ALATOO ACADEMIC STUDIES - Ala-Too International … · zengin yayınların çıkmasına imkan hazırlamaktadır. Alatoo Akademik Araştırmalar dergisi de, ekonomi, işletme, uluslararası

omnim

Volume 2 - Number 1 - Year 2007 CONTENTS

ARTICLES ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNDE OTORİTERLİK VE TARİHSEL KÖKENLERİ Halim Nezihoğlu 14 THE CURRENT STATE, PROBLEMS AND PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF MODERN PROJECT MANAGEMENT EDUCATION IN UZBEKISTAN Rozmat Ashurbekov & F.T.Anbari 21 RAISING COMPETITIVE CAPACITY OF DOMESTIC GOODS AND SERVICES IS THE PRIMARY TASK OF KYRGYZ ECONOMY Djarkinay Musaeva 29 JOB STRESS IN BUSINESS ORGANISATIONS:CAUSES, CONSEQUENCES AND COPING STRATEGIES Sumanjeet Singh 32 BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: TÜRKİYE’DE GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ Sadettin Paksoy 40 ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЗДАНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПОСОБИЙ СЛОВАРНОГО ТИПА Александр Цой 51 KÜRESELLEŞEN DÜNYADA VE GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE SİYASETİN TİCARETE YARDIMCI OLMASI Özcan Erdoğan 58 ЦЕЛИ, ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ ЕВРАЗИЙСКОГО ПРОСТРАНСТВА Борисова Екатерина 70 EĞİTİM KREDİLERİ ve UYGULAMALARI Mustafa Şeref Akın 74 FOSTERING MARKET PENETRATION OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN KYRGYZ REPUBLIC N.Abdyrasulova & Nazgul Esenbol 85

ПРИЕМ КОМПРЕССИИ В НАУЧНОЙ РЕЧИ: ТЕКСТОВЫЕ СОКРАЩЕНИЯ Сложеникина Ю.В. 90 ЯЗЫК “СЛОВА О ЛОМОНОСОВЕ” В СТИЛИСТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ А.Н.РАДИЩЕВА А.В.Растягаев 96 EVALUATION OF KYRGYZSTAN FROM THE FDI PERSPECTIVE Lutfu Sagbansua 100 AZERBAYCAN’DA TARIM Eyüp Zengin & Cemal Öztaş 109 УЮМ ЖАНА АНЫН МОТИВАЦИЯСЫ Талант Асан уулу 118 ORTA ASYA TOPLUMLARININ GEÇMİŞ MİRASLARI VE GÜNÜMÜZDEKİ ETKİLERİ İskender Ormon uulu 130 TESTING THE WEAK FORM OF THE MARKET EFFICIENCY HYPOTHESIS WITH PARAMETRIC AND NON-PARAMETRIC TESTS: THE EVIDENCE FROM ISTANBUL STOCK EXCHANGE Tulin Atakan & R. İlker Gökbulut 136 SAME MEANING AND DIFFERENT IMAGES BETWEEN ENGLISH AND TURKISH IDIOMS Oktay Cetin 149 «ДИВАНИ ЛУГАТ -ИТ- ТҮРК» ЧЫГАРМАСЫНДАГЫ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨРДҮН СТРУКТУРАЛЫК ӨЗГӨЧӨЛҮГҮ Эргүн Кожа 154 CONFERENCE REPORTS BİR ULUSLARARASI KONFERANSTAN İZLENİMLER… İbrahim Hasgür 160 INVISIBLE THREATS: SECURITY OF FINANCIAL SYSTEMS IN CAUCASUS AND CENTRAL ASIA Talant Asan uulu 161 BOOK REVIEWS АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ ТИЛИ: ФОНЕТИКА Асылбай Ибраев 163

ALATOO ACADEMIC

STUDIES

International Scientific Journal

a

publication of

International Ataturk

Alatoo University www.iaau.edu.kg

Address: Microregion Thunguch, Gorky Street, 72048 Bishkek KYRGYZSTAN Tel: +996 312 631425 +996 312 631426 Fax: +996 312631428

E-mail: [email protected] Журнал Кыргыз Республикасынын Юстиция министирлигинде катталган, каттоо куболугу № 969.

ALATOO ACADEMIC STUDIES

ISSN: 1694-5263

Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007

3

ALATOO ACADEMIC STUDIES

Volume 2 - Number 1 - Year 2007

(International Scientific Journal) a

publication

of

International Ataturk Alatoo University

Bishkek, KYRGYZSTAN

February 2007

ISSN: 1694-5263


4


5

AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL

Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed refereed journal published semiannually by International Ataturk

Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both Kyrgyzstan

and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enlarge Eurasian scholarsip in

different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics, business, politics, humanities,

sociology, religion, linguistics and other fields. The regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s

mission. So, those articles concerning Eurasian scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s

focus is the problems and new phenomena caused by social, economic, political, cultural changes in newly

independent states of the ex- Soviet Union. Since transition brought many different things to the related countries, the

journal especially seeks original papers dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the

journal is on Eurasia, papers dealing with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies

having views from different perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book

reviews, etc. in English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages.


6

EDITOR Prof. Dr. Erol ORAL, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) CO-EDITOR Prof. Dr. Mariam EDILOVA, Kyrgyz State University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL COORDINATORS Ergun KOCA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) Ibrahim KELES, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL MAILING ADDRESS: International Ataturk Alatoo University Microregion Tunguch Gorky Street, 720048, Bishkek, KYRGYZSTAN JOURNAL WEB ADDRESS: www.iaau.edu.kg/aas JOURNAL CONTACT E-MAILS: Ergun KOCA & Ibrahim KELES, (journal coordinator) at [email protected], [email protected]


7

EDITORIAL

International Ataturk Alatoo University is a crossroad educational entity for students and academics of

different countries and cultures. As a result of this multi-cultural environment, original and wealth worth outputs were

got. “Alatoo Academic Studies” is an exemplary one which has the aim of publishing scholarly articles which will deal

with economics, business, international relations, humanities, sociology, linguistics, etc. This interdisciplinary focus of

the journal is expected to serve to a broader reader base. The journal includes papers dealing with different disciplines

which enabled multi-level focus. Some of the articles in the journal are in the following areas as linguistics,

management, economics, education, politics…Like the previous issue of the journal, there are articles in Kyrgyz,

English, Russian and Turkish languages. Also the contributors of the journal have a multi-national structure as from

Kyrgyzstan, Turkey, Uzbekistan, India, United states and Russia. By this way, our journal became not only a multi-

discipline platform but a multi-national platform as well. We hope to have such divirsified focus in the following

issues.

Prof. Dr. Erol ORAL, Editor

EDİTÖRDEN

Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, farklı ülkelerden ve kültürlerden gelen öğrenci ve öğretim

elemanlarının buluştuğu bir eğitim kurumudur. Bu çok kültürlü ortam, bilimsel çalışmaların sonucu olarak, orjinal ve

zengin yayınların çıkmasına imkan hazırlamaktadır. Alatoo Akademik Araştırmalar dergisi de, ekonomi, işletme,

uluslararası ilişkiler, sosyoloji, dil bilimi vb. değişik alanlarla ilgili akademik çalışmaları bir araya getirerek geniş bir

okuyucu kesimine hitap etmeyi amaçlayan örnek bir çalışmadır. Derginin bu sayısı da, bu anlayışa uygun olarak

değişik alanlardan çalışmaları bir araya getirmiştir. Derginin bu sayısındaki bazı çalışmalar dil, işletme, ekonomi,

eğitim, politika gibi konuları incelemektedir.dergimiz önceki sayısında olduğu gibi Kırgızca, İngilizce, Rusça ve

Türkçe çalışmalara evsahipliği yapmaktadır. Aynı zamanda dergimize katkıda bulunanalar da Kırgızistan, Türkiye,

Özbekistan, Hindistan, Amerika Birleşik Devletleri, Rusya gibi farklı ülkelerdendir. Bu şekilde dergimiz sadece

disiplinler arası değil aynı zamanda uluslararası bir platform olmuştur. İnşallah, çalışmalarımızın değişik disipliner

yönlülüğünü gelecek sayımızda da sürdürmeyi amaçlamaktayız.

Prof. Dr. Erol ORAL, Editör


8


9

JOURNAL SCIENCE BOARD Prof. Dr. Erol ORAL International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy) Kyrgyz State University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Valentin BABAK (Information Technology in Economics) Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian Economies) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz Language) East University named Mahmoud Kashgary Barskany (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Omer CAHA (Civil Society & Human Rights) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Abdullah DINCKOL, (Law) Istanbul Chamber of Commerce University (Turkey) Prof. Dr. Turgay BERKSOY, (Public Finance) Marmara University (Turkey) Prof. Dr. Nurdan ASLAN, (Economics) Marmara University (Turkey) Prof. Dr. Sadık ACAR, Dokuz Eylul University (Turkey) Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Fuat ERDAL, (International Economics & Development Economics) Adnan Menderes University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Georgiy MRAOSHNICHENKO (Artificial Intelligence, Cryptology) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law) Marmara University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature) Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan)

Assoc. Prof. Dr. Muhsin HALIS, (Management) Sakarya University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Mustafa OKMEN (Local Governments & Urbanization) Celal Bayar University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics, Robotics & Fuzzy Logic) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development Economies) Maltepe University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ahmet AKIN (Finance) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management) Szent István University (Hungary) Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI (International Business) Sangamore Group (USA) Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations Management) University of Mississippi (USA) Assis. Prof. Dr. Nizamettin BAYYURT (Quantitative Techniques) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Nurettin CAN (Economics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Assis. Prof. Dr. Ali COSKUN (Accounting) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal studies, Law and Politics, Religion and Secularism) University of London (United Kingdom) Assis. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy) Qafqaz University (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian Language) Litarature Institute of A.M. Gorki (Russia)


11

CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES

CALL FOR PAPERS

Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics, business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical, conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review.

SUBMISSION GUIDELINES

Papers should be submitted via e-mail (in word format) to Ibrahim KELES (journal coordinator) at [email protected] \ [email protected].

BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING AUTHOR(S) Paper format: The submission will include - The title of the paper, - Name of author(s) and affiliation(s), - Contact information of the corresponding author - An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the paper is not written in English) - Key words (up to 5) - All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman) - Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right - Before and after paragraphs 6 cm. - Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten it before the submission. Reference Style Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples: …Fisher and Madet (2000) state that… …this result has been obtained in a recent study (David, 1997). At the end of your paper, please give the full citation as indicated below: Journal Articles Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): 102-123 Books Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York.


12

Papers David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health, Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; 29-31 October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam: Elsevier, pp 69-78. Chapters in Edited Books Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp.19-38. Dissertations Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA. Online documents Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, [www document] http://www.jibs.net (accessed 13 January 2003). Online journal articles Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, Journal of Business, doi:10.1057/palgrave.jibs.8400007


13

ARTICLES


14

ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNDE OTORİTERLİK VE TARİHSEL KÖKENLERİ

Halim Nezihoğlu Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi

Abstract This work will examine historical background and origins of the tendency towards authoritarianism

in Central Asia. There is a historical tradition and political culture not only at state level but also at societal level that have created a suitable ground for the flourishment of authoritarianism in Central Asia. Political and socio-cultural elements that help authoritarian regimes endure in Central Asian republics – ecxept for Kyrgyzstan as it witnessed a popular revolution in March 2004 – will be analyzed in the light of history. Accordingly, roots of authoritarian tradition in Central Asia will be looked through first in the period before the Russian conquest, and secondly during the Tsarist Russian domination, and then during the Soviet period, all of which left behind a legacy that shapes current political patterns in the region. Although these newly independent republics have several commonalities in their history, there are also unique aspects of their histories. For instance, while the Uzbeks have experienced a settled social culture and a dynastic political tradition before the Russian conquest, the Kyrgyz were nomadic people and the Soviet period contributed much to their urbanization and state-building process on a national basis. These unique historical experiences led to different formations for the emergence of diversified tones in the level of authoritarianism. Probably, this is why Kyrgyzstan appears to be the most democratic country in Central Asia, and the Kyrgyz nation are the most tolerant toward diversity.

GİRİŞ Orta Asya Cumhuriyetleri yönetimlerinin demokratikleşmeyle sorunlu olmaları ve otoriter eğilimler

içinde bulunmaları, Kırgızistan istisna tutulacak olursa açıkça gözlemlenen bir olgudur. Sözkonusu ülke yönetimlerinin, otoriterlik düzeyleri farklı olmakla birlikte demokrasi geleneğinden yoksun olmaları aralarındaki ortak noktadır. Bu çalışmada öncelikle, Orta Asya Türk toplumlarının yönetim ve liderlik anlayışını şekillendiren ve otoriterliğin varlığını sürdürmesini kolaylaştıran faktörler, Rus işgali öncesi bölgenin özgün tarihi içinde irdelenecektir. Ardından, Orta Asya Türk topluluklarını derinden etkileyen ve bir çok bakımdan Sovyetler Birliği’nin de mirasçısı olduğu Çarlık Rusyasında siyasal otoriterliğe de değindikten sonra yeni bağımsız Türk devletlerinin siyasal yapılanmalarında özellikle etkili olan ve silinmesi zor izler bırakan Sovyet totaliterliği incelenecektir. Son olarak da, Orta Asya’da yaşayan Türk topluluklarının ortaklık ve benzerlikleri çerçevesinde ve ortak tarihi mirasları içinde incelenecek olan konuya ilişkin özgün tarihsel deneyimlere sahip olan Kırgızistan ve Özbekistan’ın demokratikleşme ve otoriterlik düzeylerinin farklı olmasının sebepleri anlaşılmaya çalışılacaktır.

Tarih, devlet ve toplumların sahip olduğu kurumların oluşması, gelişmesi ve şekillenmesinde çok

önemli bir yere sahiptir. Doğal ve sosyal bir süreç olarak tarih bazı fiziki ve sosyal realiteler oluşturmuştur ki, bunlar liderlerin yönelişlerini belirler. Üç devre içinde ele alacağımız Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin ve toplumlarının yönetim alışkanlıkları ve otoriterliğe ilişkin tarihleri hiç kuşkusuz bu toplumların siyasal talep ve tepkilerini, siyasi yapılanmayı ve liderlerin yönelişlerini belirleyen siyasal bir formasyon ve zemin oluşturmuştur /1/. Bugün bu ülkelerde siyasal iradeyi belirleyen liderler ve siyasi elit, Sovyet dönemi toplumu ve eğitim sistemi içinde yetişmiş, kişiliklerinin şekillenmesinde benzer tarihsel deneyimleri yaşamış ve politikayı Sovyet siyasal sistemi ve Komünist Parti içinde öğrenmişlerdir. Her ne kadar bu toplumların kimlikleri, Asya Moğol-Türk kabile geleneği, yerleşik Hint, Çin ve İran medeniyet havzaları ve İslam kültürü arasındaki etkileşimlerle harmanlanarak gelişmiş /2/ ve ardından Ruslaştırma ve Sovyetleştirmenin etkisiyle köklü değişikliklere uğrayarak yeni sentezlere ulaşmışsa da özellikle elit kesimin kimliğinde baskın olan kültür Sovyet döneminde oluşan kültürdür. Sovyet dönemi, ağırlıklı olarak elit tabaka üzerinde olmakla birlikte bu toplumların neredeyse her ferdinin dil, kişilik, mentalite, psikolojisi ve yaşam tarzı üzerinde radikal dönüşümler gerçekleştirmiştir. Otoriteyi temsil eden kişiye karşı itaat, herhangi bir devlet dairesinde görevlilerin muhtemel görevinde ihmal ya da haksızlığına karşı itiraz etmeme kültürü, saatlerce sesini çıkarmadan beklemek ve tepkisizlik gibi sözünü ettiğimiz olguya hayatın her alanından örnekler bulmak


15

mümkündür. Bu çalışmada üzerinde durulacak husus otoriterliğin varlığını sürdürmesini kolaylaştıran iç toplumsal ve tarihsel dinamiklerdir.

ORTA ASYA MİRASI Orta Asya tarihinde göçebelerle yerleşik topluluklar arasında sürekli çatışmalar olmuştur. Göçebeler

birlikler kurarak fetihler yapma veya yenilen kabilenin muzaffer kabileye katılması yoluyla güçlerini arttırmışlardır. Bir kabilenin diğerine bağlanması, ister güç ister ikna ile olsun bir liderin kişisel kabiliyet ve karizmasının sonucudur. Bu durum özellikle bir liderin kişisel kültünün devlet yönetiminde dominant yeri işgal ettiği Orta Asya’da geçerlidir. Doğal olarak üstünlük sağlaması ve yönetmesi beklenen karizmatik kabile anlayışı da Orta Asya’da çok erken dönemlerde gelişmiştir ki, böyle bir kabileden çıkan birinin tüm halkı yönetme iradesi ve iddiasının da temelini bu anlayış oluşturur. Tabii ki liderin kişisel yetenekleri diğerlerinin bağlılığını sağlamada en önemli faktördür. Ancak bir lider steplerde nasıl iktidara gelir ve başarısını sağlayan şartlar nelerdir? Genellikle liderler bütün kabileler tarafından yönetme geleneğine sahip olarak tanınan ve geçmişte de genellikle liderlerin çoğunu yada hepsini çıkarmış kabilelerden çıkar. Herkeste de böyle bir beklenti vardır. Güçlü ve karizmatik lider çıkınca da itaat eder ve bağlanırlar. Göçebelere karşılık yerleşik toplum ve devletlerde ise bürokratik gelenek güçlü, devlet ve devleti temsil eden yönetici kutsaldır. İstikrar en göze çarpan özelliktir ve yöneticiler halkın güvenliğini sağladığı ve adil olduğu sürece toplumlar yüzyıllarca değişmeden kalır. Çin ve İran kültürleriyle de etkileşim içinde olan Orta Asya’nın özellikle yerleşik topluluklarında ve Orta Asya’da kurulan devletlerde, yöneten ve yönetilenlerin devamlılık eğiliminde oldukları, devlet ve toplumun yapısında köklü değişime pek hoş bakılmadığı da bir realitedir. Sözkonusu istikrarın sağlanmasında en önemli güç liderin karizmasıdır. İran yerleşik medeniyetinde kralın kutsal karizmasına ilişkin temalar varken Türk dillerinde benzer bir tema –tabii ki İran’daki dinsel bağlantılarından arınmış olarak- “kut” sözcüğüyle ifade edilmiştir. Lider ve ona bağlılık o kadar önemlidir ki, steplerde kurulan imparatorlukların birçoğunda karizmatik lider ölünce, yerine karizmatik bir oğul ya da kardeş bırakmamışsa imparatorluk dağılmıştır /3/. Cengiz Han ve Timur gibi güçlü ve karizmatik liderler steplerin göçebe kabilelerini toparlamış, yerleşik toplulukları da yönetimleri içine alarak topraklarını genişletmiş ve böylece güç ve egemenliklerini arttırmışlardır. Sözünü ettiğimiz geleneğin de etkisiyle Cengiz gibi bir liderin hanedanlığı bir çok lidere fidelik etmiştir. Örneğin Özbekler ilk olarak Cengiz Han’ın soyundan gelen Ebu-l Hayr Han’ın liderliği etrafında farklı bir kimlikle topluluk oluştururlar. Özbek Hanları Fars-İslam kültüründen etkilenmenin yanısıra Cengiz Han geleneğini de sürdürmüşlerdir. Kırgız ve Kazakların göçebeliğine karşın Özbeklerin yerleşik bir topluluk olmaları onları siyasi olarak aktif kılmış ve yönetici bir kabile olarak onlara ayrıcalıklı bir konum kazandırmıştır. Özellikle Kırgızlar royal bir hanedanlık geleneğinden uzak yaşamışlar, buna karşılık Çin, Kazak veya Hokand Hanlığı arasında bölünmüş ya da dağlarda dağınık göçebe ve hür yaşamlarını sürdürmüşlerdir /4/. Aslında Orta Asya’da iktidar ne çok merkeziyetçi olmuş ne de tümüyle yönetici hanedanların elinde olmuştur. Göçebelerde yaşlı saygın kişiler, yerleşik topluluklarda elit sınıflar önemli bir güç ve etkinliğe sahip olagelmişlerdir. Şehirlerde yönetim din büyükleri, büyük toprak sahipleri ve tüccarlar gibi elit sınıfların elinde olmuş ve bunlar Türk-Moğol yönetici sınıfı ile yerli nüfus arasındaki bağı kurmuşlardır. Ruslar Orta Asya’yı işgal etmeden önce, bölge birbiriyle sıkı irtibat içinde farklı politik alanlara ayrılmıştı. Yoğun nüfuslu şehirlerin bulunduğu önemli bir kısım, Özbek hanedanlarınca yönetilirken, dağlarda ve engin steplerde Kırgızlar ve Kazaklar hüküm sürmüştür. Tabii ki Özbek hanlıkları homojen toplumlu Avrupa ulus devletlerinin aksine çok etnik yapılı toplumları barındırmıştır. Özbek Hanları güçlerini ne bürokratik yapılar ne de gücü tekellerinde tutmayla değil, aksine heterojen toplum sayesinde ve farklı gruplar arasında denge kurma yetileriyle sağlamışlardır /5/.

Çin, Hindistan ve İran yerleşik medeniyet havzalarıyla önemli kültürel ilişkiler içinde bulunan, step-

Türk-Moğol mirasıyla Fars-İslam geleneğini harmanlayan ve kendi özgün kültürüne renkler katan Orta asya Türk toplulukları, yüzyıllar öncesinden başlayarak Ruslarla da çok köklü bir etkileşim içine girmişlerdir. Atilla Hunları Rusya üzerinden Avrupa’ya geçerek büyük bir imparatorluk kurarken, Ruslar Asya’nın kuzeyinde örgütlenmeden yoksun ve ilkel topluluklar halinde yaşamaktaydı /6/. Batu Han’ın orduları içinde biraraya gelen Türk ve Moğol kabilelerinin 1242’de Altın Orda Devleti’ni kurması ve ardından Rus Prensliklerini hakimiyet altına almasıyla Türkler ve Ruslar arasında düzenli ve yoğun ilişkiler başlamış ve bu süreç içinde Ruslar Türklerden örgütlenmeye ilişkin bir çok kavram ve kuramı özümsemişlerdir /7/. Altın Orda’nın hanlıklara ayrılıp parçalanması ve hanlıklar arası çatışmalarla Türklerin zayıf duruma düşmesiyle Rusların, örgütlü Çarlık Rusyası’na giden vetireye girmeleri eşzamanlıdır.


16

ÇARLIK RUSYASI MİRASI Çarlık Rusyası ile gelişen Rus politik geleneği, hem Sovyet sistemi hem de bugünkü Orta Asya

Cumhuriyetleri’nin siyasal şekillenmesinde etkilidir. Türkler birbirleriyle çatışmakla meşgulken, Türk saldırılarından kurtulan Moskova Prensliği adım adım genişlemiş ve ilk Romanov Çar’ı Michael’in 1614’te tahta geçmesiyle ve 1917’ye kadar sürecek Romanov hanedanı yönetimi altında Çarlığa dönüşmüştür. Çarlık siyasal sisteminin ve kökleşmiş politik geleneğinin temel özelliklerinin anlaşılması, bugün demokrasiye geçişte problemler yaşayan hem Rusya Federasyonu hem de Orta Asya Cunhuriyetlerinin siyasal yapılarını derinden etkileyen Sovyet sisteminin karakterini açıklamaya yardım edecektir. Demokrasi, Rusların çok az tecrübe sahibi oldukları bir yönetim tarzıdır. Güçlü ve aristokrat Romanov ailesinin başı olan Çarlar, oldukça katı ve otoriter bir sistemle üçyüz sene Rus imparatorluğunu yönetmişlerdir. Çarlık rejimi otokratik, merkeziyetçi ve dönemin teknolojisinin elverdiği ölçüde geniş kapsamlı bir kontrole sahiptir. “Çar hata yapmaz ve yalnızca Tanrı’ya karşı sorumludur” anlayışı Çarlığın çöküşüne kadar değişmeden kalmıştır. Çarlar yönettikleri kitlenin bağlılığını sağlamak için devasa bir bürokrasi ve acımasız gizli polis gibi aygıtlar kullanmışlardır. Güçleri hemen hemen mutlaktır ve kitlelerin onlar üzerinde bir etkisi yoktur. Özellikle 19.yy’ın son çeyreğinde Alexander III ve Nicholas II, çok uluslu imparatorluğun bütünlüğünü korumak için otokratik idarelerini daha da güçlendirmeye çalışmış ve bu bağlamda Rus olmayan azınlıklara yönelik Rusçayı ve Ortodox inancını baskı ile yaygınlaştırma yoluna gitmişlerdir /8/. Bizans’taki kutsal devlet anlayışından etkilenen Çarlık Rusyasında Çar halkın “baba”sıdır. Geniş halk kitleleri arasında Çarların kutsal bir yönetim hakkına sahip olduğu inancı popülerdi. Do Boga vysoko, a do tsaria daleko – “cennet yücedir, Çar ondan da ötededir” deyişi oldukça yaygındı. Mutlakiyetçi-bürokratik Çarlık Rusyasında Çar aynı zamanda ezici bir bürokarsi aparatının da başıdır. Ülkenin bakanlıkları vardır fakat hükümet yoktur. Merkezi otoritenin tüm departmanları ve bakanlıkları - dış işleri, iç işleri, finans, adalet ve savaş- yüce iradenin enstrümanlarıdır. Bakanlar direkt olarak yüce irade tarafından atanır /9/. Otokratın baskın rolü, oldukça merkeziyetçi ancak etkinlikten uzak ve belirsiz hakimiyeti imparatorluğun en uzak köşelerine kadar uzanan bir bürokrasi yoluyla kurumsallaşmıştır. Kilise, elit kesim, toprak sahiplerinin büyük çoğunluğu, özellikle de ordu ve polis Çarın otoritesini pekiştirmek için sıkı bir güç birliği oluşturmuşlardır. Bu sistemde halkın görevi sadece otokratın emirlerine itaattir ve insanlar yönetime aktif katılımdan oldukça uzaktır. Çarlık Rusyasının en önemli özelliklerinden biri devlet ve toplumun ayrılmasıdır. Kamu görevlerinde en yüksek ve önemli mevkiler aristokrat ve toprak sahibi soyluların tekelindedir /10/. Çarlar ile soylu-aristokratlar arasında bir mukavele sözkonusudur. Çar, soylulara resmi dairelerde kıdem ve ayrıcalıklar, toprak ve 1861’e kadar serfler vermekte, ve böylece onlar da silahlı kuvvetler ve sivil hükümet kaedmelerinde görev yapmaktaydılar. Buna karşılık Çarın hatalarını görebilecek ve eleştirebilecek tek sınıf olan soylular da ağızlarını kapıyor ve hatta Çara övgüler yağdırıyorlardı /11/. Elbette Çarlığa karşı 19.yy’ın ikinci çeyreğine sürekli yükselen bir muhalefet de sözkonusuydu. Köylülerin ve serflerin kötü yaşam koşullarına sanayileşmeyle işçilerin kötü durumları da eklenince hoşnutsuzluk artmış ve Batı’dan gelen fikirlerle değişmeye başlayan muhalif entelektüeller Çarlığa karşı başkaldırıyı temsil etmişlerdir /12/. Ne var ki, Çarlığı yıkan Bolşevizm de Rus geçmişiyle organik bir bağa sahipti ve Çarlık Rusyasının otoriter geleneğini devam ettirmişti. Ancak Bolşevik otoriterliğinde Rus tarihi mirası ve Rus milli karakterinin etkilerinin yanısıra hiç kuşkusuz ideolojiden kaynaklanan yapısal etkenler de vardır.

