............................................................................580 6.52. Yazma (Çekim ve Yapım Ekleri) 7 ....................................................581 6.53. Yazma (Çekim ve Yapım Ekleri) 8 ....................................................582 6.54. Yazma (Türkçe Đsim Tamlaması) 9 ....................................................583 6.55. Yazma (Türkçe Đsim Tamlaması) 10 ..................................................584 6.56. Yazma (Paragraf) 11...........................................................................585 6.57. Yazma (Paragraf) 12...........................................................................586


11 i

6.58. Yazma (Paragraf) 13...........................................................................587 6.59. Yazma (Paragraf) 14...........................................................................588 6.60. Aslî ve Zāid Harfler 1 .........................................................................589 6.61. Aslî ve Zāid Harfler 2 .........................................................................590 6.62. Kelime Ailesi 1 ...................................................................................591 6.63. Kelime Ailesi 2 ...................................................................................592 6.64. Aksām-ı Sebʿa 1..................................................................................593 6.65. Aksām-ı Sebʿa 2..................................................................................594 6.66. Mücerred Sülāsî Masdarlar 1 ..............................................................595 6.67. Mücerred Sülāsî Masdarlar 2 ..............................................................596 6.68. Mezídünfíh Masdarlar 1 .....................................................................597 6.69. Mezídünfíh Masdarlar 2 .....................................................................598 6.70. Đfʿāl .....................................................................................................599 6.71. Tefʿíl ...................................................................................................599 6.72. Müfāʿalet.............................................................................................600 6.73. Đnfiʿāl ..................................................................................................600 6.74. Đftiʿāl ...................................................................................................601 6.75. Tefeʿʿül ...............................................................................................601 6.76. Tefāʿul.................................................................................................602 6.77. Đstifʿāl..................................................................................................602 6.78. Đsm-i Fāʿil 1 ........................................................................................603 6.79. Đsm-i Fāʿil 2 ........................................................................................604 6.80. Đsm-i Fāʿil 3 ........................................................................................604 6.81. Đsm-i Mefʿūl 1.....................................................................................605 6.82. Đsm-i Mefʿūl 2.....................................................................................606 6.83. Đsm-i Mefʿūl 3.....................................................................................606 6.84. Đsm-i Fāʿil ve Đsm-i Mefʿūl 1 ..............................................................607 6.85. Đsm-i Fāʿil ve Đsm-i Mefʿūl 2 ..............................................................608 6.86. Sıfat-ı Müşebbehe ...............................................................................609 6.87. Đsm-i Tafdíl .........................................................................................609 6.88. Mübālağa-i Fāʿil .................................................................................610 6.89. Đsm-i Mekân........................................................................................610 6.90. Đsm-i Mensūb ......................................................................................611 6.91. Sıfat-ı Müşebbehe, Đsm-i Tafdíl ve Đsm-i Mensūb..............................612 6.92. Tesniye................................................................................................613 6.93. Cemʿ-i Müzekker Sālim......................................................................613 6.94. Cemʿ-i Müennes Sālim .......................................................................614 6.95. Cemʿ-i Mükesser 1..............................................................................615 6.96. Cemʿ-i Mükesser 2..............................................................................616 6.97. Arapça Tamlama (Kamerî Tamlama) 1 ..............................................617 6.98. Arapça Tamlama (Şemsî Tamlama) 2 ................................................618 6.99. Arapça Tamlama (Kamerî ve Şemsî Tamlama) 3...............................619


12 g

6.100. Arapça Tamlama (Đsim ve Sıfat Tamlaması) 4 .................................620 6.101. Farsça Soneklerle Türemiş Kelimeler 1............................................621 6.102. Farsça Soneklerle Türemiş Kelimeler 2............................................622 6.103. Farsça Öneklerle Türemiş Kelimeler 1 .............................................623 6.104. Farsça Öneklerle Türemiş Kelimeler 2 .............................................624 6.105. Farsça Tekil ve Çoğul Đsimler 1........................................................625 6.106. Farsça Tekil ve Çoğul Đsimler 2........................................................626 6.107. Farsça Tamlama 1.............................................................................627 6.108. Farsça Tamlama 2.............................................................................628 6.109. Farsça Tamlama 3.............................................................................629 6.110. Farsça Tamlama 4.............................................................................630 6.111. Farsça Tamlama (Đsim ve Sıfat Tamlaması) 5 ..................................631 6.112. Farsça Tamlama (Đsim ve Sıfat Tamlaması) 6 ..................................632 6.113. Farsça Tamlama (Đsim ve Sıfat Tamlaması) 7 ..................................633 6.114. Farsça Tamlama (Đsim ve Sıfat Tamlaması) 8 ..................................634 6.115. Arapça ve Farsça Tamlamalar 1 .......................................................635 6.116. Arapça ve Farsça Tamlamalar 2 .......................................................636

