TÜBİTAK

Alabalık İşletmelerinin Çevreye Olan

Etkileri ve Alınacak Önlemler

Doç. Dr. Memet VAROL

İnönü Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, MALATYA

TÜBİTAK

Artan nüfusla birlikte gıda ihtiyacının artması, teknolojik

gelişmeler, ekonomik büyüme ve sağlıklı beslenmeye

verilen önem, ucuz ve kaliteli bir protein kaynağı olan

sucul organizmaların, yetiştiricilik yöntemiyle üretim

miktarını arttırmıştır. .

Su ürünleri yetiştiriciliği; doğal balık stoklarına olan av

baskısının azaltılması, istihdam, döviz girdisi ve kırsal

kalkınmaya katkı sağlaması gibi yönlerden de önemli bir

üretim sektörüdür. Bu nedenlerden dolayı su ürünleri

yetiştiriciliği dünyada olduğu gibi ülkemizde de hızlı bir

yükseliş içerisindedir. . .

GİRİŞ

TÜBİTAK

Su ürünleri yetiştiriciliğinin hızlı bir şekilde büyümesi,

önemli sosyo-ekonomik faydalar sağlamasına rağmen,

sucul ekosistemlerin su kalitesi ve ekolojik yapısı

üzerindeki olumsuz etkileri, çeşitli kaygılar üretmektedir.

Ekolojik ve çevresel değişimin türü, su ürünleri üretim

metoduna, üretimin miktarına, su ortamının fiziksel,

kimyasal ve biyolojik karakterine bağlı olarak değişkenlik

göstermektedir. ..

BALIK YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ÇEVRESEL ETKİLERİ

TÜBİTAK

Ağ kafeslerde balık yetiştiriciliğinin su kaynakları

üzerindeki olumsuz etkisi, başlıca yetiştiricilikten

kaynaklanan atıklardan kaynaklanmaktadır. Tatlı su ya da

deniz ekosistemlerinde faaliyet göstermekte olan balık

yetiştiriciliği tesislerinden üretilen atık tipleri temel olarak

aynıdır. Yalnızca üretimi yapılan türe ve üretim şekline

göre atık miktarı ve içeriği değişmektedir. Balık

yetiştiriciliğinden kaynaklanan atıkları, katı ve çözünebilir

atık maddeler şeklinde iki ana başlık altında toplayabiliriz.

Balık Yetiştiriciliğinden Kaynaklanan Organik Atıklar

TÜBİTAK

1. Katı Atıklar .

Balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan katı atıklarının büyük

çoğunluğunu balıkların fekal atığı (dışkı) ve tüketilmeyen

yemden oluşan katı maddeler oluşturmaktadır. .

.

Fekal atığın, tüketilen yemin %15’i ile %30’undan oluştuğu

tahmin edilmektedir. .

Kafeslerde balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atık

oluşumunda en büyük payın yem kayıpları olduğu

belirtilmektedir. Özellikle düzenli bir yemleme stratejisinin

uygulanmadığı işletmelerde, tüketilmeyen yemlerin bir

kısmı suda çözünerek, bir kısmı da kafes altındaki

sediment tabakasına çökerek suyun organik yükünü

artırmaktadır. . .

Katı Atıklar

TÜBİTAK

2. Çözünmüş Atıklar .

Sindirilen besin elementleri, balıkların bağırsak duvarlarından

emilmektedir. Metabolik faaliyetler için gerekenden fazla olan besin

elementleri ise yan ürün olarak su ortamına salınmaktadır. Özellikle

protein/enerji dengesi ideal olmayan yemlerle beslenen balıklarda

önemli oranda su ortamına azot bileşikleri verilmektedir.

.

Sucul ortama balıklar tarafından verilen azot, protein

metabolizmasının yan ürünüdür. Solungaçlardan amonyum (NH4+)

salınırken çok az bir miktarı idrarla üre olarak su ortamına

verilmektedir. .