SOVYET MİRASI Devrimden sonra tüm muhaliflerini elimine eden Bolşevikler, Sovyet siyasetinde Komünist Part’nin

üstün konumunu garanti altına alarak diğer politik partileri ortadan kaldırdılar. Parti dışında eleştiriler sansür yoluyla bastırılırken, Parti içindeki eleştiri ve hoşnutsuzluklar eleştirel tartışmaların kesilmesi ve tüm üyeler üzerinde askeri bir disiplin kurulmasıyla sağlandı. Lenin ile başlayan otokratizasyon devam etti ve Stalin ile tam olarak totaliter bir nitelik kazandı. Böylece Sovyet sistemi de tek ve mutlak bir liderin hakimiyeti altına girdi. Politik gücün önemli araçlarını ve özellikle Komünist partisi ile gizli polisi kişisel olarak kontrol eden Stalin derin bir korku ve saygı abidesi haline gelerek Marxist bir Çara dönüştü. Stalin’in politikalarına yönelik varolan ya da şüphe edilen tüm eleştiri ve muhalefet 1930’ların büyük terör ve tasfiye hareketiyle yok edildi. Bu hareket eşi görülmemiş bir sorgulama süreci ile gelişti. Milyonlarca tutuklama olayı gerçekleşti. Stalin’in dava arkadaşları olan Troçki ve Bukharin gibi en yüksek politik figürlerden, yüksek rütbeli subaylara, oradan alt düzey KP üyelerine ve sıradan halka kadar milyonlarca şüpheli hedef haline gelerek bu korkunç kabusu yaşadı /13/. Merkeziyetçi bürokrasi geleneğini daha da kökleştirerek devasa hale getiren Sovyet politik


17

sisteminin en önemli özellikleri, rejimin devamlılığını sağlamak ve muhalefeti ezmek için terör, baskı, toplumdaki düşünsel farklılıkları elimine etme ve tektipleştirme için indoktrinasyon, ajitasyon ve propogandadır. Hoşnutsuzluk birikmeye başlayınca günah keçileri yaratılıp onları bastırma adına oluşturulan baskı ortamında rejim yeniden güçlendirilmeye çalışılmıştır. Takip, espiyonaj, adam fişleme ve korku önemli politik silahlardandır. Gizli polis rejimin hem gözü hem de kulağıdır. Lenin, Bolşeviklerin kendi Okhrama ‘larını (Çarlık gizli polisi) geliştirmeleri gerektiğini Devrimden hemen sonra ifade etmişti /14/. Ayıca, Çarlık Rusyasında Çarlar ile soylular arasındaki sözlü mukavele Sovyetlerde de farklı form ve adlarla devam etti. Hiyerarşik bir şekilde organize ve bürokratize olan devlet ve parti kadrolarında görevli sınıflar, bu kez makam ve statülerini çarlara değil Parti 1. Sekreterlerine borçluydular. Atamalarda iş ehliyeti, çalışma azmi, yaratıcı zeka, vs. değil birincil olarak rejime (ve uygulamada hiyerarşiye) sadakat işe yarıyordu. Çarlık Rusyasındaki soylular ve toprak sahiplerinin yerini ayrıcalıklı komünist nomenklatura alıyordu /15/.

Stalin’den sonra katı rejimde yumuşamalar olsa da sistemin genel özellikleri Gorbaçov dönemine

kadar değişmeden devam etmiştir. 1950’lerin ortalarında Kruşev, kendi destekçilerini Parti’nin üst kademelerindeki kilit mevkilere atayarak gücünü pekiştirmiştir. Kruşev’in de-stalinizasyon politikaları ve Stalin’in kişisel kültüne yönelik eleştirilerine rağmen, kendi etrafında yeni bir kişisel kült oluşmuştur. 1957’de bir grup muhalifin kendi aleyhinde faaliyet gösterdiğini öğrenen Kruşev, muhalifleri Parti’den ihraç etmiş ve iktidardaki tekelini sağlamıştır. Brejnev ise Kruşev’i eleştirerek Sovyet toplumundaki Stalin dönemi disiplinini yeniden sağlamaya çalışmıştır. KGB ajanları ve gizli polisle topluma yayılan korku, sistemi eleştirenlere yönelik uygulanan gözaltı, şiddet ve sürgünler, Stalin dönemindeki kadar yoğun olmasa da devam etmiştir. Brejnev dönemi ile Gorbaçov dönemi arasında gelen Andropov ve Çernenko dönemlerinde önemli değişikler yaşanmamıştır. Ancak 1983’te Andropov, Sovyet vatandaşlarının yabancılarla ilişkilerini sınırlayan eski kanunları ihya ederek rejimden hoşnutsuz olanların Batılı ziyaretçi ve özellikle de gazetecilerle görüşmelerini engellemeye çalışmıştır /16/.

VE BUGÜNKÜ ORTA ASYA Gorbaçov döneminin ardından gelen, Sovyetler Birliği’nin dağılma süreci ve bağımsızlığa geçişte

Orta Asya Cumhuriyetleri’nde iktidarlar el değiştirmeksizin, sadece ad ve ünvan değiştirerek varlıklarını sürdürdüler. Politbüro’dan ayrılan cumhuriyet liderleri idareyi ellerine alarak departizasyon ilan ettiler. Varolan iktidarla ilişkisi olmayan ve halkın içinden çıkan potansiyel liderleri elimine ederek seçimleri Sovyet tarzıyla yürüttüler. Örneğin İslam Kerimov, Sovyet otoritesinden devraldığı idari yapıları ve KGB mekanizmalarını yeni cumhuriyet anayasasına uyarlayarak Özbek egemenliğini güçlendirmeye çalıştı. Diğer Orta Asya’lı liderler de benzer bir yol izledi. Birlik gurbunun bir üyesi olan Miralim Adilov’a göre, “Ağustos Darbesi başarısız olunca, iktidar varlığını sürdürmenin en iyi yolunu bapımsızlığı ilan etmekte buldu. Parti adını değiştirecek ama aslında birşey değişmeyecek.” Nitekim Kerimov, Özbekistan’ın demokrasiye hazır olmadığını açık bir şekilde ifade etmiştir /17/.

Bu ülkelerde eski Komünist Parti nomenklaturası iktidardaki ağırlıklarını korumuşlardır. Parlementoların neredeyse tamamı eski KP kadroları tarafından doldurulmuştur. Kazakistan’da 1989’da KP 1. Sekreteri olan Nazarbayev Mart 1990 ve Aralık 1991’de cumhurbaşkanı seçilmiştir. Otoriter eğilimler gösteren Nazarbayev, siyaseti tümüyle kontrolüne almayı en önemli önceliği saymıştır. Nisan 1995’te cumhurbaşkanlığı 2001 yılına kadar uzatılan Nazarbayev, yeni bir anayasayla parlementonun onayı olmaksızın tüm bakanları atama ve herhangi bir olağanüstü durumda parlementoyu feshetme yetkisi kazanmıştır /18/. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurad Niyazov da politik sürece tümüyle hakim olarak iktidarına karşı çıkabilecek hiçbir kurum, grup ya da bireye izin vermemiştir /19/. Leningrad Politeknik Enstitüsü’nden mezun olduktan sonra KP’deki yükselişine başlayan Niyazov 1985’te Gorbaçov tarafından Türkmenistan KP lideri olarak atanmıştır. Ekim 1990 ve Haziran 1992’de rakipsiz bir şekilde cumhurbaşkanı seçilen Niyazov’un cumhurbaşkanlığı Ocak 1994’te 2002 yılına kadar uzatılmıştır. Sovyet tarzı seçim geleneğini sürdüren Türkmenistan’da da 1990 cumhurbaşkanlığı seçiminde oyların %98’ini alan Niyazov, 1992 seçiminde %99.95 oy almış ve cumhurbaşkanlığının uzatılması da %99.99 oyla gerçekleşmiştir. Bu gelenek parlemento seçimlerinde de devam etmiştir. Türkmenistan parlementosunun neredeyse tamamı Demokratik Parti, yani eski KP üyelerinden oluşmaktadır /20/. Özbekistan’da da bağımsızlık sonrası siyaset Cumhurbaşkanı İslam Kerimov ‘un politik kişiliğinden ayırt edilemez. 1966’dan sonra uzun yıllar Gosplan’da görev yapan Kerimov, 1983’te Finans Bakanı olmuştur. Raşidov Olayı’nın açığa çıkmasıyla Gorbaçov’un “temiz eller” arayışı Kerimov’un iktidara yürümesini sağlamıştır. 1986’da Bakanlar Konseyi’ne gelen Kerimov 1989’da Özbekistan KP 1. Sekreteri olarak atanmıştır. Mart 1990 ve Aralık 1991’de de cumhurbaşkanı


18

olarak seçilmiştir /21/. Şubat 1990 parlemento seçimlerinde izin verilen tek parti Özbekistan Komünist Partisi olmuştur. İktidarını sarsabilecek tüm tehditlere ve otoriter sistemi aşındırabilecek tüm muhalefete karşı oldukça dikkatli olan Kerimov, muhalefete izin vermemiş ve Birlik, Erk, İslami Rönesans partisi gibi tüm muhalif partileri bastırmıştır. Eski Özbekistan KP’si, yapısında ve kadrolarında önemli bir değişiklik olmaksızın Özbekistan Demokratik Halk Partisi adını almıştır. Nomenklatura sistemi ve sansür varlığını devam ettirmiştir. Kerimov ve yönetici elit iktidarlarını meşrulaştırma adına kamuoyunu etkilemek için Sovyet döneminde kazandıkları tüm deneyimleri kullanmışlardır. Özbekistan parlementosu, konumlarını Kerimov’a borçlu olan yerel devlet bürokratları ve Özbekistan Demokratik Halk Partisi üyeleriyle dolmuştur /22/. Orta Asya’nın en demokratik ülkesi olan Kırgızistan’ın bağımsızlık sonrası ilk Cumhurbaşkanı Askar Akayev KP Bilim Komitesi başkanlığı yapmış olsa da diğerleri gibi Komünist Partisi’nde politik bir deneyimden yoksundur. Ancak bağımsızlık sonrası ilk yıllarda idarede eski KP nomenklaturası önemini korumuştur. Ancak Akayev de anti-demokratik uygulamalara imza atmış ve örneğin 1994’te iki muhalif gazeteyi ve parlementoyu süresinin dolmasından yedi ay önce kapatmıştır /23/. 2004 Mart Devriminden önce de halk arasında hoşnutsuzluğu arttıran ve devrimi hazırlayan süreç muhalefete yönelik anti-demokratik uygulamalar olmuştur.

Ancak Özbekistan’daki baskı ortamına karşılık Kırgızistan’da görece de olsa hissedilen özgür

havayı sadece sözünü ettiğimiz liderlerin kişilikleriyle açıklamak yetersiz olacaktır. Orta Asya’daki Türk topluluklarının ortak geçmişleri içinde belirlemeye çalıştığımız ve bu ülkelerdeki rejimlerin ortak noktası olan otoriterliğin tarihsel kökenlerini vermekle birlikte, sözkonusu yönetimlerin özgünlükleri ve aralarındaki farklılıkları belirleyen farklı tarihsel deneyimleri olduğu tezinden hareketle iki uç örnek –Kırgızistan ve Özbekistan- karşılaştırılacaktır.

KIRGIZİSTAN Kırgızlar tarihte geleneksel politik ve sosyal ilişkileri aile ve kabile düzeyinde kalan ve dağınık

yaşayan göçebe bir halktı. Manas Destanı’nı Kırgızlar için çok özel kılan, tüm Kırgızların tek bir lider etrafında biraraya geldikleri bir dönemi anlatmasındandır. 19. y.y.’ın sonlarında, kuzeyde Rus İmparatorluğu, güneyde ise Hokand Hanlığı arasında bölünen Kırgızların uluslaşması ve devletleşmesi için Sovyet tecrübesi önemli katkılarda bulunmuştur. Sovyet döneminden önce Kırgızlar, bölgedeki diğer Türk topluluklarından bağımsız ve her ne kadar ortak bir dil, destan ve geleneklere sahip olsalar da ulusal bütünlükten mahrum idiler. Kendilerini kabile ve aile bağları ya da Müslümanlıkla tanımlıyorlardı. Tarihlerinde royal hanedanlık deneyimine sahip olmamaları ulusal kimlik etrafında sıkı ve örgütlü birliktelik geleneğinin gelişmesini engellemişti. Tabii ki Kırgızistan’ın coğrafyası da burada önemli bir faktördür. Yüksek dağlar Kırgız toplumunda coğrafi alt bölgeler oluşturmuş ve bu da bazı kültürel farklılıkları beraberinde getirmiştir. Kısaca, güçlü bir aristokrasinin ve merkezi örgütlenme geleneğinin olmadığı Kırgız kültürü otoriterlikten çok demokrasiye geçişi kolaylaştıran unsurlar içermektedir. Yerleşik toplumların kompleks ve hiyerarşik sosyal yapılarına göre demokrasi önünde daha az engellerin bulunduğu Kırgız toplum yapısı demokratik gelişmenin temeli olan yasal ve siyasal eşitlik fikirlerini kabul etmeye daha yatkındır. Örneğin geleneksel toplumlarla kıyaslanınca, Kırgız toplumunda kadınlar kamusal ilişkilerde daha katılımcıdır. Ayrıca Kırgızlar, başka kültürlere karşı son derece toleranslı ve açıktırlar ki, bu da demokrasiye geçişte önemli bir etmendir /24/. Kısaca, Kırgızların siyasal kültürünü oluşturan tarihsel arkaplan ve milli kültür, günümüzün demokratikleşen dünyasında Kırgız toplumunu demokrasiye daha yatkın ve avantajlı bir konuma getirmiştir.

ÖZBEKİSTAN Kırgızların göçebeliğine karşın Özbekler, tarihlerinde yerleşikliğin hakim olduğu ve royal hanedanlık

geleneğine sahip bir ulustur. Şu an Orta Asya’nın en kalabalık devleti olan Özbekistan, %70’i aşkın Özbek nüfusuyla, Tajikistan’ın %23’ünü, Türkmenistan ve Kırgızistan’ın yaklaşık %13’ünü Özbeklerin oluşturmasından ötürü ve yüzyıllar boyu tüm Orta Asya’yı etkileyen oldukça önemli bir bölgeyi kapsamasından dolayı bölgedeki nüfuzuyla, Orta Asya’nın siyasal sinir merkezinde ve ekonomik açıdan tam göbeğinde bulunmaktadır /25/. Orta Çağ’da Müslümanlar için en önemli öğrenim merkezlerini içine alan, önemli kültürel hareketliliklerin yaşandığı bir bölgede yaşayan Özbek toplumu, milliyetçilik ve güçlü İslami hereketlerle temellenen iktidar karşıtı alternatif siyasal oluşumları içinde barındırmasıyla oldukça dinamik ve dolayısıyla varolan yönetim için kontrolü zor(!) bir toplumdur. Emir Timur’dan bu yana bölgeyi yöneten


19

önemli liderler çıkarmanın verdiği gururla kendilerini üstün ve bölgenin potansiyel lideri olarak gören Özbekler için kökleşmiş geleneklere bağlılığın da etkisiyle güçlü lider ve güçlü devlet anlayışı daha bir önem kazanmaktadır. Bolşevik Devrimi’ne kadar, muhafazakar dini kurumlarca da desteklenen otokratik liderler tarafından yönetilen Buhara ve Hiva gibi Hanlıkların yer aldığı bölgenin mirasçısı olan Özbekistan, toplumsal ve kültürel dinamizmi ve ekonomik potansiyeliyle Sovyet döneminde Moskova’nın özel ilgisine ve sıkı denetimine muhatap olmuştur. Güçlü devlet geleneğine sahip olan ve demokratik gelenekten yoksun olan Özbek toplumunun, önemli muhalif hareketleri içinde barındırsa da büyük bir çoğunluk oluşturarak rejime karşı toplumsal harekete geçmesi oldukça zordur /26/. Kırgız toplumuyla kıyaslanınca daha dinamik ve politize olsa da uzun yıllar süren baskı, değişimin yukarıdan aşağıya dayatılma yoluyla gerçekleşmesi ve çaplı kitlesel hereketlerin görülmemesinden dolayı sözünü ettiğimiz gelenek ya da çaresizlikten kaynaklanan otoriteye karşı itaat toplumda pekişmiştir /27/.

SONUÇ Tarihsel kökenleriyle birlikte vermeye çalıştığımız sözkonusu gelenek, bölge ülkelerinde otoriter

rejimleri beslemekte ve demokratik geleneğin güçlü olduğu bir toplumda asla uygulanamayacak olan politik bir davranış, bu toplumlarda uygulama zemini bulabilmektedir. Tüm Orta Asya’da köklü olan bu gelenek bölge ülkelerinin az ya da çok otoriter yönetimlere sahip olmalarını açıklayan öenmli bir unsurken, Kırgız ve Özbek toplumlarında bu geleneğin farklı yoğunluklara sahip olması sökonusu ülke yönetimlerinin farklı düzeyde otoriterlik içinde olmalarını açıklayan önemli bir faktördür. Bize göre tarihten gelen bu toplumsal özellikler otoriterliğin tek ve direkt sebebi olmasa da, örneğin bir Batı toplumuyla kıyaslanınca otoriter liderlerin daha rahat çıkmasına ve otoriter rejimlerin daha uygun zemin bularak varlığını sürdürmesine olanak tanıyan önemli özelliklerdir.

Kaynakça 1. Karen Dawisha and Bruce Parrott, Russia and the New States of Eurasia: The Politics of Upheaval,

(Cambridge: Cambridge University Press, 1994), ss.23-25. 2. Ahmet Davutoğlu, “Orta Asya’daki Dönüşüm, Asya-İçi Dengeler ve Türkiye”, Yeni Türkiye, yıl.3, sayı.15,

(Mayıs/Haziran 1997), s.913. 3. Richard N. Frye, The Heritage of Central Asia, (Princeton: Markus Wiener, 1996), ss.41,42,43,170; ayrıca

bkz. Erol Güngör, Tarihte Türkler, (İstanbul: Ötüken, 1999), s.54. 4. Beatrice F. Manz, Central Asia in Historical Perspective, (Boulder: Westview Press, 1994), ss.7-9. 5. A.g.e., ss.11,12. 6. Edward Allworth, 130 Years of Russian Dominance: A Historical Overview, (London: Duke University Press,

1994), s.7. 7. Mehmet Saray, “Russian Opinions and Policies on the Turks in the Tsarist and Soviet Periods”, Eurasian

Studies, vol.1, no.3, (Fall 1994), s.17. 8. Minton F. Goldman, (ed.), Global Studies: Russia, The Eurasian Republics, and Central/Eastren Europe,

(Connecticut: Dushkin/Mc Graw Hill, 1996), s.11. 9. Richard Charques, The Twilight of Imperial Russia, (Oxford: Oxford University Press, 1965), ss.14,15. 10. Merle Fainsod, How Russia is Ruled, (Massachusetts: Harward University Press, 1965), ss.4,5. 11. Dawisha and Parrott, a.g.e., s.5. 12. Goldman, a.g.e., ss.11,12; Charques, a.g.e., ss.20-23. 13. Goldman, a.g.e., ss.15,16. 14. Fainsod, a.g.e., ss.421-425. 15. Alec Nove, Stalinism and After: The Road to Gorbachev, (Winchester: Unwin Hyman Inc., 1989), ss.49-51. 16. Goldman, a.g.e., ss.17,18,28. 17. Jonathan Grant, “Decolonization by Default: Independence in Soviet Central Asia”, Central Asian Survey,

vol.13, no.1, (1994), ss.54-57. 18. Ian Bremmer and Cory Welt, “The Trouble with Democracy in Kazakhstan”, Central Asian Survey, vol.15,

no.2, (1996), ss.188-193. 19. Bkz. Esedullah Oğuz, Türkmenistan: Stalin’den Niyazov’a, (İstanbul: Cep Kitapları, 1996). 20. Michael Ochs, “Turkmenistan: The Quest for Stability and Control”, Karen Dawisha and Bruce Parrott,

(eds.), Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and the Caucasus, (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), içinde, ss.315-329.

21. Shahram Akbarzadeth, “Nation-building in Uzbekistan”, Central Asian Survey, vol.15, no.1, (1996), s.26.


20

22. Bkz. William Fierman, “Political Development in Uzbekistan: Democratization?”, Dawisha and Parrott (eds.) içinde, ss.360-392.

23. Bkz. Eugene Huskey, “Kyrgyzstan: The Fate of Political Liberalization”, Dawisha and Parrott, (eds.), içinde, ss.242-268.

24. A.g.e., ss.242-245. 25. Ahmed Raşid, (çev.) Osman Ç. Deniztekin, Orta Asya’nın Dirilişi: İslam mı, Milliyetçilik mi?, (İstanbul: Cep

Kitapları, 1995), s.98. 26. Nihal İncioğlu, “Yeni Türk Cumhuriyetleri’nde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasi

Yapılanma”, Büşra Ersanlı Behar, (ed.), Bağımsızlığın İlk Yılları, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994), s. 141.

27. Büşra Ersanlı, “Highlighting Traditional Manners: Edep/Adab lessons and political culture in Central Asia”, Paper presented at the International Seminar on Culture, Society and Politics, organised by the India International Center-Asia Project, 20-23 November, 1998, New Delhi., ss.7,8,12,13.


21

THE CURRENT STATE, PROBLEMS AND PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF MODERN PROJECT MANAGEMENT EDUCATION IN UZBEKISTAN

Rozmat Ashurbekov, Tashkent State Institute of Culture, [email protected]; [email protected]

F.T.Anbari The George Washington University

1. ABSTRACT

The current state, problems and perspectives for advancement of project management (PM)

education are considered by analyzing published literature and materials on the progress of project management education in developed, developing, and transition economies. As a specific case, issues of development of PM research, education, and practice in Uzbekistan are discussed, and the need for strengthening the PM profession is highlighted. Strategic importance and the role of theories and practices of PM in the development of a project-oriented society, its well being, and acceleration of its integration into the world economy are indicated. Recommendations for rapid development in PM education are suggested.

2. INTRODUCTION

During the last five decades PM was established as an independent field of science, education, and professional activities. PM became recognized throughout the world as the methodology of project-oriented activities in state, commercial and not-for-profit sectors of the economy. PM became a cultural bridge between countries and continents [1, 2], and the unique world of PM was formed. It has its extensive specialized literature and diverse periodicals, national societies and international associations with regional and national symposia, international, global and world congresses, numerous experts and consulting companies, an extensive market for software products and services, and the development of education and training systems [1]. According to estimates by Project Management Institute (PMI®), nearly 4,5 million individuals were involved in the PM field in the USA in 2002 in addition to more than 12 million individuals worldwide. PMI® membership increased from 74,000 to 90,000 within one year [3], and has exceeded 220,000 in 2006. At the present time, it is difficult to name even one significant project or program, which is carried out outside of the framework, approaches, and methodology of PM. The experience of societies with high levels of project orientation shows that application of PM approaches and methods allows the achievement of project results with required quality, saves money, time, and resources, reduces risk, and raises reliability. PM works most effectively in conditions of market economy [4].

Research shows that there is an obvious positive interrelationship between the level of development

of well being of the population of a country and the level of project orientation of its society [5]. PM as profession is well known in such countries as USA, Canada, UK, Germany, France, Austria,

Japan, South Korea, China, Singapore, Australia, New Zealand, South African Republic, India, Russia, and other countries. In these countries, there are well established certification and accreditation standards. Many Universities and International organizations offer well organized Certificate, Bachelors, Masters, and PhD degree programs in PM [5-8]. PM is in different levels of development in developing countries and in countries in transition [8-10].

Cardinal changes occurred with the independence of Uzbekistan. Transition to the market

economy has required introduction of new, objective-oriented forms of management, which, in turn, have led to new approaches of development of PM in Uzbekistan [4]. Since the independence of the country in 1991, concepts, approaches and tools of PM have been used in different levels of complexity in many sectors of the economy, in the state sector as well as the private and not-for-profit sectors. Examples of the more traditional users of PM are engineering design and construction companies, communications, oil and gas industry, energy sector, research institutes and centers, and R&D programs. PM is gradually finding its place in the fields of education, vocational training, and research at the universities, colleges, and research


22

institutes, and as a practical profession in different sectors of the economy of the country, as in many other countries [8-10].

There are two major trends in the development of Uzbekistan: More and more companies and

organizations in Uzbekistan are getting involved in international economic activities, and more and more foreign investors are taking part in programs and projects in Uzbekistan. Both of these trends require creation of a common language of business communication and culture. Modern PM with its recognized certification and accreditation might be a cultural bridge and means for global business communications.

Art, science, and business of PM are integrated. Problems and developments, failures and

successes of all of them should be considered in developing PM field as a whole. The history, current state, and perspectives of development of the PM field in Uzbekistan are

discussed in the literature [9, 10]. This paper is devoted to developments of PM with focus on Education in Uzbekistan.