Bibliyografya ...............................................................................................637

Önsöz

Osmanlı Türkçesi, sadece sıralı harflerden meydana gelen bir alfabe de-

ğil, çok zengin kültür mirasına sahip bir edebî dilin de ismidir. Bu zengin kül-tür mirasını asıl kaynaklarından tanımak için öncelikle Osmanlı Türkçesini öğrenmek, Osmanlı ve ortak Đslam kültürünü bilmek gerekir.

Osmanlı Türkçesinin, basit anlatımlı ve uygulamalı bir kitapla kolay öğ-renilebileceği ve öğretilebileceği düşüncesindeyiz. Bu düşünceden hareketle, 1994 yılından beri Türk Dili ve Edebiyatı, Tarih ve Türkçe Eğitimi bölümle-rinde okutmakta olduğumuz Osmanlıca I-II ve Osmanlı Türkçesi I-II dersle-rinden elde ettiğimiz bilgi birikimi ve tecrübeyle elinizdeki kitabı hazırladık. Bu kitapta, Osmanlı Türkçesini matbu harflerle öğrenmek ve öğretmek iste-yenler için gerekli her türlü bilgi, açıklama, örnekleme, okuma metni ve uy-gulamaya yer verdik. Osmanlı Türkçesiyle ilgili temel bilgileri, kolay kavrat-mak ve kalıcı kılmak için basit ifadelerle sık sık tekrarladık. Her konu ve kuralı, ayrıntılı, ancak basit bir şekilde açıkladık, olabildiğince çok örnek ke-limeyle delillendirdik ve birden çok çalışma yaprağıyla pekiştirdik. Bu hāliy-le kitabın, Osmanlı Türkçesini kendi kendine öğrenmek isteyen bir meraklı-dan Osmanlı Türkçesini öğretmekle görevli olan bir öğretim elemanına ka-dar her seviyeye hitap edeceğini ümit ediyoruz.

Osmanlı Türkçesine dair bütün açıklama, örneklendirme ve uygulamala-rı bir giriş ve altı bölümde topladık. Giriş bölümünde Osmanlı Türkçesini kısaca tanıttık ve Osmanlı Türkçesinin neden öğrenilmesi gerektiğini anlat-tık. Esasını “Osmanlı Türkçesi I. Görsel Ofset Matbaacılık, Antakya 2016” isimli kitabımızın oluşturduğu birinci bölümde Osmanlı Türkçesi metinleri-nin doğru okunması ve yazılması için gerekli konu ve kuralları ifade ettik. Đkinci ve üçüncü bölümde Osmanlı Türkçesini ilgilendirdiği kadarıyla Arap-ça ve Farsça kelime ve şekiller hakkında bilgi verdik. Dördüncü bölümde Os-manlı Türkçesi metinlerinde rastlanabilecek kelimelerin yer aldığı küçük bir imla rehberi hazırladık. Beşinci bölümde 15 ile 20. yüzyıllar arasında yazıl-mış edebî ve tarihî metinlere yer verdik. Metinleri, “Manzum Metinler” ve

“Mensur Metinler” olmak üzere iki gruba ayırdık. Her grubu kendi içinde imla itibariyle kolaydan zora doğru sıralamaya çalıştık. Altıncı bölümde


14 g

teorik olarak verdiğimiz bütün bilgileri pekiştirmek için hazırladığımız ça-lışma yapraklarını topladık.