Fosfor ise ortofosfat olarak (PO4+) suya verilmektedir. Metabolik

faaliyetler için gerekenden fazla olan fosfor, başka bir deyişle dokular

tarafından absorblanmayan fosfor balıklar tarafından suya

verilmektedir. Azot ve fosforun bu formları, fitoplankton ve sucul bitkiler

tarafından kullanılmaya hazır bileşiklerdir. .

Çözünmüş Atıklar

TÜBİTAK

Şekil 1. Ağ kafeslerin su kolonu ve bentik ortama etkisi

Balık Yetiştiriciliğinden Kaynaklanan Organik Atıklar

TÜBİTAK

Ağ kafeslerde balık yetiştiriciliğinin durgun sulardaki

başlıca etkileri şunlardır: .

Alıcı su ortamının bazı su kalite parametrelerine

olumsuz etkisi, .

Alıcı ortamın sediment kalitesine etkisi, .

Yabani balık stoklarına etkisi, .

Ekolojik, biyolojik ve besin ağı etkileşimleri,

Sucul ekosistemin bozulması, .

Kontrolsüz kimyasal madde kullanımının

oluşturacağı negatif etkiler şeklinde özetlenebilir.

.

Balık Yetiştiriciliğinin Durgun Sularda Etkileri

TÜBİTAK

1. Su Kalite Parametrelerine Etkileri .

.Entansif balık yetiştiriciliğinde çözünmüş besin elementleri

(nitrat, nitrit, amonyum, fosfat) ve vitaminler, tüketilmeyen

yem ve boşaltım ürünleri (katı ve çözünebilir atıklar) ile

alıcı su ortamına girmektedir. Su kolonuna giren bu

maddeler; .

Aşırı besin elementi zenginleşmesine, .

Bentozun değişimine, .

Toplu balık ölümlerine, .

. Yoğun fitoplankton artışına, .

Ötrofikasyona yol açabilir. .

Su Kalite Parametrelerine Etkileri

TÜBİTAK

Kafeslerde entansif balık yetiştiriciliğinden

kaynaklanan atıkların su kolonunda neden olduğu

etkilere ilişkin yapılan çalışmalar, .

entansif yetiştiriciliğin sucul ortamda azot, fosfor,

organik madde, klorofil-a ve askıda katı madde

miktarlarını arttırdığını, .

.

ışık geçirgenliği, çözünmüş oksijen ve pH

değerlerini düşürdüğünü göstermektedir.

Su Kalite Parametrelerine Etkileri

TÜBİTAK

. .

Sucul ortamda oksijenin önemli bölümü fitoplankton

üyeleri tarafından üretilmektedir. Organik maddelerin

parçalanmasında ise oksijen tüketilmektedir. Bu bakımdan

yetiştiricilik faaliyetleri sonucu ortaya çıkan organik atıklar,

sucul ekosistemlerde oksijen kullanımını sınırlamaktadır.

Suyun içindeki organik madde konsantrasyonunun artması

sonucu, sudaki oksijen miktarı azalır ve bu oran 4 ppm’in

altına düştüğünde ise balık yaşamı tehlikeye girmektedir..

Çözünmüş Oksijen Düzeyine Etkisi

TÜBİTAK

.

Balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atıklar aynı zamanda

yetiştiricilik tesislerinde balık hastalıklarının yayılması ve

dolayısıyla balık ölümlerine neden olmaktadır. Besin

elementlerince zengin su kütlelerinde hastalık etkenlerinin

çoğalması, temiz su kütlelerine göre daha sık

görülmektedir. Yapılan bir çalışmada, Polonya’daki

göllerde bulunan gökkuşağı alabalığı tesislerinin etrafında

bakteri çoğalmasının normalden yüksek olduğu tespit

edilmiştir. Bu durum, yem ve fekal atıktan salınan azot,

fosfor ve organik karbonun pelajik bakteriyel

populasyonların çoğalmasını stimüle etmesinden

kaynaklanmıştır.

Mikrobiyolojik Etkisi

TÜBİTAK

2. Bentik Etkiler .

Balık yetiştiriciliği atıklarının, yetiştiriciliğin yapıldığı su

alanında (sadece faaliyet alanı) sediment kimyası ve

bentik ekosistemde değişikliklere neden olduğuna dair çok

sayıda çalışma bulunmaktadır. .

