2. AKTYWNO SPOECZNA OSB STARSZYCH W KONTEKCIE PERCEPCJI POLAKW
DIAGNOZA SPOECZNA 2013 RAPORT TEMATYCZNY AUTORZY: JANUSZ CZAPISKI
PIOTR BDOWSKI WARSZAWA 2014
3. Zawarte w tej publikacji pogldy i konkluzje wyraaj opinie
autorw i nie musz odzwierciedla ocjal- nego stanowiska Ministerstwa
Pracy i Polityki Spoecznej. Publikacja zostaa opracowana w ramach
projektu systemowego realizowanego przez Centrum Rozwo- ju Zasobw
Ludzkich pn. Diagnoza spoeczna 20092013, zainicjowanego przez
Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz (Ministerstwo Pracy i
Polityki Spoecznej). Projekt okadki: Brygida Grodzicka Opracowanie
graczne i korekta: Brygida Grodzicka, Joanna ychowicz-Pokulniewicz
Skad: Joanna ychowicz-Pokulniewicz Druk i oprawa: Drukarnia Braci
Grodzickich Sp.J. 05-500 Piaseczno, ul. Geodetw 47A www.dbg.com.pl
c Copyright by Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej and Centrum
Rozwoju Zasobw Ludzkich ISBN 978-83-61638-75-9 Publikacja bezpatna
Nakad 1000 egz. Publikacja wspnansowana ze rodkw Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego
4. Merytoryczne opracowanie projektu badawczego Rada
Monitoringu Spoecznego w skadzie: dr Dominik Batorski, UW dr hab.
Janusz Czapiski, prof. UW i WSFiZ (przewodniczcy) prof. dr hab.
Janusz Grzelak, UW mgr Teresa Kamiska, Instytut PRO PUBLICO BONO
prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH mgr Wiesaw agodziski, GUS
(sekretarz) prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczcy)
prof. dr hab. Antoni Suek, UW prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH
Autorzy raportu dr hab. Janusz Czapiski prof. dr hab. Piotr Bdowski
Badanie Diagnoza Spoeczna, mimo i nansowane zarwno z pienidzy
publicznych, w obecnej edycji w ramach Programu Operacyjnego Kapita
Ludzkiego (ze rodkw EFS), grantu badawczego Narodo- wego Centrum
Nauki i ze rodkw Narodowego Banku Polskiego, jak i z pienidzy
prywatnych, ma w caoci charakter publiczny. Patronat medialny
Tygodnik , Radio TOK FM Realizator bada Polskie Towarzystwo
Statystyczne Obsuga organizacyjna i nansowa bada: Biuro Bada i
Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego oraz
Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie Ankieterzy: GUS
Komplet materiaw (raporty, kwestionariusze i bazy danych) Diagnozy
Spoecznej pobra mona z: www.diagnoza.com
7. Wprowadzenie Z uwagi na stosowanie w literaturze i
dokumentach pastwowych oraz w danych statystycznych rnych granic
staroci, zdecydowalimy si zastosowa najszersze podejcie,
umoliwiajce identykacj najpeniejszego zakresu zagadnie zwizanych ze
staroci. Przyjlimy w zwizku z tym wiek 60 lat jako moment pocztkowy
tego okresu w yciu czowieka. W wielu badaniach odwoujemy si do
zrnicowania staroci, wyrniajc jej dwa etapy: III i IV wiek1. W
zwizku z tym wyrnilimy 4 picioletnie przedziay wieku respondentw
zaliczanych do tzw. III wieku (6064 lata, 6569 lat, 7074 lata i
7579 lat) oraz zdecydowalimy si caociowo analizowa sytuacj osb
zaliczanych do IV wieku (80 lat i wicej). Inne stosowane kryteria
analizy odnosz si do pci i kategorii miejsca zamieszkania. Oba s
wane z punktu widzenia oceny sytuacji seniorw oraz ze wzgldu na
rnice wystpujce midzy poziomem rozwoju infrastruktury spoecznej
midzy miastem a wsi, a take midzy mniejszymi miastami (charak-
teryzujcymi si na og wystpowaniem silniejszych wizi spoecznych) a
duymi orodkami miejskimi, gdzie wizi spoeczne mog okaza si sabsze,
ale na og wyszy jest poziom rozwoju infrastruktury socjalnej i
usugowej. Na poziom aktywnoci osb starszych wpywaj w duym stopniu
stan zdrowia oraz sytuacja rodzin- na. Stan zdrowia moe determinowa
moliwoci angaowania si w dziaania na rzecz spoecznoci, natomiast
rodzina moe okaza si alternatyw w stosunku do aktywnoci spoecznej.
Bardzo wan zmienn okazuje si wyksztacenie osb starszych, ktrego
poziom w istotny sposb wpywa na opinie i wybory seniorw. Celem
opracowania jest identykacja czynnikw modykujcych zachowania
seniorw, okrelenie rozmiarw ich aktywnoci na rzecz spoeczestwa i
rodowiska lokalnego, potrzeb oraz oczekiwa co do rnych form
aktywnoci spoecznej oraz ustalenie tych elementw sytuacji yciowej,
ktre w najwikszym stopniu wpywaj na te aktywnoci. W tym celu
wykorzystano przede wszystkim wyniki badania Diagnoza Spoeczna
2013, ale dodatkowo rwnie wnioski pochodzce z innych bada
empirycznych i opracowa naukowych oraz w rozdziale na temat
niepenosprawnoci z Diagnozy Spoecznej 2009. 1 Zob. np. analizy
zaprezentowane w czciach medycznej i spoecznej raportu Aspekty
medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si
ludzi w Polsce, red. M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski,
Termedia, Pozna 2012. 7
8. 1. Spoeczno-demograczna charakterystyka osb starszych 1.1.
Wstp Struktura prby czonkw gospodarstw domowych i indywidualnych
respondentw w wieku 60 i wicej lat w edycji Diagnozy Spoecznej z
2013 r. jest wedug wieku, pci, miejsca zamieszkania i innych cech
spoeczno-demogracznych reprezentatywna dla populacji. W prbie
gospodarstw domowych odsetek osb w wieku 60 i wicej lat wynis
20,9%, w tym wrd mczyzn 17,6% a wrd kobiet 24%; by wic dokadnie
taki, jak w caej populacji Polakw. Ogem 59,3% czonkw badanych
gospodarstw domowych w grupie wieku 60+ stanowiy kobiety i wraz z
przechodzeniem do wyszych grup wieku udzia ten ulega zwikszeniu (z
53,7% w grupie 6064 lata do 66,7% w grupie 80 i wicej lat). Jest to
konsekwencj obserwowanej powszechnie feminizacji staroci, wyraajcej
si wzrastajcym w miar przechodzenia do kolejnych grup wieku
odsetkiem kobiet wrd osb starszych, co jest spowodowane
nadumieralnoci mczyzn w niszych grupach wieku. Udzia seniorw w
wieku 60 i wicej lat w prbie respondentw indywidualnych1 wynis
nieco wicej, bo 25,0% (w tym wrd mczyzn 21,3% i wrd kobiet 28,4%),
ale struktura tej podprby ze wzgldu na pe i wiek odpowiada z pewn
nadreprezentacj kobiet strukturze populacji. Szczegy na ten temat
zawieraj tabele 1.1 i 1.2. Tabela 1.1. Czonkowie gospodarstw
domowych wedug grup wieku i pci Wiek (w latach) Wyszczeglnienie do
59 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem liczebno 14558 1128 666 453 453 421
17679 Mczyni pe (%) 82,3% 6,4% 3,8% 2,6% 2,6% 2,4% 100,0% wiek (%)
50,3% 46,3% 41,7% 38,9% 37,8% 33,3% 48,3% liczebno 14410 1309 930
712 745 844 18950 Kobiety pe (%) 76,0% 6,9% 4,9% 3,8% 3,9% 4,5%
100,0% wiek (%) 49,7% 53,7% 58,3% 61,1% 62,2% 66,7% 51,7% liczebno
28968 2437 1596 1165 1198 1265 36629 Ogem pe (%) 79,1% 6,7% 4,4%
3,2% 3,3% 3,5% 100,0% wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
100,0% 100,0% 1 Respondentami indywidualnymi, czyli osobami
wypeniajcymi kwestionariusz indywidualny, byli czonkowie badanych
gospodarstw domowych, ktrzy ukoczyli 16 rok ycia. 9
9. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.2. Respondenci
indywidualni wedug grup wieku i pci Wiek (w latach) Wyszczeglnienie
do 59 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem liczebno 9847 973 576 381 389
352 12518 Mczyni pe (%) 78,7% 7,8% 4,6% 3,0% 3,1% 2,8% 100,0% wiek
(%) 50,0% 46,5% 41,2% 38,0% 37,5% 33,9% 47,7% liczebno 9843 1121
821 622 647 687 13741 Kobiety pe (%) 71,6% 8,2% 6,0% 4,5% 4,7% 5,0%
100,0% wiek (%) 50,0% 53,5% 58,8% 62,0% 62,5% 66,1% 52,3% liczebno
19690 2094 1397 1003 1036 1039 26259 Ogem pe (%) 75,0% 8,0% 5,3%
3,8% 3,9% 4,0% 100,0% wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
100,0% 100,0% 1.2. Trzeci i czwarty wiek jako wyznaczniki poziomu
aktywnoci Wyduajcy si okres staroci w yciu czowieka przynosi coraz
wiksze wewntrzne zrnicowanie tego etapu w yciu czowieka. Pocztkowo
rnice w jakoci i stylu ycia midzy etapem poprzedzajcym staro a jej
pocztkiem s mao zauwaalne, ale z czasem ulegaj nasileniu, prowadzc
w efekcie do coraz powszechniej stosowanego rozrnienia midzy tzw.
trzecim a czwartym wiekiem. W literaturze mwi si niekiedy o tzw.
modych starszych i starych starszych (Young Old i Old Old), a
niekiedy wyrnia si dodatkowo okres dugowiecznoci (Oldest Old).
Granica midzy III a IV wiekiem bya pocztkowo lokowana na poziomie
75 lat, ale zmiany w skali aktywnoci i sprawnoci coraz starszych
osb, a take w stanie zdrowia seniorw uprawniaj do tego, by przesun
t granice na 80. rok ycia. Taki pogld utrwala si w literaturze2. W
dalszej czci raportu podjta zostanie prba wykazania na przykadzie
danych dotyczcych r- nych form i rozmiarw aktywnoci spoecznej
seniorw, oceny ich stanu zdrowia, poziomu aktywnoci zycznej i
innych cech, i granica 80 lat ycia czowieka powinna by brana pod
uwag w planowaniu i realizacji dziaa w zakresie polityki spoecznej
i zdrowotnej w Polsce. Przejcie do okresu IV wie- ku wyznaczone
jest przez spadajcy poziom sprawnoci organizmu i bardziej
ograniczone moliwoci funkcjonowania czowieka w przestrzeni
spoecznej. O ile w przypadku osb zaliczanych do grupy III wieku nie
wystpuj jeszcze radykalne zmiany w zakresie stanu zdrowia,
dobrostanu psychicznego czy sytuacji rodzinnej, o tyle czynniki te
w coraz wikszym stopniu ograniczaj moliwoci samodzielnego
funkcjonowania osb w IV wieku, a to z kolei odbija si na skali
zaangaowania w rne formy aktywnoci spoecznej. 1.3. Osoby starsze
wedug miejsca zamieszkania Struktur respondentw wedug klasy
miejscowoci zamieszkania przedstawia tabela 1.3. Jak wynika z
zamieszczonych w niej danych, rozkad czstoci poszczeglnych grup
wieku seniorw jest w po- szczeglnych klasach miejscowoci do
rwnomierny i nie ma podstaw, by twierdzi, e jaka klasa miejscowoci
na przykad mae miasta czy wsie jest specjalnie naraona na proces
demogracznego starzenia si mieszkacw. Respondenci zostali zapytani
o stopie zadowolenia z miejscowoci, w ktrej mieszkaj, oraz o akcep-
tacj decyzji i dziaa miejscowych wadz. Na wykresach 1.1 i 1.2
pokazana zostaa struktura udzielonych odpowiedzi. Niezadowolonych
jest tylko okoo 5 do 9% (ok. dwukrotnie mniej ni wrd modszych re-
spondentw), co wskazuje prawdopodobnie nie tylko na przyzwyczajenie
do miejsca wynikajce z faktu 2 Aspekty medyczne. . . , poz. cyt.
10
10. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.3. Procent
respondentw indywidualnych wedug grup wieku i kategorii miejsca
zamieszkania Grupy wieku Kategoria miejsca zamieszkania 6064 6569
7074 7579 80+ Ogem Miasta o liczbie mieszkacw 500+ tys. 12,4 11,5
11,0 13,0 12,4 12,1 Miasta o liczbie mieszkacw 200500 tys. 10,1
10,2 9,1 10,5 9,9 10,0 Miasta o liczbie mieszkacw 100200 tys. 8,3
7,1 7,8 7,2 10,3 8,1 Miasta o liczbie mieszkacw 20100 tys. 20,4
23,1 21,6 19,7 19,4 20,9 Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys.
14,9 12,5 10,8 12,7 10,9 12,8 Wie 33,9 35,6 39,8 36,8 37,0 36,1 na
og dugotrwaego zamieszkiwania, ale i na akceptacj starszych
mieszkacw dla dziaa podej- mowanych przez wadze samorzdowe.