Kitabın düzeni ve yazımına çok özen gösterdik. Ana metni ve örnek ke-limeleri, ilk bakışta fark edilecek ve kolay anlaşılacak bir şekilde düzenledik. Örnek kelime ve şekilleri bazen tablo, bazen de sütunlar hālinde verdik. Eski harfli metinleri mevcut bilgisayar imkânlarıyla yeniden dizdik. Arapça ve Farsça kelimelerin anlamı ve telaffuzunu doğru kavratmak için kelimelerde-

ki uzun seslileri “ā”, “í” ve “ū” ile, ince uzun seslileri düzeltme işareti kulla-

narak “â”, “î” ve “û” ile yazdık. Mesela, “kānūn (kanun, yasa)” kelimesini

“ā”, “Kânūn-i evvel (Aralık)” tamlamasındaki “Kânūn”u “â” ile; “sukūt

(düşme)” kelimesini “ū”, “sükût (susma)”ü “û” ile yazmakla “kānūn” ile

“Kânūn”, “sukūt” ile “sükût” arasında hem anlam hem de telaffuz farkı ol-

duğunu gösterdik. “Bígâne, dergâh, hengâm, müjgân, nigâr, rūzgâr, dükkân,

hikâye, imkân, ekâbir, kâm-kâr, mükâfāt, hükûmet, mahkûm, mezkûr, rükûʿ, sükûn, kûy, kûr, engûr, gülgûn” gibi bazı Arapça ve Farsça kelimelerde ses değerini inceltmek için ince “g” ve “k” sessiz harflerinden sonra gelen “a”

ve “u” seslilerini düzeltme işaretiyle “â” ve “û” şeklinde yazdık. “Adlî, dínî,

edebî, hayātî, ilmî, kānūnî, siyāsî” kelimelerinde olduğu gibi aitlik bildiren nispet ekinin ismin belirtme hāl eki (-i) ve iyelik üçüncü tekil eki (-i) ile karışmasını önlemek için bu eki düzeltme işaretiyle “î” şeklinde yazdık. Yeni alfabede bulunmayan “hemze” ve “ayın” harfleri için transkripsiyon

işaretlerini kullandık. Hemzeyi “ ʾ ” ile (neşʾe, lüʾlüʾ, cüzʾ ...), aynı ise “ ʿ ”

ile (ʿilm, bāʿis, memnūʿ ...) gösterdik. Eski harfli imlada tutarlı olmaya çalıştık. Osmanlı Türkçesinin ne baş-

langıç dönemindeki harekeli yazımı ne de son dönemlerindeki tutarsız imlayı tercih ettik. Daha tutarlı olan klasik dönem imlasını esas almaya ve uygula-maya gayret ettik. Arapça ve Farsça kelimelerin asıl imlasına, klasik dönem-deki Türkçe kelime ve eklerin kalıplaşmış şekillerine bağlı kaldık. Kelimele-rin hızlı bir şekilde okunmasını ve doğru anlamlandırılmasını sağlamak için Türkçe kelimelerdeki seslileri harfle yazarak gösterdik. Yanlış okumaya sebep olmadığı sürece Türkçe kelimelerin ilk ve orta hecelerindeki “e” sesini yazmadık.

Geniş kelime bilgisine sahip olmanın, Osmanlı Türkçesi metinlerinin daha hızlı okunmasını ve kolay anlamlandırılmasını sağlayacağını göz önün-de bulundurarak açıklamasını yaptığımız her konu ve kuralı, duruma göre, Türkçe, Arapça, Farsça ve Batıdan alınan birden çok örnek kelimeyle delil-


15 i

lendirdik. Örnek kelimeleri, bazı bölümlerde kökenine göre gruplandırarak, bazılarında karışık olarak verdik. Kelimelerin kökenini belirlemede Türk Dil Kurumu yayını olan “Türkçe Sözlük”ü ve Ferit Devellioğlu'nun “Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat”ini esas aldık. Birden çok kelimenin örnek gös-terilmesi, geniş kelime bilgisi kazandırmasının yanı sıra Osmanlı Türkçesi-nin zengin kelime hazinesini gözler önüne sereceği ve kelimelerin imlasının öğrenilmesine yardımcı olacağı kanaatindeyiz.