.

2.1. Sediment Kalitesine Etkisi .

Kafeslerden sucul ekosisteme giren katı haldeki organik

materyalin bir kısmı, askıda katı madde olarak su

kolonunda kalarak su kalitesinde değişimlere neden

olurken, önemli bir kısmı da sedimentte birikerek bentik

bölgenin organik zenginleşmesine, bentik makrofauna ve

sediment kimyasında önemli değişimlere yol açmaktadır. .

Bentik Etkiler

TÜBİTAK

Eğer sedimentte biriken organik madde miktarı fazla ise organik

maddenin parçalanması için kullanılan oksijenin tükenmesi

sonucu ortam anoksik hale dönüşerek metan ve sülfit üreten

bakterilerin ortaya çıkmasına yol açacaktır. Genel olarak ağ

kafeslerde yoğun balık yetiştiriciliğinin yapıldığı alanlarda

sedimentte ölçülen düşük redoks potansiyel değerleri, organik

kirliliğin yüksek boyutlarda olduğunu gösteren en önemli

parametrelerden biridir. ..

Yapılan çalışmalarda, yetiştiricilik yapılan bir su kütlesinde balık

kafesleri kaldırıldıktan sonra sedimentte organik madde

birikiminin durması sonucu, birkaç ay içerisinde sediment ve

sediment üstü suyun kimyasal yapısının balık yetiştiriciliği tesisi

kurulmadan önceki duruma döndüğü görülmüştür. .

.

.

Sediment Kalitesine Etkisi

TÜBİTAK

2.2. Bentik Faunaya Etkisi .

Besin elementlerince zenginleşme aynı zamanda sedimentin

fiziksel ve kimyasal yapısı ile bentik makrofaunanın topluluk

yapısında da değişikliklere neden olabilmektedir. Yapılan çoğu

çalışma, akıntı hızına bağlı olarak balık yetiştiriciliğinden

kaynaklanan bentik etkilerin 30 metre alan içerinde etkisini

gösterdiğini ortaya koymaktadır. .

Bentik komüniteler sediment salınımları nedeni ile olumsuz

etkilenebilmektedir. Organik zenginleşmeye ve sedimentten

salınımlara bağlı olarak makrobentozun tepkisi, organik atıkların

birikim yaptığı alanlarda kirliliğe toleranslı birkaç türden oluşan

düşük tür çeşitliliği, bollukta azalma ve fırsatçı türlerin baskın

hale gelmesi ile sonuçlanmaktadır. . .

Bentik Faunaya Etkisi

TÜBİTAK

1. Alan Seçimi .

Alan seçimi, ağ kafeslerde balık yetiştiriciliğinin muhtemel çevresel

etkileri ve çevresel sürdürülebilirliği açısından kritik bir konudur. Bu

nedenle balık yetiştiricilik tesislerinin yönetimi açısından en güçlü araç

alan seçimidir. .

Alan seçiminde düşük akıntılı yerler yerine, akıntı hızı daha yüksek

olan yerler tercih edilmelidir. Baraj göllerinde sete yakın bölgeler, diğer

bölgelere nispeten daha iyi bir su kalitesine sahip olduğu için ağ

kafesler bu bölgelere kurulmalıdır. .

.

Uygun alan seçiminin tamamlayıcısı olarak alınabilecek en iyi

önlemlerden birisi de, her üretim sezonu sonunda kafeslerin yerinin

değiştirilmesidir (rotasyon). Bu nedenle ağ kafeslerde üretime tahsis

edilecek alanın büyüklüğü iç sularda kafeslerin işgal edeceği alanın iki

katından az olmamalıdır. Ayrıca işletmeler arasındaki mesafeye ve

suyun derinliğine de dikkat edilmelidir.

Alınacak Önlemler

TÜBİTAK

2. Taşıma Kapasitesinin Belirlenmesi .

Taşıma kapasitesi, canlı organizmalarda ya da populasyonlarda

ve ekolojik süreçlerde belirgin değişikliklere yol açmaksızın

desteklenebilen balık yetiştiricilik üretiminin büyüklüğü olarak

tanımlanmaktadır. ..