3. PROBLEMS OF PRACTICES OF PROJECT MANAGEMENT

Analysis of experience of deployment of projects, as well as skills and knowledge in PM show, that there are critical problems in the concept, initiation, designing, implementation, and termination of projects. In Uzbekistan, organizations tend to underestimate the value of the conceptual phase of the project: To be exact, these organizations devote relatively less time to this phase than in the West. Duration of deployment of projects and their separate phases in Uzbekistan is longer than in developed countries [4, р. 38]. In Uzbekistan, there is limited information about the current state, problems, and perspectives of development in the PM field. Managers and administrators do not have enough knowledge, skills and experience in managing international projects and programs. There is no research devoted to the study of project orientation of society and influence of this indicator on the development of the economy and the solution of practical problems.

Review of PM professional associations (not-for-profit, non-governmental organizations (NGOs)) in

former states of the Soviet Union shows five national associations registered by the International Project Management Association (IPMA): Russian Project Management Association (SOVNET) [15], Ukrainian Project Management Association (UPMA), Latvian National Project Management Association (LNPMA), Azerbaijan Project Management Association (AZPMA), and Kazakhstan Project Management Association (KPMA).

There is no such NGO in Uzbekistan. Seminars were organized [16] with participation by

representatives from Japan, and SOVNET. However, establishment of a PM national association, cooperation with other PM associations, dissemination of knowledge, skills and experience and integration to the world of PM are not yet achieved.

4. PROJECT MANAGEMENT IN RESEARCH AND EDUCATION

The "Methodical recommendations on complex estimation of effectiveness of activities directed to

accelerate scientific-technological progress" developed in 1988 was compatible with the methods recommended by the United Nations Industrial Development Organization (UNIDO) [9]. The "Methodical recommendations on estimation of effectiveness of investment projects and their selection to finance. Official edition," with description of software packages and computer software used to estimate investment projects, was developed and published based on these recommendations. Many banks in Uzbekistan obtained these packages and adapted them to conditions of investment policy of the country.

The World Bank and its Institute for Economic Development organized courses on project analysis

for lecturers of economic disciplines and for employees of the Energy sector of the Republic at the Tashkent State Technical University in November 1994. Thirty-five instructors were trained to teach the course "Project analysis and management" at Higher Education Institutions (HEI) and enterprises for practical use


23

and application of knowledge and skills to industry. Syllabi for courses on Project Analysis and Management for НEI of Uzbekistan were designed based on this material.

The Republic Investment Company (RIK) "Uzinvestproject" organized in 1996-1997 a creative

group of scientists, HEI instructors and specialists, which prepared for a publication series of educational methodological books consisting of five volumes. The first volume entitled "Project Analysis and Management" was published in 2000 under the editorship of N. A. Artiqov [4]. This book concentrated on economic analysis of investment projects and requirements for their implementation. Issues of design and management of projects are considered insufficient to teach the course "Project Analysis and Management". To learn thematic issues of this course, and to design, estimate, and implement investment projects, additional methodical materials were recommended for detailed study and use [11-14].

Thorough structural rebuilding of the economy in Uzbekistan is inseparably connected with the

implementation of active investment policy [17]. Special attention is devoted to attracting foreign investment to investment projects in priority sectors of the economy of Uzbekistan. To support the active investment policy with personnel in Uzbekistan a great deal of attention is paid to training highly qualified specialists in the field of project finance. Two programs were established: Master of Science Degree Program on Project Financing at the Tashkent Finance Institute (TFI), and Master of Science Degree Program (14-months long) on Analysis, Expertise, and Financing of Investment Projects at the Banking and Finance Academy of Uzbekistan (BFAU). The first group of graduates completed the first program in 1998. Graduates of these programs work on attracting of foreign capital for implementation of investment projects in priority sectors of the economy in the country. A series of textbooks and other necessary materials were published to provide literature to the educational process. The first dissertations for PhD and DSc scientific degrees in the field of project financing were defended. In recent years, a few works were published on the role, necessity to develop PM environment, some aspects, problems, and perspectives of development of PM in Uzbekistan [9, 10, 16, 18, 19-23]. These publications are being used to support lectures and provide practical examples for the course on project analysis and management for BSc and MSc degree programs in industrial management at the Tashkent State Technical University, and also in courses for students specializing in the field of project finance at TFI and BFAU. Recently published works [24, 25] might be considered as a good textbook and study guide written by educator from Uzbekistan for teaching and learning materials of the short course on management of investment projects. The knowledge, described in these publications are giving opportunities to students to get acquainted with foundations of PM and are useful for students in the field of management, and who are specializing on management, and finance. The literature discussed above does not cover many issues of modern project management. It was not possible to include the current state of developments of research and education in this rapidly growing sphere because of physical and financial limitations. In addition to that, the volume of topics devoted to project analysis and management is not enough to cover even the major aspects of modern PM.

5. PROBLEMS OF IMPLEMENTATION OF PERSONNEL TRAINING PROJECTS

As a result of analysis of several international projects implemented in the field of education, failures

and negative aspects were found in identification of the potential of trainees and designing appropriate content of training paying attention to the organization of training activities for effective use of these potentials; ineffective design of class schedules; prioritization of topics of trainings not being done and duration of high priority topics not optimized in the schedule of trainings; inappropriate set-up of time for questions-and-answers, and discussion sections; and failures in designing financial issues of the project.

Many projects are terminated as successfully completed projects, although efficiency and quality of

implementation of these projects is not high. Usually, only positive aspects of outcomes of projects are mentioned and limited information is provided on the negative aspects. Sometimes project managers say that there were mistakes in many stages of the project, but there is no motivation or intention to study these mistakes and to find ways to overcome them.

There are no published works devoted to studying and critical analysis of implemented projects, and

estimating the efficiency of outcomes of these projects. This means, that there are no recommendations and methodologies on how to improve implementation of future projects based on the analysis of past projects.


24

There is limited published literature on PM by Uzbekistani authors, and no organized search for resources to conduct research, designing, writing, and publishing books which are really necessary to develop PM. In addition to that the majority of published literature in Uzbekistan is in the Russian language, while the number of people who do not know Russian is increasing. The literature used in training seminars is in English and Russian. There is no literature in the Uzbek language.

The way of providing education with literature established during the Soviet years is the major

culture of development of literature resources for education in Uzbekistan today: Educators in universities in Russia translate and adopt well known books and other successful works of authors from the USA, EU, and other industrially developed countries. Usually it might take from 5 to 10 years for that. Then professors and researchers from Uzbekistan use these works in their activities. Adapting these materials in institutions in Uzbekistan might take from 2 to 5 years in the best case. The overall gap is from 7 to 15 years. The major reasons for this gap are the absence of applicable requirements and valuable stimulation to enable the use of knowledge of foreign languages by the teaching staff and international experiences of alumni of exchange programs in the universities in Uzbekistan, while foreign languages such as English is the major language of project oriented societies and of people with a project oriented mindset; one of the lowest compensation of works of teaching staff in comparison to ones in many countries, the absence of funds and the institutions that should work on analysis, translation, and applying the best books published abroad in Uzbekistan. The education system is inflexible, there are no private universities, and competition among HEI is low in Uzbekistan. It takes many years to overcome complexities created by the bureaucracy on the way to establish new educational programs.

6. NEED FOR DEVELOPMENT OF THE PM FIELD IN PERSONNEL TRAINING

In all sectors of the economy there is a great need for professional managers of projects and programs, who are educated and trained to the competence level of developed countries.

Lack of the educational and research programs for training professional managers and researchers,

certification systems, accreditation, and continuing education is negatively affecting the development of cooperation with organizations, companies, and government agencies of countries in the EU, Asia, North America, and other regions of the world, and as a result hindering development of the economy and well being of Uzbekistan.

Analysis of majors of alumni of international exchange programs, including programs of ACCELS,

show that non of them were educated and/or trained in the field of PM, and consequently do not have the knowledge, skills, and experience with the modern state of the PM environment.

Experience and knowledge obtained by the limited number of professionals under the World Bank

program during 1994-1997, and training seminars of the center of TACIS for entrepreneurship skills development, as well as by the NGO support programs of Counterpart-Uzbekistan, focused on training managers of the state, commercial, and NGO sectors. The number is not enough to cover all sectors of the economy and development of project orientation of society and organizations of the country. In addition to that, there is no monitoring of professionalism and continuing professional development of graduates of these programs, and consequently, it is not known whether they work in the sphere of PM development nowadays or not.

Designed and implemented curricula of educational programs of such specialties as management,

financial management, marketing management, and PM tools and methods widely used in several courses can not cover the required knowledge and skills, which professional project managers should possess and know. Case studies are very seldom used. There are no advanced methodologies to form leadership capabilities and skills for students, and no group projects and assignments to cultivate abilities for working in teams. The quality of independent completion of tasks, course assignments and projects by students, and their relationship with industry are much lower than in the developed countries. Except for a couple of programs which include Management of Investment Projects [24, 25], there is no information about software products in teaching and learning PM, which imply that the majority of graduates of BSc and MSc degree Programs graduate HEI without gaining knowledge and skills on using such software products.


25

Senior managers and managers of the majority of HEI, and NGO do not have advanced knowledge

and skills on the project-by-project approach to develop their organizations. That may be a reason for the increasing number of young specialists with project-oriented minds and international experience in administrative structures and among senior managers who will support developments of economic reforms.

7. PERSPECTIVES ON DEVELOPMENT OF PM EDUCATION IN UZBEKISTAN

Globalization and development of cooperation in the market economy are introducing new requirements to the PM environment. PM associations in many countries are developing activities to strengthen interrelationships and understanding in the filed of PM for the creation of unified PM standards and terminology, in the practices and implementation of PM methods, research and education including the development of courses and programs, methodologies for teaching, certification, and accreditation of competency of specialists in PM [8, 26]. According to the opinion of the majority of project managers [8], the process of creation of the guide to the PM body of knowledge [27], which is unified for all countries, is necessary to give opportunities to representatives of these countries to develop independently the parts of the body of knowledge which are related to cultures of these nations. Cultural differences can either be a source of creativity or difficulties and miscommunication. Project management can succeed in a cross-cultural environment through flexible leadership, cultural sensitivity, effective communications, mutual respect, and reconciliation. Without them, it is destined to fail [28].

Until the mid 1990s, education in the PM field was oriented basically to engineering, construction,

and economics. To provide wider use of methods and instruments of PM in all perspective spheres, it is necessary to train a wide range of specialists covering all levels of management: Potential clients and initiators of PM applications; project managers of all levels; specialists in PM, members of project-teams, persons responsible for different components and functions of PM, specialists in different applications, potential users of PM, who should know the foundations of the PM body of knowledge, those working on the development of PM, and PM consultants. To achieve the level of developed countries and be able to implement large scale projects and programs in Uzbekistan, the country needs at least about two million specialists who have knowledge and practical skills in modern PM. For that purpose, special systems and centers should be established to train, educate, and support qualification and certification on PM of professionals in PM in shortest period of time. The existing educational and training institutions, forms, and methods of education should be used to achieve this goal. Educational systems should cover all layers of education and training. Training of specialists in PM will contribute to the development of PM, and should be provided in three fields: 1) in high schools, academic lyceums, and colleges by establishing and implementing the courses on the foundations of PM, 2) In Higher Education Institutions by developing BSc, MSc, PhD and DSc degree programs by using the existing forms of education, and 3) At a professional level as certification programs and specialized seminars to train professionals, who would like to improve their knowledge in the PM sphere.

There is great need for professionally trained project managers for all sectors of the economy,

which can be met by using experiences of the universities, professional associations, and international companies of North America, EU, UK, Australia, Japan, and other countries. There are lists of educational certificate and degree programs for different areas of PM at universities in the US, EU, and other countries on PMI®`s web-site: http://www.pmi.org. Some internationally recognized graduate degrees in PM are the Master of Science in Project Management (MSPM), Master of Science in Project-Based Management (MSPBM), Master of Science in Project and Program Management (MSP&PM), Master of Science in Information Systems Project Management (MSISPM), Master of Science in Computer Science with concentration on Software Project Management (MSCSSPM), Master of Science in Project Planning and Management (MSPPM), Master of Science in Development and Project Planning (MSDPP), Master of Business Administration in Project Management (MBAPM), Master of Public Administration in Project Management (MPAPM), and Master of Project Management (MPM). While some of these Programs focused on specific sectors of the economy, others are generic. Study of this information will help to develop appropriate PM programs in Uzbekistan. Based on analysis of the content, structure of curricula, and teaching and learning methodologies and technologies used using the experiences of the MSPM of The George Washington University (USA), MBAPM of Henley Management College (UK), MSPBM of the


26

University of Lancaster (UK), MPM of Western Carolina University (USA) and University of Limerick (Ireland), MSPPM and MSDPP of Bradford University (UK) might be a good strategy to develop PM education in Uzbekistan. Experiences of the following programs might also be very useful in establishing PM programs with a focus on specific sectors of the economy: MSPM Program of the University of Aberdeen (UK) - oil and gas, MBAPM Program of Cranfield University (UK) and MSPM of Moscow Aviation Institute - aviation, MSISPM of the Konstanz University of Applied Sciences (Germany) - information technologies, MSPPM and MSDPP of Bradford University - Social and International Development, MPM of Northwestern University and MSPM of the University of Maryland - Civil Engineering, etc. Meaningful, international cooperation between HEI should support improvements in PM knowledge and performance, and lead to enhancing the quality of life for societies in Uzbekistan and throughout the globe [29, 30].

Tashkent State Technical University is a leading University among engineering HEI in Uzbekistan.

Thirteen technical HEI were established on the base of this institution. This University can lead educational programs on PM in engineering and together with Tashkent State University of Economics in engineering management, and the National University can lead PM Programs in the field of social sciences.

To enhance PM education, it is important to improve specific HEI including quality and research,

increase their contribution to the local community, and strengthen international academic cooperation including distance education [30]. Based on analysis of experiences of developed countries and traditionally market-oriented countries, the following activities to develop PM in Uzbekistan are recommended: To establish an association of professional project managers (state or commercial organization), which will assist the development of the field by organizing various events for collection and dissemination of experience and knowledge based on analysis of requirements of the competency of professional managers and changing trends in this field; support appropriate certification systems; start stimulation of research works in the PM sphere including preparation of dissertations for PhD and DSc degrees in PM as a subfield of management science; help establish educational programs to prepare personnel with BSc, and MSc in PM for different industries and specialties by supplying appropriate educational-methodological and other skills; and carry out and implement the foundations of the PM profession in colleges, high schools, and other educational establishments. To strengthen the knowledge of the youth of Uzbekistan, it is necessary to establish and implement courses on the foundations of PM in colleges, high schools, and academic lyceums in Uzbekistan by analyzing experience in this field of other countries. The beginning stage of implementation of the proposed recommendations should be supported by the budget of the country, as it is done for realization of the National Program for Personnel Training. Realization of the suggested proposals will result in rapid development of the PM sphere in Uzbekistan.

8. CONCLUSION

During the years of independence, all the intentions and activities of the population and government of Uzbekistan have been oriented toward the development of the economy and increasing the well being of society. There is a clear interrelationship between state-of-the-art of the development of the economy and the level of project orientation of the nation. It is necessary to implement experience of foreign countries in the development of PM while paying attention to the culture of the people of Uzbekistan. We hope that this paper would be used in the development of project-orientation of the Uzbek society and project-thinking of the nation, and as a result, prosperity of the country.

ACKNOWLEDGEMENT

Rozmat K. Ashurbekov thanks professor of the Tashkent State Technical University Sokolova L. A. for her suggestions to review new publications by BFAU.

The research on which this paper is based was supported in part by the Junior Faculty

Development Program, which is funded by the Bureau of Educational and Cultural Affairs (BECA) of the United States Department of State, under authority of the Fulbright-Hays Act of 1961 as amended, and administered by the American Council for International Education: ACTR/ACCELS and by the Computer Center of the Internet Access and Training Program administered by International Research and Exchanges


27

Board (IREX). The opinions expressed herein are the authors’ own and do not necessarily express the views of BECA, the American Council, or IREX.

REFERENCES

1. Voropaev, V. I. (1997). Project Management in Russia: Basic notions, History, Achievements, Perspectives.

Project Management Institute. 2. Reschke, H. and Schelle, H. (Eds.) (1990). Dimension of Project Management. Fundamentals, Techniques,

Organization, Applications. Springer-Verlag. 3. Hyatt, J. C. (2002). Project Management is an Emerging Field. Excerpt from http://www.careerjournal.com in

June 12, 2002, pp.1-4. 4. N. A. Artiqov (Editor-in-Chief) (2000). Project Analysis and Management. Part I. (RIK) “Uzinvestproject”

TSACI, TSTU, TSIRE. Tashkent. [Под общей редакцией Н. А. Артыкова. Анализ и управление проектами, часть 1, РИК Узинвестпроект, ТАСИ, ТГТУ, ТашИИТ, КАЦ, Ташкент 2000, 295 стр.]

5. Gareis R. and Huemann M. (2001). “Assessing and Benchmarking Project-oriented Societies,” Project Management – International Project Management Journal, Project Management Association Finland, Norwegian Project Management Forum, Vol.7, No.1, pp. 14 – 25.

6. Turner, J. R. and Huemann, M. (2000). “Formal education in project management: current and future trends”, in Procedings of PMI’00 Project Management Institute 31st Annual Symposium, Houston Texas, ed. Hensley, B.R. Project Management Institute, Sylva, NC, September.

7. Turner, J. R. and Huemann, M. (2000). “Current and future trends in the education of project managers,” Project Management: International Project Management Journal, Finland, 6(1), pp. 20-26.

8. Pennypacker, J. S. (1997). (Editor-in-Chief). Experience, Cooperation and the Future: The global status of the Project management profession. A report from the Global Project Management Forum. Boston, MA, USA. October 9-10, 1996. Project Management Institute.

9. Kadirov A. A., Sokolova, L. A., Ashurbekov, R. K. (2005). “History of Development of Project Management in Uzbekistan,” Proceedings of the conference Monitoring of Flying Apparatus," Tashkent State Aviation Institute, Tashkent, May 27-28, 2005, Part 2, pp. 97-105 [in Russian]. [Соколова Л.А., Кадиров А.А., Ашурбеков Р.Х. История Развития Управления Проектами в Узбекистане. Труды конференции "Мониторинг летательных аппаратов", Ташкент, Ташкентский Государственный Авиационный Институт, Часть 2, Май 27-28, 2005, стр. 91 - 97].

10. Kadirov, A. A, Sokolova, L. A., Ashurbekov, R. K. (2005). “Current State, and Perspectives of Development of Project Management in Uzbekistan,” Proceedings of the conference Monitoring of Flying Apparatus", Tashkent State Aviation Institute, Tashkent, May 27-28, 2005, Part 2, pp. 91-105 [in Russian]. [Соколова Л.А., Кадиров А.А., Ашурбеков Р.Х. Современное состояние и перспективы развития Управления Проектами в Узбекистане. Труды конференции "Мониторинг летательных аппаратов", Ташкент, Ташкентский Государственный Авиационный Институт, Часть 2, Май 27-28, 2005, стр. 91 - 97].

11. Structure and forms of preparation of reports on for basing of possibilities of realization of investment projects, offered by structural units of Republican Engineering Company Uzinvestproject to finance in the framework of commercial loans of the National bank of Uzbekistan on Foreign Economic Activities (1996), Tashkent. [Структура и форма подготовки отчетов по обоснованию возможностей реализации инвестиционных проектов, предлагаемых структурными подразделениями Республиканской инжиниринговой компании Узинвестпроект, к финансированию в рамках коммерчес-ких кредитов Национального банка ВЭД Республики Узбекистан, Ташкент, 1996 г.]

12. Program of Small and Medium Size Enterprises for Uzbekistan. “Financing of development of small and medium sized enterprises,” prepared by the National bank and EBRD (1995), Tashkent. [Программа МСП для Узбекистана. "Финансирование развития мелких и средних предприятий", подготовленный Национальным банком и ЕБРР, Ташкент, 1995г.]

13. Application to receiving loans of the Export-oriented loan line Program of the EBRD, designed by the Centre for financing projects of the National Bank of Uzbekistan of Foreign Economic Activities (1995)(6), Tashkent. [Заявка на получение кредита по программе экспортноориентированной кредитной линии ЕБРР, разработанной Центром проектного финансирования Национального банка ВЭД Республики Узбекистан, Ташкент, 1995(6)].

14. Information, necessary to finance private sector, brochure of the EBRD (1995), Tashkent. [Cведения, необходимые для финансирования частного сектора, брошюра ЕБРР, Ташкент, 1995.]


28

15. Website of the Russian Association of Project managers – SOVNET: http://www.sovnet.ru 16. Abdiraimov, I., Asadov, D. (2003). Project Management – necessary measure in conditions of the market

economy. Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 1-2, pp. 13-14. [Абдираимов И, Асадов Д. Управление проектами - необходимая мера в условиях рыночной экономики. Экономический вестник Узбекистана. No 1-2, 2003, с. 13-14].

17. State Investment Program 2000-2002, Ministry of Microeconomics and Statistics, PIP database. [Программа Государственных Инвестиций 2000-2002, Министерство Макроэкономики и статистики, База данных PIP].

18. Cooperation of the EC and Republic of Uzbekistan on the example of TEMPUS TACIS projects (2002). Proceedings of the international conference European Integration and Uzbekistan. Tashkent. University, pp. 136-143. [Сотрудничество Европейского Союза и Республики Узбекистан на примере проектов Темпус-Тасис. Материалы международной конференции "Европейская Интеграция и Узбекистан". Ташкент. Университет. 2002, стр. 136-143].

19. Abdiraimov, I., Asadov, D. (2003). “Study of management processes of investment projects and programs,” Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 3, pp. 43-45. [Абдираимов И, Асадов Д. Исследование процессов управления инновационными проектами и программами. Экономический вестник Узбекистана. No 3, 2003, с. 43-45].

20. Asadov, D., Parpiev, О.( 2003). “Risk management of investment projects,” Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 10, pp. 14-16. [Д. Асадов, О. Парпиев. Управление рисками в инновационных проектах. Экономический вестник Узбекистана. No 10, 2003, с. 14-16].

21. Sokolova, L. A. and Uspenskaya, S. N. (eds.) (1999). Project Analysis and Management. Tashkent, TSTU, 66 pages. [Конспект лекций по предмету "Анализ и управление проектом" для бакалавров направления В341100 Менеджмент по отраслям/ Составители: Соколова Л. А., и Успенская С.Н., Ташкент, ТГТУ, 1999, 66 cтр].

22. Kryukov, A. S. (1999). Project Management. Tashkent. Mehnat, 88 pages. [Крюков А.С. Управление проектами. Учебное пособие для менеджера. Ташкент. Мехнат. 1999, -88 стр].

23. Uspenskaya, S. N. and, Toropova, O. V. (1998). Methodical guidelines to complete course projects for the course Project Analysis and Management, Tashkent, 44 pages. [Методи- ческие указания к выполнению курсовой работы по предмету "Анализ и управление проектами" /Составители: Успенская С.Н., Торопова О.В. Ташкент, 1998.-44 стр].

24. Hamidulin M. B. (2006). Educational technology for the course "Management of investment projects". Tashkent, Uzbekistan: BFAU, Moliya. [Хамидулин М. Б. Образовательная технология по дисциплине "Управление инвестиционными проектами." БФАУ. Молия. 2006].

25. Hamidulin M. B. (2006). Methodical complex to study the course "Management of investment projects". Tashkent, Uzbekistan: BFAU, Moliya. [Хамидулин М. Б. Учебно-методический комплекс по дисциплине"Управление инвестиционными проектами." БФАУ. Молия. 2006].

26. Project Management Institute (1999). The Future of Project Management. Newtown Square, PA, USA: Project Management Institute.

27. Project Management Institute (2004). A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide), (3rd Ed.). Newtown Square, PA, USA: Project Management Institute.

28. Anbari, F. T., Khilkhanova, E., Romanova, M., and Umpleby, S. (2004). “Managing Cultural Differences in International Projects,” Journal of International Business and Economics, Vol. II, No. 1, pp. 267 – 274.

29. Umpleby, S. and Anbari, F. T. (2004). “Enhancing Project Management Education Through the Global University System,” Proceedings of IPMA 18th World Congress on Project Management [CD], Budapest, Hungary, International Project Management Association (IPMA).

30. Umpleby, S. and Anbari, F. T. (2004). “Strengthening the Global University System and Enhancing Projects Management Education,” Review of Business Research, Vol. IV, No. 1, pp. 237 – 243.


29

RAISING COMPETITIVE CAPACITY OF DOMESTIC GOODS AND SERVICES IS THE PRIMARY TASK OF KYRGYZ ECONOMY

Doctor of Economic Sciences, Prof. D.A. MUSAEVA

Kyrgyz State National University

Abstract The article raises a question about the definition of primary task towards reveille and development

of Kyrgyz economy. For the purpose of augmenting people’s income we need to produce goods and services that would be in demand (would find its buyer) and provide producers high revenues. Therefore, the competitiveness of domestic production is the major requirement of Kyrgyz economy development for the future. This article discovers the obstacles for competitiveness within transition economy and available ways of their solution.

The question of what can be admitted as a national idea of our country is on topic today. What is

the main obstacle of strengthening the sovereignty and the development of Kyrgyzstan? The answer is in developmental lagging and stagnation of the economy. Low standards of living, unemployment and poverty are the reasons of destabilization of sovereignty of Kyrgyzstan. Having the average rates of wage barely equal to the living wage, in these conditions the discussion of the ways of raising the economy of Kyrgyzstan and the primary task determination are urgent. Therefore we are to determine, analyze and choose the foreground ways of development. What is the key direction that would lead our economy to reveille and further development?

The market economy, that we have been trying to develop, does have the answers. For the purpose

of augmenting the revenues of people we need to produce goods and services that would find its buyer and guarantee producers to obtain high receipts. The major condition of output realization is competitiveness. Consequently, we are to learn to produce goods and services that would find a market in our country and abroad.