Her konu veya kuralı açıkladıktan sonra örnek gösterdiğimiz eski harfli bütün kelime ve şekillerin okunuşunu sağ tarafında yazdık. Kitaptan daha çok

faydalanmak isteyenler, ilk önce kelimeleri eski harfli yazımından okumaya çalışmalı, okuyamadıkları kelimeler için hemen sağ taraflarında verilen yeni harflerle yazılmış okunuşuna bakmalıdırlar. Arapça ve Farsça kelimelerin yeni harflerle okunuşunun yanı sıra farklı bir yazı karakteriyle en çok bilinen lügat anlamını da verdik. Bu tercihin, kitaptan faydalanmak isteyen her kişi-nin kelime dağarcığını çeşitlendirip zenginleştireceğini, ufkunu genişletece-ğini, eski harfli metinleri daha hızlı okumasını ve kolay anlamlandırmasını sağlayacağını umuyoruz.

Osmanlı Türkçesiyle yazılmış metinleri okumayı hızlandıracağı ve eski harflerle yazmayı kolaylaştıracağını düşündüğümüz Türkçe dil bilgisi unsur-larına kitapta geniş yer ayırdık. Ele aldığımız her dil bilgisi konusu hakkında önce kısaca bilgi verdik, sonra bunu birçok örnek kelimeyle delillendirdik. Türkçe dil bilgisi unsurları içinde özellikle eklere önem verdik. Çekim ve yapım eklerinin Osmanlı Türkçesindeki en işlek şekillerini ayrı ayrı göster-dik ve her eki birçok kelimeyle örneklendirdik. Eklerin söylenişi zamanla değişmişse de imlası değişmediği için her ekin asıl şeklini esas aldık.

Sola, sağa ve aşağı doğru bakan oklar kullanarak Osmanlı Türkçesini ye-ni öğrenenlere yol göstermeye çalıştık. Sola doğru bakan ok ( ← ), eski harf-lerin dizilme, bitişme, okunma yönünü ve eski harflerle ilgili hazırlanmış tabloları takip etme istikametini; sağa doğru bakan ok ( → ), yeni harfli keli-melerin okunma, sayıların başlama ve devam etme yönünü, birbirinden tü-remiş olan Arapça kelimeleri takip etme istikametini; aşağı doğru bakan ok ( ↓ ), sütunlar hālinde örnek olarak verdiğimiz kelimelerin başlama ve devam etme yönünü göstermektedir. Okları dikkatle takip edenler, tablolara, örnek kelime ve uygulamalara kısa sürede uyum sağlayacak, onları doğru anlaya-cak ve hemen gereğini yapacaklardır.


16 g

Genel anlamda kesin kuralları olmayan, dönemlere göre farklı imla eği-limleri olan, Türkçe, Arapça, Farsça kelime ve şekillerden mürekkep bir alan-da eser ortaya koymak kolay bir iş değildir. Çok emek vererek hazırladığı-mız bu kitapta şüphesiz doğrular ve yanlışlar, güçlü ve zayıf yönler vardır. Doğrular ve güçlü yönlerin duayla desteklenmesi, yanlışlar ve zayıf yönlerin tarafımıza bildirilmesi memnuniyetimize sebep olacaktır. Muhtemel yanlış-ların düzeltilmesi ve zayıf bölümlerin geliştirilmesine katkıda bulunacak yapıcı eleştiri ve önerilerin, anlaşılmayan her konu ve kuralın, cevaplandı-rılması istenilen her sorunun [email protected] elektronik posta adresimi-ze yazılmasını talep ediyoruz. Her yapıcı eleştiri, öneri, soru dikkate alınacak ve itinayla cevaplandırılacaktır.

Eserimizi okuma lutfunda bulunan, değerli tespitleri ve önerileriyle bize yol gösteren muhterem hocam Prof. Dr. Turgut Karabey ve kadim dostum Yard. Doç. Dr. Erdoğan Uludağ'a; eserlerinden yöntem veya alıntı olarak faydalandığım bütün ilim ehline; derslerde sordukları sorularla bu kitabın şekillenmesine katkıda bulunan bütün öğrencilerime; kitabı basan ve okurla buluşmasını sağlayan Pegem Akademi Yayınevi yetkililerine teşekkür ede-rim.