Istotnie wrd seniorw odsetek osb niezadowolonych z decyzji i
dziaania miejscowych wadz jest znaczco niszy ni w grupie modszych
respondentw (p < 0,001). Wykres 1.1. Procent respondentw w wieku
60 i wicej lat wedug pci i zadowolenia z miejscowoci, w ktrej
mieszkaj Wykres 1.2. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat
wedug pci i odpowiedzi na pytanie, jak czsto denerwoway ich decyzje
i dziaania miejscowych wadz 11
11. Aktywno spoeczna osb starszych Warto przy tym zwrci uwag na
fakt, e dziaania lokalnych wadz rzadziej denerwuj kobiety ni mczyzn
(wykres 1.2). Czynnikiem istotnie wpywajcym na struktur ocen jest
poziom wyksztace- nia (p < 0,001). O ile jednak wraz ze wzrostem
poziomu wyksztacenia ronie odsetek osb bardzo zadowolonych z
miejscowoci zamieszkania z 8% w grupie osb z wyksztaceniem
podstawowym do 17% wrd osb z wyksztaceniem wyszym i pomaturalnym, o
tyle spada odsetek osb akceptujcych decyzje i dziaania miejscowych
wadz (odpowiednio z 57 do 37%). Osoby zadowolone z miejscowoci
zamieszkania zdecydowanie czciej angauj si w dziaania na rzecz
spoecznoci lokalnej (wykres 1.3) i czciej take akceptuj decyzje i
dziaania miejscowych wadz (wykres 1.4). Wykres 1.3. Procent
respondentw w wieku 60 i wicej lat angaujcych si w dziaania na
rzecz spoecznoci lokalnej wedug zadowolenia z miejscowoci
zamieszkania Wykres 1.4. Procent respondentw w wieku 60 i wicej
lat, ktrych decyzje i dziaania miejscowych wadz nigdy nie
denerwoway lub denerwoway sporadycznie bd czsto wedug zadowolenia z
miejscowoci zamieszkania 1.4. Materialne warunki ycia 1.4.1. Wysoko
i rda dochodu Charakterystyka materialnych warunkw ycia osb
starszych odnosi si przede wszystkim do wyso- koci dochodu, jakim
dysponowali respondenci oraz do gwnych rde utrzymania. Obie te
informacje pozwalaj na ocen podstawowego wymiaru sytuacji
materialnej, jakim jest sytuacja dochodowa osb 12
12. Aktywno spoeczna osb starszych starszych. Wan informacj
stanowi dane o przecitnym osobistym dochodzie netto osiganym w
okre- sie ostatnich trzech miesicy oraz o dochodzie netto, ktry
respondenci spodziewaj si uzyskiwa za dwa lata. Rozkad odpowiedzi
na pytanie o osobiste biece dochody netto, ich rednia i mediana dla
osb w wieku 60+ lat i modszych przedstawiane zostay w tabeli 1.4.
Tabela 1.4. Respondenci wedug przecitnej wysokoci dochodu
osobistego netto osiganego w cigu ostatnich trzech miesicy w grupie
osb starszych i modszych Osoby w wieku 60+ lat Osoby w wieku 1659
lat Kwota w z liczba osb odsetek liczba osb odsetek do 799 625 10,0
5488 30,6 8001199 1638 26,1 1713 9,6 12001499 1282 20,5 1735 9,7
15001999 1264 20,2 2561 14,3 2000 i wicej 1458 23,3 6424 35,8 Razem
6567 100,0 17921 100,0 redni dochd 1554 2024 Mediana dochodu 1350
1500 Fakt, e ponad 1/3 spord osb starszych uzyskiwaa dochd w
wysokoci mniejszej ni 1200 z miesicznie musi budzi zaniepokojenie,
zwaszcza e prawie 19% (22% mczyzn i 17% kobiet) z tej grupy yje w
gospodarstwach jednoosobowych (wobec 3% najuboszych osb w modszym
wieku). Wobec cigle uomnego systemu nansowania ze rodkw publicznych
usug spoecznych naley si obawia, e wiele spord tych osb zmuszonych
jest do rezygnacji z zaspokajania swoich potrzeb. Oglnie jednak
sytuacja dochodowa osb starszych, cho przecitnie gorsza od sytuacji
osb modszych, pod wzgldem dysproporcji jest jednak duo lepsza
rozkad dochodw osobistych jest w tej grupie znacznie bardziej
rwnomierny. W grupie z dochodem do 800 z znajduje si znacznie
mniejszy odsetek seniorw ni osb modszych i ponadto wraz z wiekiem
procent seniorw (zarwno mczyzn jak i kobiet) z najniszym dochodem
spada (z 15,5% w wrd osb w wieku 6064 lata do 2,6% wrd seniorw w
wieku 80 i wicej lat). Spada rwnie z wiekiem, cho
niesystematycznie, odsetek osb z dochodem najwyszym (2 tys. z i
wicej). Kobiety starsze maj nisze dochody od starszych mczyzn i
rnica ta ronie wraz z wiekiem (tabela 1.5). Wyniki Diagnozy
Spoecznej potwierdzaj rwnie cisy zwizek midzy poziomem wyksztacenia
a wysokoci dochodu osobistego. Wyksztacenie policealne i wysze
pozwala na omiokrotne zmniej- szenie zagroenia ubstwem w stosunku
do wyksztacenia podstawowego. Dochody osobiste mona traktowa jako
wystarczajcy wskanik materialnych warunkw ycia w przy- padku osb
samotnych. Oglnie jednak lepszym wskanikiem jest dochd ekwiwalentny
gospodarstwa domowego. Tabela 1.6 pokazuje, e z wiekiem respondentw
nieznacznie tylko spada wysoko dochodu ekwiwalentnego gospodarstwa
domowego. W rozkadzie wysokoci dochodu ekwiwalentnego ze wzgldu na
pe wystpuje niewielka rnica midzy mczyznami i kobietami, rosnca z
wiekiem seniorw od 0% w grupie wieku 6064 lata do 14% w grupie
wieku 80 i wicej lat; wynika to z rosncej liczby jedno- osobowych
gospodarstw kobiet, ktre maj zazwyczaj nisze od mczyzn emerytury.
Procent seniorw yjcych w gospodarstwach, w ktrych pienidzy starcza
najwyej na najtasze jedzenie, nie jest oglnie wikszy od odsetka osb
modszych yjcych w takich gospodarstwach (tabela 1.6). Zakres
skrajnego ubstwa (procent osb w gospodarstwach z dochodem
ekwiwalentnym w 2013 r. poniej 522 z) jest ponad dwukrotnie
mniejszy wrd seniorw (2,9%) ni w gospodarstwach osb modszych (6,5%)
i nieco wikszy wrd mczyzn (3,2%) ni wrd kobiet (2,7%) w wieku
senioralnym (tabela 1.6). Oglnie zatem sytuacja materialna seniorw
jest nieznacznie tylko gorsza od sytuacji wikszoci osb modszych, a
jeli chodzi o skrajne ubstwo jest nawet duo lepsza. 13
13. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.5. Procent
respondentw wedug pci, grup wieku i przedziaw uzyskiwanych dochodw
Wiek (w latach) Pe Dochd w z do 59 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem do
799 25,6 16,7 5,1 5,6 2,4 1,8 8,5 8001199 8,0 18,0 17,4 19,2 20,2
18,8 18,5 12001499 7,8 13,2 16,1 17,8 22,4 17,3 16,4 Mczyni
15001999 14,9 15,8 27,5 26,1 21,6 27,4 22,2 2000 i wicej 43,7 36,2
33,9 31,4 33,4 34,8 34,4 ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
100,0 do 799 35,7 14,5 14,9 13,9 5,6 3,0 11,0 8001199 11,1 24,4
30,1 38,2 33,0 36,0 31,3 12001499 11,6 22,7 23,3 20,1 23,8 26,4
23,2 Kobiety 15001999 13,6 20,1 16,2 15,4 19,3 22,3 18,8 2000 i
wicej 27,9 18,3 15,4 12,4 18,3 12,3 15,7 ogem 100,0 100,0 100,0
100,0 100,0 100,0 100,0 do 799 30,6 15,5 10,9 10,7 4,4 2,6 10,0
8001199 9,6 21,4 24,9 31,0 28,3 30,2 26,1 12001499 9,7 18,3 20,4
19,2 23,2 23,3 20,5 Ogem 15001999 14,3 18,2 20,8 19,5 20,1 24,0
20,2 2000 i wicej 35,8 26,5 23,0 19,6 23,9 19,9 23,2 ogem 100,0
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Tabela 1.6. Wysoko dochodu
gospodarstwa domowego na jednostk ekwiwalentn i procent osb w
gospodarstwach, w ktrych pienidzy starcza najwyej na najtasze
jedzenie ze wzgldu na wiek i pe respondenta Wysoko dochodu na
Procent osb, ktrym Procent osb Wiek Pe jednostk ekwiwalentn starcza
najwyej skrajnie w ostatnim miesicu na najtasze jedzenie ubogich
mczyni 1667 8,6 6,6 Do 59 lat kobiety 1657 8,3 6,4 ogem 1662 8,4
6,5 mczyni 1560 9,6 5,0 6064 lata kobiety 1556 7,3 3,5 ogem 1558
8,4 4,2 mczyni 1672 5,8 2,4 6569 lat kobiety 1553 9,4 3,0 ogem 1602
7,9 2,7 mczyni 1595 4,0 1,6 7074 lata kobiety 1431 11,8 2,3 ogem
1495 8,8 2,0 mczyni 1596 4,5 3,0 7579 lat kobiety 1462 8,6 2,9 ogem
1512 7,1 3,0 mczyni 1676 5,4 1,8 80+ lat kobiety 1436 8,3 1,3 ogem
1515 7,3 1,4 mczyni 1657 8,3 6,0 Ogem kobiety 1617 8,4 5,4 ogem
1636 8,3 5,7 14
14. Aktywno spoeczna osb starszych Gwnym rdem utrzymania osb
starszych jest emerytura pracownicza (64,4%), nastpnie emery- tura
rolnicza (11,5%), renta rodzinna (7,3%, prawie wycznie kobiety) i
renta inwalidzka (5,6%, gwnie mczyni w wieku 6064 lat) (tabela
1.7). Tabela 1.7. Gwne rdo utrzymania mczyzn i kobiet w rnym wieku
oraz ogem osb starszych (w procentach osb w danej grupie wieku)
Mczyni Kobiety Gwne rdo utrzymania 6064 6569 7074 7579 80+ 6064
6569 7074 7579 80+ Ogem Praca najemna staa 8,6 1,6 1,0 0,3 3,4 0,6
0,2 0,3 2,2 w sektorze publicznym Praca najemna staa 15,1 1,0 2,1
0,5 0,2 2,8 w sektorze prywatnym Praca najemna dorywcza 0,4 0,1 w
sektorze publicznym Praca najemna dorywcza 0,3 0,2 0,3 0,1 w
sektorze prywatnym Uytkowanie gospodarstwa rolnego 4,4 0,9 0,3 0,5
0,2 0,2 0,2 0,9 Pomaganie w uytkowaniu 0,2 0,0 gospodarstwa rolnego
Pracodawca poza gospodarstwem 0,9 0,2 0,3 0,1 0,2 indywidualnym w
rolnictwie Praca staa na wasny rachunek 3,2 1,2 0,8 0,5 0,8 Praca
dorywcza 0,2 0,1 0,0 na wasny rachunek Emerytury pracownicze 26,6
78,7 80,8 86,2 79,9 70,0 73,4 65,3 64,9 55,0 64,4 Emerytury rolnikw
4,7 7,7 12,3 11,9 16,9 7,2 10,2 16,3 16,2 20,2 11,5 indywidualnych
Renty inwalidzkie 21,6 7,3 3,7 0,5 2,6 5,0 1,5 1,1 0,5 1,5 5,6
Renty rodzinne 0,8 0,2 0,8 0,8 4,9 9,0 14,7 15,7 21,1 7,3 Zasiki
dla bezrobotnych 1,7 0,2 Inne wiadczenia 3,3 0,3 0,5 z Funduszu
Pracy Pozostae wiadczenia 0,3 0,1 0,1 z ubezpieczenia spoecznego
Zasiki rodzinne 0,0 i dodatki do nich Zasiki z pomocy spoecznej 1,9
0,5 0,9 0,4 0,2 0,2 0,3 0,6 Inne wiadczenia 0,8 0,3 0,4 0,1 0,5 0,3
z pomocy spoecznej Pozostae dochody 0,7 0,1 o charakterze socjalnym
Dochody z wynajmu domu, 0,4 0,2 0,1 garau Emerytury i renty
zagraniczne 0,2 0,5 0,3 0,6 0,1 0,4 0,5 0,5 0,1 0,3 Dary, alimenty
0,5 0,1 0,1 0,1 od osb prywatnych Inne dochody 0,3 0,1 0,0
Pozostawanie na utrzymaniu 3,9 0,2 3,8 2,2 1,6 1,4 1,2 1,9 innych
czonkw gospodarstwa Interesujce jest, e podczas gdy odsetek emerytw
ronie z wiekiem, odsetek emerytek korzystaj- cych z emerytury
pracowniczej spada. Due rnice pci dotycz grupy najmodszej (6064),
co wynika z rnicy wieku emerytalnego: dochody z pracy s gwnym rdem
utrzymania dla 33% mczyzn w tej grupie i tylko 8% kobiet. Tylko
0,6% utrzymuje si z zasikw z pomocy spoecznej (gwnie 15
15. Aktywno spoeczna osb starszych modsi mczyni), a niecae 2%
pozostaje na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa domowego, gwnie
osoby modsze (6064 lata). Mona wyranie dostrzec, jak w miar
przechodzenia do coraz wyszych grup wieku zwiksza si rola nansw
publicznych w zapewnieniu dochodw seniorom, podczas gdy praca jako
rdo ich dochodu traci na znaczeniu. Wobec zakrojonej na wiele lat
reformy systemu zabezpieczenia emerytalnego i trud- noci w
utrzymaniu stabilnoci nansw publicznych naleaoby podj dyskusj nad
rol modszych obywateli w zapewnieniu sobie bezpieczestwa nansowego
na staro. Wystpuje istotny statystycznie zwizek (p < 0,001)
midzy poziomem wyksztacenia respondentw a ich gwnym rdem dochodu
(tabela 1.8). Praca w sektorze publicznym jest rdem utrzymania
czciej dla osb lepiej wyksztaconych; w przypadku pracy w sektorze
prywatnym rozkad ze wzgldu na wyksztacenie jest bardziej
rwnomierny, z wikszym jednak odsetkiem w grupie osb z wyksztace-
niem zasadniczym zawodowym. Z emerytur pracowniczych czciej
korzystaj osoby z wyksztaceniem wyszym i rednim, natomiast z
emerytur rolniczych najczciej utrzymuj si osoby z wyksztaceniem
podstawowym, co wie si z oglnie niszym poziomem wyksztacenia
rolnikw. Tabela 1.8. Gwne rdo utrzymania mczyzn i kobiet oraz ogem
osb starszych ze wzgldu na poziom wykszta- cenia (w procentach
seniorw z danym poziomem wyksztacenia) Poziom wyksztacenia Gwne rdo
utrzymania podstawowe zasadnicze rednie wysze i nisze zawodowe i
policealne Praca najemna staa w sektorze publicznym 0,4 2,0 2,4 6,6
Praca najemna staa w sektorze prywatnym 1,2 4,6 2,7 3,7 Praca
najemna dorywcza w sektorze publicznym 0,1 Praca najemna dorywcza w
sektorze prywatnym 0,1 0,1 0,2 Uytkowanie gospodarstwa rolnego 0,8
2,3 0,3 0,1 Pomaganie w uytkowaniu gospodarstwa rolnego 0,1
Pracodawca poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie 0,2 0,2
0,3 Praca staa na wasny rachunek 0,2 0,5 1,5 1,4 Praca dorywcza na
wasny rachunek 0,0 0,1 0,1 Emerytury pracownicze 48,7 62,0 78,1
82,0 Emerytury rolnikw indywidualnych 25,0 7,6 2,4 1,0 Renty
inwalidzkie 5,2 9,9 4,5 1,1 Renty rodzinne 13,0 4,8 4,8 2,0 Zasiki
dla bezrobotnych 0,2 0,7 0,1 Inne wiadczenia z Funduszu Pracy 0,1
1,4 0,4 0,2 Pozostae wiadczenia z ubezpieczenia spoecznego 0,0 0,1
0,1 Zasiki rodzinne i dodatki do nich Zasiki z pomocy spoecznej 0,9
0,7 0,4 0,1 Inne wiadczenia z pomocy spoecznej 0,3 0,3 0,4 Pozostae
dochody o charakterze socjalnym 0,3 Dochody z wynajmu domu, garau
0,1 0,1 0,1 Emerytury i renty zagraniczne 0,3 0,4 0,2 Dary,
alimenty od osb prywatnych 0,2 0,2 Inne dochody 0,1 0,1 0,1
Pozostawanie na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa 2,5 2,7 1,0
0,8 Renty rodzinne take stanowi gwne rdo utrzymania osb z
podstawowym wyksztaceniem (prawie wycznie w grupie kobiet).