Since Kyrgyzstan does not possess any abundant supplies we need to learn to produce goods and

services of high quality that are in demand. For small countries with small home market like Kyrgyzstan this condition, thereby, has particular value and we don’t have choice except open economy and involving the economy into international division of production, international market. Besides, the experience of developing countries that have succeeded in the last decades shows that the most successful strategies of development were characterized by turning to foreign markets rather then to internal market. It is obvious that internal market in LDC is, first, undeveloped and limited. Second, orientation towards foreign markets made the countries pay attention to competitiveness of their production (unlike orientation towards the internal buyer). When producer aimed at internal market, he expects that home consumer has less choice and the competitiveness inside the country is not as tough as in foreign markets and thereby he worries about the competitiveness of his product less. Hence, the competitiveness – is the instrument that provides economic growth and high standards of living.

The search of the ways that would help us to distribute the goods that we produce now is hopeless.

It is possible that home consumers would support theoretically domestic industry, however, the purchasing capacity is low and they would not let themselves to consume goods and services of bad quality at high prices. Consequently, the most significant problem of our economy today is that our producer in general hasn’t learnt to produce goods and services of a high quality and at reasonable prices.

Thus, what are the main difficulties that prevent home producers to produce competitive goods and

services after 15 years of reforms? To our mind, there are three major problems that vary within different periods of transition economy. The solution of the problems would further the economic development of Kyrgyzstan.

The first problem is: home entrepreneur does not accustom to satisfy the needs of consumers.

Soviet way of thinking that often peculiar to entrepreneurs may be put as an obstacle of the problem.


30

Equalizing income distribution let us to get what is prescribed but not what we have earned. This principle causes another one: if the revenues do not depend on our contribution, we do not have to apply much efforts. That is the answer of the fact that in planned economy demand exceeds supply. The principles of “deceiving the consumer”, “selling low-quality goods and services” and etc., were popular in transition economy, especially in the beginning. However, the process of understanding of the necessity to take account of consumers needs is gradually prevailing. Other words, home producers in general want to produce goods and services of high quality. But, are they able, or do they know how to produce competitive goods?

Today the reason of the fact that home producers are forced to deceive consumers is not in their

unwillingness to produce competitive goods and willingness to deceive consumers. Producers do want to offer some high-quality goods, however, they do not know and they haven’t learnt how to do that. They do not possess any information about what kind of goods and services are competitive, the ways of how to produce it, where to master new technology, where to buy it, how to sell production. The lack of skills in new technologies, correct marketing and management are the Achilles’ heel of our home producers. This is the second problem and it’s going to be the most important. Home producer needs an assistance and support in order to adjust production of competitive goods and services. He is not able to solve the problem alone and that is the major problem.

The third reason of our stagnation is in lack of support to business development from the part of

society and government. Government authorities of different ranges do not support business that experiences difficulties, but they also obstruct it by demanding bribes and extortions.

Today we do not blame petty bribe-taking, as we understand that this phenomenon has grounds –

low salary of government authorities (tax administration, custom authority, legal office, etc.). It is really hard to fight with bribe-taking. They say that bribe-taking could be extirpated only with human race. Nevertheless we should fight with this phenomenon. We can not let bribery be national peculiarity. This could lead to economy and society degradation. Entrepreneurs that do not know how to produce competitive goods are not confident in their future revenues, they are not able to bribe. Bribe-taking existence became a drag on the way of our economy development.

Thus, support and assistance to Kyrgyz entrepreneurs in organization the competitive production is

an urgent task. What are the ways of solving that task? To my mind, political volition in practice (not orally) is one of the main requirements of task

performance. Government and society should wish to make some concrete steps toward assistance to entrepreneurship. The producers do need information about the goods and services that are competitive in world market, what technologies should be applied in such production, where to get them and etc. In fact, there are less organizations, firms or offices that provide such information. Each entrepreneur at its own risk tries to run a business while, as a rule, they don’t know international standards and requirements to the production. Our entrepreneurs need government support in providing the opportunity to get such information and in promotion home manufacture abroad.

One of the ways of the goal achievement could be firms, centers, venture enterprises and etc. They

could provide hard data and information on innovation technique, competitive goods’ and services’ production, where to buy and at what prices. For this purpose, organizers, market analysts, processing engineers, computer technologists with foreign language skills and abilities to analyze resources of world market should be gathered together to suggest our entrepreneurs new technologies, market of modern equipment, skills and abilities. Entrepreneurs themselves would hardly fulfill that task. This requires significant means and high-paid specialists. Without government support this idea is hard to implement.

As the first step to put the idea into practice may be organization of a center, venture enterprise or

other (the title doesn’t matter), that would help some certain enterprise, firm or corporation to seek partners via information network. Such partners should provide new technologies, essential equipment, instruct how to use it. For that purpose, the center should engage not only computer technologists, economists


31

possessing foreign language skills and new way of thinking, but also specialists – technologists that know our production and are able to assist in new technology determination in an effort to implantation.

There are three requirements to put the idea into practice: 1 – willingness, 2 – a group of

enthusiasts and means, 3 – governmental and society’ support. The most difficult task is not searching of collaborators or means (first, we don’t need much of them; second, in the very beginning it is possible to work for small salary till the first result). The most difficult task is the protection of this initiative, at least in the beginning, from bribe-taking and oppression from the part of different services and agencies. Here, they could inhibit any remarkable initiative basically. Having organized such center and achieved certain results, it is possible to work on other enterprises, firms, corporations.

What are the negative sides of such initiative? In our country, they found new organizations that are

formally exist but do not work, do not achieve the goal. That is why the most important moment in this initiative is – willingness (desire) to provide competitiveness of domestic production and begin real steps in this direction. Actually, do we want it?

REFERENCES

1. Crum Roy L, Goldberg Itzhak. Restructuring and managing the enterprise in transition. The International Bank for Reconstruction and Development. Washington. 1998.

2. Timmons Jeffry A. New venture creation: entrepreneurship in the 1990s. IRWIN. Boston. 1990. 3. Kornai Janos. The Socialist System (The Political Economy of Communist), Oxford: Clarenton Press. 1992. 4. А.А. Томпсон, мл., А. Дж. Стрикленд III. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации:

Учебник для вузов. Пер. с 9-го англ. Изд. – М.: Инфра-М, 2000. – ХХ, 412с. 5. Карачаровский В. (ВШЭ). Методология комплексной оценки конкурентоспособности предприятий.

Российский экономический журнал №9-10. 2005г. 6. Лазарева О.В. Изменение границ российских предприятий. – Москва: EERC, 2004. – 44с.


32

JOB STRESS IN BUSINESS ORGANISATIONS:CAUSES, CONSEQUENCES AND COPING STRATEGIES

Sumanjeet Singh, Research Scholar, Department of Commerce, M.D. University, Rohtak-124001 (India) [email protected]

ABSTRACT “Minimize Stress and Maximize Success: Positive Health and Well-Being” In the 21st-century business environment, stress has become a way of life-an accepted

occupational hazard. As a result of external (resulting from deadlines, staffing issues, heavy workloads and so on) or internal pressures (resulting from unconstructive thinking, unrealistic expectations, inability to delegate and so on), employees develop various symptoms of stress that can harm their job performance. Stress also leads to physical, psychological, and behavioral problems; because the internal body system changes to try to cope with the stress. There are number of job conditions that frequently cause stress for employees. But, the most of the job stress researcher believes that unfavorable job conditions can affect employee’s health and their well being. All over the world, organizations have continued to grapple with the questions concerning with the seriousness of the stress at the workplace and involved in managing the stress of their employees. Many strategies have been developed to manage the stress in the organization. Some are strategies for individual, other are geared towards organization.

In this paper an attempt is made not only to discuss the concept and causes of job stress in

organization; but also seeks to examine the consequences of the job stress on the health, psychology, behavior and performances of the employees. At the end, the paper presents some individual and organizational strategies to help in coping with the problem of job stress effectively.

Key words: Job Stress, Health, Organization, Working Conditions and Employees.

ACKNOWLEDGEMENT While bearing full responsibility for any remaining mistakes, I wish to thank Prof. Nov Rattan

Sharma, Dr. James, A. Harris, and Sameer Mahlawat for their helpful comments and suggestions. I would also like to give particular thanks to my supervisor Prof. L. N. Dahiya for reading the earlier versions of this paper and making a number of helpful comments and constructive criticisms. In fact, his academic spirit is an inspiration to me.

“Minimize Stress and Maximize Success: Positive Health and Well-Being” The concept of stress was first introduced in the life sciences in 1936 by Hans Selye (Brannon &

Jess, 2000). But today, everyone seems to be talking about stress. You can hear it about, not only in daily conversation but also through television, radio, the newspapers, and ever-increasing number of conferences, stress centers, and university courses devoted to this topic. “Stress” in general term applied to the pressure people feel in life (Davish & Newstrom, 1998). Analyzing the stress in today’s workplace Sara (1996) described the situation of stress as-“Employees are working longer hours, taking on the work once done by laid-off colleagues, meeting tighter deadlines and cutting back on expenses combine this with the double-income family demands of monthly mortgage, childcare issues and aging parents, and the result for many is anxiety, sleeplessness, irritability, and physical and mental deterioration”.

As a result of these pressures, employees develop various symptoms of stress that can harm their

job performance. Stress may also leads to physical disorders, because the internal body system changes to


33

try to cope with stress. Most job stress researchers believe that unfavorable job conditions can affect employee’s health and well being (Copper & Wright, 1994).

Meaning of Job Stress

To understand the meaning of job stress, it is better to understand the meaning of ‘stress’, first.

Stress is a consequence of or a general response to an action or situation that places special physical or psychological demands, or both, on a person (Jex, 1998). As such, stress involves and interaction of the person and the environment. Teber’s Cyclopedia Medical Dictionary defines stress as “the result produced when a structure, system or organism is acted upon by forces that disrupt equilibrium or produce strain.” Thus job stress can be defined as the harmful physical and emotional responses that occur when the requirements of the job do not match with capabilities, resources or needs of the worker.

Causes of Job Stress: Conditions that tend to cause stress are called stressors. Even a single stressor may cause major

stress but usually stressors combine to pressurize an employee in variety of ways until stress develops. These cause come from both outside and inside the organization, from the groups that employees are influenced by, and from employees themselves. There are however number of job conditions that frequently cause stress for employees. Among them, typical stressful conditions facing people at job (Kay, 1974; Kearns, 1973; Safer, 1970) are the following:

• Too much or too little work • Time pressure and deadlines to meet • Having to make too many decisions • Endeavouring to cope with changes that affect the job. • Concern about the costs in monetary and career in terms of making mistakes. • Excessive and inconvenient working hours. • Highly repetitive work • The necessity to work fast • Erosion of salary differentials. • The prospect of redundancy or being forced into premature retirement. • Disparity between real authority and authority vested in the job. • The feeling of being trapped in a job without much chance of getting a similar or better job

elsewhere. • A perceived mismatch between performance on the job and the financial benefits secured. • Reservation about the value of the job in contributing to the output or welfare of the

organization. A study by The National Institute of Mental Health Research reports that the major sources of stress

for working people are evenly divided between the job and the environment. Consequences of Job Stress: Stress may affect any employee, whether the employee is a manager or a worker, young or old.

Although much is said about managerial stress, but studies done by Zaleznik, Kets de Vries, and Howard (1977) reported that manager showed a lower incidence of stress reaction than did staff and operational personnel. The staff group reported the highest incidence of cardiovascular illness and gastrointestinal distress. The operations group had the highest incidence of emotional distress, medication use, and allergic respiratory problems. The psychologist concluded that the manager reported fewer stress symptoms because they were more familiar with organizational processes and thus had more control over themselves. They were better equipped to tolerate the period of uncertainty and role ambiguity that followed the company’s reorganization. Power and control over their work situation enhanced their self-esteem and independence, rendering them less vulnerable to the effect of stress. In contrast, employees in staff and


34

operation positions, with little or no control over organizational processes, had lower self-esteem and autonomy and less tolerance of role ambiguity.

Managers were also found to feel less threatened by the performance appraisal process. Staff and

operations personnel have high accountability for results, outcomes that can be quantified for their evaluations. For many staff and operations people, lack of authority is clearly stressful situation (Schultz & Sydney 1998).

Physical Problem due to Job Stress Most of the attention and basic research over the years has been devoted to impact that stress has

on physical health. According to the study of Herbert and Cohen (1994), there are several possible pathways through which stress could produce physical problem. Sometimes, following a stressful period, people get colds, flu (Berry, 1997), back pain (Svebak et al., 1997), headache (Carson & Butcher 1998), neck pain, excessive drinking, chest pain, stomach problem, arthritis, constant tiredness, dry mouth, asthma and ulcer (Carson & Butcher 1998). Direct influence could occur through the effect of stress on nervous and endocrine systems as well as on the immune system (Barannon & Jess (2000). A high level of stress is accompanied by high blood pressure and high level of cholesterol (Coleman et al., 1980) and many even results in heart disease (Cummings & Cooper 1974). Further, the study of Bammer and Newberry (1982) revealed that, there may be a link between cancer and stress.

Psychological problems due to Job Stress: Psychological consequences of job stress relate to an individual’s mental health and well-being.

When people experience too much stress at work, they may become depressed or may find themselves sleeping too much or not enough. Stress may also leads to family problems and sexual difficulties (Dunnette & Hough, 1987). Other psychological symptoms of job stress are the following:

- Anxiety - Depression - Feeling unable to cope - Lack of interest in life - Obsessional Problems - Loss of sense of humour - Feeling of neglect - Feeling of failure - Anger - Irritability - Feeling of Ugliness

Behavioural problems due to job stress: Behavioural consequences of stress are responses that may harm the person under stress or

others. Direct behaviours that may accompany high levels of stress include under eating or over eating, increase smoking and drinking, and drug abuse. Other behavioural consequences may include accident, violence, proneness, and appetite disorders.

Organizational Problems due to Job Stress: Clearly, any of the individual consequences just discussed can also affect the organization. Still

other consequences of job stress, however, have more direct consequences for the organization. Some of the major organizational symptoms are as under:

- High absenteeism (John, 1986) - High labour turnover - Industrial relation and difficulties - Poor quality control - Prolonged strikes - Apathy - Feeling of being failure - Accident - Poor quality control - Taking long lunch break.


35

Job Stress and Job Performance: Historically, it was assumed that low stress led to high job performance and high job stress led to

low job performance. But later research indicated that it was an incorrect assumption. Stressed worker/employee/managers may give high job performance or low job performance or only average job performance. So stress and job performance relationship is quite complex, being influenced by many intervening variables. Some correlations have been found between job stress and job performance; but these often are small and not statistically significant. Further more, there is a question whether job stress leads to poor job performance or poor job performance leads to job stress.

Depending upon the amount of stress, it can be either harmful or helpful (Sylvia et al. (1989).

High

1 2 3 4 Low High Break Down & Job Stress

Under utilization Figure 1: Job Stress and Performance Relationship Model based on Yorkes-Dodson Law Source: Melhuish, 1 978

Figure 1 shows the relationship between stress and job performance. When there is no stress, job

challenges are absent and performance tends to be low. As stress increases, performance tends to increase because stress helps a person call up resources to meet the job requirements. As stress reaches a plateau that corresponds approximately with a person’s top day-to-day performance capacity and at this point additional stress does not produce more improvement. And finally, if stress becomes too great, performance begin to decline. In the very high stress, worker can strike or fall ill.

Thus, we can generalize that job performance tends to be best under moderate amount of stress.

Too much stress cause people to become temporarily ineffective and too little stress cause people to become lethargic and inattentive. The optimum amount of stress is referred to as eustress18–a positive force in our lives that is equivalent of finding excitement and challenges in the life.

Learning leads to performance

Positive effect = Peak Performance

Performance tails of owing to the anxiety, fatigue etc.

Job

Perf

orm

ance


36

Coping Strategies: Stress does not have to be viewed as a bad thing, for there is only one kind of person without

conflicts – a dead one. However, too much stress is harmful and measures should be taken to tackle it with the hope of eventually reducing it19. Many strategies have been developed to help manage stress in the work place. Some are strategies for individual, other are geared towards organization.

Coping Job Stress with Individual Strategy:

A leading criticizing psychotherapist Rani Raote (1995) observed that it is better to pray for a

stronger back than a lighter cross and questioned, is it really the size of the cross, which is the only consideration? Exacerbating the problem is the lack of strength needed it to carry it. Thus, rather than wasting time fretting and Grumbling about problems, we should buildup energy to do task. Life can be made much less stressful by simply trying to increase our internal resources for coping both qualitatively and quantitatively (Agarwal, 2001). Some individual based stress management technique.

1. Exercise: People who do exercise regularly are less likely to have heart attacks, less tension and

stress and are more confident, and show the greater optimism. People who don’t do exercise regularly, on the other hand feel more stress, are more likely to be depressed, and so forth (Folkins, 1976).

2. Relaxation: - If you feel comfortable, you can take anything. Relaxation can be achieved in a variety

of ways, like listening to music, going for walk, vocation, biofeedback or mediation. There is some research evidence that much mediation can have a desirable physical (Robert et al., 1972), mental (Terri, 1972), impact on the people.

3. Doing something different at different speed: - Pestonjee (1992) has referred to this as “Changing

gear”. If a person has had a heavy workload, he should take a day or two off and do something entirely different from his work.

4. Time management: - The idea is that many daily pressures can be eased or eliminated if a person

does a better job of managing time. It also promotes delegating less important activities to others. 5. Networking: - People need and will benefit from social support (Vivie, 1996). Applied as a strategy

to reduce job stress. Supportive friends and family can also help us in dealing with normal stress on an ongoing basis.

• Some other techniques: - • Role management • Ayurvedic way • Acupuncture • Cognitive therapy • Behavioural self control

Organizational Coping Strategies: Organizations are realizing that they should be involved in managing their employee’s stress.

Organizational coping strategies are designed and developed by management to eliminate or control organizational level stressors in order to prevent or reduce job stress for individual employees. Strategies that management might consider include:

1. Stress Management Training: - Stress management training refers to training programmes

designed to provide employees with better coping skills, for example, through meditation, biofeedback, muscle relaxation and stress inoculation. Workers report fewer symptoms after stress management training than control/comparison groups and often report power somatic complaints. In


37

a typical SMT, the employees are informed about the basics of stress. They are warned about the ill effects of stress, its physiological basis awes the relationship between stress and work.

2. Stress Intervention Practice: - Stress intervention refers to those organizational interventions, which

are aimed at lowering the level of stressors experienced by the employees intervention and aimed at:

• Changing Organizational Structure • Changing Job Design • Changing Leadership Practice • Employees Assistance Programme

3. Job enrichment etc., and many others aspects of work setting occur everyday. Jackson (1983) was one of the first to report a stress reduction intervention in organizational literature. She assigned employees of a hospital out patients facility either to a participation or no intervention control group.

4. Employees Assistance Programme: - EAP is the ways of providing counseling services, etc to

overcome the stress being faced by employees. It was probably first time used at the Hawthorne. Works of Western Electric Company in Chicago (Netwon, Hardy and Fineman, 1995). Today, the most common form of EAPs is counseling of mental health among employees with special emphasis on alcoholism and drug addiction.

In addition to this some other organizational strategy can be used to cope with job stress suggested

by Ekin and Rosch (1990). Elkin and Rosch summarize a useful range of possible organizational directed strategies to reduce job stress:

• Redesign the task • Redesign the work environment • Establish flexible work schedules • Encourage participative management • Include the employee in career development programme • Analysis work roles and establish goals • Provide social support and feedback • Build cohesive teams • Establish fair employment policies • Share the rewards

1. Wellness Programs: Wellness programs are activities that organizations sponsored to promote

good health habits or to identify and correct health problems (Gebhart & Crump, 1990). There are three main types of wellness programs (Jeffrey, 1986). The first are programs aimed at raising awareness and providing information. A second type of wellness program involves employees in ongoing efforts to modify their lifestyles. And third type of wellness program has as its goal the creation of an environment that will help employees to maintain the health life style developed in the other program.

2. Eliminating work over load and under load: - Appropriate employees selection and training

programmes, equitable promotion decisions, fair distribution of work and proper matching of job requirements with employee abilities can help to eliminate work overload and under load as stressors. Concluding Remarks In the 21st century business environment, stress has become a way of life- an occupational hazard.

Work can be a dangerous place, not only for the blue-collar workers who must use hazardous equipment


38

and substances, but for the white-collar workers as well. But, stress is not always harmful especially in case of organization. If the stress is positive, the result may be more energetic, enthusiasm and motivation. As Kets de Vries (1979) has noted, each individual needs a moderate amount of stress to be alert and capable of functioning effectively. But excess of everything is bad; job stress cannot be the exception. High job stress can create physical, psychological, behavioural and organizational problems. Individual and organizational stress coping strategies can greatly help to cope with the problem of job stress. Organizations should be aware of and accept that the problem of job stress exists; try to identified the problem; attempt to solve the problem; and also find the ways of coping with job stress. In case the attempt is failed. For individual (prevention is better than cure) regularity of meals and their nutritional balance are of major importance in keeping fit and in raising resistance to job stress. Adequate and moderate consumption of food, drink and drugs are also worked pursing.

References

1. Agarwal Ritu (2001). Stress and law at work. London: Response Books, pp.199-249. 2. An example of recent study would be Vivien K.G. Lim (1996). Job insecurity and its out come: Moderating

effects of work – based and non-work based social support. Human Relation, Vol. 49 No.2, pp.171-194. 3. Barannon, Linda and Feist Jess (2000). Health Psychology, New Jersey: Nelson/Thomas learning, p. 153. 4. Beginning in the 1930s and continuing until his death 1982, Hans Selye (1956, 1976, 1982) researched and

popularized the concept of stress. Brannon, Linda and Fiest Jess, (2000). Health Psychology: An Introduction to Behaviour and Health. New York: Nelsion/Thomson learning, 4th Edition, pp.116.

5. Berry, M., Lilly (1997). Psychology at Work. Singapore: Tata Mc Graw Hill. 6. C. Folkins (1976). Effects of Physical Training on Mood. Journal of Clinical Psychology April, pp. 385-390. 7. Carson and Butcher (1998). Abnormal Psychology and Moden Life. Longman, 10th Edition. 8. Colmen, J.C., Butcher, J.N. & Carson, R.C. (1980). Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview IL:

Scott, Foresman. 9. Davis, Keith and Newstrom W. John (1998). Organizational behaviour: Human Behaviour at work . New

Delhi: Tata McGraw Hill, pp.430. 10. Gebhart, D.L. and Crump, C.E (1990). Employees Fitness and Wellness Programs in the work place.

American Psychologists, pp.45, 262-272. 11. Jeffrey, N. A. (1986). Wellness plans try to target the not so well. Wall Street Journal, January, pp.131-132. 12. Jex, S. M. (1998). Stress and Job Performance. California: Thousand Oaks,, pp.1-8 13. John, M. Ivancevich (1986), Life Events and Hassles as Predictors of Health Symptoms: Job Performance and

Absenteeism. Journal of Occupational Behaviour, January, pp.39-51. 14. K. Bammer and B.H. Newberry (1982). Stress and Cancer. Toronto: Hogrefe. 15. Kay, E. (1974). Middle Management in J.O.’ Toole (Eds.), Work and the quality of life, Cambridge, M.A.:

MIT Press. 16. Kearns, J.L. (1973). Stress in Industry, London: Priory Press. 17. Khan, R.L., and Byosiers, P. (1982). Stress in Organization, in M.D. Dunnette and L.M. Hough (Eds.), Hand

Book of industrial and Organisation psychology. Consulting Psychologist Press, pp.571-650. 18. Melhuish, A. (1978). Executive Health. London: Business Books. 19. Quick and Quick (1987). Stress and Prevention Management, in M.D. Dunnette and L.M. Hough (Eds.), Hand

Book of industrial and Organisation psychology, Consulting Psychologist Press, pp.571-650. 20. Raote, R. (1995). Copy with stress. Times of India, Bombay, 25th April. 21. Robert K., Wallace and Hurbert Benson (1972). The Psychology of Mediation. Scientific American,

February, pp.84-90. 22. Roberts, M. and Harris, T.J. (1999). Wellness at work. Psychology today, May 1999, pp.54-58. 23. Safer, V. (1970). Man in Mid Career. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 24. Sara Zaff Geber (1996) Pulling the Plug on Stress. H. R. Focus, April, pp.12. 25. Schultz, Duaneadschutz, Ellen; Sydney (1998). Psychology and Work Today. Boston: Prentice Hall, pp.390-

91. 26. Svebak, Saven; Bru, Edvin and Mykletun, Reidar (1997), Back Pain and Work Stress. Tailor and Francis

Publishers, pp.57-67. 27. Terri, Schultz (1972). What science is discovering about potential benefits of mediation. Today’s Health,

April 1972. pp. 34-37.


39

28. The Stress Performance relationship was clearly supported in a study of 300 managers by Sylvia, A. Joure et al. (1989). The Pressure Cooker of work. Personnel Administrator, March, pp.92-95.

29. Thomas G. Cummings and C. L. Cooper (1974) A Cybernetic Framework for Studying Occupational Stress. Human Relations, May, pp 395-418.

30. Wood Men; Slocum and Hellriegal (2001). Organizational Behaviour. Thomas learning, 9th Edn. , pp.210.


40

BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: TÜRKİYE’DE GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ

Yrd. Doç. Dr. Sadettin PAKSOY Harran Üniversitesi İİBF 63 300- Şanlıurfa/TÜRKİYE

Tel: 90 414 344 00 29, Fax: 90 414 344 00 34 [email protected]

ÖZET

Bu çalışmada, bölgesel kalkınmada girişimciliğin yeri ve önemi ele alınmış, GAP ve GAP-GİDEM hakkında bilgi verilmiştir. GAP, Türkiye’nin gerçekleştirmekte olduğu en büyük bölgesel kalkınma ve entegre bir projedir. Proje aşama aşama tamamlanmaktadır. Proje kapsamında Şanlıurfa-Harran Ovaları sulu tarıma açılmış ve tarımsal gelirde önemli artışlar sağlanmıştır. Bu gelirin ekonomide iyi değerlendirilebilmesi amacıyla GAP-GİDEM kurulmuştur. Bu kuruluş bölgeye yatırım yapacak girişimcilere destek vermektedir. Bu uygulama Türkiye için bir model özelliği taşımaktadır.