Antakya 2017 Prof. Dr. Hüseyin GÜFTÂ

Giriş

Osmanlı Türkçesi

Türkler, tarih boyunca uzun süreli olarak Orhun, Uygur, Arap ve Latin

harfli yazıları kullanmışlardır. Orhun ve Uygur yazıları 11. yüzyıla kadar de-vam eden Eski Türkçe devresinde, Arap harfli yazı Türklerin Đslam dinini kabul etmelerinden sonra kullanılmıştır. Latin harfli yazı ise yeni harflerin kabulünden bugüne kadar kullanılmaktadır.

Osmanlı Türkçesi, Türkçeden ayrı bir dil değildir. Türkçenin, Osmanlı devletindeki şekli ve ismidir; Osmanlıların kullandığı Türkçedir. Osmanlıca ise Osmanlı Türkçesinin yaygın olarak bilinen ve kullanılan ifadesidir.

Osmanlı Türkçesi, belirli ölçülerde Türkçe, Arapça ve Farsçadan alınan kelime, şekil ve kurallardan meydana gelen bir yazı dilidir. Türkçe yazı dili-nin Arap harfleriyle yazılmaya başlandıktan sonra aldığı isimdir. Arap harf-leri kullanılmış olmasından dolayı bu yazıya Arap harfli Türk yazısı, eski yazı veya eski harfler adları verilir. Biz de bu yazı için kısaca eski yazı ve eski harfler, Latin harfli yazı için yeni yazı ve yeni harfler ifadelerini kullan-dık.

Osmanlı Türkçesi, gramer yapısı ve söz varlığı bakımından üç döneme ayrılabilir:

1. Başlangıç Dönemi: 13. yüzyıldan 15. yüzyılın ortalarına kadar devam

eden dönemdir. Anadolu Selçukluları, Beylikler devri ve Osmanlı devletinin kuruluşuna rastlayan bu döneme Eski Türkiye Türkçesi, Eski Anadolu Türk-çesi, Eski Osmanlıca ve Eski Oğuz Türkçesi gibi isimler verilir.

2. Klasik Dönem: 15. yüzyılın ikinci yarısından 19. yüzyılın ortalarına kadar devam eden dönemdir.

3. Yenileşme Dönemi: 19. yüzyılın ortalarından 20. yüzyılın başlarına kadar devam eden dönemdir.

1 Kasım 1928'de 1353 sayılı Türk harflerinin kabulü ve tatbiki hakkın-daki kanunun kabul edilmesi ve yeni alfabenin yerleşmesine kadar geçen uzun sürede Osmanlı Türkçesiyle birçok alanda eser yazılmıştır. Bu eserler, yurtiçi ve yurtdışı kütüphanelerdeki en kıymetli kitaplar arasında sayılmak-tadır. Din, tasavvuf, edebiyat, tarih, sanat tarihi, coğrafya, sosyoloji, psikolo-ji, felsefe, mantık, mitoloji, siyaset, iktisat, matematik, fizik, kimya, astro-


18 g

nomi, tıp, mühendislik, mimarî ve musikî gibi birçok alanın esas kaynakları Osmanlı Türkçesiyle yazılmıştır. Eski harflerle yazılmış arşiv belgelerini, hüsn-i hat eserlerini, cami, tekke, medrese, saray, kütüphane, han, hamam, çeşme, köprü ve mezar kitabesini, fermanı, beratı, tapu senedini, diplomayı, tezkireyi, kitabı, defteri, mektubu, gazeteyi, dergiyi, kartpostalı, hatta bir tren biletini okumak, anlamak ve bunlara dair araştırmalar yapmak Osmanlı Türk-çesini öğrenmek ve öğretmekle mümkün olur. Osmanlı Türkçesini öğrenmek ve öğretmek, zengin kültür mirasımızın esas kaynağı olan eski harfli eserler ile dil ve gönül köprüsü kurmaktır; asıl kaynaklarından araştırılmadığı için yanlış bilinen geçmişimiz ile yeni nesilleri doğru bir zeminde buluşturmak ve uzlaştırmaktır.