Najmniejszy odsetek osb pozostajcych na utrzymaniu innych czonkw
gospodarstwa domowego jest wrd osb z wyszym i rednim wyksztaceniem.
Praca na rachunek wasny czciej jest gwnym rdem utrzymania osb
lepiej wyksztaconych. 16
16. Aktywno spoeczna osb starszych Na wykresie 1.5 pokazane
zostay dane dotyczce oceny sytuacji nansowej rodziny. Rnica midzy
ocenami sformuowanymi przez mczyzn i kobiety jest istotna
statystycznie, ale znika, gdy wyeliminuje- my wpyw wysokoci dochodu
osobistego i dochodu ekwiwalentnego gospodarstwa domowego. Potwier-
dza to uwagi o gorszej sytuacji materialnej kobiet w staroci. Warto
zwrci uwag na to, e jest to w Europie powszechnie wystpujcy efekt i
w decydujcej mierze uwarunkowany niszym ni w przypadku mczyzn
poziomem wynagrodze kobiet, co rzutuje na nisze wiadczenie
emerytalne kobiet. Wykres 1.5. Procent respondentw w wieku 60 i
wicej lat wedug pci i satysfakcji z sytuacji nansowej swojej
rodziny Podobnie, jak w przypadku wikszoci innych elementw oceny
sytuacji yciowej seniorw, poziom wyksztacenia w istotny sposb wpywa
na zadowolenie z sytuacji nansowej. Dobrze (bardzo zado- wolony/a i
zadowolony/a) ocenia j 30% starszych respondentw, a le
(niezadowolony/a oraz bardzo niezadowolony/a) 22,4%. Szczegowe dane
na ten temat zawiera wykres 1.6. Mona na nim wy- ranie dostrzec,
jak w miar przechodzenia do coraz wyszych poziomw wyksztacenia
zwiksza si odsetek respondentw formuujcych oceny dobre i zmniejsza
si odsetek tych, ktrzy le oceniaj sy- tuacj nansow swojej rodziny.
W grupie respondentw z wyksztaceniem rednim i wyszym wyranie
dostrzegalna jest przewaga ocen pozytywnych. Ma to take zwizek z
wyszymi dochodami osb lepiej wyksztaconych i jest zjawiskiem
uniwersalnym w przekroju midzynarodowym. Wykres 1.6. Procent
seniorw wedug oceny sytuacji nansowej swojej rodziny i poziomu
wyksztacenia Jeeli wzi pod uwag wiek respondentw, to okae si, e
przy w miar wyrwnanym poziomie ocen pozytywnych, formuowanych przez
seniorw w wieku 6080 lat, w grupie 80 i wicej lat odsetek
zadowolonych z sytuacji nansowej swojej rodziny zauwaalnie wzrasta.
Dotyczy to zarwno kobiet jak i mczyzn. Trudno o jednoznaczne
wyjanienie tego faktu. Zapewne nie wpywa na to otrzymywanie dodatku
pielgnacyjnego, bo ten przysuguje wszystkim, ktrzy ukoczyli 75. rok
ycia. Bardziej praw- dopodobne wydaje si wyjanienie przedstawione w
raporcie z badania PolSenior, gdzie odsetek osb deklarujcych
zadowolenie ze swojej sytuacji nansowej by zaskakujco wysoki (okoo
66%): osoby starsze, nie majc moliwoci zaspokojenia wszystkich
potrzeb, wypieraj ze wiadomoci te, ktrych zaspokojenie jest w danej
sytuacji materialnej zupenie nierealne, a to prowadzi do poprawy
oglnej 17
17. Aktywno spoeczna osb starszych oceny. Nie wykluczony jednak
jest take wpyw wysokoci aspiracji materialnych, niszych
zdecydowanie wrd osb najstarszych. Wielko klasy miejscowoci
zamieszkania take ma statystycznie istotny wpyw na ocen sytuacji
nansowej rodziny osb starszych. Z danych w tabeli 1.9 mona odczyta
kilka informacji wanych dla polityki spoecznej wobec seniorw.
Przede wszystkim na uwag zasuguje fakt, e na wsi odsetek Tabela
1.9. Procent rnych ocen sytuacji nansowej rodziny w grupie seniorw
w zalenoci od klasy miejscowoci zamieszkania i wieku Klasa miejsca
Ocena sytuacji Grupy wieku zamieszkania nansowej 6064 6569 7074
7579 80+ Ogem bardzo zadowolony 2,7 3,8 2,8 3,1 5,5 3,4 zadowolony
21,7 27,5 27,8 27,7 25,8 25,4 Miasta o liczbie mieszkacw dosy
zadowolony 38,8 33,8 29,6 33,8 32,8 34,7 500 tys. i wicej dosy
niezadowolony 12,4 15,0 23,1 16,2 12,5 15,1 niezadowolony 17,8 11,3
2,8 13,1 18,0 13,6 bardzo niezadowolony 6,6 8,8 13,9 6,2 5,5 7,8
bardzo zadowolony 4,8 5,7 3,3 2,8 8,9 5,1 zadowolony 20,6 28,6 33,7
37,0 33,7 28,9 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 31,1 30,0
31,5 32,4 24,8 30,2 200500 tys. dosy niezadowolony 18,2 11,4 14,1
10,2 18,8 14,9 niezadowolony 18,7 12,9 15,2 13,0 10,9 14,8 bardzo
niezadowolony 6,7 11,4 2,2 4,6 3,0 6,2 bardzo zadowolony 3,0 3,0
3,9 3,9 7,7 4,2 zadowolony 29,0 25,3 32,5 25,0 39,4 30,3 Miasta o
liczbie mieszkacw dosy zadowolony 32,5 34,3 26,0 35,5 22,1 30,3
100200 tys. dosy niezadowolony 13,6 14,1 15,6 9,2 16,3 13,9
niezadowolony 13,6 14,1 14,3 15,8 8,7 13,1 bardzo niezadowolony 8,3
9,1 7,8 10,5 5,8 8,2 bardzo zadowolony 4,0 4,7 5,6 7,4 5,9 5,2
zadowolony 26,7 26,4 26,5 25,6 31,7 27,2 Miasta o liczbie mieszkacw
dosy zadowolony 35,5 32,4 32,6 27,1 24,3 31,4 20100 tys. dosy
niezadowolony 13,9 14,8 15,3 24,6 16,3 16,3 niezadowolony 10,6 13,5
12,6 8,9 15,3 12,0 bardzo niezadowolony 9,2 8,2 7,4 6,4 6,4 7,9
bardzo zadowolony 3,2 4,7 5,6 2,4 3,7 3,8 zadowolony 29,4 36,1 35,2
26,2 33,0 31,5 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 33,0 27,8
32,4 23,8 35,8 30,8 poniej 20 tys. dosy niezadowolony 12,0 11,2
12,0 24,6 9,2 13,4 niezadowolony 12,9 14,8 10,2 15,1 11,0 13,0
bardzo niezadowolony 9,4 5,3 4,6 7,9 7,3 7,4 bardzo zadowolony 2,6
5,3 1,8 4,2 5,0 3,7 zadowolony 23,3 20,1 20,8 18,9 24,5 21,7 dosy
zadowolony 29,4 29,4 32,7 28,4 33,7 30,5 Wie dosy niezadowolony
16,0 19,5 20,0 21,3 18,7 18,7 niezadowolony 15,5 15,6 16,5 17,4
11,8 15,4 bardzo niezadowolony 13,3 10,1 8,4 9,7 6,3 10,1 bardzo
zadowolony 3,2 4,8 3,4 4,3 5,8 4,2 zadowolony 24,9 25,6 26,4 24,6
29,4 25,9 dosy zadowolony 32,8 30,8 31,7 29,2 29,9 31,2 Ogem dosy
niezadowolony 14,5 15,7 17,6 19,6 16,2 16,3 niezadowolony 14,6 14,1
13,2 14,3 12,8 13,9 bardzo niezadowolony 10,0 9,0 7,7 7,9 6,0 8,5
18
18. Aktywno spoeczna osb starszych najgorzej oceniajcych
sytuacj nansow swoich rodzin jest nieco wyszy ni w pozostaych
kategoriach miejscowoci. Na wsi co czwarty senior jest
niezadowolony lub bardzo niezadowolony z sytuacji nansowej rodziny
wobec co pitego w miastach. Biorc pod uwag sytuacj na lokalnych
rynkach pracy i mniejsze ni gdzie indziej moliwoci uzyska- nia
dodatkowego dochodu z pracy, jak te mniej rozbudowany system usug
bytowych oraz spoecznych, mona oczekiwa, e wicej potrzeb ludzi
starszych pozostaje niezaspokojonych wanie na wsi. Warun- kuj to
zarwno nisze dochody, jak i gorzej rozbudowana infrastruktura
usugowa. W takich przypadkach rodzina i grupy nieformalne zyskuj
dodatkowo na znaczeniu. 1.4.2. Warunki mieszkaniowe Jednym z
wymiarw sytuacji materialnej s warunki mieszkaniowe. Jeli mierzy je
powierzchni przypadajc na jednego czonka gospodarstwa domowego, to
sytuacja seniorw jest o ponad 40% lepsza ni osb modszych
(odpowiednio 35 m2 do 24 m2) (tabela 1.10). W grupie seniorw
powierzchnia na osob ronie wraz z wiekiem, co wynika ze spadku
liczby czonkw gospodarstwa domowego (w wyniku mierci partnera i/lub
wyprowadzenia si dzieci do wasnego mieszkania). Tabela 1.10.