Improve of Enterpreneurship in Regional Development: The Model of GAP and GAP-GIDEM in TURKEY

ABSTRACT In this study, the place and importance of enterpreneurship is taken into consideration and

information about Southeastern Anatatolia Project (GAP) and GAP Enterpreneur Support and Guidance Centers (GAP-GİDEM)’s are given. GAP, which is the biggest integrated and regional development project of Turkey. The Project is coming to end step by step. Within the scope of the GAP, Şanlıurfa-Harran plains open for irrigations and agriculturel income importantly incresed. In order to use this inreased income at economy in a meaningful way, GAP-GİDEM established. This institution gives support to enterpreneurs, who want to make investment in the region. This application has one important property that is a model for achievingin regional development concepts in Turkey.

1. GİRİŞ Bölgesel kalkınma, sanayileşmenin belli bölgelerde toplanması sonucu oluşan dengesizliği ortadan

kaldırmak amacıyla, geri kalmış bölgelerin sanayileşmesini ve ülke içinde eşit gelir dağılımının sağlanmasını ifade eder. Bir ülke bütün bölgeleri ile sosyo-ekonomik olarak bütünleştiği nispette kalkınmış sayılabilir (1). Türkiye’nin de bölgeleri arasında sosyo-ekonomik dengesizlik vardır. Bu dengesizlikleri ortadan kaldırabilmek için, bir yandan bölgesel kalkınmaya önem verilmeli ve kalkınmayı sağlayacak projeler geliştirilerek uygulamaya konulmalı, diğer yandan ise bu bölgelerde girişimcilerin yatırım yapmaları sağlanmalıdır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP); Türkiye’nin bu konuda uygulamakta olduğu önemli ve örnek bir projedir.

GAP; Türkiye nüfusunun ve alanının yaklaşık %10’unu oluşturan ve Türkiye’nin diğer Bölgelerine

göre daha az gelişmiş olan, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde uygulanmaktadır. Önceleri su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlayan, daha sonra çok sektörlü, entegre ve bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınan GAP, günümüzde de insan odaklı sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. GAP kapsamında; 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile 1.7 milyon hektar arazinin sulaması ve 7476 megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilecektir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile ülkenin daha fazla gelişmiş bölgeleri arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik farkını gidermek ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak amacıyla başlatılan GAP’ın toplam maliyeti 32 milyar ABD doları olup, kamu yatırımlarının nakdi gerçekleşme oranı %50 civarındadır. Bu güne kadar 17 milyar dolar civarında harcama yapılmıştır.


41

Rakamsal büyüklükler ve etkileri açısından Dünyanın en önemli Bölgesel Kalkınma Projeleri arasında ilk sıralardadır (2).

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin, imalat sanayi yapısı, işyeri, istihdam ve yaratılan katma değer

açısından ülkenin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında, geliştirmeye ve desteklenmeye ihtiyacı olduğu ortaya çıkmaktadır.

1995 yılında Şanlıurfa Harran Ovası’nda küçük bir alanda başlayan sulamalar sonucu elde edilen

tarımsal gelir üç kat artmış ve özellikle tarıma dayalı sanayilerde hızlı bir gelişme gözlenmiştir. GAP’ın getirdiği bu verimlilik son yıllarda yatırımcıları Bölge’ye çekmiş ve ortak girişimleri hızlandırmıştır.

Bu gelişmeler sonucu, tarımsal hasılanın artması nedeniyle oluşan sermaye birikiminin verimli

yatırım alanlarına yönlendirilmesi gereği ortaya çıkmıştır. GAP Girişimci Eğitim ve Destekleme Merkezi (GAPGİDEM), GAP Bölgesinde sürdürülebilir insani kalkınma yaklaşımının ve entegre bölgesel kalkınmanın vazgeçilmez bir unsuru olarak benimsenmesi, Projesi'nin başlatılmasındaki temel husustur. Bu çalışma, GAP İdaresi, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, Avrupa Komisyonu ve diğer ilgili kuruluşlarla birlikte yürütülen bir projedir. GAP-GİDEM büroları, bölgedeki her türlü, özelliklede küçük ve orta ölçekli işletmelerin, turizm işletmeleri, tarımsal işletmeler ve el sanatlarına yönelik girişimciliğin geliştirilmesi ile kadınların ve gençlerin ekonomiye kazandırılması alanlarına yönelik olarak tasarlanmıştır. Girişimcilik fikrini geliştiren, düşünce aşamasından, gerçekleştirilmesine kadar geçen süreçte bir yatırımcının ihtiyaç duyacağı tüm hizmetleri verebilecek donanıma sahip olarak; bölgedeki mevcut ve potansiyel girişimcilere danışmanlık, eğitim, bilgilendirme ve yönlendirme konularında hizmetler verilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye’de bölgesel kalkınmada girişimciliğin geliştirilmesinde; GAP ve GAP-GİDEM’lerin rolleri ve önemleri ortaya konulmuştur.

2. TÜRKİYE’DE UYGULANAN BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKALARI 2.1. Bölge Kavramı

Son yıllarda yaşanan küreselleşme ve bölgesel bütünleşmeler, ekonomik, sosyal ve politik değişimler geleneksel Bölge kavramını da tartışılır kılmıştır. Geleneksel anlayışta Bölge, yan yana gelmiş yerel birimlerin bölgesel bütünlüğü ile oluşan, ulus devlet dışına kapalı, ulus devletin denetiminde, sınırları çizilmiş bir birimdir. Küresel anlayışta ise Bölge, ilişki ağı ile belirlenen, mekansal süreklilik koşulu olmayan, uluslar arası ilişkilere doğrudan açılan, sınırları değişken bir birimdir. İlişkiler ağının niteliği ve ilişkilerin yoğunluğu bölgenin gelişmişliğini belirtmektedir.

Planlama amaçlı bölge; kentten daha geniş, ülkeden daha küçük, yönetsel sınırları ulus yönetsel

birim sınırları ile çakışan, ancak etkileşim açısından o sınırları aşabilen, yerinden yönetilen, demokratik katılımcı bir yönetime ve bütçeye sahip bir yönetim birimi olarak tanımlanabilir (3).

Bölge Sınıflandırmaları

İçerdikleri alt bölge ve ekonomik potansiyellere göre farklılıklar gösteren bölgeleri, genel hatlarıyla

aşağıdaki gibi sınıflandırmak mümkündür (3): Azgelişmiş Bölgeler: Zorlukları olan, tarımsal ve ekonomik açıdan az gelişmiş izole olmuş

bölgelerdir. Genel nitelikleri itibariyle bu bölgelerde gelir seviyesi, gelir artış hızı ve eğitim seviyesi düşük, tasarruflar yetersiz, yatırımlar için sermaye kıt, istihdam imkanları sınırlı, nüfus artış hızı yüksek, altyapı imkanları gelişmemiştir.

Gerilemekte Olan Bölgeler: Bu tip sorunlu bölgeler arasında yer alan, zorlukları olan büyük kent

çevreleri ve fazla kalabalık bölgelerin sorunları dünya ekonomi konjonktüründe büyük önem kazanmıştır. Sorunlu Endüstriyel Bölgeler: En önemli sorunları artan işsizlik, işletme/üretim teknolojilerindeki

eskimişlik, fiziksel ve çevresel nitelik kaybıdır. Yenileme çabaları genellikle yetersizdir.


42

Büyümenin Baskısı Altında Olan Bölgeler: Bu bölgelerde ekonomik yoğunlaşma ve gelişme ile birlikte barınma/konut, altyapı eksikliği, ulaşım, çevre kirliliği gibi temel sorunlarla karşılaşılmaktadır.

Acil Müdahale Bölgeleri: Afete maruz kalmış bölgeler, toplumsal olarak sorunlu bölgeler, büyük ve

kapsamlı projelerin etkisi altındaki bölgelerdir. Risk Bölgeleri: Doğal risk (deprem, erozyon, taşkın vb.) ve yapay risk (nükleer santral, zararlı

kimyasal üretim vb.) alanlarıdır. Hassas Bölgeler: Ekolojik yönden duyarlı alanlar ve havzalar, doğal ve kültürel değerler açısından

zengin bölgelerdir. Özel Statülü Bölgeler: Serbest şehir, sınır-ticaret bölgeleri vb., yasa ile özel uluslar arası statü

kazanmış bölgelerdir. Kalkınmada Öncelikli Bölgeler: Yeni bir tanım olarak Türkiye’de gündeme gelmiştir. Bölgesel

gelişmişlik farklarının ortaya çıkması ile birlikte, bu farklılıkların giderilmesi için bölgelerin ve/veya illerin ihtiyaçları ön plana çıkarak hükümetlerin gündemine girmiştir. GAP Bölgesindeki illerin tamamı kalkınmada öncelikli iller arasındadır.

2.3. Türkiye’de Uygulanan Bölgesel Kalkınma Programları

Kalkınma süreci içerisinde her ülkede olduğu gibi Türkiye’de de, ekonomik gelişmenin ülkenin tüm

bölgelerinde aynı anda başlayamaması ve belirli ayrıcalıklı noktalarda ortaya çıkan gelişmenin bu merkezlerde yoğunlaşması, bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarını ortaya çıkaran en temel sebeptir. Ülkemizde değişik ölçeklerde bölgesel kalkınma programlama çalışması yapılmıştır. Ana hatları ile bunlar (4):

Antalya Bölgesi Projesi: 1959 yılında, İmar ve İskan Bakanlığı Bölge Planlama Dairesi tarafından

ilgili ortaklarla yürütülmüştür. Projenin amacı; Antalya, Isparta ve Burdur İllerini içine alan bölgede ekonomik ve toplumsal yönden dengeli bir gelişmeye temel olacak “yatırım öncesi” araştırmalar yapmaktır.

Doğu Marmara Bölgesi Projesi: İstanbul’un büyümesinin kaçınılmaz olduğu ve özendirilmesi

gerektiği noktasından yola çıkılarak, İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Bursa, Balıkesir, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli ve Çanakkale’yi kapsayan bölgede dört ile öncelik verilmiştir. Planın hazırlıkları İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülmüştür.

Zonguldak Bölgesi Projesi: Ereğli’de kurulacak olan ikinci demir-çelik endüstrisinin yaratacağı

sorunları bölge açısından incelemek amacıyla hazırlanan proje, İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülmüştür.

Çukurova Bölgesi Projesi: Plan bölgesi ülkemizin en verimli tarımsal alanlarından biri olan

Çukurova’yı kapsar. Projenin başlıca amacı sektörler arası geniş kapsamlı bir yaklaşımla, bölge gelirinin artmasını sağlayacak yatırım alanlarının belirlenmesi ve bölge içinde dengeli bir gelir dağılımının gerçekleştirilmesidir.

Zonguldak-Bartın ve Karabük Bölgesel Gelişme Projesi (ZBK) : 9 565 km²’lik bir alanda 1,11

milyon nüfusu (1990 sayımına göre) kapsayan ve Zonguldak, Bartın ve Karabük illerinden oluşmaktadır. Amacı; kapanacak olan KARDEMİR’in (Demir, Çelik ve Kömür İşletmeleri) ekonomik ve Sosyal yapı üzerindeki olumsuz etkisini giderebilmek, bölgenin sosyo-ekonomik değişimine olumlu yönde katkı sağlamaktır.

Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı (DOKAP) : Artvin, Bayburt, Giresun, Gümüşhane, Ordu,

Rize ve Trabzon illerinden oluşan, plan alanı 39 361 km² ve toplam nüfusu 3,2 milyon olan bir çalışmadır. Amacı; kısa ve uzun dönemde Bölgenin gelişmesini sağlayacak entegre bir kalkınma planın hazırlanması,


43

öncelikli sektörlerin ve olası yatırım projelerinin belirlenmesi, planlama ve yatırım kabiliyetlerinin arttırılmasıdır (5).

Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı : Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzurum,

Erzincan, Gümüşhane, Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illerinden oluşan proje alanı 158 972 km² olup, 6 147 603 kişilik bir nüfusa sahiptir. Diğer bölgeler ile arasındaki gelişmişlik farkının ortadan kaldırılması ve dengeli gelişme (mekansal, çevresel, sosyo-ekonomik, sosyal vb.) için bölgenin kendi potansiyellerini harekete geçirecek ortamın yaratılması hedeflenmektedir.

Yeşil Irmak Havza Gelişimi Planı: Yeşil ırmak ve kollarının yer aldığı havzada akım rejiminin

düzensizliğinden kaynaklanan taşkınlar, erozyon, su, çevre kirliliği sorunları önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu proje ile havzada ekolojik dengeyi bozmayacak en uygun ve ekonomik arazi kullanım planlamasının yapılması, doğal kaynakların güncel takibinin ve yönetilmesinin sağlanması amaçlanmaktadır.

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP): Proje kapsamında öncelikle bölgenin çok zengin su

kaynaklarından olan Fırat ve Dicle nehirleri sularının, sulama ve enerji üretimi amaçlarıyla değerlendirilmesi, düzensiz akışı olan bu iki nehrin sularının dizginlenmesi öngörülmüştür. 1960 yılından sonra hazırlanan raporlar doğrultusunda 1986 yılında iki su kaynağı ile ilgili projeler birleştirilerek “Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)” olarak isimlendirilmiş ve bu entegre projenin “Güneydoğu Anadolu Projesi Kalkınma İdaresi Teşkilatı” eliyle yürütülmesine başlanmıştır.Türkiye’nin Güneydoğusunda yer alan ve 9 ili kapsayan bu bölge hakkında ilerleyen bölümlerde detaylı bilgiler verilecektir.

3. BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN ÖNEMİ Güncel yaklaşımlar çerçevesinde kalkınma, ülke genelinde siyasal, kültürel ve toplumsal

kurumlardaki değişimi kapsayan çok boyutlu bir kavramdır ve özünde insan faktörünü barındırmaktadır. Kalkınma sürecinde, insan faktörünü dikkate almayan veya sorunların merkezine insanı koymayan ülkelerin, hedefledikleri kalkınmayı gerçekleştirme şanslarının olmadığı açıkça vurgulanmaktadır (6).

Girişimciliğin tanımında yenilik vardır. Bu yenilik mevcut kaynakların yeni bir bileşimini ifade ettiği

gibi, eskiden beri yapılan bir işi daha kaliteli, daha hızlı veya daha ucuza yapmak da yeniliktir. Bölgesel kalkınmanın uygulandığı yerler, genellikle göreceli olarak diğer bölgelerden pek çok

konuda ve özellikle de sosyo-ekonomik olarak geri kalmıştır. Diğer bölgelere göre mevcut ve daha avantajlı olan sektörlerinin geliştirilmesi son derece önemlidir. Bu sektörlerin sadece kamu eliyle geliştirilmesini beklemek, hem gerçekçi hem de sürdürülebilir olmayacaktır. Çünkü kamunun kaynakları kısıtlıdır ve tüm kaynaklarını bu bölgelere ayıramaz. Dolayısı ile, bölgedeki mevcut yerel potansiyellerin harekete geçirilmesinde, kamu yönlendirici ve geliştirici bir rol üstlenmeli ve sürdürülebilir bir gelişme içinde yerel dinamikleri harekete geçirmelidir. Bu; yöntem olarak hem ekonomik, hem de kalıcıdır. Çünkü temelinde bölge insanı ve bölge kaynağı vardır. Bu boyutuyla, Bölgesel Kalkınmada girişimciliğin geliştirilmesi, dolayısı ile bölgenin sahip olduğu potansiyellerin kalkınma sürecine entegre edilmesi son derece önemlidir (7).

4. TÜRKİYE’DE GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ 4.1. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)

Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini kapsayan Proje alanı 75 358 km² olup (Harita 1), 6 608 619’lik nüfusu ile Türkiye yüzölçümünün ve nüfusunun yaklaşık %10’unu oluşturmaktadır. Öncelikle su kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlamasına rağmen, daha sonra çok sektörlü, entegre, bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınmış olan GAP, günümüzde ise insan odaklı sürdürülebilir bir kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. Bu anlamda, Türkiye’nin şimdiye kadar yaptığı en kapsamlı ve en büyük projesidir. İçinde; barajlar, hidroelektrik santralleri, sulama sistemleri, tarımsal altyapı hizmetleri, endüstriyel gelişim, sanayileşme, sağlık, eğitim, turizm ve diğer sektörel projeleri kapsamaktadır.


44

GAP kapsamında; 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile 1.7 milyon hektarlık bir alanda ekonomik olarak sulu tarım yapılması ve 7476 megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilmesi hedeflenmektedir (2).

Bu projeler paketi kapsamında; kişi başına düşen gelirin %209 artması, tüm sektörlerde ortalama

%445’lik bir büyüme ve 3,8 milyon kişiye de istihdam olanakları sağlanmış olacaktır. GAP’ın toplam maliyeti 32 milyar $ olup, kamu yatırımlarının nakdi gerçekleşme oranı % 50 civarındadır. Rakamsal büyüklükler ve etkileri açısından dünyanın en önemli kalkınma projeleri arasında ilk sıralardadır (2).

Harita 1. Türkiye ve GAP Bölgesi’nin Konumu (GAP İlleri) Son yıllarda, dünya ekonomisinde yaşanan yapısal değişime paralel olarak ülkelerin kalkınma

hedefleri, amaçları ve söylemleri de farklılaşmış; planlama alanında yeni yaklaşımlar öne çıkmış, yeni kavramlar benimsenmiştir. Uluslar arası kalkınma konularının gündemine, sürdürülebilirlik kavramı girmiştir. Bu kavramdan yola çıkarak, yöre halkının yaşam kalitesini sosyal, kültürel, ekonomik ve çevresel açılardan yükseltmeyi hedefleyen proje etkinliklerinin, yalnızca kamu kuruluşları tarafından değil, mümkün olduğunca özel sektör ve yerel kapasitenin (yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları ve yöre halkı) katılımıyla planlaması ve uygulanması benimsenmiştir. Bu yaklaşım, yerel sorunlara, gereksinimlere, tutumlara ve önceliklere duyarlı, yeni bir planlama anlayışını gerektirmektedir. Sürdürülebilir insani kalkınma yaklaşımı çerçevesinde kamu kaynak ve potansiyelinin rasyonel kullanımı, halk katılımının güçlendirilmesi, özel sektörün kalkınma faaliyetlerine katılımı ve insani gelişme hedeflerine ulaşılması Planın önemli özelliklerini oluşturmaktadır. Bununla birlikte, her ülke, özel koşullarından hareketle, kendi sürdürülebilir kalkınma ölçütlerini belirlemek durumundadır.

Türkiye’nin bu alandaki ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı

(UNDP) ile GAP İdaresi’nin ortaklığında ilgili kurum ve kuruluşlarında katılımıyla bir seminer gerçekleştirilmiş ve “sürdürülebilirlik” bağlamında aşağıdaki hedefler benimsenmiştir.


45

a-Bölgedeki ekonomik koşulları mümkün olan en ileri düzeyde geliştirecek şekilde yatırımların arttırılması,

b-Sağlık ve eğitim hizmetlerinin ülke düzeyine ulaşacak biçimde geliştirilmesi, c-Yeni istihdam olanaklarının yaratılması, d-Kentlerde yaşam kalitesi ile kentsel ve toplumsal altyapının, daha sağlıklı kentsel çevreler

yaratılmasına olanak tanıyacak biçimde iyileştirilmesi, e-Kırsal altyapının sulamada optimal gelişmeye olanak tanıyacak biçimde tamamlanması, f-Bölge içi ve bölgeler arası ulaşılabilirliğin arttırılması, g-Mevcut ve yeni kurulacak sanayilerin gereksinimlerinin karşılanması, h-Suyun, toprağın, havanın ve bunlarla ilgili eko-sistemlerin öncelikli olarak korunması, i-Karar alma ve proje uygulamasında halk katılımının geliştirilmesi. GAP’ta sürdürülebilir kalkınmanın temel bileşenleri ise, sosyal, çevresel, tarımsal fiziksel ve

mekansal sürdürülebilirlik ile ekonomik geçerlilik olarak ifade edilmiştir. Çevresel ve kültürel sürdürülebilirlik doğal kaynakların sürdürülebilirliğine, çevre ve kültür mirasının korunmasına bağlıdır. Ekonomik geçerlilik verimli ve etkin projelerin uygulanması, istihdam olanakları, ekonomik gelişme ve özel sektör katılımı ile çok yakından ilgilidir. Sosyal sürdürülebilirlik ise katılımcılık, eşitlik, adillik ve insan kaynaklarının gelişimi ilkelerinin benimsenmesi ile sağlanabilmektedir.

Diğer yandan, sürdürülebilir kalkınma kamu sektörü ile birlikte özel sektör ve halkın katılımından

oluşan bir tabana dayalıdır. Bu çerçevede, kamu yatırımları sürdürülebilir kalkınmada gerekli alt yapıyı oluşturmak; özel sektör ağırlıklı olarak sanayii yatırımlarını gerçekleştirmek; halk ise planlamadan uygulamaya kadar her alanda gelişmenin içinde olmak durumundadır.

1995 yılında 30 000 hektarlık bir alanda sulamanın başladığı Şanlıurfa-Harran ovasında 2004 yılı

sonu itibariyle sulanan alan 130 bin hektar civarındadır. Aynı bölgede sulama öncesi kişi başına yaratılan tarımsal katma değer 596 $ iken, sulamayla birlikte bu rakam üç kat artmış ve özellikle tarıma dayalı sanayilerde hızlı bir gelişme gözlenmiştir. Gayri safi tarımsal üretim değeri sulama öncesinde 1 050 $/hektar iken sulamayla beraber bu rakam 2000 yılında 2 347 $/hektara ulaşmıştır.

1987-2001 yılları arasında Türkiye’de yıllık ortalama tarımsal büyüme hızı %0,8 iken Güneydoğu

Anadolu Bölgesinde %4,3 olmuştur. Türkiye’de sanayinin yıllık ortalama büyüme hızı % 3,5 iken Güneydoğu Anadolu Bölgesinde % 2,2 olmuştur. Sulamanın başladığı alanlarda, örneğin Şanlıurfa’da bu oran % 14,6 olmuştur. Yine aynı dönemde Türkiye’de hizmetlerde yıllık ortalama büyüme hızı % 3 iken, yine Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bu oran % 3 (Şanlıurfa’da % 3,3) olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de yıllık ortalama büyüme hızı % 2,8 iken, yine Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bu oran % 3,2 (Şanlıurfa’da % 6,9) olarak gerçekleşmiştir. 1991-2003 yılları arasında GAP illerine ayrılan yatırım ödeneği ülke genelinde kamu yatırımlarına ayrılan ödeneğin % 7,3 olup, ülke genelinde yatırım ödeneğinin yıllık ortalama artış hızı % 0,64 iken, GAP Bölgesi için % 2,22 olmuştur ( 8).

1990’lı yılların başında hazırlanmış olan Master Plan, değişen ve gelişen dünya ve ülke koşullarına

göre yeniden revize edilmiş ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Planı hazırlanmıştır. GAP’taki tüm fiziki yatırımların 2010 yılına kadar tamamlanması hedeflenmektedir.

4.2. GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GAP-GİDEM)

Yukarıda örnekleriyle açıklanan gelişmelerle birlikte Bölgede sermaye birikimi oluşmaya başlamıştır.

Kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedeflere ulaşmak doğrultusunda ve Avrupa Birliği


46

normları ve uluslar arası anlaşmalara uygun olarak tasarrufları yatırımlara yönlendirmek gerekmektedir. Yatırımlarda devlet yardımlarının arttırılması ve GAP’ın getirdiği verimlilik son yıllarda yatırımcıları Bölgeye çekmiş ve ortak girişimleri hızlandırmıştır. Bölge insanı, sulamaların getirdiği tarımsal ürün artışlarıyla kapital sahibi olmaya başlamış ve çiftçilikten girişimciliğe, sanayiciliğe doğru bir gelişim içine girmişleridir.

1995-2000 yılları arasında GAP’ta sanayi tesisleri sayısı yaklaşık olarak iki katına çıkmıştır. Bölge

sanayinin, Türkiye sanayi katma değeri içindeki payı % 2’den % 4’e yükselmiştir. Ancak bu artış belirli sanayii ürünleri ve üretimlerinde kalmış, çeşitlilik ve ihracatta beklenen artışı sağlayamamıştır. Bu çerçevede katma değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanarak bölgelerarası dengesizlikleri gidermek, istihdam yaratmak ve uluslar arası rekabet gücünü sağlamak için yatırımcıların ve yatırımların desteklenmesi gerekmektedir.

Bunun en temel nedenleri arasında, bölge insanının yeterli eğitim, yenilik, yönlendirme ve

danışmanlık hizmetlerine sahip olamaması da sayılmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi için arayışlara girilmiş, pek çok arama toplantılarından sonra, bölgede girişimciliğin desteklenmesi ve yönlendirilmesini sağlayacak, kamu bürokrasisinden uzak (ama kamu ile işbirliği içinde) yerel otoriteler ve potansiyel girişimcilerle birlikte çalışabilecek esnek, hızlı, yönlendirici ve çözümleyici ofisler kurulmasına karar verilmiştir.

4.2.1. GAP-GİDEM (I. Aşama)

GAP Bölgesinde yatırımların artması ve girişimciliğin geliştirilmesi amacıyla yatırım konusunda danışmanlık sağlamak üzere GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GAP-GİDEM) kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yürütülen Sürdürülebilir Kalkınma Programı kapsamında 1997 sonunda başlatılan ve daha sonra ikinci aşamaya geçilen proje, Bölgede açılan beş GİDEM ofisi aracılığıyla uygulanmıştır. Eylül 1997’de Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin ve Şanlıurfa illerinde GAP-GİDEM büroları açılmış ve faaliyetlere başlanmıştır. Bu il merkezlerinde yer alan büroların yanı sıra Ankara’da GAP İdaresi bünyesinde, Proje Koordinasyon ve Yönetim Birimi ve Şanlıurfa Bölge Müdürlüğü bünyesinde Bölge Koordinatörlüğü oluşturulmuştur.