Birinci Bölüm

Okuma ve Yazma

1.1. Alfabe

Osmanlı Türkçesinde yazı olarak Arap harfleri kullanılmıştır. Bu harfle-rin kitap yazısındaki asıl şekilleri ve isimleri şöyledir:

←

ح

ha چ

çim ج

cim ث

se ت

te پ

pe ب

be ا

elif ش

şın

س

sin

ژ

je

ز

ze

ر

re

ذ

zel

د

dal

خ

hı ق

kaf

ف

fe

غ

gayın

ع

ayın

ظ

zı

ط

tı

ض

dad

ص

sad

ى

ye

ه

he

و

vav

ن

nun

م

mim

ل

lam

ك

kef

Osmanlı Türkçesi alfabesi için bilinmesi gereken birkaç temel özellik

şunlardır: 1. Alfabede 31 harf bulunmaktadır. Bunların yanı sıra alfabedeki bazı

harflere çizgi veya noktalar eklenmek suretiyle oluşturulmuş harfler de var-dır. “g” sesini sağlamak için ك (kef)'in üstüne keşide denilen küçük yatık

çizgi çekilerek “kâf-ı Fārisî ( - )”, genizden gelen “ n ( ñ )” sesini karşılamak

için ك (kef)'in üstüne üç nokta konularak “kâf-ı nūnî / sağır kef ( ڭ )” mey-

dana getirilmiştir.

2. Harfler, sağdan sola doğru yazılır.

3. Bitişen ve bitişmeyen harfler vardır. Harfler, bitişme veya bitişmeme özelliklerine göre başta, ortada ve sonda farklı şekillerde yazılır.

4. Müstakil sesli harfler yoktur. Bazı sessiz harfler hem sessiz hem de sesli görevinde bulunur.


20 g

Osmanlı Türkçesinde sessiz harflerin isimlerinin ilk sesi ve sesli göre-vindeki harflerin karşıladıkları sesliler birleştirilerek hece oluşturulur. Mese-la, sessiz harflerden ismi “kef ( ك )” olan harfin “k” sesi, sesli görevindeki

“ye ( ى )”nin karşıladığı “i” sesi, sessiz harflerden ismi “mim ( م )” olan harfin

“m” sesi birleştirilir ve “kim كيم ” hecesi veya kelimesi meydana getirilir. Bu

durumda bir hece veya kelimenin doğru okunması ve yazılması için öncelik-le Osmanlı Türkçesi alfabesindeki harflerin karşıladıkları sesler bilinmelidir. Alfabedeki harflerin karşıladıkları sesler şunlardır:

←

ح

h چ

ç ج

c ث

s ت

t پ

p ب

b ا

a, ā, â ش

ş

س

s

ژ

j

ز

z

ر

r

ذ

z

د

d خ

h ق

k

ف

f

غ

g, ğ

ع

ʿ

ظ

z

ط

t

ض

d, z

ص

s

ى

y;ı,i,í,î

ه

h;a,e

و

v;o,ö,u,ü,ū,û

ن

n

م

m

ل

l

ك

k;g,ğ,ñ,v,y

1.2. Harflerin Bitişmesi

Osmanlı Türkçesi alfabesindeki harfler birbiriyle bitişip bitişmeme du-

rumuna göre iki gruba ayrılır: 1. Bitişen Harfler: Kendilerinden önceki ve sonraki harflerle bitişebilen,

kelimenin başı ve ortasında değişikliğe uğrayan, sonunda genellikle asıl şek-liyle yazılan harflere bitişen harfler (hurūf-ı muttasıla) denir. Bitişen harfler

şunlardır: “ص“ ,”ش“ ,”س“ ,”خ“ ,”ح“ ,”چ“ ,”ج“ ,”ث“ ,”ت“ ,”پ“ ,”ب”,

.”ى“ ,”ه“ ,”ن“ ,”م“ ,”ل“ ,”ك“ ,”ق“ ,”ف“ ,”غ“ ,”ع“ ,”ظ“ ,”ط“ ,”ض“

2. Bitişmeyen Harfler: Kendilerinden sonra gelen harflerle bitişmeyen-lere bitişmeyen harfler (hurūf-ı munfasıla) denir. Bu harfler, kendilerinden sonra gelen hiçbir harfle bitişmez. Kendilerinden önce bitişen bir harf geldi-ğinde bitişir, kendileri gibi bitişmeyen bir harf gelirse bitişmez. Bitişmeyen

harfler şunlardır: “ و“ ,”ژ“ ,”ز“ ,”ر“ ,”ذ“ ,”د“ ,” ا”.