Powierzchnia mieszkania na jednego czonka gospodarstwa domowego
wedug wieku i pci Liczba metrw kwadratowych Wiek w latach Pe na
osob mczyzna 24,3 do 59 kobieta 23,7 ogem 24,0 mczyzna 30,7 6064
kobieta 32,1 ogem 31,4 mczyzna 34,1 6569 kobieta 35,6 ogem 35,0
mczyzna 33,0 7074 kobieta 37,6 ogem 35,9 mczyzna 34,1 7579 kobieta
40,7 ogem 38,2 mczyzna 35,3 80+ kobieta 38,2 ogem 37,2 mczyzna 26,1
Ogem kobieta 27,2 ogem 26,7 Powierzchnia mieszkania na osob jest
skorelowana z zadowoleniem z warunkw mieszkaniowych (r = 0,242, p
< 0,001 dla caej prby respondentw i r = 0,162, p < 0,001 dla
podprby seniorw). Jak wynika z wykresu 1.7 ogem okoo 60% seniorw
jest zadowolonych z warunkw mieszkaniowych, a dal- sze 25% dosy
zadowolone. Nie ma w tych ocenach istotnych rnic midzy mczyznami i
kobietami. Ocena sytuacji mieszkaniowej jest statystycznie istotnie
zalena od poziomu wyksztacenia respondentw (p < 0,001). Badani
majcy wyksztacenie podstawowe w 53,5% przypadkw byli zadowoleni lub
bardzo zadowoleni ze swoich warunkw mieszkaniowych. Respondenci z
wyksztaceniem zawodowym formuo- 19
19. Aktywno spoeczna osb starszych wali podobne oceny w 61,3%
odpowiedzi, ze rednim w 67,0%, a z wyszym w 74,2%. Zapewne du role
odgrywa w tym przypadku fakt, e lepiej wyksztaceni respondenci
dysponuj wyszym dochodem, a ten z kolei umoliwia przynajmniej
czciowe zaspokojenie potrzeb zwizanych z popraw warunkw
mieszkaniowych. Wykres 1.7. Procent respondentw w wieku 60 i wicej
lat wedug pci i oceny warunkw mieszkaniowych Jedyn klas
miejscowoci, w ktrej respondenci w odsetku mniejszym ni 60% wyraali
dobre oceny swojej sytuacji mieszkaniowej, bya wie (55,1%
odpowiedzi wskazujcych na zadowolenie respondentw). Podobnie, jak w
wielu innych obszarach analizy, wskazuje to na gorsze warunki ycia
seniorw na wsi i potrzeb dugofalowej interwencji podmiotw polityki
spoecznej. Najgorzej na tle innych krajw europejskich i Izraela
wyglda sytuacja polskich seniorw jeli chodzi o wyposaenie ich domw
i mieszka w specjalne urzdzenia uatwiajce ycie osobom
niepenosprawnym czy majcym jakie problemy zyczne utrudniajce ruchy
ciaa3 (wykres 1.8). Nawet w mieszkaniach najstarszej grupy polskich
seniorw nie ma praktycznie takich urzdze. Stanowi to ogromne
wyzwanie dla polityki mieszkaniowej pastwa i deweloperw. Wykres
1.8. Odsetek mieszka wyposaonych w urzdzenia uatwiajce poruszanie
si w 14 krajach europejskich wedug wieku mieszkacw (SHARE
2006/2007, opr. wasne) 3 Wedug trzeciej edycji badania SHARE
(Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) z lat
2006/2007. 20
20. Aktywno spoeczna osb starszych 1.4.3. Zasobno materialna
Liczba dbr4, zwaszcza dbr elektronicznych, ktre posiadaj
gospodarstwa domowe seniorw, jest istotnie statystycznie mniejsza
od liczby dbr w gospodarstwach osb modszych (wykresy 1.9 i 1.10).
Take wzrost wieku seniorw idzie w parze z malejc zasobnoci
materialn, zwaszcza liczb dbr elektronicznych. Gospodarstwa domowe,
ktrych gow jest mczyzna, s znacznie lepiej wyposaone ni
gospodarstwa domowe, ktrych gow jest kobieta, zarwno w grupie
seniorw, jak i osb modszych. Zasobno materialna zarwno gospodarstw
domowych seniorw jak i osb modszych skorelowana jest oczywicie z
wysokoci dochodu (r = 0,35, p < 0,001) a take z poziomem
wyksztacenia (r = 0,36, p < 0,001), ktry warunkuje zamono. Wraz
ze wzrostem w kolejnych generacjach seniorw osb z wyszym
wyksztaceniem rosn powinna w przyszoci take zamono tej grupy i co
za tym idzie zmniejsza si powinna take rnica midzy seniorami i
modszymi generacjami w zasobnoci materialnej. Wykres 1.9. Liczba
dbr nieelektronicznych w gospodarstwach domowych, ktrych gow jest
mczyzna lub kobieta, w zalenoci od wieku gowy gospodarstwa Wykres
1.10. Liczba dbr elektronicznych w gospodarstwach domowych, ktrych
gow jest mczyzna lub kobieta, w zalenoci od wieku gowy gospodarstwa
4 Pytanie w kwestionariuszu gospodarstwa domowego dotyczyo
nastpujcych dbr nazwanych tu nieelektronicznymi: pralki
automatycznej, zmywarki, kuchenki mikrofalowej, domu letniskowego,
samochodu, odzi motorowej, dziaki rekre- acyjnej, wasnego
mieszkania lub domu i innego nieruchomoci, oraz dbr
elektronicznych: telewizora LCD/plazmy, patnej telewizji
satelitarnej lub kablowej, odtwarzacza DVD, kina domowego,
komputera stacjonarnego lub laptopa, tabletu, elek- tronicznego
czytnika ksiek, dostpu do internetu. 21
21. Aktywno spoeczna osb starszych 1.5. Sytuacja rodzinna Ponad
poowa seniorw yje w zwizku maeskim w gospodarstwach domowych
jednorodzinnych i 2/3 osb z tej grupy mieszka bez dzieci (tabela
1.11). Ponad 9% seniorw mieszka z dziemi ale bez partnera (rodziny
niepene), kolejne 11,5% yje w gospodarstwach wielorodzinnych
(zazwyczaj z dziemi, ktre zawizay zwizek maeski i nie wyprowadziy
si do wasnego mieszkania); tylko 1,4% mieszka w gospodarstwach
nierodzinnych wieloosobowych (zazwyczaj jest to rodzestwo). A 24,7%
seniorw mieszka samotnie. Wraz z wiekiem ronie odsetek seniorw
yjcych samotnie (z 15,1% do 35,6%), przy czym skok ilociowy
nastpuje tu po przekroczeniu 75. roku ycia i dotyczy gwnie kobiet;
samotnie mieszka 34% kobiet w wieku senioralnym i 16% mczyzn.
Tabela 1.11. Sytuacja rodzinna seniorw w gospodarstwie domowym (caa
prba czonkw gospodarstw domowych) Wiek (w latach) Typ gospodarstwa
domowego 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Maestwo bez dzieci liczebno
872 637 399 322 293 2523 wiek (%) 36,8% 41,3% 35,5% 28,6% 24,1%
34,2% Maestwo z 1 dzieckiem liczebno 423 202 115 83 79 902 wiek (%)
17,8% 13,1% 10,2% 7,4% 6,5% 12,2% Maestwo z 2 dzieci liczebno 127
67 51 57 55 357 wiek (%) 5,4% 4,3% 4,5% 5,1% 4,5% 4,8% Maestwo z 3+
dzieci liczebno 54 20 18 26 31 149 wiek (%) 2,3% 1,3% 1,6% 2,3%
2,6% 2,0% Rodziny niepene liczebno 190 112 103 97 173 675 wiek (%)
8,0% 7,3% 9,2% 8,6% 14,2% 9,1% Wielorodzinne liczebno 329 177 117
102 120 845 wiek (%) 13,9% 11,5% 10,4% 9,1% 9,9% 11,5% Nierodzinne
jednoosobowe liczebno 358 306 307 419 432 1822 wiek (%) 15,1% 19,9%
27,3% 37,2% 35,6% 24,7% Nierodzinne wieloosobowe liczebno 19 20 14
21 32 106 wiek (%) 0,8% 1,3% 1,2% 1,9% 2,6% 1,4% Ogem liczebno 2372
1541 1124 1127 1215 7379 wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
100,0% 100,0% Podobn struktur sytuacji rodzinnej seniorw
otrzymujemy dla prby respondentw indywidualnych (tabela 1.12);
wikszy jest tylko w tej prbie odsetek zamieszkujcych samotnie
(27%). Jak pokazano na wykresie 1.11, prawie 3/4 starszych osb
wyraa zadowolenie ze stosunkw rodzin- nych. Odsetek wyranie
niezadowolonych waha si od 3% w przypadku kobiet do 4,1% w
przypadku mczyzn. Kobiety s rednio bardziej zadowolone od mczyzn (p
< 0,001), starsi seniorzy s bardziej zadowoleni od modszych (p
< 0,001). Oglnie seniorzy wyraaj wiksze zadowolenie ze stosunkw
z najbliszymi w rodzinie ni osoby modsze (p < 0,001). Na
formuowane opinie o rodzinie wpywa wyksztacenie seniorw (im wysze
tym mniejszy odsetek opinii negatywnych i bardzo negatywnych). Nie
ma natomiast rnicy w stopniu zadowolenia ze stosun- kw z
najbliszymi w rodzinie midzy mieszkacami wsi i miast. Mona zatem
przypuszcza, e ocena stosunkw rodzinnych nie jest dokonywana przez
pryzmat wsplnego zamieszkiwania, co ma miejsce rzadziej w duych
miastach ni na wsi. Bardziej szczegowe dane zostay zebrane w tabeli
1.13. Jak wida, nie ma duych rnic midzy ocenami mczyzn i kobiet,
mona natomiast zauway wzrost odsetka zadowolonych i bardzo zadowo-
lonych w najwyszych grupach wieku. Moe to by konsekwencj czciej
udzielanej pomocy i rnych form wsparcia dla osb starszych. Granica
IV wieku (80 lat) wydaje si by w tym przypadku wyran cezur. 22
22. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.12. Sytuacja
rodzinna seniorw w gospodarstwie domowym (prba respondentw
indywidualnych) Wiek (w latach) Typ gospodarstwa domowego 6064 6569
7074 7579 80+ Ogem Maestwo bez dzieci liczebno 744 550 337 285 240
2156 wiek (%) 36,5% 41,0% 35,0% 29,3% 24,1% 34,2% Maestwo z 1
dzieckiem liczebno 350 175 94 66 55 740 wiek (%) 17,2% 13,1% 9,8%
6,8% 5,5% 11,7% Maestwo z 2 dzieci liczebno 104 55 37 44 36 276
wiek (%) 5,1% 4,1% 3,8% 4,5% 3,6% 4,4% Maestwo z 3+ dzieci liczebno
50 18 15 17 22 122 wiek (%) 2,5% 1,3% 1,6% 1,7% 2,2% 1,9% Rodziny
niepene liczebno 178 107 88 86 136 595 wiek (%) 8,7% 8,0% 9,1% 8,8%
13,7% 9,4% Wielorodzinne liczebno 262 136 92 65 73 628 wiek (%)
12,9% 10,1% 9,6% 6,7% 7,3% 10,0% Nierodzinne jednoosobowe liczebno
331 282 287 391 410 1701 wiek (%) 16,3% 21,0% 29,8% 40,2% 41,2%
27,0% Nierodzinne wieloosobowe liczebno 17 17 12 19 24 89 wiek (%)
0,8% 1,3% 1,2% 2,0% 2,4% 1,4% Ogem liczebno 2036 1340 962 973 996
6307 wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Tabela
1.13. Respondenci wedug pci, grup wieku i oceny stosunkw rodzinnych
(w odsetkach grupy wieku) Grupy wieku Wyszczeglnienie 6064 6569
7074 7579 80+ Ogem Mczyni bardzo zadowolony 22,0 21,7 22,0 23,5
28,7 23,0 zadowolony 50,0 48,5 51,1 44,3 50,6 49,1 dosy zadowolony
19,4 20,5 20,9 25,9 16,1 20,3 dosy niezadowolony 4,2 3,3 3,7 2,9
2,0 3,5 niezadowolony 3,3 5,3 2,1 1,8 1,7 3,2 bardzo niezadowolony
1,2 0,7 0,3 1,6 0,9 0,9 Kobiety bardzo zadowolony 23,7 26,5 26,3
27,6 27,7 26,1 zadowolony 48,7 47,2 50,0 46,2 49,6 48,4 dosy
zadowolony 21,1 18,9 17,2 18,6 17,0 18,9 dosy niezadowolony 3,4 3,9
3,1 5,7 2,8 3,7 niezadowolony 2,0 2,1 2,6 1,4 2,5 2,1 bardzo
niezadowolony 1,0 1,3 0,8 0,5 0,4 0,9 Ogem bardzo zadowolony 22,9
24,5 24,6 26,1 28,1 24,8 zadowolony 49,3 47,8 50,4 45,5 49,9 48,7
dosy zadowolony 20,3 19,6 18,6 21,3 16,7 19,5 dosy niezadowolony
3,8 3,7 3,3 4,6 2,5 3,6 niezadowolony 2,6 3,4 2,4 1,6 2,2 2,5
bardzo niezadowolony 1,1 1,1 0,6 0,9 0,6 0,9 23
23. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.11. Procent seniorw
wedug pci i stopnia zadowolenia ze stosunkw rodzinnych Na
podkrelenie zasuguje rwnie may odsetek osb bardzo niezadowolonych
ze stosunkw ro- dzinnych. Wydaje si jednak, e do tych danych naley
podchodzi z du ostronoci. Wiele bada dotyczcych przemocy wobec osb
starszych potwierdza wystpowanie tego zjawiska i cho trudno o
ustalenie jego prawdziwej skali, to wydaje si, e sformuowane tutaj
oceny s nazbyt optymistyczne. Respondentw pytano rwnie o stopnie
zadowolenia z dzieci i maestwa. Mierzono rwnie natenie stresu
maeskiego i rodzicielskiego. Oceny zadowolenia z dzieci i maestwa
wedug pci respondentw zostay przedstawione na wy- kresach 1.12 i
1.13. Okoo 80% respondentw wyraa zadowolenie ze swoich dzieci i z
maestwa, co jest potwierdzeniem generalnie dobrej oceny stosunkw
rodzinnych. Bardziej z dzieci zadowolone s kobiety ni mczyni. Nie
ma natomiast istotnej rnicy midzy kobietami i mczyznami w
satysfakcji z maestwa. Wykres 1.12. Procent respondentw w wieku 60
i wicej lat wedug pci i stopnia satysfakcji z dzieci 10% dzieci
zamieszkujcych wsplnie z rodzicami w wieku senioralnym opiekuje si