I. Aşama GAP-GİDEM’ler de verilen hizmetler aşağıdaki şekilde sıralanabilir (9): * Uygun yatırım alanlarının belirlenmesi ve yatırım promosyonu, * Pazar, finansman ve teknik konuların araştırılması, yatırımcıların yönlendirilmesi, * Ön-fizibilite ve fizibilite etütlerinin yaptırılmasında yol gösterilmesi, * Yerli ve yabancı ortak arama, * Kadın girişimciliğin geliştirilmesi ve mikro işletmelerin desteklenmesi, * Girişimcilerin ihtiyaç duyduğu konularda eğitim programları ve iş gezileri düzenlenmesi, * Şirket kurulması, halka açılma konularında hizmet sunulması. GAP-GİDEM büroları, Proje'nin I. Aşamasında 300’ü uluslararası olmak üzere 2 950 başvuruyu

cevaplamıştır. Bu başvurular ağırlıklı olarak uygun yatırım alanı konusunda danışmanlık, teşvik uygulamaları konusunda bilgi edinme, finans kaynağı arayışları ve makine ekipman temini konularında olmuştur.

Daha sonraları giderek yatırım potansiyeli yüksek projeler belirginleşmeye başlamış ve 100’e yakın

projenin ön fizibilite etüdü hazırlanmıştır. Eğitim hizmetleri talepleri ise, düzenlenen seminerler aracılığıyla, konusunda uzman kişilerin katılımıyla sağlanmıştır.

Danışmanlık ve bilgi merkezleri şeklinde örgütlenen GAP-GİDEM’lerin faaliyetleri GAP İdaresi,

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ve KOSGEB Başkanları ile Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) Genel Müdüründen oluşan bir yönetim kurulu tarafından yönlendirilmektedir.

Bölgedeki uygun yatırım alanları, teşvik uygulamaları, finansman kaynakları, makine ekipman

araştırması, Pazar araştırması, ortaklık kurma konularında bilgilendirme hizmetleri sunmuşlardır (Çizelge 1). Yöre dışından Bölgeye yatırımcı çekebilmek için GAP Bölgesinin ticari potansiyelini yurt içinde ve dışında


47

çeşitli forumlarda tanıtmak ve yörede gelişmeye açık yatırımları belirleyerek yatırımcılara sunmak ve böylece hem yeni hem de mevcut yatırımların gelişmesine aracılık etmişlerdir.

Çizelge 1. GAP-GİDEM Danışmanlık Hizmetleri (Eylül 1997 – Mart 2002)

İller Uygun Yatırım Alanları Makine/Ekipman Teşvik Finans Diğer Toplam

Adıyaman 163 126 122 106 126 643 Diyarbakır 97 175 120 125 155 682 Gaziantep 190 55 80 112 108 545 Mardin 142 98 75 68 132 515 Şanlıurfa 112 95 91 96 171 565 TOPLAM 704 549 488 517 692 2 950 Kaynak: (2) www.gap.gov.tr, 2005. Bireysel başvuruların yanı sıra, GAP-GİDEM’ler bölgesel gelişmeye büyük katkı sağlaması

beklenen bazı projeleri de başlatmışlardır. Bu projelerin, kamu ve sivil toplum örgütlerinin ve yerel yönetimin katılımıyla gerçekleşmiş olması, sürdürülebilirliğin sağlanması açısından çok olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Bu projelerden bazıları aşağıdadır.

Güneydoğu’da Yeni Ufuklar Projesi; GAP İdaresi, UNDP, KOSGEB ve AIESEC (Uluslararası

Öğrenci Değişim Organizasyonu) işbirliği ile GAP Bölgesindeki üç Üniversitede girişimcilik yeteneği olan öğrencilere yönelik olarak 1998 de başlatılmıştır. Seçilen girişimci adaylarına çeşitli eğitimler verilmiş ve kendi projelerini yapmaları sağlamıştır. Konuları ile ilgili yurt içi ve yurt dışı staj yapma olanağı da sağlanan öğrencilerden 5’i Güneydoğuda kendi işini kurmuştur. Projenin ikinci aşaması İsviçre Hükümetinin desteği ile 2001’de başlamış olup 6 öğrenci son aşamaya gelmiştir.

Kadın Girişimciliği Projesi: Bölgede kadın girişimciliğinin geliştirilmesi amacıyla gerek kamu

gerekse sivil toplum kuruluşları ile yakın ilişki içinde çalışılmaktadır. Bu kapsamda girişimcilik eğitim programları düzenlenmiş ve bazı projeler hayata geçirilmiştir.

Bu projeler kadınlar tarafından kurulan şirketlerce yürütülmektedir. Bu çerçevede aşağıdaki projeler

başarıyla devam etmektedir (9): * Diyarbakır ilinde; Kutu Yapımı, Giyim, Pazarcı Kadınlar * Kızıltepe-Mardin ve Batman illerinde; Restoran Karacadağ Taş Toplama Projesi: Proje ile taşlık arazinin temizlenmesi amaçlanmış olup, kamu

araçları kullanılarak dört köyde, Temmuz 2002’ye kadar 3 223 dekar arazi tarım için uygun hale getirilmiştir. Nar Suyu Üretimi: Üreticilerin oluşturduğu bir örgütlenme ile Şanlıurfa’da nar suyu üretimi

başlatılmış ve ihracatı gerçekleştirilmiştir. Bazalt Taşı İşleme Projesi: Diyarbakır’da kamu kurumlarının desteği ile köylülerin parke taşı ve

sütun taş imal etmeleri sağlanmış 10 000 ton’un üzerinde satış gerçekleşmiştir. Projede 400 civarında köylü çalışarak, Diyarbakır’daki en yüksek istihdamı sağlayan proje olmuştur.

Bedensel Engelliler Hediyelik Eşya Projesi: Diyarbakır’da Valilik ile işbirliği içinde yürütülmüştür. Proje geliştirme; UNIDO-COMFOR programı kullanılarak 41 adet projenin ön-fizibilite etüdü

hazırlanmıştır. Bu projeler; bulgur, inşaat boyaları, tel-çivi, konfeksiyon, dokuma, tomografi merkezi, plastik ambalaj, yem, mantar üretimi, süt ve mermer üretimi gibi yatırımlarla ilgilidir. İnşaat boyası, konfeksiyon, süt, mantar, ipek kağıt ve mermer tesisleri yatırımları gerçekleşmiştir.


48

GAP’taki gelişmeyi yansıtan proje portföyü oluşturulduktan sonra, planlanan GAP Uluslar arası Yatırım Forumu çerçevesinde, projelerin yurt dışı tanıtımları yapılacaktır. Söz konusu forum için gerekli finansmanın temini amacıyla Avrupa Komisyonu ECIP fonuna başvurulmuştur.

GAP-GİDEM (II.Aşama)

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) finansmanıyla sürdürülen faaliyetlerin 2002 yılında sona ermesiyle birlikte, Projenin bu tarihten sonra Avrupa Birliği tarafından onaylanan finansmanı ile beş yıl daha sürdürülmesi programlanmıştır. GAP İdaresi, Avrupa Komisyonu ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ile diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla beraber II. Aşama çalışmaları başlamıştır. Gaziantep ofisi II. aşamadan ayrılmış, yine Avrupa Birliği finansmanıyla ayrı bir fonksiyonla Avrupa Birliği iş Geliştirme ofisi (ABİGEM) olarak, diğer ofisler ise yine aynı isimle GAP-GİDEM olarak devam etmektedirler.

II. Aşamada mantıksal çerçevede vizyon olarak; GAP Bölgesindeki KOBİ ve girişimcilerin ulusal ve

uluslar arası rekabet güçlerinin arttırılması, misyon olarak da; GAP Bölgesindeki KOBİ ve girişimcilerin yönetimsel, operasyonel ve girişimcilik kapasitelerinin geliştirilmesi belirlenmiştir. Bunun içinde kapasite geliştirilmesi, iş geliştirme hizmetlerinin verilmesi, Bölgesel kalkınmaya yönelik projeler geliştirilmesi, projelerin ve paydaşların görünürlüğünün sağlanması, hibe programlarına ulaşılması ve uygulanması hedeflenmiştir.

Bu dönemde yatırımların geliştirilmesinin yanı sıra mevcut işletmelerin sorunlarına yönelik

çalışmalar da kapsama alınmıştır. GAP-GİDEM Projesi'nin II. Aşamasında Avrupa Komisyonu'nun mali desteği ile Mayıs 2002'de

başlatılmıştır. AB-GAP Bölgesel Kalkınma Programı olarak anılan, AB'nin Güneydoğu Anadolu'nun kalkındırılmasına yönelik sağladığı ve kapsamında (10);

a- Kırsal Kalkınma Bileşeni, b- Kültürel Miras Bileşeni ve c- KOBİ Bileşeni projelerinin bulunduğu bir paketin KOBİ Bileşeni GAP-GİDEM Projesi'nin

kaynağını oluşturmaktadır. GAP-GİDEM Projesi'nin II. Aşamasında GAP İdaresi ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (BMKP) yürütücü kuruluşlardır. GAP İdaresi aynı zamanda yararlanıcı konumunda yer almaktadır.

Projenin birinci seviye stratejisi GAP İdaresi tarafından benimsenen Bölge Gelişme Stratejisidir.

Bunun yanı sıra AB'nin bölge kalkınma politikaları ile KOBİ destekleme politikalarını esas almaktadır. Projenin operasyonel düzeydeki stratejisi bölgede yapılan "ihtiyaç analizi", "swot analiz", "problem analizi", "paydaş analizi" gibi çalışmaların bulguları ile belirlenmiştir. Bu kapsamda GAP-GİDEM projesinin aşağıda belirtilen çıktıları üretmesi ve bununla ilgili faaliyetleri yerine getirmesi planlanmaktadır.

* Hizmetlerin sağlanmasına yönelik kurumsal altyapının oluşturulması, idamesi ve sürdürülebilir

bir yapının kurulması (Hizmetlerin etkin ve verimli sağlanmasına yönelik yönetim bilgi sistemi ve kalite güvence sistemi altyapısı ile sürdürülebilir GAP-GİDEM modelinin oluşturulmasının yanı sıra proje ekibinin bilgilerin sürekli güncelleştirilmesi, bu çıktının temel faaliyetlerini oluşturmaktadır).

* Potansiyel paydaşlarla işbirliği ve çalışma ilişkilerinin kurulması (Bu kapsamda paydaşlarla

kurulacak güçlü ilişkiler bu projede önemli bir yer teşkil etmekte olup, bu yönde yer alan faaliyetlerin yerine getirilmesi öngörülmektedir).

* Girişimciler için iş geliştirme hizmetlerinin sunulması (Girişimcilere yönelik danışmanlık, eğitim ve

enformasyon hizmetlerinin belli bir sistem ve plan dahilinde sunulması ve ayrıca direk veya indirekt finans hizmetlerine yönelik imkanlara erişimin sağlanması bu başlık altında yerine getirilecektir.)


49

* Küçük işletmeler ve özel gruplar için projelerin geliştirilmesi ve uygulanması (Projenin yaşam süresince yerel ekonomiye mikro düzeyde başarı vakaları ile katkı sağlayacak özel projeler bu başlık altında yer almaktadır.)

Verilen Hizmetler (9):

• Bilgilendirme Hizmetleri: Toplam 453 adet bilgilendirme hizmeti sunulmuştur. • Eğitim Hizmetleri: 8 adet seminer veya eğitim programı düzenlenmiştir. • Danışmanlık Hizmetleri: 123 adet danışmanlık hizmeti verilmiştir. • Diğer Faaliyetler: İşletme Envanteri (257 firma) çalışması sürdürülmektedir. Sektörel ve özel

gruplar için 5 adet proje geliştirilmiştir. Yukarıda sayılan faaliyetler çerçevesinde GAP-GİDEM ekibi 10 aylık bir süre içinde toplam 1,258

firmaya ulaşmış bulunmaktadır. Bunlara dayalı olarak da aşağıdaki bazı hizmetler ve faaliyetler verilmiştir; a-Bilgilendirme: Sektörel raporlar, iş birliği tekliflerinin değerlendirilmesi ve dağıtılması, mevzuat vb. b-Eğitim: Ticaret, yatırım, yönetim, kalite, standartlar vb. (Yaklaşık iki yılda 27 adet seminer

yapılarak, 1423 katılımcıya ulaşılmıştır.) c-Danışmanlık ve tavsiye: İş planı, ön-fizibilite çalışmaları vb., İşletme tanı çalışması (Yine aynı süre

içinde 72 adet) d-Projeler: Bölgesel geniş çaplı projeler, Ekolojik tarım, aromatik bitkiler vb. e-Diğer: Sürdürülebilirlik çalışması, GİDEM yönetim bilgi sistemi 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye’de bölgeler arasındaki dengesizlikler önemli bir sorun oluşturmaya devam etmektedir.

Gerek tarihi, gerekse de yerleşim birimi olarak ve potansiyel kaynaklar bakımından varolan farklılıklar ülkenin batı bölgelerinin hızlı bir gelişme trendini yakalamasına diğer bölgelerin ise bu gelişimden olumsuz etkilenmesine yol açmıştır.

Nüfus artış hızının yüksek oluşu, bölgeler arası dengesizlikleri arttıran nedenlerden biridir.

Ülkemizin geri kalmış bölgelerindeki sosyo-ekonomik koşulların ve geleneksel yapının etkisiyle nüfus artış hızı daha yüksektir. Bu durum kamu hizmetlerinin sunumunun ve istihdam olanaklarının yetersiz kalmasına yol açmaktadır.

İçinde bulunduğumuz 21. yüzyılda, dünyada küreselleşme yönünde hızlı adımlar atılırken,

Türkiye’nin de bu sürece hızlı ve etkin bir şekilde girmesi gerekmektedir. Ülkemizin küreselleşme ve Avrupa Birliği uyum sürecine girmesi ve bu süreçten başarı ile çıkabilmesi için bölgeler arasında tam bir entegrasyonun sağlanması ve bölgesel farklılıkların ortadan kaldırılması gerekmektedir.

Bu bölgelerde yapılması gereken en önemli planlama faaliyeti; tüm sektörleri içine alan, bölgenin

sahip olduğu dinamikleri harekete geçirebilen, entegre, sürdürülebilir, bölge insanın ihtiyaç ve beklentilerine cevap verebilen bir Bölgesel Kalkınma Çalışmasını yürütmeyi amaçlamalıdır.

Kalkınma her ne kadar iktisadi büyümeyi içerse de varolanın sayısal olarak büyümesi anlamına

gelmemekte, olumlu anlamda yeni bir yapının ve/veya eski bir yapının daha üretken, daha verimli olarak kurulmasını öngörmektedir.


50

Dolayısıyla Bölgesel Kalkınmada yerel dinamiklerin sürdürülebilir olarak proje içinde yer alması, hem Kamunun yükünü hafifletebilecek, hem de beklenen faydayı daha kısa sürede ve daha az bir maliyetle yakalamayı sağlayacaktır. Bölgesel kalkınmada, kalkınmanın kilit noktası olan beşeri sermayenin yani insan faktörünün eğitimi, yönlendirilmesi ve desteklenmesi önemli bir yer almaktadır. Kalkınmada belirlenen hedeflerin zamanında yakalanabilmesi için, bu kalkınmaya kaynaklık edecek olan sosyal, ekonomik ve beşeri sermayenin güçlendirilmesi gerekmektedir.

Ancak, böyle bölgelerin pek çok yönden sorunlu Bölgeler olduğu da unutulmayarak, sorunların

çözümünde yönlendirici, teşvik edici ve eğitici hizmetleri verecek olan kuruluşlara da ihtiyaç vardır; örneğimizdeki “GAP-GİDEM”ler gibi.

KAYNAKLAR

(1) Müftüoğlu, T., Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Sorunlar-Öneriler. EGS Bank Yayınları, Ankara, 1997. (2) GAP web sayfası, www.gap.gov.tr, 2005. (3) Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politikaları ve Türkiye’nin Uyumu. İktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları, 2001. (4) Dinler Z., Bölgesel İktisat, 6. Basım, Ezgi Kitap evi, Bursa, 2001. (5) T.C. DPT Müsteşarlığı, Bölgesel Kalkınma ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü web sayfaları, www.dpt.gov.tr, 2005. (6) T.C. DPT Müsteşarlığı, ÖİK Raporu, 2001. (7) Yavilioğlu, C., “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri” Cumhuriyet Üniv. İİBF Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Sivas, 2002. (8) T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Güneydoğu Anadolu Projesi son durum raporu, 2001. (9) GAP-GİDEM Projesi Tanıtım ve Faaliyet Sunusu, 27 Şubat 2004. (10) GAP-GİDEM web sayfası, www.gidem.org, 2005.


51

ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЗДАНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПОСОБИЙ СЛОВАРНОГО ТИПА

А. С. Цой Литературный институт

им. А. М. Горького, Москва, Россия

«Учебной лексикографией называется особая область педагогической лингвистики, прикладная дисциплина, содержанием которой являются теоретические и практические аспекты описания лексики в учебных целях» [Морковкин 1977: 34]. Она состоит из следующих разделов: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава; в) теория и практика учебной лингвостатистики; г) теория и практика создания лексических пособий словарного типа; д) теория и практика формирования и представления словаря в учебниках [Морковкин 1977: 33 - 34].

Особым разделом русской учебной лексикографии является раздел лексикографии,

разрабатывающий учебные, профессионально ориентированные лексикографические произведения, которые предназначены для обучения русскому языку иностранных студентов различных специальностей [Морковкин 1986: 29- 32].

Научный анализ теоретических исследований, посвященных учебной лексикографии,

показывает, что наиболее разработанными разделами учебной лексикографии являются: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава. Недостаточно разработанными являются: а) теория и практика учебной лингвостатистики; б) теория и практика создания лексических пособий словарного типа. Отсутствуют глубокие и серьезные исследования в области теории и практики формирования и представления словаря в учебниках.

Как представляется, перспективным разделом учебной лексикографии, требующим

дальнейшего исследования и развития, должна стать теория и практика составления и использования пособий по лексике словарного типа. Необходимость разработки данного раздела учебной лексикографии объясняется тем, что учебные словари, изданные лексикографами, остаются невостребованными в учебном процессе [См. список словарей].

Как пишет Н. А. Максимчук, «разработанность проблематики, связанной с созданием

лексических пособий, не идет ни в какое сравнение с разработкой основ подготовки учебников или учебных словарей» [Максимчук 1985: 1].

К пособиям словарного типа относят те произведения учебной лексикографии, в рамках

которых объединены теоретическая (грамматическая) информация об изучаемом пласте лексики, словарь этой лексики и практическая (методическая) часть, которая, в свою очередь, ориентирована на две первые части.

Приоритет в создании пособий словарного типа принадлежит методике преподавания

русского языка как иностранного и имеет определенную традицию [См. список словарей- справочников].

Приведенный список пособий по лексике словарного типа свидетельствует о практической

значимости данных пособий. В этих пособиях кодифицируются наиболее сложные для усвоения иноязычными учащимися русские слова той или иной части речи.

Но, как отмечает Н. А. Максимчук, эти произведения значительно опередили теорию, то есть

в аспекте теоретического осмысления вопрос о пособиях описываемого типа еще достаточно не разработан [Максимчук 1985:1 – 2].

Решение этой проблемы в теоретическом плане наталкивается на бедность подобной практики для нужд иностранной аудитории, а также недостаточное количество научных разработок для нужд национальной аудитории.


52

В лексикографической литературе имеется одна статья Н. А. Максимчук, посвященная

проблемам создания пособий словарного типа [Максимчук 1986: 190 – 196], и ею же написана диссертационная работа на тему «Пособия по лексике словарного типа для иностранцев как объект учебной лексикографии» [Максимчук 1985]. Указанная выше работа представляет собой описание специфики «пособий по лексике, представление «стимулирующей» классификации этих пособий и теоретическое обоснование включения «пособий по лексике» в число объектов учебной лексикографии» [Максимчук 1985: 1].

Включение нового раздела в число объектов, разрабатываемых в рамках учебной

лексикографии, несомненно, явилось заметным достижением в лексикографии. Правомерность такого включения доказывается наличием у заявленных пособий прямой зависимости от словарей, что сближает данные произведения с основным объектом лексикографии, каким являются учебные словари.

Положительной стороной отнесения пособий по лексике словарного типа к лексикографии

является то, что в их словарной части могут быть представлены те слова, которые по тем или иным причинам не вошли в словники существующих толковых словарей.

С другой стороны, как это было сказано выше, одним из признаков пособия словарного типа

является объединение теоретических сведений и практических упражнений, направленных на усвоение лексикографируемого материала.

Таким образом, потребность и необходимость в такого рода лексических пособий

несомненна. Совмещая в себе функции учебника, словаря и сборника упражнений, лексические пособия словарного типа таят в себе большие возможности повышения уровня изучения русского языка.

Рассмотрим несколько теоретических положений, которые являются важными для теории

лексикографии. В проанализированных нами теоретических исследованиях учебные словари, созданные

различными авторами и авторскими коллективами, относят к словарям активного типа, поскольку они специально предназначены для обучения русскому языку.

В этом аспекте уместно вспомнить мнение А.Е. Супруна, который считает, что словарь никак

не может учить, он только предоставляет учащемуся сведения о словах. Поэтому «нельзя требовать, чтобы он (словарь) служил для выработки и тем более для закрепления навыков» [Супрун 1978: 43].

Информация о слове, естественно, не способствует усвоению слова в прямом смысле,

несмотря на то, что в структуре учебного словаря, в отборе, организации и интерпретации лексических единиц заложены обучающие функции. Большинство «создаваемых до последнего времени словарей являются обучающими лишь применительно к рецептивным видам речевой деятельности, иными словами, они относятся к словарям пассивного типа» [Поликовская 1982: 2 – 3].

Таким образом, специфика произведений словарного жанра, основной функцией которых

является только системное описание лексических единиц, ограничивает обучающие возможности существующих словарей. Их полезность и необходимость не вызывает сомнений, но эти словари способны обеспечит лишь часть потребностей обучения русскому языку в инонациональной аудитории.

Активный словарь, по мнению В. В. Морковкина, «должен содержать не только речевые заготовки, но и некоторые механизмы, позволяющие переходить от речевого задания на родном языке к его реализации средствами изучаемого языка» [Морковкин 1977: 33].


53

Поэтому пособия по лексике словарного типа действительно можно отнести к словарям активного типа, поскольку они содержат «механизмы» в виде упражнений, заданий и вопросов, которые позволяют усваивать кодифицированный лексический материал. Это положение является принципиально важным для учебной лексикографии.

2. Специфика пособий по лексике словарного типа заключается в том, что они представляют

собой автономное произведение учебной лексикографии. В связи с эти нельзя согласиться с Н. А. Максимчук, которая утверждает, что все пособия по лексике; образуют промежуточный между учебниками и учебными словарями жанр учебно-методической литературы» [Максимчук1985: 2].

Она определяет их как вспомогательное (или дополнительное) средство обучения

[Максимчук1985: 12]. Как представляется, данное утверждение необходимо подвергнуть сомнению, поскольку недостаточность представления тех или иных слов в существующих толковых общих и учебных словарях (например, производных служебных слов) выдвигает пособия по лексике словарного типа на роль ведущего средства обучения в инонациональной аудитории.

На наш взгляд, здесь присутствует более сложная связь, которую можно отразить

следующим образом: учебник

пособие по лексике

словарного типа ← → толковый словарь

сборник упражнений, заданий, контрольных тестов

Эта связь позволяет утверждать, что в зависимости от актуальности представляемого

лексикографического материала, роль пособий по лексике словарного типа в обучении русскому языку может увеличиваться.

1. В отличие от термина «лексическое пособие словарного типа», которое использует Н. А.

Максимчук, мы предлагаем использовать другой термин, а именно – «практическое пособие словарного типа». Полагаем, что второе словосочетание – «словарного типа» - само по себе указывает на наличие в пособии лексического материала. А предлагаемое нами словосочетание «практическое пособие» указывает на специфическую особенность данного объекта лексикографии от других произведений лексикографического жанра. В частности – существующих толковых словарей.

Предлагаемый термин соответствует и не противоречит тому определению, которое

сформулировано Н. А. Максимчук. К пособиям словарного типа она относит «те произведения учебной лексикографии, специфика которых заключается в целесообразном сочетании конституирующих признаков учебного словаря и практического пособия» [Максимчук 1986: 191].

Предлагаемое нами определение точно и емко указывает на особую, отличительную черту

произведений данного жанра от других средств обучения и представления лексики в учебных целях. Поэтому считаем необходимым: 1) отнести его к числу основных положений теории и практики составления практических пособий словарного типа и 2) непосредственно ориентироваться на него при разработке основ того или иного практического пособия словарного типа.


54

2. Н.А. Максимчук, рассматривая проблемы развития жанра пособий словарного типа, предлагает два теоретически возможных варианта структурной организации для проектируемых пособий: 1) пособие состоит из словарной части и учебно-практической части; 2) пособие состоит только из одной словарно-методической части.

В первом варианте словарная часть «пособия представляет собой одну из разновидностей

учебных словарей, включающую те лексические единицы, которые являются объектом непосредственного усвоения. Учебно-практическая часть состоит из разного рода упражнений и заданий, направленных на обучение адекватному восприятию и использованию тех лексических единиц, которые являются объектом интерпретации в словарной части» [Максимчук 1985: 18].

Во втором варианте словарная и учебно-практическая части объединяются « в так

называемой словарно-методической части, которая характеризуется специфическим способом организации описываемого материала. Этот способ заключается в целесообразном сочетании в рамках единого структурного элемента – лексико- методической статьи собственно словарной статьи и учебно-методического аппарата, обеспечивающего практическое усвоение ее лексического наполнения» [Максимчук 1985: 19].

Таким образом, в этом варианте пособие состоит только из лексико-методических статей. В первом варианте главной единицей пособия признается словарная статья, во втором –

лексико-методическая статья. Н.А. Максимчук в своей теоретической работе использует термин «лексико-методическая

статья». [Максимчук 1985: 19]. Как представляется данный термин недостаточно полно и ясно определяет сущность этого

довольно сложного образования, его специфическую особенность. Нами предлагается использовать термин «словарно-методическая статья». Считаем, что предлагаемый нами термин «словарно-методическая статья» прямо отражает сущность этого образования, включающего в себя две разноплановые части: словарную и методическую. Оптимальная структура словарно-методической статьи, как представляется, в первую очередь, должна зависеть от особенностей лексикографируемой единицы.

Рассматривая каждую из перечисленных единиц в отдельности с точки зрения сложности

лексикографируемого материала, считаем целесообразным главной единицей практических пособий словарного типа признать словарно-методическую статью, поскольку она позволяет осуществлять детальную лексикографическую и методическую проработку кодифицируемого слова.