21 i

-bitişen bir harftir; ancak kelime sonunda kendi sesi olan “h”yi de ,(he) ه

ğil, “a” ve “e” seslisini karşılamak için kullanıldığında kendisinden sonra gelen hiçbir harfle bitişmez. Mesela, taşra ve yonca kelimeleri “a”, ince ve leke kelimeleri “e” ile bitmektedir. Bu kelimelerin sonundaki “a” ve “e” ses-lileri eski yazıda ه (he) ile yazılır. Taşra kelimesine دن (-dan), yoncaya لق (-lık), inceye جك (-cik) ve lekeye هد (-de) eki getirildiğinde kelimelerin so-

nundaki “a” ve “e” seslilerini karşılayan ه (he), kendisinden sonra getirilen

bu eklerle bitişmez:

دن هطاشر ↓ taşradan جك هينجا incecik

لق يونجه yoncalık هد لكه lekede

Harfler alfabedeki asıl şekilleriyle bitişmez. Bitişme esnasında kelimenin

başında, ortasında ve sonunda bulunmalarına göre harflerin farklı şekilleri olur. Aşağıdaki tabloda her harfin asıl şekli, ismi, karşıladığı ses, kelimenin başında, ortasında ve sonunda aldığı şekil birer örnek kelimeyle gösterilmiş-tir: ←

Kelime sonunda

bitişmeyen şekli

Kelime sonunda bitişen şekli

Kelime ortasındaki

şekli

Kelime başındaki

şekli

Harfin bitişme şekilleri

Harfin asıl şekli,

ismi, karşı-ladığı ses

ا

وايو yuva

ا

باباbaba

ا / ا

اماجر mācerā

ا

باارا araba

ا ا

elif

a,ā,â

ء

ءجز cüzʾ

أ

منشأmenşeʾ

أ / ؤ / ئ

نشئهneşʾe

ا / ا

لا ل ا / el

أ ؤ ئ

ء ( ا / ا )

hemze

ʾ,a,e,ı,i,u,ü ب

بكبا kebāb

ب

سببsebeb

ب

بربي biber

ب

لاب bal

ب ب ب

ببب

ب

be

b

پ

رپصا sarp

پ

هپhep

پ

تپهtepe

پ

هدرپ perde

پ پ پ

پپپ

پ

pe

p


22 g

ت

رتيوغو yoğurt

ت

يتا āyet

ت

هتبس beste

ت

تملtemel

ت ت ت

تتت

ت

te

t

ث

وارثvāris

ث

حديثhadís

ث

لمثا misāl

ث

ثابتsābit

ث ث ث

ثثث

ث

se

s

ج

جعال ʿilāc

ج

حجhac

ج

ينجهرقا karınca

ج

نجيال ceylan

ج ج ج

ججج

ج

cim

c

چ

چقا kaç

چ

چيا iç

چ

منسچ seçmen

چ

چيچكçiçek

چ چ چ

چچچ

چ

çim

ç

ح

حقد kadeh

ح

صالحsālih

ح

بصحاا ashāb

ح

تياح hayāt

ح ح ح

ححح

ح

ha

h

خ

خفر ferruh

خ

يخرتا tāríh

خ

تخميسtahmís

خ

لخيا hayāl

خ خ خ

خخخ

خ

hı

h د

دمد meded

د

سندsened

د

يسرتد tedrís

د

الد dal

د د

dal

d ذ

ذمال melāz

ذ

لذيذlezíz

ذ

تلذ lezzet

ذ

كىذ zekí

ذ ذ

zel

z ر

ارقر karār

ر

هبرر rehber

ر

ارتكر tekrār

ر

ركاوزر rūzgâr

ر ر

re

r

Documents

Açıklamalı ve Uygulamalı Osmanlı Türkçesi - pegem.net · Prof. Dr. Hüseyin GÜFTÂ Açıklamalı ve Uygulamalı OSMANLI TÜRKÇESİ ISBN 978-605-241-028-8 DOI 10.14527/9786052410288