nimi w sposb systematyczny, a sporadycznej opieki udziela poowa. Na
systematyczn opiek wspmaonka liczy z kolei moe 27% mczyzn w
podeszym wieku i 20% kobiet. Dysproporcja ta wynika std, e wicej
starszych kobiet (47%) ni mczyzn (15%) jest owdowiaych. 24
24. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.13. Procent
respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia satysfakcji
z maestwa Seniorzy mieszkajcy wsplnie z partnerem s w lepszej
kondycji psychicznej (lepiej oceniaj cae swoje dotychczasowe ycie,
wykres 1.14) i maj wyszy poziom dobrostanu psychicznego5 (wykres
1.15), ale rnica ta zmniejsza si z wiekiem, poniewa ronie ocena
ycia seniorw yjcych bez partnera i spada dobrostan psychiczny
seniorw yjcych z partnerem. Wynika to prawdopodobnie std, e partner
w bardziej zaawansowanym wieku stwarza wicej problemw dla
wspmaonka, chocia, jak niej pokaemy, natenie stresu maeskiego
raczej spada, a nie ronie z wiekiem. Wykres 1.14. Ocena caego
dotychczasowego ycia (1 okropne. . . 7 wspaniae) ze wzgldu na wiek
i mieszkanie z partnerem Wykres 1.15. Dobrostan psychiczny ze
wzgldu na wiek i mieszkanie z partnerem 5 Konstrukcja wskanika
patrz rozdzia 6. 25
25. Aktywno spoeczna osb starszych W Diagnozie Spoecznej
wyodrbniono 8 kategorii stresu yciowego: maeski (patrz
kwestionariusz indywidualny na www.diagnoza.com, pyt. 46),
rodzicielski, wynikajcy z problemw z dziemi (pyt. 710), opiekuczy
(pyt. 1112), nansowy (pyt. 1314), stres zwizany z prac (pyt. 1517),
stres ekologiczny zwizany z warunkami mieszkaniowymi, ssiadami i
bezpieczestwem w okolicy miejsca zamieszkania (pyt. 1821), stres
zdrowotny (pyt. 2223) i stres urzdniczy (kafkowski, pyt. 2427). Na
tej podstawie utworzono oglny wskanik stresu yciowego. Kobiety
senioralne yjce w zwizku maeskim dowiadczaj stresu maeskiego w
podobnym stopniu co mczyni. Zarwno wrd kobiet jak i mczyzn natenie
stresu maeskiego spada z wie- kiem (wykres 1.16). Wyjtkiem od tej
prawidowoci s kobiety w wieku 6569 lat, u ktrych stres ma- eski
jest najwikszy. Przypuszczalnie ma to zwizek z przechodzeniem mw na
emerytur i czstszym ich przebywaniem w domu, co wymaga od kobiet
pewnego wysiku adaptacyjnego. Adaptacja ta jest skuteczna, bo w
kolejnych latach natenie stresu maeskiego u kobiet spada w takim
samym tempie jak u mczyzn. Seniorzy dowiadczaj generalnie
mniejszego stresu maeskiego ni osoby modsze, co oznacza, e sta
maeski sprzyja poprawie relacji midzy partnerami, albo te dobre
relacje midzy partnerami zapobiegaj rozwodom, do ktrych moe doj z
powdztwa modszych kobiet dowiadcza- jcych szczeglnie duego stresu
maeskiego. Im wikszy stres maeski tym mniejsze zadowolenie z
maestwa (r = 0,377, p < 0,001). Wykres 1.16. Natenie stresu
maeskiego ze wzgldu na wiek i pe Natenie stresu rodzicielskiego
seniorw nie zaley ani od wieku ani od pci respondentw. Jest takie
samo wrd seniorw jak wrd modszych rodzicw. Jedynie klasa
miejscowoci rnicuje natenie stresu rodzicielskiego seniorw. Jest on
najwikszy w najmniejszych miastach a najmniejszy na wsi i w
miastach o liczbie mieszkacw 20100 tys. (wykres 1.17). Im wikszy
stres rodzicielski tym mniejsze zadowolenie z dzieci (r = 0,327, p
< 0,001). Wykres 1.17. Natenie stresu rodzicielskiego wrd
seniorw ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania 26
26. Aktywno spoeczna osb starszych Tym, co wyrnia sytuacj
rodzinn polskich seniorw na tle innych krajw europejskich, jest
ogromny odsetek (65%) osb w wieku 50+ zamieszkujcych razem z dziemi
(wykres 1.18). Teoretycznie powinno to sprzyja pomocy schorowanym
czy niepenosprawnym seniorom w ramach rodziny, ale moe take nasila
konikty midzypokoleniowe. Wykres 1.18. Odsetek osb w wieku 50+ lat
zamieszkujcych razem z dziemi w 14 krajach europejskich (SHARE
2006/2007, opr. wasne) 1.6. Wyksztacenie W miar przechodzenia do
coraz wyszych grup wieku nastpuje wyrane obnienie poziomu uzy-
skanego wyksztacenia (tabela 1.14). Ponad poowa osb w najwyszej
grupie wieku ma wyksztacenie na poziomie podstawowym lub niszym.
Wyksztacenie wysze zdobyo 11% osb w tej grupie wieku. W przypadku
szedziesiciolatkw odsetek tych, ktrzy ukoczyli nauk na poziomie
podstawowym lub niszym wynosi 1/4, natomiast wyksztaceniem wyszym
lub policealnym legitymuje si co sid- ma osoba. Wrd najmodszych
seniorw jest w porwnaniu z najstarszymi stosunkowo duy odsetek z
wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, zwaszcza wrd mczyzn. Jest to
nastpstwem zmian, jakie zachodziy w systemie owiaty w powojennej
Polsce i wprowadzenia obowizku szkolnego, ale te konsekwencj samych
wydarze wojennych i okupacyjnych, utrudniajcych lub wrcz
uniemoliwiajcych wwczas modym ludziom pobieranie nauki. W grupie
najstarszych mczyzn jest ponad dwukrotnie wikszy ni wrd
najstarszych kobiet odsetek osb z wyszym lub policealnym
wyksztaceniem. Nie oznacza to, e mczyni urodzeni przed 1934 rokiem
czciej od kobiet w tym samym wieku kontynuowali nauk po szkole
redniej. Wynika to z faktu, e w przypadku mczyzn znacznie wiksze ni
w przypadku kobiet znaczenie dla dugowiecznoci ma poziom
wyksztacenia, determinujcy bardziej lub mniej zdrowy styl ycia.
Innymi sowy, duo wiksz szans doy osiemdziesiciu i wicej lat maj
mczyni lepiej wyksztaceni i dla- tego w najstarszej grupie mczyzn
jest tak duy odsetek z wyszym wyksztaceniem a stosunkowo w
porwnaniu z najstarszymi kobietami niewielki odsetek z
wyksztaceniem podstawowym i niszym6. 6 Po raz pierwszy w Polsce
dowid tego empirycznie zesp wrocawskich antropologw pod kierunkiem
prof. Tadeusza Bielickiego (Bielicki T., Brajczewski C., Rogucka E.
i Welon Z., Niektre spoeczne i ekologiczne uwarunkowania przed-
wczesnej umieralnoci osb dorosych w Polsce, Wrocaw: Zakad
Antropologii Polskiej Akademii Nauk, 1994). Zebrane przez ten zesp
dane pokazuj, e Polacy (mczyni) z wyszym wyksztaceniem maj w wieku
25 lat niemal dwukrotnie wiksz szans doycia co najmniej 65 lat w
porwnaniu z rwienikami legitymujcymi si wyksztaceniem podstawowym.
Dla kobiet, podobnie jak w innych krajach, zaleno midzy
wyksztaceniem i dugowiecznoci jest znacznie sabsza, co dowodzi
wikszego ryzyka zdrowotnego mczyzn w zakresie cywilizacyjnych
czynnikw zwizanych z poziomem edukacji. 27
27. Aktywno spoeczna osb starszych Oglnie poziom wyksztacenia
osb starszych w Polsce nie moe by uznany za wysoki, cho nastpu- j w
tym zakresie istotne i pozytywne zmiany. Trzeba pamita, e objte
badaniem kobiety w wieku do 80 lat oraz mczyni w wieku do 85 lat to
osoby, ktre przeszy na emerytur ju po zapocztkowaniu transformacji
systemu spoecznego w Polsce. Jedn z konsekwencji tej zmiany byo
zwikszenie liczby osb podnoszcych swoje formalne wyksztacenie, w
tym studiujce na studiach okrelanych wwczas mianem zaocznych. Bya
wrd nich pokana liczba osb w drugiej fazie swojej aktywnoci
zawodowej. Podnosi si wic i nadal bdzie si podnosi poziom
wyksztacenia osb w wieku emerytalnym, a kady kolejny rocznik
wchodzcy w wiek emerytalny bdzie si charakteryzowa coraz wyszym
poziomem wy- ksztacenia oraz coraz wikszym zakresem wiedzy
wyniesionej z dodatkowych kursw, szkole i innych zaj w ramach
uczenia si przez cae ycie. Tabela 1.14. Procent seniorw z rnym
stopniem wyksztacenia w poszczeglnych grupach wieku ze wzgldu na pe
i ogem Wiek (w latach) Wyszczeglnienie 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem
Podstawowe i nisze 21,7 21,6 30,5 38,4 41,0 27,9 Zasadnicze
zawodowe 41,9 38,4 28,9 22,4 15,5 33,0 Mczyni rednie 25,4 24,5 27,1
22,4 25,2 25,0 Wysze i policealne 11,0 15,5 13,4 16,8 18,3 14,1
Podstawowe i nisze 22,6 31,0 54,0 46,5 65,8 40,9 Zasadnicze
zawodowe 25,7 21,0 8,2 11,9 6,9 16,3 Kobiety rednie 35,7 31,0 25,4
27,1 19,9 28,8 Wysze i policealne 16,0 17,1 12,4 14,4 7,5 13,9
Podstawowe i nisze 22,2 27,1 45,0 43,5 57,4 35,6 Zasadnicze
zawodowe 33,2 28,2 16,1 15,9 9,8 23,1 Ogem rednie 30,9 28,3 26,0
25,4 21,7 27,3 Wysze i policealne 13,7 16,4 12,8 15,3 11,1 14,0
Znaczcy wzrost poziomu wyksztacenia seniorw w okresie kilkunastu
ostatnich lat wida w da- nych z Diagnozy Spoecznej. Gdy wemiemy pod
uwag liczb lat nauki, to okae si, e w okresie 13 lat, midzy 2000 i
2013 rokiem, poziom wyksztacenia osb w wieku 60 i wicej lat wzrs a
o 22%; w grupie wieku 6069 lat o 18%, w grupie wieku 7079 lat o 27%
i w grupie wieku 80 i wicej lat a o 37% (wykres 1.19). Szybciej rs
poziom wyksztacenia kobiet ni mczyzn: odpowiednio o 26 i 18%
(wykres 1.20). W zwizku z tym zmniejszya si rnica midzy
wyksztaceniem mczyzn i kobiet, z 1 roku i 1 miesica nauki do nieco
ponad 8 miesicy. Poniewa w kolejnych latach do grupy seniorw
przechodzi bdzie coraz wicej rocznikw z okresu boomu edukacyjnego,
ktry zacz si po zmianie sytemu w latach 90. ubiegego wieku, naley
spodziewa si w niedalekiej przyszoci radykalnych zmian w
charakterystyce Polskich emerytw. Rosncym wyzwaniem dla polityki
spoecznej stanie si nie tyl- ko kwestia zmiany proporcji osb
aktywnych i nieaktywnych zawodowo, a co za tym idzie wydolnoci
systemu zabezpieczenia emerytalnego, ale take ogromna zmiana
potrzeb, oczekiwa i aspiracji osb starszych. Mimo oglnie niskiego
poziomu wyksztacenia stosunkowo niewielki odsetek seniorw (30%)
jest ze swojego wyksztacenia niezadowolony (wykres 1.21). Jest
oczywicie istotna statystycznie zaleno midzy poziomem wyksztacenia
a zadowoleniem z wyksztacenia (r = 0,485, p < 0,001). Zwizek ten
jest silniejszy u kobiet ni u mczyzn, co moe tumaczy znacznie,
niemal piciokrotnie wikszy udzia kobiet ni mczyzn w organizacjach
upowszechniajcych wiedz, gwnie w Uniwersytetach Trzeciego Wieku
(odpowiednio 0,9% i 0,2%). Chocia mczyni genetycznie s mniej
dugowieczni od kobiet (w adnym kraju przecitna dugo trwania ycia m-
czyzn nie dorwnuje dugoci trwania ycia kobiet), wyksztacenie moe w
decydujcym stopniu rnic t niwelowa (ze 100% w grupie najniej
wyksztaconych do 15% wrd absolwentw szk wyszych). 28
28. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.19. Przecitna
liczba lat nauki w trzech grupach wieku seniorw w latach 20002013
Wykres 1.20. Przecitna liczba lat nauki kobiet i mczyzn w wieku
senioralnym w latach 20002013 Wykres 1.21. Procent respondentw w
wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia zadowolenia ze swojego
wyksztacenia Wyksztacenie w grupie seniorw, podobnie jak w modszych
grupach, ma decydujcy wpyw na styl i jako ycia. Bdzie o tym
szczegowo mowa w kolejnych rozdziaach. Teraz pokaemy to na 29
29. Aktywno spoeczna osb starszych przykadzie palenia papierosw
i naduywaniu alkoholu (tabela 1.15). W przypadku odsetka palaczy
widzimy liniow zaleno z poziomem wyksztacenia wrd mczyzn (odsetek
palaczy jest dwuip- krotnie mniejszy w grupie z wyszym
wyksztaceniem ni w grupie z wyksztaceniem podstawowym lub niszym).
Wrd kobiet zaleno jest mniej wyrana, ale i tu lepiej wyksztacone
rzadziej pal od tych, ktre maj wyksztacenie zasadnicze zawodowe.