Göl ve baraj göllerinde yetiştiricilik faaliyetlerinden kaynaklanan

atıkların oluşturacağı organik yükün olumsuz

etkisini en alt düzeyde tutmak için “ortamın taşıma kapasitesi”

dikkate alınarak işletme sayısı ve toplam kapasite belirlenmeli,

taşıma kapasitesini aşan yatırımlara izin verilmemelidir.

Taşıma Kapasitesi

TÜBİTAK

3. Yem Yönetimi .

Balık yetiştiriciliğinde atık yönetim stratejisinin temeli, yem

atıklarının azaltılmasına dayanmaktadır. Kirlilik problemleri

ötrofikasyonu stimüle eden sindirilmemiş azot ve fosfor

seviyeleri ile yakından ilgilidir. Bu bakımdan düşük azot-fosfor

içeriğine ve yüksek sindirilebilirliğe sahip yemlerin kullanılması

önem arz etmektedir. .

3.1. Yem Üretim Teknolojileri ve Yem Çeşitleri .

. Balık yetiştiriciliğinde en çok ekstruder ve pelet yemler

kullanılmaktadır. Ekstruder yemlerin, pelet yemlere göre daha

fazla avantajları bulunmaktadır. .

Yem Yönetimi

TÜBİTAK

Ekstruder yemin avantajları; .

Yeme daha fazla yağ girişini sağlayarak yeme ait fiziksel

özelliklerin (suya dayanıklılık, toz oluşumunun engellenmesi) ve

sindirilebilirliğinin arttırılması, .

Yemlerin su içerisinde, pelet yemlere oranla, daha uzun

süre çözünmeden kalması sağlanarak, balıklar tarafından bu tür

yemlerin alımını/tüketimini kolaylaştırması ve yem israfının

önüne geçilmesidir. .

Ülkemizde %95 oranında ekstruder yem kullanılması, diğer

çevresel odaklı balık yetiştiriciliği uygulamaları ile desteklendiği

takdirde yetiştiricilik kaynaklı besin elementlerinin

azaltılmasında önemli bir avantajdır. . .

Yem Yönetimi

TÜBİTAK

3.2. Yem Kalitesi ve Sindirilebilirliğinin Arttırılması .

Yem formulasyonları ve sindirilebilirlik, balık çiftliklerinde atık

üretiminde belirgin farklılıklara neden olabilmektedir. Yemlerin besin

değeri sadece yemin içeriğine bağlı değil, aynı zamanda balığın söz

konusu yemi sindirmesine ve yem içeriğinin dokulardan emilimine

bağlıdır. ..

Balık yemlerindeki sindirilebilir protein (DP) ve sindirilebilir enerji (DE)

dengesi (DP/DE oranı), yemdeki bir birim enerji başına düşen protein

miktarının dengesidir. Balıklar yemdeki proteinlerin bir bölümünü enerji

kaynağı olarak kullanırken, kalan bölümünü ise amonyum olarak

solungaçları vasıtasıyla su ortamına salgılarlar. Yüksek yağlı yemler

balık beslenmesinde kullanıldığında, enerjinin büyük bir bölümü

yağlardan karşılanmakta ve proteinler büyüme için kullanılırken,

azalan amonyum salgılaması ile maksimum seviyede büyüme ve

yemden yararlanma oranı sağlanmaktadır. .

Yem Yönetimi

TÜBİTAK

Tersi durumunda, yani DP/DE oranı yükseldikçe bir birim enerji başına

düşen protein miktarı artacak, dolayısıyla büyüme için gerekli

proteinler enerji kaynağı yerine kullanılacaktır. Dolayısıyla yem

değerlendirme oranı (yemin ete dönüşme oranı-FCR) yükselecektir.

Artan FCR ise yem kullanımının artmasına ve dolayısıyla yetiştiricilik

yapılan su kütlelerine daha fazla besin elementi girişine neden

olacaktır. .