Словарная часть признается нами главной и постоянно присутствующей единицей словарно-

методической статьи. С учетом активной обучающей направленности практических пособий словарного типа должен решаться вопрос о количестве элементов, входящих в состав словарной части словарно-методической статьи. Теоретически словарная часть словарно-методической статьи может быть или комбинированной, или комплексной. Комбинированная словарная часть составляется из нескольких наиболее важных, по мнению лексикографа, элементов. Комплексная словарная часть должна включать в себя все элементы описания кодифицируемой лексической единицы.

В лингводидактике давно и последовательно реализуется принцип активной коммуникации

при обучении русском языку инонациональных учащихся, который ставит перед практическими пособиями словарного типа следующие задачи:

1. закрепление знаний о кодифицированной лексической единице 2. формирование навыков и умений правильного использования русских слов в речи и

на письме;


55

3. формирование умений выделять, классифицировать и систематизировать изучаемый лексический материал.

Исходя из этого, основной функцией методической части словарно-методической статьи

является создание оптимальных условий, направленных на реализацию перечисленных задач. Первичное восприятие лексической единицы пользователем будет осуществляться в

результате рассмотрения и изучения лексикографических материалов словарной части словарно-методической статьи. Практическому усвоению же лексических единиц будет способствовать учебно-методическая часть словарно-методической статьи, в которой представлены упражнения, задания, языковые задачи и вопросы, направленные на формирование у пользователей правильного употребления лексической единицы в письменной и устной речи. Иначе говоря, словарная часть дополняется «механизмом», обеспечивающим студентам усвоение включенного в словарную часть лексикографируемого материала.

Таким образом, практическое пособие словарного типа должно содержать упражнения,

тестовые задания, языковые задачи и вопросы, полностью привязанные к словарным статьям. Оно должно привить пользователю навыки извлечения необходимого лексического, грамматического, орфоэпического и др. материалов из словарной части словарно-методической статьи.

Специфика практического пособия словарного типа заключается в том, что оно (пособие)

должно представлять собой автономное учебно-методическое печатное произведение, которое составлено по единой структуре и апробированным рекомендациям. Исходя из этой теоретической установки, считаем необходимым сформулировать следующие лингводидактические запросы к практическим пособиям словарного типа:

а) пособие должно способствовать усвоению системы русского языка через содержание

словарных статей учебного словаря; б) оно должно помогать инонациональным пользователям вырабатывать умение

анализировать предлагаемый языковой и лексикографический материал; в) оно должно формировать у учащихся умения и навыки речевой деятельности; г) упражнения, задания, языковые задачи и система вопросов в этом пособии должны

развивать коммуникативные умения пользователей; д) дидактический материал пособия должен быть полностью ориентирован на

лексикографируемый материал пособия.

Методическим основанием для разработки данного раздела учебной лексикографии должны стать результаты анализа существующих толковых словарей, учебников, методических пособий и сборников упражнений по русскому языку. Целью анализа должно стать выяснение количества и методической целесообразности упражнений и заданий, направленных на использование лексикографических материалов при изучении различных разделов русского языка. Результаты проведенного нами анализа показывают, что их в проанализированных учебниках, методических пособиях и сборниках упражнений содержится незначительное количество. Недостатком всех проанализированных средств обучения русскому языку является то, что в них очень мало заданий, направленных на совершенствование письменной и устной речи иноязычных пользователей, на выявление функциональной значимости языковых явлений, столь нужных при обучении русскому языку. Отсутствует методическая связь с материалами учебных словарей. Основной причиной недостаточного внимания к использованию толковых общих и учебных словарей в существующих средствах обучения русскому языку, на наш взгляд, является то, что их авторы не могут предусмотреть всех случаев использования учебных словарей из-за ограниченности методических возможностей данных средств обучения. В задачи этих средств обучения русскому языку не входит использование учебных словарей в полном объеме.

В работе П. Н. Денисова «Лексика русского языка и принципы ее описания» изложены

принципы описания лексики русского языка, приложимые к лексикографии [Денисов 1980]. П.Н.


56

Денисов выделил несколько принципов лексикологической теории: принцип компрессии и минимизации языка. В методике преподавания языка этот принцип требует отбора наиболее употребительной лексики, употребительных форм и синтаксических конструкций. Максимальная лексическая система языка в сознании говорящих представлена наиболее частотными словами. Среди этих слов - служебные слова (предлоги, союзы, частицы), вспомогательные глаголы (быть, иметь), и другие строевые слова (здравствуй, пока, до свидания и др.). В.В. Морковкин называет их структурными словами [Морковкин 1997: 6]. Вместе с тремястами наиболее употребительными словами эти слова создают лексико-грамматическую структуру текста и обеспечивают понимание текста любой длины.

Из этого следует, что наиболее перспективным направлением в разработке практических

пособий словарного типа является кодификация вышеуказанных служебных (структурных) слов и обучение этим словам методическими средствами пособия.

Потребность в практических пособиях словарного типа (серии пособий), несомненна,

поскольку пособия будут содержать большие возможности повышения уровня обучения русскому языку в инонациональной аудитории.

Из вышеизложенного вытекают следующие выводы. Неравномерность и недостаточная

изученность отдельных разделов теории учебной лексикографии и отсутствие видения перспектив дальнейшего развития учебной лексикографии сказывается на качестве издаваемых словарей. Раздел учебной лексикографии «теория и практика создания пособий по лексике словарного типа» требует глубокого теоретического осмысления и дальнейшей работы по непосредственному созданию пособий данного жанра. Наиболее перспективным представляется создание практических пособий словарного типа по служебным (структурным) словам.

Литература

1. Денисов П.Н. Лексика русского языка и принципы ее описания. - М.: Русский язык, 1980. - 254 с. 2. Максимчук Н.А. Пособия по лексике русского языка для иностранцев как объект учебной

лексикографии: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1985. – 23 с. 3. Максимчук Н.А. Пособия по лексике словарного типа как объект учебной лексикографии // Учебники

и словари в системе средств обучения: Сб. ст. – М.: Рус. яз., 1986. – С. 190 – 196. 4. Морковкин В.В. Словарь структурных слов русского языка /В. В. Морковкин, Н. М. Луцкая, Г.Ф.

Богачева и др. – М.: Лазурь, 1997. – 420 с. 5. Морковкин В.В. Учебная лексикография как особый раздел лингвометодики // Актуальные проблемы

учебной лексикографии: Сб. ст. / Ред. В. А. Редькин. Москва: Рус. яз., 1977. – С. 33 – 38. 6. Морковкин В.В. Методологические основы создания учебных профессионально ориентированыых

лексикографических произведений //Подготовка и использование научно-технических словарей в системе информационного обеспечения. Всесоюзная конференция. Москва, 14 – 16 октября.1986 г. Тезисы докладов. – М.: Рус. яз., 1986. – 190 с.

7. Поликовская С.И. Отбор и организация учебного словаря для чтения по специальности (неязыковой вуз): Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – М., 1982. – 23 с.

8. Список пособий по лексике словарного типа: а) Словарь- справочник по русскому языку для иностранцев: Глагол / Под ред. Н. А. Лобановой и др.

- М.: МГУ, 1970.- Вып. 1.- 154 с. б) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Прилагательное.- М.: МГУ, 1971. –

Вып. 2. – 99 с. в) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Наречие / Под ред. И. П. Слесаревой. –

М.: МГУ, 1972. – Вып. 3. – 87 с. г) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Существительное. – М.: МГУ,1977. –

Вып. 4. –127 с. 9. Список учебных словарей:

а) Введенская Л. А., Колесников Н. П. Учебный словарь омонимов русского языка. Ростов-на-Дону: Март, 2005. – 256 с.


57

б) Введенская Л. А. Учебный словарь антонимов русского языка. – Ростов-на- Дону: Март, 2005. – 315 с.

в) Габучан К. В. Учебный толковый словарь русского языка. – М.: Рус. яз.,1988. – 441 с. г) Краткий толковый словарь русского языка / И. Л. Городецкая, Т. Н. Судоплатова, Т.А. Фоменко;

Под ред. В. В. Розановой. - 5 изд. – М.: Рус. яз.,– 256 с. д) Репкин В. В. Школьный учебный словарь русского языка. – М.: АСТ, 2005. 671 с. е) Тихонов А. Н., Тихонова Е.Н., Казак М. Ю. Новый учебный словарь русского языка. – М.: АСТ,

2003. – 790 с. 10. Супрун А. Е. Некоторые свойства учебного словаря и словарь для обучающего // Проблемы учебной

лексикографии и обучения лексике: Сб.ст. /Под ред. П. Н. Денисова. – М: Рус. яз., 1978. – С. 43 – 47.


58

KÜRESELLEŞEN DÜNYADA VE GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE SİYASETİN TİCARETE YARDIMCI OLMASI

Yrd.Doç.Dr. Özcan ERDOĞAN, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü, Merkez Kampüsü, Tavşanlı Yolu 10. Km.,43100 Kütahya, TÜRKİYE

Tel.: +90.274.265 20 31(20 hat)-265 21 93(4 hat)-2207 Faks: +90.274.265 21 97

E-posta: [email protected]

ÖZET Bu bildiride küreselleşen dünyada ve geçiş ekonomilerinde siyasetin ticarete yardımcı olmasının yol

ve yöntemleri ele alınmaktadır. Küreselleşme kavramına bu tebliğde değinilmektedir. Burada geçiş ekonomileri ve bu ekonomilerin özelliklerine değinilmektedir. Bu tebliğde siyaset kavramı ve bununla birlikte iç siyaset ve dış siyaset kavramına değinilmektedir. Burada ticaret kavramına ve iç ve dış ticaret konusuna değinilmektedir. Bu tebliğde iç siyaset kurumları ele alınmıştır. Yine burada dış siyaset kurumları incelenmiştir. Bu tebliğde iç siyaset kurumlarının ticarete olan katkısı ele alınmıştır. Burada yine, dış siyaset kurumlarının ticarete olan katkısı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Siyaset, ticaret, küreselleşme, geçiş ekonomileri, refah artışı GİRİŞ Serbest ticaretin temeli yüzyıllık bir geçmişi olan nispi avantaj prensibine dayanmaktadır. Burada

temel fikir, ülkelerin üretmekte başarılı oldukları ürünleri dışarıya satıp, diğer ihtiyaç duydukları ürünleri ithal etmeleridir. Dünyanın önde gelen iktisatçıları bu prensibi kabul etseler dahi, potansiyel karlar ve gerçek maliyetlerin dengesi konusunda farklı düşüncelere sahip olmaları da normal bir sonuç olarak görülebilir.1

Bir ülkede ticaretin tam olarak gelişebilmesi için; temel siyaset kurumlarının oluşmuş olmasına

gerek bulunmaktadır. Temel siyaset kurumlarının oluşabilmesi için de belirli bir demokratik serbestliğe ihtiyaç bulunmaktadır. Bugün gelişmiş ülkeler; dönüşüm ekonomisi özelliklerine sahip ülkelerde Demokrasiyi geliştirmek için birçok sivil toplum örgütü kurmaktadırlar. Bu sivil toplum örgütleri ilk başlarda dönüşüm ekonomisi özelliklerine sahip ülkelerin lehine çalışıyorlar gibi gözükse de; yakından incelenince bu sivil toplum örgütlerinin, dönüşüm ekonomisi özelliklerine sahip ülkelerin ekonomilerinin, gelişmiş ülkeler için bir serbest pazar olması için çalıştıkları görülmektedir. Tabii bu da sivil toplum örgütlerinin çabalarının da, dönüşüm ekonomilerinin gerçek anlamda rasyonel bir ekonomi yapılması amacı için çalışmadıklarını ortaya çıkarır.2

Burada Türkiye gibi ülkelere düşen görev; dönüşüm ekonomilerinin özelliklerine sahip ülkelerin;

geçiş dönemini mümkün olduğunca az sancılarla tamamlamaları yolunda bu ülkelere rehberlik etmeleridir. A. KÜRESELLEŞME Küreselleşme; mal ve hizmetlerin, üretim faktörlerinin, teknolojik birikimin ve finansal kaynakların

ülkeler arasında serbestçe dolaşabildiği ve faktör, mal, hizmet ve finans piyasalarının giderek bütünleştiği süreç olarak tanımlanabilir.3

1 Reyhan Oksay, “Küreselleşen Dünyada Yoksulların Bugünü ve Yarını,” Erişim: http://www.sodev.org.tr/dosya-lar/yorumlar/kuresellesen_dunyada_yoksullar.htm 2 World Movement for Democrasy, “Confronting the Challanges to Democrasy in the 21st Century,” Erişim: http://www.wmd.org/ndri/ndri-associates.html 3 Fikret Şenses, “Neoliberal Küreselleşme Kalkınma İçin Bir Fırsat mı, Engel mi?,” Erişim: http://www.erc.me-tu.edu.tr/menu/sayfa.php?icerik=04_09&lang=eng&nav=yes


59

Küreselleşme aynı zamanda, ülkeler arasında giderek gelişen ekonomik, siyasi, sosyal, kültürel ilişkilerin ve devletler arasındaki bağımlılığın artmasını belirten bir kavramdır.4

Küreselleşme aynı zamanda kontrol edilememe gibi bir olguyu da beraberinde getirmektedir. Ulusal sınırların ötesinde olan ekonomik faaliyetin miktarındaki hızlı ve büyük artış; çalışanların yaşamları ve onların her yerdeki toplulukları üzerinde büyük bir etkiye de sahip olur.5

Sosyolog Anthony Giddens, küreselleşmeyi, anında iletişimler, bilgi ve kültürün dünyanın dört bir

yanında aynı zamanda paylaşılabilmesine bir arada önem vererek; yer ve zamanı çözme olarak tanımlar.6 Küreselleşme hala tam olarak ne anlam ifade ettiği anlaşılmaya çalışılan bir kavramdır. B. GEÇİŞ EKONOMİLERİ Geçiş ekonomisi, piyasa ekonomisinin alternatifleri olan sosyalist ve karma ekonomilerin;

küreselleşme çağında ve açık ekonomi koşullarında, kendilerini piyasa ekonomisine uyarlamaları sürecine verilen isim olmaktadır. Aslında, sosyalist veya karma ekonomilerin piyasa ekonomisine geçmeye uğraşmaları, bilimsel gerçekleri kavramaları sonucunda kendi istekleriyle olmamaktadır. Diğer bir deyişle, geçiş ekonomisi sürecini başlatan, piyasa ekonomileri ile alternatifleri arasında rekabet sonunda, ikinci gruba dahil ülkelerde ekonomik krizin çıkması; böylece karma ve sosyalist ekonomik örgütlenmelerin çökerek işlevlerini yitirmesidir.7

Geçiş ekonomilerinde devletin ekonomi içerisindeki ağırlığı büyük önem içermektedir. Geçiş

ülkeleri, bir yandan devletin ekonomideki ağırlığını azaltmaya çalışırken diğer yandan de ekonomik kurumları ve kuralları piyasa sistemiyle uyumlaştırma çabalarında devlete çok önemli görevler yüklemiştir.8

Geçiş ekonomisi ülkelerinin Dünya mal ve hizmet ihracatındaki payları % 4.8 düzeyinde kalmaktadır.9

Rusya’daki bazı özerk cumhuriyetler; Rusya’daki ve BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu)’deki

şiddetli ekonomik reformlar döneminde egemenliklerini elde etmişlerdir. Bu özerk cumhuriyetlerdeki ekonomik reformların ayırıcı özelliği; daha en başta nüfusun büyük kesimi için sosyal garantileri ellerinde bulundurmalarıdır. Bu uygulama; söz konusu özerk cumhuriyetlerde, ekonomiyi yeniden inşa etme sürecine ilişkin bir devlet düzenlemesidir. Bu düzenleme, söz konusu özerk cumhuriyetlerin anayasalarına girmiştir.10

Rusya’da 01 Ocak 1993’te Ekonomide Devletin ağırlığı % 96’dır. Tabii, bu durumda da eskisi gibi

Ekonomide yine Devlet Komiteleri hakimdir. Bu tarihte amaç Pazar Ekonomisine geçmektir ve özelleştirme faaliyetleri de 01 Ocak 1993’de başlamıştır. Bu özelleştirme faaliyetlerine devlet çiftliklerinden başlanmıştır.11

Özellikle geçiş ekonomilerinde; piyasa ekonomisine yumuşak bir geçişe dair politikaların olumlu

sonuçları; sosyoekonomik alanda da başarılarla inandırmayı içerir. Buna paralel olarak, geçiş ekonomileri; dönüşümün tabiatında var olan birçok problemle karşılaşır. Bu problemlerden en önemlisi; sosyal refahı artırmaktır ve bunun yolu da işsizlik problemini halletmekten geçer.12

Aradan bunca zaman geçmesine rağmen, ekonomilerinin serbest piyasa ekonomisine geçiş

sürecinde hala, yolun yarısına bile gelinememiştir.

4 Vikipedi, “Küreselleşme,” Erişim: http://tr.wikipedipa.org/viki/kã1/4reselleame 5 TUC, Unions working for Global justice, Erişim: http://www.tuc.org.uk/theme/index.cfm?theme=globalisation 6 Globalisation Guide.org, “What is globalisation?,” Erişim: http://www.globalisationguide.org/0.1html 7 Güneri Akalın, “Piyasa Ekonomisinin Neresindeyiz?” Erişim: http://www.istatistikci.com/article_read.asp?id=54 8 Ertuğrul Acartürk ve Hakan Arslaner, “Geçiş Ülkelerinde Devletin Ekonomik Rolü Yabancı Sermaye ve Özelleştirme: Kırgızistan Örneği,” Erişim: http://www.econturk.org/turkiyeekonomisi/ertugrulhakan.doc 9 IMF, “World Economic Outlook; Eylül 2003,” Erişim: http://ie5.hio2urudunya%20raporu[1]doc 10 Muhammat Sabirov, “Market Economy and State Regulation,” Passport to the Newworld, Moscow, (March-April 1994) p. 15. 11 V. Feoktistov ve R. Abzalov, “İktisadta Devlet Üleşe,” Tatarstan Mejmuası, Kazan, 1993, s. 14. 12 Mintimer Shaimiev, “Interview Given By The President of The Republic of Tatarstan, H.E.Mr. Mintimer Shaimiev,” The Great Volga Road World Magazine, London, (2002), p. 11.


60

C. SİYASET Otoriteyi, iktidarı ve bunların gerçek dünyadaki uygulamayla(özellikle hükümet konusunda) ilgili fiili

ilişkilerini inceleyen bilim dalına siyaset denmektedir. Siyaset biliminin ilgi alanı, çeşitli uzmanlar arasında hala tartışma konusu olmaktadır. Bu uzmanların bazıları, siyaset biliminin inceleme alanının, kurumların işleyişi olduğunu(bu durumda siyaset bilimi, özellikle bu kurumları incelemekle yükümlü kamu hukukunun karşısına çıkarılmaktadır.) ileri sürmekte; bazıları da “iktidar” olgusunun ortaya çıktığı bütün örgütlenme biçimlerinin, siyaset biliminin inceleme alanına girdiğini savunmaktadırlar.13

Siyaset kelimesinin bir diğer eşanlamlısı da politikadır. Politikalar, kararların verileceği alanı

tanımayan genel bir açıklamadır ve yöneticinin karşısındaki seçeneklerin sayısını sınırlayarak, geriye yalnız uygun olanlarını bırakır. Politika düşünüş ve harekete o şekilde yol gösterir ki, üstler bütünsel planın astlar tarafından uygulandığından ancak bu şekilde emin olabilirler. Örneğin; bir nakliyat şirketinin ana amaçlarından biri turizm alanında da çalışmaya başlamak olabilir. Yalnız yüksek turizm potansiyeli olan yerlerde arazi satın alma politikası, yetki sahiplerine sadece belirli yerler arasında bir tercihte bulunma yetkisi tanır ve örneğin sınai bölgelerde arazi satın almayı yasaklar. Ancak, politika yöneticiye yine de belirli bir karar payı bırakmalıdır. Çünkü, aksi halde politika kural haline döner. Yöneticiye bırakılan karar payı ise; çok veya az, tercih alanı geniş veya dar olabilir. Örneğin, yalnız doktora yapmış kimseleri işe alma politikası, yöneticinin tercih alanını son derece kısıtlar ve hatta firmanın amaçları ile ters düşebilir.14

Siyaset; devlet işlerini düzenleme ve yürütme sanatı olarak da tanımlanmaktadır.15 Siyaset; bir hükümet, şirket, kurum veya kişinin görüş, felsefe, amaç ve tutumunun belirli şekilde

ifadesi, bu görüş, felsefe veya amaç doğrultusunda bir hareket planı uygulamasıdır. Ekonomide siyaset, genel olarak hükümetin belirli konuları düzenlemek veya amaçlara ulaşmak için serbest piyasaya yaptığı sistemli müdahaleleri belirtir. Diğer bir deyişle, siyaset kavramı ekonomide otomatik mekanizmaların işleyişinin tersidir. Örneğin dış açık ve dış fazlalara göre para arzının kendiliğinden genişleyip daralması süreci, otomatik bir mekanizmayı belirtir. Oysa para arzının öngörülen ekonomik ve mali amaçlara göre ayarlanması bir siyaset konusudur. Belirtmek gerekir ki bir siyasetin oluşturulmasıyla onu uygulamak üzere uygun kararların alınması birbirinden farklıdır. Siyaseti uygulamak için alınan kararlara “idari karar” adı verilir.16

Siyaset oluşturmaya bazen dünyanın önde gelen medya kuruluşları da yardımcı olmaktadır.17 Mahalli seçimler de bile adaylar bazen kendi siyasetlerini belirleyebilmekte ve bunu ilan

edebilmektedirler.18 Siyaset bazen önemli doğa olayları tarafından da etkilenebilmektedir.19 Siyaset bazen hizmet ettiği milletin milli menfaatlerine yönelik olarak da oluşturulabilir.20 Siyaset, farklı görünümleri olan ancak mutlak olarak, milletin menfaatlerine hizmet etmesi gereken

bir kurumdur. D. TİCARET Kazanç güdüsü ile yürütülen alım-satım faaliyetlerine ticaret denmektedir. İç ve dış ticaret olarak

ikiye ayrılmaktadır. Paralı ekonomi döneminden önce, mübadeleler trampa usulü ile yapılırdı. Para tedavülü

13 “Siyaset Bilimi,” Grolier International Americana Encyclopedia, 12, s. 112. 14 Ercan Eren, “Politika,” Büyük Ekonomi Ansiklopedisi, s. 509. 15 “Politika,” Türkçe Sözlük, 2, s. 1194. 16 Halil Seyidoğlu, “Politika,” Ekonomik Terimler, 1. B., s. 698. 17 CNN.com, “Bush senses ‘renewal’ during tour of Gulf region,” Erişim: http://www.cnn.com/politics/ 18 Ron Gunzburger, “Tuesday News Update,” Erişim: http://www.politics1.com 19 Fox News Channel, “Polls Largely Unscathed by Katrina,” Erişim: http://www.foxnews.com/politics/ 20 Washington Post, “Politics,” Erişim: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/politics/


61

yaygınlaştıktan sonra da, trampa usulü ile mübadeleler devam etmiştir. Ticarette uzmanlaşma, yatay ve dikey olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Yatay uzmanlaşma; alım ve satımların belirli mal çeşitleri üzerinde toplanmasıdır. Dikine uzmanlaşma ise; alım ve satım şekillerinde ve koşullarında(toptancılık, perakendecilik, komisyonculuk, vb.) gibi belirli kademelere ve usullere bağlanmasıdır. İkinci Dünya Savaşından bu yana, dikine uzmanlaşmayı sınırlama ve aracıları kaldırma eğilimi güç kazanmıştır. Büyük mağazalar, süpermarketler, hipermarketler ve mega marketler de, yatay ihtisaslaşmadan ayrılma eğiliminin örneğidirler.21

Konuya bir de hukukçular açısından bakınca, ticaret; büyük ölçüde mal alım satımı, büyük ölçüde

alışveriş ve yararlanılan kar anlamına da gelmektedir.22 Günümüzde ticaretin daha kolay bir şekilde yapıldığı e-ticaret gibi yeni ticaret türleri de ortaya

çıkmıştır.23 Kredi kartı gibi yeni ödeme olanakları; ticaretin yaygınlaşmasına epey katkıda bulunmuştur. Öyle ki,

kredi kartı kullanımının yaygınlaşması; enflasyonla mücadele açısından önemli bir aşama sayılmıştır.24 Önemli ürünlerin ticaretinde; açık artırma ile satış yapıldığı da görülmektedir.25 Ticaret çok geniş anlamlı bir kavramdır. Hoşumuza gitmese bile eskiden ticaret kavramının içine bir

tür insan ticareti olan esir ticareti de giriyordu.26 Ticaret, bazen üretilen ürünlerin satılmasıyla birlikte; ikinci bir ticareti, yani bu ürünlerin üretiminde

kullanılan emek veya teknoloji yoğunluğunun fazlalığını ifade edecek şekilde emek yoğun ticaret veya teknoloji yoğun ticaret şeklinde de adlandırılabilmektedir.27

Ticaret, özellikle son zamanlarda olduğu gibi insanlar arasında ekonomik değer ifade eden fikir ve

görüşün alış verişi şeklinde de olabilmektedir.28 Ticaret kelimesi; yalnızca ülkeler arasında mal ve hizmetlerin alınıp satılmasını da ifade

etmektedir.29 Mal ve hizmet ticaretinden, ticareti yapanlar açısından mutlak olumlu etki beklememek gerekir.