Nie ma natomiast pozytywnego zwizku midzy pozio- mem wyksztacenia a
stronieniem od alkoholu. W przypadku kobiet wraz z wyksztaceniem
poczwszy od zasadniczego zawodowego wrcz ronie odsetek naduywajcych
alkoholu. Tabela 1.15. Procent seniorw, mczyzn i kobiet oraz ogem,
palcych papierosy i naduywajcych alkoholu w grupach wyrnionych ze
wzgldu na poziom wyksztacenia przy kontroli wieku Rodzaj zachowania
Wyszczeglnienie palenie papierosw naduywanie alkoholu podstawowe i
nisze 31,3 7,6 zasadnicze zawodowe 27,9 4,8 Mczyni rednie 21,5 6,3
wysze i policealne 13,0 6,1 podstawowe i nisze 10,3 1,2 zasadnicze
zawodowe 15,2 0,4 Kobiety rednie 14,1 0,8 wysze i policealne 13,6
2,3 podstawowe i nisze 21,0 4,4 zasadnicze zawodowe 21,6 2,6 Ogem
rednie 17,8 3,5 wysze i policealne 13,3 4,2 1.7. Seniorzy na rynku
pracy Aczkolwiek ogromna wikszo seniorw, a w IV wieku niemal
wszyscy utrzymuj si z emerytury lub renty, pewna ich cz pozostaje
aktywna zawodowo (37% mczyzn i 13% kobiet w wieku 6064 lata) lub
dorabia do wiadcze spoecznych. Aktywno seniorw na rynku pracy
pokazuje wykres 1.22. Rwnie w starszych grupach, po przekroczeniu
wieku emerytalnego mczyzn, zdecydowanie czciej mczyni ni kobiety
wykonuj patn prac. W wikszoci przypadkw jest to praca w niepenym
wymiarze godzinowym. Jeli wemiemy pod uwag tylko te osoby, ktre
przekroczyy ustawowy wiek emerytalny, to mczyni przepracowali w
tygodniu rednio 28 godzin, a kobiety 29 godzin. Wykres 1.22.
Procent seniorw wykonujcych w cigu ostatnich 7 dni patn prace wedug
pci i grupy wieku Dodatkowa praca skutkuje oczywicie znacznym
wzrostem dochodu osobistego. W grupie wieku 70 79 lat praca podnosi
dochd mczyzn z 1691 z do 3490 z (ponad dwukrotnie), a dochd kobiet
z 1350 z do 2329 z (o 3/4). Aktywno na rynku pracy po osigniciu
ustawowego wieku emerytalnego wie si z poziomem wyksztacenia
(wykres 1.23). Najwikszy odsetek pozostaje aktywnymi zawodowo w
grupie osb z wy- 30
30. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.23. Procent mczyzn
i kobiet aktywnych na rynku pracy po przekroczeniu wieku
emerytalnego wedug poziomu wyksztacenia szym lub pomaturalnym
wyksztaceniem, a poniewa w przyszoci grupa ta bdzie szybko rosa,
mona oczekiwa take wzrostu osb w podeszym wieku na rynku pracy.
Europejskie badania seniorw SHARE (Survey of Health, Ageing and
Retirement in Europe) z lat 20102012 dowodz, e Polacy w wieku 60 i
wicej lat najrzadziej obok swoich rwienikw wgier- skich i soweskich
podejmuj prac, cztery razy rzadziej ni seniorzy szwedzcy,
szwajcarscy, duscy czy estoscy (wykres 1.24). Wykres 1.24. Odsetek
seniorw (60 i wicej lat) aktywnych na rynku pracy w 16 krajach
europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) 1.8. Podsumowanie Osoby
starsze w Polsce charakteryzuj si do zrnicowanymi warunkami ycia.
Ich dochody w przy- padku zwaszcza yjcych samotnie mona uzna za
niskie i nie dajce moliwoci zaspokojenia wszyst- kich podstawowych
potrzeb. Na tym tle szczeglnie niezadowalajco rysuje si sytuacja
kobiet: ich dochody s nisze ni dochody mczyzn. Wynika to przede
wszystkim z niszego poziomu wiadcze emerytalnych w porwnaniu z
mczyznami, a ponadto z mniejszej aktywnoci zawodowej, w zwizku
31
31. Aktywno spoeczna osb starszych z czym udzia dochodw z pracy
jest take niszy ni w przypadku mczyzn. Respondenci s zadowoleni ze
swojej sytuacji mieszkaniowej, przy czym zadowolenie to jest
skorelowane z poziomem wyksztacenia, co sugeruje lepsze warunki
mieszkaniowe osb lepiej wyksztaconych i lepiej sytuowanych
materialnie. Sytuacja rodzinna seniorw jest na og dobrze przez nich
oceniana, przy czym oceny te odnosz si zarwno do relacji z ca
rodzin, jak i z dorosymi dziemi w szczeglnoci. Czsto pozytywnych
ocen tych stosunkw wzrasta wraz z wiekiem respondentw, co moe
sugerowa, e s one formuowane przy uwzgldnieniu faktu otrzymywania
pomocy od innych czonkw rodziny, a przede wszystkim od dzieci.
Wyksztacenie seniorw jest wanym czynnikiem wpywajcym na ich
zachowania i oczekiwania. Od- setek respondentw z wyksztaceniem
ponadpodstawowym oraz ponadgimnazjalnym wzrasta i bdzie si
systematycznie powiksza. Rodzi to po stronie podmiotw polityki
spoecznej nowe wyzwania wobec osb starszych. Kolejne generacje
seniorw bd oczekiway nie tylko zapewnienia bezpieczestwa ma-
terialnego, ale take coraz bardziej zaspokojenia potrzeb
niematerialnych i uznania ich rwnoprawnego miejsca w strukturze
spoecznej. Zarwno ocena materialnych warunkw ycia seniorw, jak i
ich sytuacji rodzinnej wskazuj na utrzymywanie si podziau na dwie
fazy staroci, przedzielone granic, jak stanowi 80. rok ycia. Wynika
z tego zrnicowana struktura potrzeb obu subpopulacji seniorw i
potrzeba dostosowania dziaa do specyki kadej z tych grup osb
starszych. W przypadku seniorw zaliczanych do grupy IV wieku
potrzebne jest zwikszenie oferty wiadcze w formie usug, a w
szczeglnoci pomoc w dostosowaniu mieszkania do zmieniajcych si
potrzeb i moliwoci osoby starszej. Warunki mieszkaniowe odgrywaj
kluczow rol w zachowaniu przez coraz starsze osoby samodzielnoci, a
zapewnienie samodzielnoci seniorw nie jest zadaniem wycznie ich
samych i ich najbliszego otoczenia, ale take spoecznoci lokalnej,
bowiem alternatyw dla taszych z natury rzeczy dziaa podtrzymujcych
samodzielno jest rozwj sektora coraz droszych usug opiekuczych.
32
32. 2. Charakterystyka zdrowotna osb starszych 2.1. Wstp Jednym
z istotnych czynnikw warunkujcych aktywno spoeczn i zawodow osoby
starszej jest jej stan zdrowia. W zwizku z tym zapytano respondentw
o to, czy w ostatnim czasie odczuwali dolegli- woci zyczne, ktre
utrudniay im wychodzenie z domu, chodzenie po schodach itp., czyli
potencjalnie utrudniay take angaowanie si w dziaania na rzecz
lokalnej spoecznoci. Wiedza o stanie zdrowia jest potrzebna ze
wzgldu na konieczno zaspokojenia potrzeb zdrowotnych starszej
populacji. Potrzeby te wi si nie tylko ze specyk wyraajc si m.in. w
wieko-chorobowoci i znacznym udziale chorb przewlekych w oglnej
liczbie chorb, na ktre cierpi senior, ale i z niespotykan
dotychczas skal ich wystpowania. Staro, bdca coraz bardziej
powszechnym zjawiskiem, pociga za sob powszechno wystpowania chorb
przewlekych oraz niepenosprawnoci i niesamodzielnoci. Wymaga to nie
tyl- ko zapewnienia odpowiednich rodkw na nansowanie wiadcze
zdrowotnych, ale take zapewnienia dostpu do tych wiadcze i
odpowiednio przygotowanego personelu medycznego. Dobry stan zdrowia
warunkuje prawidowe funkcjonowanie jednostki w rodowisku,
samodzielne za- spokajanie potrzeb oraz dobrostan psychiczny. Z
tego powodu zagadnienia zwizane ze zdrowiem powin- ny angaowa nie
tylko centralne podmioty polityki, odpowiedzialne za zapewnienie
odpowiednich ram nansowych, ale i podmioty lokalne, odpowiedzialne
za trafn diagnoz i dziaania sprzyjajce poprawie sytuacji zdrowotnej
seniorw. 2.2. Natenie symptomw chorobowych Tabela 2.1 pokazuje, jak
czsto w populacji osb starszych wystpuj objawy, ktre mog by trakto-
wane jako symptomy niektrych chorb. Respondenci byli pytani o
wystpowanie ich w cigu ostatniego miesica i okrelenie czasu ich
trwania. Jest to o tyle istotne, e ocena aktywnoci spoecznej ludzi
star- szych i szans ich dalszej aktywizacji wymaga uwzgldnienia
czynnika o kardynalnym znaczeniu, jakim jest stan zdrowia. Jak si
okazuje, tyko niektre objawy wystpuj na tyle powszechnie, e obejmuj
co najmniej poow badanej populacji. W przypadku tych, ktrzy
odczuwali poszczeglne objawy, mona stwierdzi e wikszoci z nich nie
dokuczay one stale ani nawet przez poow miesica. W porwnaniu z
osobami modszymi znacznie mniejszy odsetek nie odczuwa adnego z
objaww duej ni p miesica (odpowiednio: 80,3 do 61,5%). rednia
liczba symptomw odczuwanych przez co najmniej 2 tygodnie w ostatnim
miesicu jest dwukrotnie wiksza w grupie seniorw ni w grupie osb
modszych. Nasile- nie objaww chorobowych ma z pewnoci wpyw na
gotowo do wczania si (zwaszcza aktywnie) w dziaalno spoeczn,
niezalenie od stopnia jej sformalizowania. Bdzie o tym mowa w
dalszej czci raportu. Natenie objaww chorobowych jest skorelowane z
wiekiem i pci (wykres 2.1). Przecitna liczba symptomw trwajcych co
najmniej przez p miesica w grupie osb 80 i wicej lat jest niemal o
poow wiksza ni w grupie seniorw w wieku 6069 lat. Kobiety we
wszystkich grupach wieku maj wiksze 33
33. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.1. Procent
respondentw w wieku 60 i wicej lat, dowiadczajcych z rn
czstotliwoci rnego rodzaju schorze) Rzadziej ni Czciej ni
Wyszczeglnienie Nie przez 15 dni przez poow w miesicu miesica Silne
ble gowy 53,5 38,3 7,2 Ble brzucha lub wzdcia 62,8 31,9 7,2 Bl albo
napicie mini karku i ramion 39,7 46,9 13,4 Ble w klatce piersiowej
lub sercu 57,2 34,4 8,4 Sucho w ustach lub gardle 63,2 29,4 7,4
Napady pocenia si 72,0 22,0 6,0 Uczucie dusznoci 63,4 29,1 7,5
amanie i ble w caym ciele 35,7 50,1 14,2 Gwatowne bicie serca
(palpitacje) 66,1 27,4 6,4 Dreszcze lub drgawki 89,9 8,4 1,7
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 63,8 27,3 8,8
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 47,1 42,2 10,7 Zaparcia 76,5
19,1 4,4 Krwawienia z nosa 94,7 4,3 1,0 Gwatowne skoki cinienia
krwi 54,2 34,2 11,6 natenie objaww ni mczyni i rnica ta ronie z
wiekiem, tak e w grupie 80+ lat jest ponad trzykrotnie wiksza ni w
grupie 6069 lat. Wykres 2.1. Liczba dugotrwaych objaww somatycznych
ze wzgldu na wiek i pe Wystpowanie konkretnych dolegliwoci jest
czsto take skorelowane z wiekiem i pci. Jednak w przypadku
nielicznych symptomw (np. krwawienie z nosa, dreszcze lub drgawki)
nie mona wskaza istotnego statystycznie zwizku midzy wiekiem i pci
a ich wystpowaniem. W przypadku napadw pocenia si mona natomiast
stwierdzi negatywn wrcz zaleno z wiekiem. Jedno z pyta dotyczyo
kwestii, w jakim stopniu problemy ze zdrowiem utrudniay
respondentom wykonywanie codziennych zaj lub branie udziau w innych
zajciach. Pozytywne odpowiedzi na te pytania mog wskazywa na
wystpowanie obiektywnych utrudnie, ktre ograniczaj lub uniemoliwiaj
spoeczn aktywnoci osb starszych. Jak pokazano (wykres 2.2),
respondenci poczwszy od 75. roku ycia coraz czciej wskazuj na
wystpowanie takich dolegliwoci zycznych (zwaszcza ble), ktre
utrudniaj samodzielne poruszanie si poza domem. Ogem 34,4% osb
starszych czsto odczuwao takie dolegliwoci, a dalsze 49,5%
sporadycznie (wykres 2.2). Oznacza to, e jedynie nieco ponad 16%
respondentw nie uskarao si na wystpowanie dolegliwoci. Struktura
odpowiedzi wedug pci respondenta pokazuje wyranie, e kobiety
znacznie czciej uskar- ay si na dolegliwoci zyczne. Ogem odczuwao
je 76,7% mczyzn (w tym 26,3% czsto) i 88,5% 34
34. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.2. Procent seniorw
wedug grup wieku i czstoci wystpowania dolegliwoci zycznych,
utrudniajcych poruszanie si poza domem kobiet (czsto 39,6%). Taka
sytuacja moe wpywa na aktywno spoeczn w miejscu zamieszkania.