3.3. Yem Dönüşüm Oranının Belirlenmesi .

Balıklarda gelişim performansını belirlemede sıklıkla kullanılan

metotlardan biriside yem dönüşüm oranı (FCR)’dır. FCR 1 kg canlı

balık artışı için tüketilen yem miktarının sayısal ifadesi olarak

tanımlanmaktadır.

Yem Yönetimi

TÜBİTAK

FCR balık yetiştiriciliğinde yem miktarını doğrudan etkileyen ana

parametrelerden biri olup yem kalitesini ve sindirilebilirliğini

yansıtmaktadır. Yem değerlendirme oranı su sıcaklığı ve büyümeye

(balık boyları) bağlı değişmektedir. Balıklara günlük olarak verilecek

yem miktarı tespit edilirken bu iki nokta göz önünde bulundurulmalıdır.

Yemleme oranının tespit edilmesinde etkili olan diğer faktörler ise yem

içeriği, stok miktarı, su kalitesi ve yetiştirme ortamında su değişimidir.

.

Diğer taraftan, yüksek kaliteli yem kullanılarak ve balık beslenme (yem

alma) davranışları gözlenerek yem dönüşüm oranının azaltılması

sağlanabilmektedir. Düşük yem dönüşüm oranı, su ortamına giren

besin elementlerinin miktarının da azalmasına neden olacaktır. Balık

yetiştiriciliğine ilişkin katı yasal mevzuat ve düzenlemelere sahip

ülkelerden biri olan Danimarka’da, yem dönüşüm oranları 1989 yılında

1.2 iken 1992 yılında yasal mevzuatla 1.0‘e düşürülmüştür.

Yem Yönetimi

TÜBİTAK

Kafes yetiştiriciliğinde çevresel koşulların kontrolü sınırlıdır

ve bu koşullar yetiştiriciliğin yapıldığı alanlarda belirgin

şekilde balıkların stres seviyesini etkileyebilmektedir.

Örneğin; su değişimi, ağ kafeslerin göz açıklığı

tıkandığında azalacaktır. Gözeneklerin tıkanarak su akışını

azaltması, çözünmüş oksijen seviyesini sınırlandırarak

kafeslerdeki balıkların stres altına girmesine neden

olacaktır. Ağların değiştirilmesi ve temizlenmesi işlemi

tıkanıkları azaltır, su değişim oranını arttırır. Bu nedenle ağ

kafesler yeterli sıklıkta değiştirilmeli veya temizlenmelidir.

Stres Yönetimi

TÜBİTAK

Balık Yetiştiricilik Tesislerinin İzlenmesi .

Çevresel izleme, fiziko-kimyasal ve biyolojik parametreleri

kullanarak, balık yetiştiriciliği faaliyetlerinin kısa ve uzun dönemli

çevresel etkilerini değerlendirmek için uygulanan standart bir

metottur. .

Ülkemizde durgun sularda balık yetiştiriciliği tesislerinin

etkilerinin izlenmesi ile ilgili yasal düzenlemeler öncelikli olarak

su kalite parametrelerinin izlenmesi üzerinde durmaktadır.

.

Bununla birlikte, durgun sularda balık yetiştiriciliği tesislerinin

etkilerinin belirlenmesi için sediment kalite parametrelerinin de

izlemesinin gerekliliğini vurgulayan çalışmalar bulunmaktadır.. .

İzleme

TÜBİTAK

Türkiye’de su ürünleri yetiştiriciliğine ilişkin çok yıllık ulusal

strateji planları bulunmamakta olup, hem deniz hem iç su

balık yetiştiriciliğini kapsayan bu planların sektör

paydaşları ile birlikte hazırlanması, hem balık

yetiştiriciliğinin sürdürülebilirliği hem de stratejik planlar

kapsamında yer alacak eylemlerin çevresel kriterlerle

desteklenmesi, çevre dostu balık yetiştiriciliğine önemli

katkılar sağlayacaktır.

SONUÇ

TÜBİTAK

DİNLEDİĞİNİZ İÇİN

TEŞEKKÜRLER