Wystpowanie dolegliwoci zycznych jest istotnie skorelowane z grup
wieku respondentw. Swoist cezur jest tu ukoczony 80. rok ycia, po
ktrym wyranie zwiksza si odsetek osb czsto uskaraj- cych si na
dolegliwoci, a maleje udzia tych osb, ktre nigdy nie odczuway tego
rodzaju problemw. W znacznie wikszym stopniu dotyczy to kobiet,
przy czym w przypadku kobiet w wieku 85 i wicej lat nie odnotowano
ani jednej respondentki, ktra nie odczuwaaby nawet sporadycznie
dolegliwoci stanowicych utrudnienie dla poruszania si poza domem
(tabela 2.2). Tabela 2.2. Respondenci wedug pci, grup wieku i
wystpowania dolegliwoci zycznych, utrudniajcych poruszanie si poza
domem (w odsetkach) Czstotliwo Wiek (w latach) Pe dolegliwoci 6064
6569 7074 7579 80+ Ogem czsto 20,7 26,5 28,7 30,7 39,7 27,0 Mczyni
zdarzao si 60,4 57,0 57,4 56,4 52,4 57,6 nigdy 18,9 16,6 13,9 12,9
7,9 15,4 czsto 23,6 30,6 39,2 45,0 54,7 36,6 Kobiety zdarzao si
59,4 57,1 52,4 48,1 41,3 52,7 nigdy 17,0 12,2 8,4 7,0 3,9 10,7
Wprawdzie nie mona ustali istotnego statystycznie zwizku midzy
wystpowaniem trudnoci w sa- modzielnym opuszczaniu mieszkania a
ocen stosunkw rodzinnych, ale zwraca uwag fakt, i wrd osb bardzo
niezadowolonych ze stosunkw rodzinnych ponad 50% uskara si na czste
wystpowanie dolegliwoci wpywajcych na moliwo samodzielnego
opuszczania wasnego mieszkania, czyli ok. dwa razy wicej ni w
grupie osb zadowolonych ze stosunkw w rodzinie. Moe to porednio
wskazywa take na potencjalny brak wsparcia ze strony rodziny. Nie
sposb wprawdzie ustali, w jakiej mierze czonkowie rodziny s pomocni
seniorom w takich sytuacjach, jak pomoc w poruszaniu si poza miesz-
kaniem, ale mona przyj, e ocena stosunkw rodzinnych jest zwizana z
realnymi moliwociami korzystania z rnych form wsparcia ze strony
najbliszych. Podobnie przedstawia si kwestia wystpowania takich
problemw zdrowotnych, ktre utrudniaj wykonywanie codziennych
czynnoci oraz udzia w rozmaitych zajciach (wykres 2.3). Mona si
spo- dziewa, e rwnie utrudniaj one lub wrcz uniemoliwiaj udzia w
rnych formach aktywnoci 35
35. Aktywno spoeczna osb starszych spoecznej. Czsto takie
problemy odczuwao 26,6% starszych osb (30,1% na wsi i 25% w
miecie), natomiast sporadycznie 54,4%. Ogem tylko 19,0% (na wsi
14,6 i 22,5% w miecie) nie zgosio pro- blemw zdrowotnych
utrudniajcych im wykonywanie rutynowych czynnoci w gospodarstwie
domowym, a zapewne take innych form aktywnoci. Wykres 2.3. Procent
seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania problemw zdrowotnych
utrudniajcych wykonywanie codziennych czynnoci lub udzia w innych
zajciach Jak pokazano w tabeli 2.3, sytuacja kobiet jest znacznie
gorsza ni mczyzn. Wida to szczegl- nie w najwyszych grupach wieku,
gdzie a poowa kobiet czsto ma dolegliwoci, ktre utrudniaj im
prowadzenie gospodarstwa domowego i udzia w zajciach. Trzeba zdawa
sobie spraw, e brak lub nie- dostateczne rozmiary interwencji w
przypadku wystpienia takich dolegliwoci mog prowadzi do trwa- ego
ograniczenia samodzielnoci i sprawnoci najstarszych seniorw.
Potrzebna zatem jest, po pierwsze dobra i aktualizowana diagnoza
sytuacji seniorw i moliwoci samodzielnego prowadzenia przez nich
gospodarstw domowych, po drugie ocena szans na uzyskanie wsparcia
ze strony najbliszego otoczenia i po trzecie okrelenie dziaa, jakie
z inicjatywy lokalnych podmiotw polityki senioralnej powinny zosta
podjte z myl o wsparciu dla seniorw i ich rodzin. Tabela 2.3.
Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania problemw
zdrowotnych, utrudniajcych wykonywanie codziennych czynnoci lub
udzia w innych zajciach Czstotliwo Wiek (w latach) Pe dolegliwoci
6064 6569 7074 7579 80+ Ogem czsto 14,7 20,9 19,5 25,8 32,4 20,7
Mczyni zdarzao si 56,6 56,0 57,5 58,2 53,1 56,4 nigdy 28,6 23,0
23,0 16,0 14,5 22,9 czsto 18,3 23,4 33,1 36,8 50,9 30,6 Kobiety
zdarzao si 56,4 57,4 54,1 51,4 43,1 53,1 nigdy 25,2 19,2 12,8 11,8
6,0 16,4 Z informacjami o wystpowaniu schorze i dolegliwoci
koresponduj dane na temat samooceny stanu zdrowia seniorw.
Generalnie jest on oceniany przez zainteresowanych dobrze: ponad
poowa jest mniej lub bardziej zadowolona ze stanu swojego zdrowia.
Zdrowie nie moe by zatem traktowane jako czynnik objaniajcy
relatywnie niski poziom aktywnoci spoecznej seniorw w Polsce.
Zadowolenie ze zdrowia spada z wiekiem. Mczyni zdecydowanie lepiej
oceniaj stan swojego zdrowia i dotyczy to wszystkich grup wieku
(tabela 2.4). 36
36. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.4. Respondenci
wedug pci, grup wieku i stopnia zadowolenia ze stanu swojego
zdrowia (w procentach poszczeglnych grup wieku) Stopie Wiek (w
latach) Pe zadowolenia 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem bardzo
zadowolony 3,6 3,2 2,9 2,8 2,0 3,1 zadowolony 23,5 21,0 18,9 15,8
12,5 19,7 dosy zadowolony 33,4 37,3 36,5 27,9 28,5 33,2 Mczyni dosy
niezadowolony 17,4 15,8 18,4 22,7 21,7 18,5 niezadowolony 14,9 14,4
16,0 17,3 23,6 16,5 bardzo niezadowolony 7,2 8,4 7,3 13,4 11,7 9,0
bardzo zadowolony 2,2 1,2 1,5 2,0 1,5 1,7 zadowolony 22,1 19,4 13,1
9,5 7,9 15,5 dosy zadowolony 36,1 31,9 26,3 25,9 23,5 29,7 Kobiety
dosy niezadowolony 17,4 17,4 23,8 21,3 22,6 20,0 niezadowolony 16,4
19,6 24,1 26,9 27,0 21,9 bardzo niezadowolony 5,8 10,4 11,2 14,3
17,6 11,1 bardzo zadowolony 2,9 2,0 2,0 2,3 1,6 2,3 zadowolony 22,8
20,1 15,3 11,9 9,5 17,2 dosy zadowolony 34,8 34,1 30,2 26,6 25,2
31,1 Ogem dosy niezadowolony 17,4 16,7 21,7 21,9 22,3 19,4
niezadowolony 15,7 17,5 21,0 23,3 25,8 19,7 bardzo niezadowolony
6,4 9,6 9,7 14,0 15,6 10,2 Spord szesnastu krajw europejskich
gorzej od polskich seniorw oceniaj swoje zdrowie wedug badania
SHARE z 2010/2012 roku tylko seniorzy wgierscy (wykres 2.4). Wykres
2.4. Procent seniorw z 16 krajw europejskich oceniajcych negatywnie
stan swojego zdrowia (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Czynnikami
zwizanymi ze stylem ycia, ktre mog mie wpyw na stan zdrowia, a
przynajmniej zachowanie dobrej kondycji zycznej i psychicznej s:
uprawianie sportu, nadwaga, palenie papierosw i naduywanie
alkoholu. Polscy seniorzy nale do grupy najwikszych palaczy w
gronie 16 krajw europejskich (wykres 2.5), ale za to najrzadziej
pij alkohol (wykres 2.6). S najbardziej otyli (wykres 2.7) i
najrzadziej wicz zycznie lub uprawiaj jaki sport (wykres 2.8).
37
37. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.5. Procent palcych
papierosy wrd seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012,
opr. wasne) Wykres 2.6. Czsto picia alkoholu przez seniorw z 16
krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wedug danych
Diagnozy Spoecznej jakkolwiek form sportu czy wicze zycznych
uprawia ak- tywnie dwch na dziesiciu seniorw, o ponad poow mniej ni
w modszej populacji. Im wysza grupa wieku tym rzadziej, zarwno
kobiety jak i mczyni, wicz zycznie (wykres 2.9). Wrd aktywnych
zycznie najwiksz popularnoci zarwno w grupie seniorw jak i modszych
re- spondentw ciesz si: jazda na rowerze (od 43 do 70% w zalenoci
od wieku), bieganie/jogging/nordic walking (od 14 do 22%) i pywanie
(od 12 do 21%). Dane Diagnozy Spoecznej potwierdzaj jedynie
prozdrowotne znaczenie aktywnoci zycznej i braku otyoci. Nie
oznacza to wszake, e papierosy i nadmiar alkoholu zdrowiu nie
szkodz. Seniorzy z II i III klas otyoci wedug wskanika BMI o 40%
czciej w minionym roku chorowali od tych, ktrzy maj normaln wag i
nieznaczn nadwag; dowiadczaj take o ponad 30% wicej przewlekych
objaww chorobowych i bardziej s mniej zadowoleni ze stanu swojego
zdrowia. 38
38. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.7. Procent seniorw
z 16 krajw europejskich oceniajcych negatywnie stan swojego zdrowia
(SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.8. Procent seniorw z 16
krajw europejskich uprawiajcych wiczenia zyczne lub sport czciej ni
raz w tygodniu (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.9. Procent
uprawiajcych aktywnie jak form sportu lub wicze zycznych wedug pci
i grupy wieku 39
39. Aktywno spoeczna osb starszych Szczeglnie jednak due
znaczenie prolaktyczne maj wiczenia zyczne i uprawianie sportu.
Aktyw- no zyczna w nieprzesadzonej dawce zwiksza zadowolenie ze
zdrowia, zmniejsza prawdopodobiestwo powanej choroby i redukuje
liczb objaww chorobowych. 2.3. Depresja psychiczna i dobrostan
psychiczny Seniorzy maj znacznie wyszy w stosunku do modszej
populacji wskanik nasilenia symptomw depresji psychicznej1 i ronie
on jeszcze z przechodzeniem do wyszych grup wieku (w grupie
osiemdzie- siciolatkw jest niemal dwukrotnie wyszy ni w grupie
szedziesiciolatkw) (wykres 2.10). Kobiety we wszystkich grupach
wieku maj, podobnie jak w innych krajach, wyszy wskanik depresji od
m- czyzn. Najwiksza rnica midzy seniorami i osobami modszymi w
zakresie poszczeglnych symptomw dotyczy seksu, wygldu i zmczenia, a
najmniejsza apetytu. Wykres 2.10. Natenie symptomw depresji
psychicznej ze wzgldu na wiek i pe Jedn z konsekwencji depresji s
myli i skonnoci samobjcze2. Jakkolwiek samobjstwa w grupie osb
starszych notowane s wzgldnie rzadko, mona je poza przypadkami
choroby, jak np. depresja maniakalna traktowa jako wyraz lku przed
chorob, cierpieniem i samotnoci. Oznacza to, i kady przypadek prby
samobjstwa moe oznacza prb woania o pomoc w przypadku
niezaspokojonych przez rodzin potrzeb opiekuczych, spoecznych i
emocjonalnych3. Jak wskazuj wyniki badania 11,3% wszystkich
respondentw byo w ostatnich miesicach poprze- dzajcych wywiad tak
zaamanych, e zdarzao im si myle o samobjstwie (bardzo czsto mylao o
samobjstwie 0,7%, a czsto 2,3%). Nie stwierdzilimy istotnej
zalenoci czstoci myli samobjczych z wiekiem i pci. Jest jednak
istotna statystycznie zaleno z zadowolenia ze stosunkw z
najbliszymi w rodzinie, poczuciem osamotnienia i przewiadczeniem, e
nie jest si kochanym i darzonymi zaufaniem. Ksztat tych zalenoci
jest taki sam wrd seniorw jak i w modszych grupach (wykresy
2.112.13). Powysze dane pokazuj, jak wany dla dobrego samopoczucia
seniorw jest pozytywny kontakt z rodzin i zaspokojenie potrzeb
przynalenoci i mioci. Z bada SHARE wynika, e w grupie 16 krajw
najczciej wystpuje depresja wrd polskich i por- tugalskich seniorw
(wykres 2.14), chocia w zakresie pozytywnych miar dobrostanu
psychicznego nie 1 Wskanik ten stanowia suma wartoci skalowych z
kwestionariusza depresji (pyt. 52 w kwestionariuszu indywidualnym;
www.diagnoza.com). 2 A. Szybalska, K. Broczek, M. Wawrzyniak, M.
Mossakowska, Geriatryczna Skala Oceny Depresji a sytuacja
materialna i rodzinna osb starszych. Wstpne wyniki projektu
PolSenior, w: Jako ycia seniorw w XXI wieku. Ku aktywnoci, red. D.
Kaua, P. Szukalski, U, d 2010. 3 B. Bugajska, Samobjstwo w staroci,
w: ycie w staroci, red. B. Bugajska, USz, Szczecin 2007. 40
40. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.11. Procent osb w
rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o
samobjstwie ze wzgldu na ocen stosunkw z najbliszymi w rodzinie
Wykres 2.12. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach
byy tak zaamane, e mylay o samobjstwie ze wzgldu na poczucie
osamotnienia Wykres 2.13. Procent osb w rnym wieku, ktre w
minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwie ze
wzgldu na poczucie bycia niekochanym i niedarzonym zaufaniem
wypadaj najgorzej; pod wzgldem zadowolenia z ycia plasuj si na 7
miejscu od koca (wykres 2.15), a pod wzgldem poczucia szczcia na 5
(wykres 2.16). 41
41. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.14. Natenie
depresji psychicznej u seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE
2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.15. Zadowolenie z ycia wrd seniorw
z 16 krajw europejskich (skala: 0 bardzo niezadowolony, 10 bardzo
zadowolony; SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.16. Procent czsto
szczliwych seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr.
wasne) 42
42. Aktywno spoeczna osb starszych 2.4. Niepenosprawno
Niepenosprawno jest take miar zdrowia. Jeli chodzi o niepenosprawno
orzeczon przez ZUS lub Zesp Orzekajcy o Niepenosprawnoci przy
Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie (ZOoN przy PCPR) to jej zakres
ronie z wiekiem (wyjtkiem jest grupa mczyzn, w ktrej odsetek
niepenospraw- nych spada do 75. roku ycia). W grupie modszych
seniorw wystpuje czciej wrd mczyzn ni wrd kobiet (wykres 2.17).
Wykres 2.17. Procent niepenosprawnych wedug grup wieku i pci Dla
polityki spoecznej wany jest fakt, e znaczny odsetek osb w III i IV
wieku charakteryzuje si ograniczon zdolnoci do wykonywania pracy
zarobkowej (niepenosprawno w znaczeniu prawnym) oraz
niesamodzielnoci (ten termin odnosi si do osb, ktre na skutek
dugotrwaej choroby, urazu lub niepenosprawnoci maj ograniczon lub
utracon zdolno do wykonywania podstawowych czynnoci samoobsugowych
i gospodarskich)4. W pewnym uproszczeniu mona przyj, e
niepenosprawno w starszym wieku pociga za sob niesamodzielno. W
zwizku z tym uywany w raporcie termin nie- penosprawno nie odnosi
si wycznie do ograniczenia zdolnoci do pracy, ale oglnie do
ograniczenia zdolnoci do samodzielnego funkcjonowania.
Niepenosprawno w staroci wystpuje czsto w stopniu znacznym (wykres
2.18), co oznacza, e przynajmniej z prawnego punktu widzenia duy
procent seniorw w IV wieku traci zdolno do samodzielnej
egzystencji. Rodzi to szereg konsekwencji, istotnych dla nansw
publicznych. Wykres 2.18. Procent niepenosprawnych seniorw wedug
grup wieku i stopnia niepenosprawnoci Wykres 2.19 przedstawia
struktur osb niepenosprawnych w wieku 60+ wedug pci i rodzaju orze-
czenia o niepenosprawnoci. Orzeczenie wydane przez Zesp do spraw
Orzekania o Niepenosprawnoci 4 O. Kowalczyk, Niepenosprawno ludzi
starych. Wybrane aspekty, w: Polska a Europa. Procesy demograczne u
progu XXI wieku. Proces starzenia si spoeczestwa i jego wyzwania
dla polityki spoecznej, red. L. Frckiewicz, AE. Katowi- ce 2002.
43
43. Aktywno spoeczna osb starszych przy Powiatowym Centrum
Pomocy Rodzinie nie uprawnia do otrzymywania wiadczenia rentowego,
ale pozwala na korzystanie z innych wiadcze oraz usug, zwaszcza
wiadczonych przez podmioty lokalnej polityki spoecznej. Wykres
2.19. Procent seniorw wedug pci i rodzaju orzeczenia o
niepenosprawnoci Niepenosprawno na podstawie subiektywnej oceny to
tzw. inwalidztwo biologiczne, czyli nieudo- kumentowane opini
medyczn poczucie bardziej ograniczonej sprawnoci ni sprawno
rwienikw. O ile wrd osb o prawnie stwierdzonej niepenosprawnoci
wikszo stanowi mczyni, o tyle wrd osb o subiektywnym poczuciu
ograniczonej sprawnoci przewaaj kobiety. Wykres 2.20 zawiera dane
na temat najwaniejszych przyczyn orzecze o niepenosprawnoci, kt- re
maj osoby w wieku 60+. Wida, e dominuj dwie przyczyny: choroby
narzdw ruchu oraz serca i ukadu krenia. Zwikszenie skutecznoci
dziaa prolaktycznych oraz samej terapii i rehabilitacji leczniczej
powinno zatem doprowadzi do spadku liczby osb, ktre s uznawane za
niepenosprawne z tych przyczyn. Jeeli mwi si niekiedy, e sytuacja
spoeczna i zdrowotna w staroci jest konsekwen- cj warunkw oraz
sposobu ycia we wszystkich wczeniejszych jego etapach, to tak samo
naleaoby traktowa niepenosprawno. Wykres 2.20. Procent
niepenosprawnych seniorw wedug pci i przyczyny niepenosprawnoci
Naley zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt zwizany z niesamodzielnoci
cz osb wymaga czstej lub staej opieki. W tabeli 2.5 zebrano
informacje na ten temat. Jak wida, zapotrzebowanie na czst
pielgnacj zwiksza si wraz z wiekiem. Oglnie cigej pomocy i
pielgnacji wymaga dzi 5,1%, czyli ponad 400 tys. seniorw. Oznacza
to nie tylko potrzeb zaangaowania rodzin, ale i wczenia placwek
wiadczcych usugi zdrowotne. Ze stopniem orzeczonej niepenosprawnoci
wie si co nie dziwi natenie dugotrwaych ob- jaww somatycznych
(wykres 2.21). Warto jednak zauway, e nie ma rnicy midzy grup z
lekkim 44
44. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.5. Procent
wszystkich seniorw i seniorw niepenosprawnych w trzech grupach
wieku nie potrzebujcych i potrzebujcych pomocy i/lub pielgnacji
Kategoria respondentw i wiek (w latach) Rodzaj pomocy Caa prba
Osoby niepenosprawne 6069 7079 80+ ogem 6069 7079 80+ ogem Wymaga
pomocy i pielgnacji 1,4 2,1 5,0 2,3 5,9 7,4 13,6 8,2 wielokrotnie w
cigu doby, take w nocy Wymaga pomocy i pielgnacji 1,2 2,6 7,3 2,8
5,3 9,0 19,7 10,0 kilkakrotnie w cigu doby Wymaga pomocy i
pielgnacji 1,0 2,3 3,5 1,9 4,3 8,1 9,5 7,0 najwyej 2 razy dziennie
Wymaga pomocy i pielgnacji 1,8 4,8 8,8 4,1 7,6 16,7 23,8 14,8 od
czasu do czasu, niecodziennie Wymaga tylko pomocy od czasu do czasu
5,0 7,8 6,8 6,3 21,4 27,0 18,4 23,0 Nie wymaga pomocy ani
pielgnacji 89,7 80,4 68,5 82,6 55,5 31,7 15,0 37,0 i umiarkowanym
stopniem niepenosprawnoci; dopiero w grupie ze znacznym stopniem
niepenospraw- noci nastpuje radykalny wzrost objaww chorobowych,
zwaszcza wrd kobiet. Wykres 2.21. Natenie dugotrwaych objaww
somatycznych osb 60+ lat, ze wzgldu na stopie niepenosprawnoci i pe
przy kontroli wieku Przewlekle chorzy stanowi znaczn cz grupy
niepenosprawnych seniorw. Pod wzgldem udziau przewlekle chorych w
caej populacji seniorw Polska w gronie 16 krajw europejskich
znalaza si na pierwszym miejscu z dziesiciokrotn przewag nad Austri
i Soweni (wykres 2.22). Wykres 2.22. Odsetek przewlekle chorych
seniorw (60 i wicej lat) w 16 krajach europejskich (SHARE
2010/2012, opr. wasne) 45
45. Aktywno spoeczna osb starszych 2.5. Zakres i koszty
korzystania z systemu ochrony zdrowia Korzystanie ze wiadcze
ochrony zdrowia jest powizane nateniem symptomw chorobowych (r =
0,25, p < 0,001) oraz z samoocen stanu zdrowia (r = 0,26, p <
0,001). Wikszo seniorw korzystaa w minionym roku ze wiadcze
nansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia w ramach powszechnego
ubezpieczenia zdrowotnego (wykres 2.23). Ogem z systemu nansowanego
ze rodkw publicznych skorzystao dziewiciu na dziesiciu seniorw
(91,1%), 88% mczyzn i 93% kobiet. Byo wrd nich 85,4% kobiet oraz
74,4% mczyzn. Ta rnica nie jest zaskoczeniem, poniewa wikszo bada
spoecznych wskazuje na gorsz samoocen stanu zdrowia kobiety. Wykres
2.23. Procent seniorw mczyzn i kobiet oraz ogem w rnych grupach
wieku, korzystajcych ze wiadcze zdrowotnych nansowanych przez NFZ
Najwyszy odsetek korzystajcych ze wiadcze nansowanych ze rodkw NFZ
zanotowany zosta wrd respondentw w grupach wieku 80+ lat (95,7%) i
7579 lat (94,0%). Potwierdzaoby to opini, i cezura wieku 80 lat
jest wana z punktu widzenia rozrnienia dwch etapw staroci. W
pozostaych grupach wieku odsetek korzystajcych z pomocy medycznej
nansowanej ze rodkw publicznych waha si w przedziale 8792%. Nie ma
adnych istotnych statystycznie rnic w korzystaniu ze wiadcze
zdrowotnych za pored- nictwem NFZ jeli chodzi o wyksztacenie
respondentw. Jeli chodzi o czsto korzystania ze wiadcze,
udzielanych odpatnie i nansowanych przez re- spondentw, nie ma rnic
midzy kobietami i mczyznami, ale jest ogromna rnica midzy osobami
gorzej i lepiej wyksztaconymi. Ze wiadcze zdrowotnych opacanych w
wasnej kieszeni skorzystao ogem 34,0% seniorw, ale tylko 22,3% z
wyksztaceniem podstawowym i a 61,6% z wyksztaceniem wyszym i
policealnym, co wynika bez wtpienia z rnicy w zamonoci tych grup.
33% kobiet i 32% mczyzn skorzystao z obu drg, by uzyska pomoc
medyczn. Wskazuje to na znaczn determinacj seniorw, by uzyska
wiadczenie w moliwie krtkim czasie, a zarazem stanowi to oczywicie
nie pierwszy sygna, i nansowany ze rodkw publicznych system ochrony
zdrowia nie dziaa w sposb zadowalajcy, zmuszajc pacjentw do
ponoszenia dodatkowych opat za wiadczenia, ktre ustawowo im
przysuguj jako bezpatne. Korzystanie z odpatnych wiadcze
zdrowotnych jest w istotny sposb statystycznie zalene od wielkoci
miejscowoci, w ktrej mieszka respondent (tabela 2.6). Z jednej
strony wie si to z inn zalenoci, mianowicie zmniejszajcym si wraz z
malejc liczba mieszkacw dochodem gospodarstwa domowego, a z drugiej
z malejc wraz ze zmniejszaniem wielkoci miejscowoci poda prywatnych
usug zdrowotnych. 46
46. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.6. Procent
mieszkacw rnych klas miejscowoci zamieszkania korzystajcych z
odpatnych usug zdrowot- nych w poszczeglnych grupach wieku Grupy
wieku Kategoria miejsca zamieszkania 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem
Miasta o liczbie mieszkacw 500+ tys. 45,3 43,5 44,0 58,0 46,1 47,0
Miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. 37,0 39,0 39,1 43,1 44,2
39,9 Miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. 46,8 38,1 31,6 44,7
26,9 38,6 Miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. 34,9 40,4 29,8
43,6 30,0 35,9 Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 28,7 29,7
31,2 32,0 27,7 29,6 Wie 27,2 29,5 30,5 27,3 23,5 27,6 Spadek
odsetka osb korzystajcych ze wiadcze udzielanych odpatnie w
najwyszej grupie wieku moe wynika nie tylko z gorszej sytuacji
materialnej tej grupy respondentw, ale rwnie z potwierdza- nego
przez badania empiryczne faktu, i w najstarszej grupie wieku
zmniejsza si zapotrzebowanie na wiadczenia udzielane przez
specjalistw, a zwiksza korzystanie z porad lekarza rodzinnego,
zazwyczaj dostpnego za porednictwem nansowanych przez NFZ zakadw
opieki zdrowotnej. Wspomniana odpatno za wiadczenia zdrowotne nie
jest spowodowana wycznie przez odpatne korzystanie z usug
zdrowotnych zamiast czekania na swoj kolejk w ramach wiadcze
nansowanych przez NFZ. Korzystanie z niektrych wiadcze w ramach
powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego jest take odpatne, podobnie
jak zakup lekarstw i rodkw opatrunkowych. Niesystematycznie ronie z
wiekiem odsetek seniorw, zarwno kobiet jak i mczyzn, ktrzy w mi-
nionym roku przebywali w szpitalu (tabela 2.7). Czciej z usug
szpitalnych korzystali seniorzy z miast (zwaszcza najwikszych) ni
ze wsi. Czciej przebywali w szpitalu mczyni ni kobiety, ale tylko
mieszkajcy w miastach; wrd seniorw mieszkajcych na wsi czciej z
usug szpitalnych korzystay kobiety ni mczyni (wykres 2.24).
Wojewdztwami, gdzie korzystanie ze szpitali byo wrd seniorw
najczstsze (ponad 19%) byy: lubelskie, dolnolskie, mazowieckie i
witokrzyskie; najrzadziej (mniej ni 15%) leczeni byli w szpitalu
seniorzy z wojewdztw zachodniopomorskiego, lskiego, opolskiego.
Tabela 2.7. Procent kobiet i mczyzn oraz ogem seniorw w ronych
grupach wieku przebywajcych w minionym roku w szpitalu Osoba
przebywaa w szpitaluPe Wiek w ostatnim roku 6064 13,9 6569 19,1
Mczyzna 7074 16,1 7579 21,6 80+ 23,0 ogem 17,7 6064 12,3 6569 16,5
Kobieta 7074 14,2 7579 23,2 80+ 19,4 ogem 16,5 6064 13,0 6569 17,6
Ogem 7074 14,9 7579 22,6 80+ 20,6 ogem 17,0 47