Ticaret; gelir dağılımı üzerinde bazen olumlu katkıda bulunurken; bazen de gelir ve mal ve hizmet dengesi üzerinde olumsuz etkiler yapabilir.30

Ticaret kavramı; kalkınma ve gelişmişlik açısından ülkelerin kendisinden çok şeyler bekledikleri bir

kavramdır. E. İÇ SİYASET KURUMLARI Devlet adını verdiğimiz merkezi yönetim; tüm düzeylerde hizmet vermeye çalışmaktadır ve hizmet

verdiği tüm topluluklarla olan iletişimini ve etkileşimini geliştirmeyi amaçlıyor.31 Mahalli idareler görevini Atatürk bir sözüyle gayet net bir şekilde özetlemiştir: Hususi İdareler ve

Belediyeler, büyük kalkınma savaşımızda başarı hâsılasını arttıracak vazifeler almalı ve hususiyle hayat

21 Milliyet, “Ticaret,” Genel Ekonomi Ansiklopedisi, 1-2, 2, s. 873. 22 Ejder Yılmaz, “Ticaret,” Hukuk Sözlüğü, 1, s. 733. 23 E-Ticaret Merkezi.net, “Türkiye E-iş ve E-ticaretin Neresinde?,” Erişim: http://www.e-ticaretmerkezi.net/ 24 Cesur Ticaret, “evedair.com,” Erişim: http://www.cesurticaret.com/ 25 Modern Ticaret, “modern ticaret,” Erişim: http://www.modernticaret.com/ 26 Lawrence James, The Rise and Fall of the British Empire, 2nd P., New York, St. Martin’s Griffin, 1997, p. 24. 27 Dominick Salvatore, International Economics, 3th P., New York, Macmillan Publishing Company, 1990, p. 144. 28 John Sinclair, “Commerce,” Collins Cobuild English Language Dictionary, p. 277. 29 Della Summers, “Trade,” Longman Language Activator, p. 160. 30 Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer and Richard Startz, Macroeconomics, 7th Ed., USA, Irwin McGraw-Hill, 1998, p. 276. 31 Cisco Systems, “Kamu Sektörü,” Erişim: http://www.cisco.com/global/TR/pub_sector/index.shtml


62

ucuzluğunu temin edecek, yerine göre tedbirler bulmalı ve salahiyetlerini tam kullanmalıdırlar. Bizim burada mahalli idarelerden anladığımız birimler; Belediyeler, il özel idareleri, köyler ve birliklerdir.32

Türkiye’de Mahalli İdareler Kanununa göre kurulan Büyükşehir Belediyeleri ve Diğer Belediyeler

olmak üzere iki tür belediye bulunmaktadır.33 İl özel idareleri de yine, kamusal ihtiyaçları karşılamak üzere kurulmuş bir mahalli idare birimidir.34 Türkiye’de en küçük mahalli idare birimi köylerdir. Geçmiş yıllarda köy-kent projesi adı altında az

sayıda da olsa bazı köyler birleştirilerek, bugünkü kasaba tipine yakın bir yerleşim yeri oluşturulmaya çalışılmıştır.35

Mahalli İdarelerin kendi aralarında bir araya gelerek oluşturdukları birlikler; kendilerinin kamu

kesiminde daha etkin birimler olma isteğini karşılamaya dönüktür. Mahalli idareler bu şekilde seslerini merkezi idareye daha güçlü olarak duyurmak istemektedirler. Mahalli idareler kurdukları birliklere örnek olarak; Marmara Belediyeler Birliği, Ege Belediyeler Birliği verilebilir.36

Kırgızistan’da yeni kurulan hükümet; ülkeyi mümkün olduğunca dışa açmaya ve ülkenin dış

ekonomik ilişkilerini geliştirmeye çalışıyor.37 Kırgızistan’da mahalli idareler hakkında bir belirsizlik ve bulanıklık bulunmaktadır. Mahalli idareler

konusunda iki tane düşünce akımı bulunmaktadır. Bunlardan birisi, geçmişte mahalli idareler ile ilgili önemli tecrübeler bulunduğuyla ilgilidir. Diğeri de geçmişte Kırgızistan’da mahalli idareler ile ilgili önemli tecrübeler bulunmadığıyla ilgilidir.38

Kırgızistan’da illerdeki belediyelerin hem örgütsel, hem de fonksiyonel olarak geliştirilmelerine

ihtiyaç bulunmaktadır. Belediyeler hem yeterli personele sahip olmalı; hem de kendi sorumluluk alanlarında gerekli iyileştirmeleri(çevre kirliliğini gidermek) yapabilmelidirler.39

Kırgızistan’da İl İdaresi müessesi vardır ancak, Türkiye’deki gibi bir il özel idaresi müessesi

yoktur.40 Bu da Kırgızistan’da iller çapındaki kamu yatırımlarının hızla yapılması sürecine bir engel oluşturmaktadır.

Kırgızistan’da kırsal gelişme programlarına önem verilmeye çalışılmaktadır. Bundan dolayı da köy

yönetimlerinin eğitiminin ve böylece köy yönetimin performansının artırılmasına yönelik projeler hazırlanmaktadır. Birleşmiş Milletlerin desteğiyle uygulanan Leninskoye Köyü Projesinin bunun için bir örnek teşkil etmesine çalışılmaktadır.41

Avrupa Birliği, Kırgızistan’da yerel yönetimlerin güçlendirilmesi için projeler hazırlamaktadır. Ancak,

şu anda Kırgızistan’da bizim anladığımız anlamda bir “Mahalli İdareler Birliği” oluşturulması için ortam henüz uygun değildir.42

32 İçişleri Bakanlığı, “Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü,” Erişim: http://www.mahalli-idareler.gov.tr/ 33 Devletim.com, “Devletim,” Erişim: http://www.devletim.com/belediyeler.asp 34Devlet İstatistik Enstitüsü, “Kesin Hesaplar; Belediyeler ve İl Özel İdareleri, 2003,” Erişim: http://www.die.gov.tr/yayin/13_1.htm 35 Legora Bilişim Ltd., “Köyler,” http://www.hemenbul.com/index.php?&PID=165 36 Seçkin Yayıncılık, “Mahalli İdareler,” Erişim: http://www.seckin.com.tr/urun.aspx?productID=8665 37Paul Motes, “Kyrgyzstan, The Current Affair,” Erişim: http://kyrgyzstan-political.blogspot.com/2006_01_01_kyr-gyzstan-political_archive.html 38 UNESCAP, “Country Paper: Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.unescap.org/huset/lgstudy/coun-try/kyrgyzstan/kyrgyzstan.html#evolve 39 Institute for Humanitarian Projects, Tabiyat Yug and Kyrgyzian NGOs of Green Agenda Team, “Green Agenda in Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.milieukontakt.nl/project_more.php?id=56 40IRINnews.org, “KYRGYZSTAN: Southern protests maintain momentum,” Erişim: http://www.irin-news.org/report.asp?ReportID=46260&SelectRegion=Asia&SelectCountry=KYRGYZSTAN 41 Bolotbek Orotov, Dan Durning and Sergei Puskarev, “Employee Training and Development in Kyrgyzstan: Leninskoye Village Government,” Erişim: http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/nispacee/un-pan021843.pdf#search=%22The%20village%20management%20in%20Kyrgyzstan%22 42 Djoomart Otorbaev, “Kyrgyzstan: the Path Forward,” Erişim: http://www.src.auca.kg/j_otorbaev.html


63

Kırgızistan’da ticaretin gelişmesi için iç siyaset kurumlarının gelişmesinin çok büyük bir önemi vardır ve iç siyaset kurumlarının gelişmesi de zaten demokrasinin yerleşmesi anlamına gelmektedir.

F. DIŞ SİYASET KURUMLARI Bir ülkenin dış siyasetini belirleyen en önemli kurum o ülkenin hükümetidir.43 Türkiye’deki bazı sivil toplum kuruluşları; ülkedeki kamu vicdanına uymayan uygulamaları Avrupa

İnsan Hakları Mahkemesi’nde dava konusu ederek veya bu STK’lar Avrupa Birliği Kurumlarına başvurarak; Türkiye’nin Dış Politika oluşumunda yumuşamalara yol açabilmektedirler.44

Uluslararası ekonomik entegrasyon, ekonomi literatüründe, çeşitli ekonomik bütünleşme türlerini

kapsayan genel bir terim olarak kullanılmaktadır. Genel olarak, iki veya daha fazla ülke arasında ticarete engel olan çeşitli kısıtlamaların ve engellerin kaldırılması süreci şeklinde tanımlanabilecek ekonomik entegrasyonun ana amacı, ekonomik büyümeyi kolaylaştırmaktır.45

Dış politikada siyasi birliktelik içindeki ülkeler bir araya gelerek siyasi bir entegrasyona

gidebilmektedirler. Siyasi entegrasyonlara en belirgin örnek AB(Avrupa Birliği)’dir. Siyasi entegrasyonların her zaman başarılı olduğu ve olacağı gibi bir koşul veya önerme yoktur. AB içinde Fransa ve Almanya'nın oluşturduğu ağırlık merkezi, özünde eşitlerin işbirliğini oluşturan AB içindeki küçük ülkeleri rahatsız ediyor. Bu rahatsızlığın yanı sıra büyüyen ve hantallaşan mekanizmaları ile AB, kendi içine kapanan, kendi iç sorunlarına odaklanan bir birlik haline gelme riskiyle her zaman karşı karşıya bulunmaktadır. Bu da açıkça gösteriyor ki, AB gibi "siyasi entegrasyon" biçimleri, yerinde saymaya başladığı andan itibaren "erimeye" başlamakta ve artık dışa açılmak zorunda kalmaktadırlar.46

Bir ülkenin uygulayacağı dış siyaseti bazen, komşuları veya diğer ülkeler tarafından kendi üzerinde

oynayan oyunlar da belirleyebilmektedir.47 Bazen uzmanların eleştirileri de ülkenin dış siyasetinin oluşturulmasında rol oynamaktadır.48 Bazı ülkeler, diğer ülkelerle olan sorunlarını bir kenara koyarak; sorunları oldukları ülkelerle belli dış

siyaset unsurları üzerinde anlaşmaya varmaya çalışmaktadırlar. Buna örnek olarak Yunanistan’ın Türkiye’nin AB’ye üyelik çabalarını desteklemesi verilebilir.49

Ülkelerin sahip oldukları doğal kaynaklar da ülkeler için dış siyaset belirlemelerinde bazen etkin rol

oynayabilmektedir. Örneğin Kırgızistan’ın sahip olduğu su rezervi; bu ülkenin dış siyasetinin önemli bir materyalidir.50

ABD(Amerika Birleşik Devletleri) gibi gelişmiş ülkeler ve AB’ye üye gelişmiş ülkeler, kendi STK(Sivil

Toplum Kuruluşları)’larını kullanarak; Kırgızistan gibi ülkelerin dış siyasetlerini kendileri lehine oluşturmak isterler.51

Kırgızistan’ın kendisiyle aynı gelişmişlik düzeyinde olan ülkelerin oluşturduğu bir ekonomik

entegrasyona girmeye ihtiyacının olduğu gözükmektedir.52

43 BYEGM, “İç Basında Türk Dış Politikası,” Erişim: http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/icbasin-turkdispolitikasi/icbasin-tdp.htm 44 T.C. Berlin Büyükelçiliği, “İnsan Hakları,” Erişim: http://www.tcberlinbe.de/tr/trdis/insan-haklari/hedeflergelismeler.htm 45 Hasan Sabır, “Gelişmekte Olan Ülkeler Arasında Ekonomik Entegrasyon: Mercosur Örneği,” Erişim: http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/temmuz2002/gelismekte.htm 46 Ömer Çelik, “AB’nin Stratejik Eşiği,” Erişim: http://arsiv.sabah.com.tr/2004/02/27/celik.html 47 Hakimiyet-i Milliye, “Dış Politika,” Erişim: http://www.hakimiyetimilliye.org/?c=127 48 Hasan Ünal, “Dış politika dökülüyor,” Erişim: http://www.acikistihbarat.com/Haberler.asp?haber=5375 49 GRTRNews.com, “Hükümetten Dış Politika Savunması,” Erişim: http://www.grtrnews.com/tr/pub-lish/article_78.shtml 50 Erika Weinthal, “Central Asia: Aral Sea Problem,” Erişim: http://www.fpif.org/briefs/vol5/v5n06aral.html 51 Nikolai Patrushev, “FSB Head Denounces U.S., British NGOs,” Erişim: http://www.sptimes.ru/arc-hive/pdf/1069.pdf#search='The%20international%20nongovermental%20organizations%20and%20foreign%20policy%20in%20Kyrgyzstan' 52 Elizabeth Peterson, “Central Eurasia Report,” Erişim: http://www.indiana.edu/~ceus/report%20spring%2099.html


64

Kırgızistan’daki yeni yönetimin bölgede BDT(Bağımsız Devletler Topluluğu)’den başka siyasi entegrasyonlara girmesi; ülkenin dışa açılması yönünden önemli bir adım olacaktır.53

Kırgızistan’ın dış siyaseti iki varsayım tarafından etki altına alınmaktadır. Bunlardan birincisi; ülke

çok küçüktür ve ekonomik olarak dış yardımlar olmaksızın çok fakirdir ve ülke olarak dünyanın en çabuk dönüşebilir bölgesinde yer almaktadır ve yetersiz olanaklara sahiptir.54

Kırgızistan’da dış politika; iç politikanın canlı bir devamıdır. Çünkü, Kırgızistan’ın dış politika

ilkelerinden birisi de; ülkedeki farklı etnik grupların dışarıdaki devletleriyle en azından iyi ilişkiler kurulmalıdır.55

Kırgızistan’ın yeni Cumhurbaşkanı Kurmanbek BAKİYEV yeni ve bağımsız bir dış politika

izleneceğini ve hiç kimsenin menfaatlerinin yerine getirilmesi için çalışılmayacağını söylemiştir.56 Kırgızistan ekonomik açıdan geliştikçe daha bağımsız bir dış politika uygulayacaktır. G. İÇ SİYASET KURUMLARI VE TİCARET Hükümetin ticarete mevzuatla yardımcı olmasının bir örneği; Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’dur.57 Hükümet bazen kendi faaliyet gösterdiği alanlara(sağlık, eğitim gibi) özel sektörün girmesini de

sağlar ve böylece ticareti kolaylaştırmış olur.58 Türkiye’de Mahalli İdareler, sahip oldukları mevzuatları gereği; sorumlu oldukları bölgede özellikle

esnafların kendileriyle ilgili problemlerini çözme yolunda gayret sarf etmektedirler ki; bunun bir nedeni de seçimle işbaşına gelmeleridir.59

Türkiye’de mahalli idareler yaptıkları rehberlik niteliğindeki hizmetlerle de ticaretin; özellikle turizmin

artmasına katkıda bulunmaktadırlar.60 Belediyeler bazen, mevzuatları gereği kendileri de ticaret yapabilmektedirler. Örnek olarak fiyatlar

genel seviyesini aşağıya çekebilmek için belediyelerin süpermarket işletmeciliği yapmaları verilebilir.61 Belediyeler bazen, menkul kıymetler ihraç ederek, sermaye piyasası alanında başka bir ticari

uygulama örneği vermektedirler. Örneğin; Ankara Büyükşehir Belediyesinin Tokyo Borsasında tahvil satması, bir ticari uygulama örneğidir.62

İcraattan sorumlu olan hükümet bazen mevzuat yönünden üzerine düşen görevi yapmakta. Ancak,

icraatın tepesindeki kurum olan Cumhurbaşkanlığından Meclisçe çıkartılan yasalar veto edilmektedir.63 İl özel idareleri; kültür varlıklarının korunması yönünde de çıkarılan kanunların gereği olarak;

turizme ve ticarete hizmet etmektedirler.64 Kırgızistan’da hükümet, mevzuat yönünden ticari faaliyetlere(yatırım, vergi, vb.) gerekli teşvikleri

sağlamaktadır.65

53 John Attard Montalto, “Revelations, no illusions,” Erişim: http://www.neurope.eu/view_news.php?id=63197 54 Raymond Zickel, “Foreign Relations,” Erişim: http://countrystudies.us/kyrgyzstan/32.htm 55 Foreign Policy, “Foundations of foreign policy,” Erişim: http://eng.president.kg/president_ev/out_politic/ 56 Kutv.com, “Kyrgyzstan Pres. Promises New Foreign Policy,” Erişim: http://kutv.com/topstories/lo-cal_story_226184347.html 57 “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu,” Erişim: http://www.basarm.com.tr/dustur/basin/5846sk.htm 58 Jelsoft Enterprises, “View Full Version,” Erişim: http://www.hisse.net/forum/archive/index.php/t-2775-p-13.html 59 Karaman Mahalli İdareler İl Müdürlüğü, “Ana Sayfa,” Erişim: http://mahalliidareler.com/ 60 İETT, “Library,” Erişim: http://www.iett.gov.tr/en/kitap/kitap.php?hid=kitap&Letter=M 61 Francisco Burzi, “Duyarlı Mevzuat,” Erişim: http://www.duyarli.com/ 62 Eren Aslan, “Menkul Kıymetler Ders Notları,” Erişim: http://erenaslan.4t.com/custom4.html 63 Memurlar.net, “Vetolu İl Özel İdareleri Yasası Meclis’te Görüşüldü,” Erişim: http://www.memurlar.net/haber/16399/ 64 BYEGM, “Anadolu’ya Haberler,” Erişim: http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/anadoluyahaberler-yeni/2005/temmuz/ah_05_07-05.htm


65

Kırgızistan’da hükümet rüşvet gibi yasadışı uygulamaların önüne geçerek de ticarete yardımcı olabilir.66

Kırgızistan’da il özel idaresine mevzuat yönünden; yatırımlara ve ticari faaliyetlere destek olmaları

yönünde hukuki altyapı sağlanmıştır. Ancak bunun yeterliliği tartışılabilir.67 Kırgızistan’da bölgecilik ve aşiretçilik olgularının kuvvetli olması ve bu olguların il yönetimlerinde de

etkin olması; yeterli mevzuatla desteklenmiş olsa bile ticaretin ülke düzeyinde gelişmesine engel olabilir.68 Kırgızistan, dünyada 155 ülke arasında; ticaretin gelişmesi için yasal düzenlemeler yaparak

belediyelere yetkiler vermede 84. gelmiştir.69 Kırgızistan’da belediyeler ticareti kolaylaştırıcı yönde gerekli altyapının oluşturulması yönünde adım

atmak durumundadırlar.70 Kırgızistan’da yapılacak yasal düzenlemelerle; rayon şeklindeki köylerde ticareti geliştirmek

amacıyla yöre halkının bütün ihtiyaçlarını karşılayacak tarzda haftalık pazarların oluşturulması sağlanmalıdır.71

Kırgızistan’da rayonlarda ticaretin yaygınlaşması gelir dağılımına olumlu katkıda da bulunacaktır.72 Kırgızistan’da iç siyaset kurumlarının, ticaretin geliştirilmesi yönünde çaba sarf etmeleri; ülkenin

gelişmesine de oldukça önemli katkılarda bulunacaktır. H. DIŞ SİYASET KURUMLARI VE TİCARET Hükümetler uyguladıkları dış siyasetle ticareti desteklemeli ve çıkardıkları mevzuatla da ticarete

hukuki ve mali katkıda bulunmalıdırlar.73 Türkiye açısından duruma bakınca; hükümet, izlediği dış siyaset ve AB Kriterlerine uygun olarak

yaptığı uygulamalarla ticareti kolaylaştırmaya çalışmaktadır.74 Yeşil Barış gibi bazı uluslararası STK’lar; izlenen dış siyasetin gereği olarak uluslararası mevzuat

uygun olsa bile; bazen, çevre kirliliği konusunu gündeme alarak uluslar arası ticareti engelleyebilmektedirler.75

Uluslararası STK’lar ülkeleri tanıtıcı yönde siyaset izleyerek; ülkenin dış politikasına ve ekonomisine

olumlu katkıda bulunma yönünde davranabilirler.76 Ülkeler üye oldukları ekonomik entegrasyonlara kendi mevzuatlarını uydurarak; ekonomik

entegrasyon içindeki ülkelerle kendi aralarındaki ticareti artırabilirler.77

65 Environmental and Natural Resources Law Programs, “Natural Resources-Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.law.du.edu/naturalresources/Individual%20Countries/Kyrgyzstan.htm 66Alena Kim, “Kazakhstan and Kyrgyzstan,” Erişim: http://econc10.bu.edu/economic_systems/Coun-try_comparisons/Kazakhstan_Kyrgyzstan.htm 67 Ministry of Indian External Affairs, “Kyrgyzstan,” Erişim: http://meaindia.nic.in/foreignrelation/kyrgyzstan.htm 68Talaibek Koichumanov, Joomart Otorbayev and S. Frederick Starr, “Kyrgyzstan: The Path Forward,” Erişim: http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/0511Kyrgyz_E.pdf 69 USAID, “Europe and Eurasia,” Erişim: http://www.usaid.gov/locations/europe_eurasia/press/success/2006-06-15.html 70 NED, “The National Endowment for Democracy,” Erişim: http://www.ned.org/grants/04programs/grants-eurasia04.html 71 United States Embassy Stockholm, “Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.usemb.se/human/2000/europe/kyrgyzstan.html 72 Wikipedia, “Kyrgyzstan,” Erişim: http://en.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan 73 Derya Suner, Özlem Yonar, Özer Sayık ve Serkan Yardımcı, “Turkish Weekly,” Erişim: http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=41 74 TurkAB, “AB Kurumları ve Tek Pazar,” Erişim: http://www.turkab.net/abk/ab05kurumlar.htm 75 Emrehan HALICI, “Sürdürülebilir Gelişme Bilişim ve Beyin Göçü,” Erişim: http://www.gocsem-pozyumu.org/bildiriozetleri.htm 76 Hüseyin Güler, “Yeni Yönelim Önerileri,” Erişim: http://www.ekonomist.8m.net/m7.html


66

Ekonomik entegrasyonlar kendi mevzuatlarına dayanarak, yaptıkları ticari uygulamalarda; üyelerinin bazı ekonomik sektörlerindeki ticari faaliyetlere darbe vurmamalıdırlar.78

Siyasi yönü bulunan AB gibi ekonomik entegrasyonlar; çıkardıkları mevzuat ile kendi siyasi yönlerini

de güçlendirmektedirler.79 AB gibi bazı ekonomik entegrasyonların, siyasi entegrasyon yönleri de bulunmaktadır ve bunlar bu

yönlerini güçlendirmek için; gümrük birliklerini uygulamaktadırlar.80 Kırgızistan hükümeti, çıkaracağı yasalar ile dış yatırımı ve ticareti kolaylaştırıcı yönde adımları

atmalıdır.81 Kırgızistan hükümeti; uygulayacağı çok yönlü dış siyaset ile; kendi dışsatımını artırma yoluna

gitmelidir.82 Uluslararası STK’lar, Kırgızistan’da ticaretin geliştirilmesine yönelik yasaların çıkartılmasında proje

çalışması yapmalıdırlar.83 Uluslararası STK’lar, Kırgızistan gibi dönüşüm ekonomilerinde gerekli ticari altyapıyı oluşturmak

için; bazen hibe faaliyetlerine de öncülük edebilirler.84 Kırgızistan’da ticari faaliyetleri teşvik etmek için; bazı uluslar arası STK’lar gerekli yasaların

çıkarılmasını da teşvik etmektedirler. Bunlardan birisi FOSS(Free and Open Source Software) adlı ücretsiz yazılım altyapı topluluğudur.85

Yine Kırgızistan’da ticari faaliyetlere ilişkin uygulamaları teşvik etmek için; gelişmiş ülkeler gerekli

desteği içeren anlaşmalar da yapmaktadırlar. Bunlardan birisisi de ABD’dir.86 Kırgızistan gibi ülkelerin üye olduğu BDT gibi siyasi entegrasyonların hukuki sözleşmelerinde

belirtilen bir amacı da; kendi aralarında ticareti güvenlik içinde yapabilmeyi sağlamaktır.87 Yine gelişmiş ülkeler Kırgızistan gibi dönüşen ekonomilerde franchising gibi finansal yöntemleri

yerleştirmeye çalışmaktadırlar.88 Dış siyaset kurumlarının dönüşen ekonomilerdeki ticarete katkısı son derece gerekli bir olgudur.

SONUÇ Küreselleşme içeriğinin ne anlam ifade ettiği, anlaşılmaya çalışılan bir kavram durumundadır.

Küreselleşme süreci içinde aradan bunca zaman geçmesine rağmen; geçiş ekonomileri serbest piyasa ekonomisine dönüşümü tam olarak gerçekleştirebilmiş değillerdir.

77 ACTRAV, “Trade Union Training on International Economics, Regional Economic Integration and Political Economy,” Erişim: http://www.itcilo.it/actrav/english/calendar/2004/A3-00218.html 78 Abdullah Gül, “58. Hükümet Programı,” Erişim: http://www.abdullahgul.gen.tr/EN/news.asp?146 79 Tokayhaber, “Türk Dış Ticareti Üzerinde Etkili Olacak Yapısallıklar,” Erişim: http://tokayha-ber.com/dis_ticaret_stratejisi/I-4.htm 80 DTM, “Çok Taraflı Ticaret Sistemi ve Bölgesel Entegrasyonlar,” Erişim: http://www.foreign-trade.gov.tr/anl/DTO/BOLGESELENTEGRASYON.htm 81 News from Russia, “U.S. Ambassador Slams Kyrgyzstan’s Government for flawed elections,” Erişim: http://newsfromrussia.com/world/2005/03/16/58675.html 82 Kyrgyzstan, “Agreement,” Erişim: http://www.adb.org/Projects/TradeFacilitation/Documents/Agreement-Kyrgyzstan-Kazakhstan.pdf#search='the%20governmentlegislationstradeKyrgyzstan' 83 Amnesty International Canada, “A catalogue of failures: G8 arms exports and Human Rights Violations,” Erişim: http://www.amnesty.ca/resource_centre/ior00303.php 84 Beyond Intractibility.org, “Nongovernmental Organizations (NGOs),” Erişim: http://www.beyondin-tractability.org/essay/role_ngo/ 85 Asamudin Atoev, “Intellectual Property Rights and Internet in Central Asia Research Paper(draft),” Erişim: http://www.policy.hu/atoev/research.html 86 Embassy of the United States, “A Bilateral Trade Agreement: Who Benefits?” http://hanoi.usembassy.gov/bta-whobenefits.html 87 Stokely Baksh, “From the desk of a Journalista,” Erişim: http://stokelyb.wordpress.com/ 88 Comdirect Bank, “International Franchising,” Erişim: http://www.newfranchising.info/Franchising92134.aspx


67

Dönüşüm ekonomilerinde izlenen siyasetin tamamen; serbest piyasa ekonomisine geçişi kolaylaştıracak düzeyde ve kalitede olması gerekmektedir. Geçiş ekonomilerinin dönüşümü tamamen ticari faaliyetlerin gelişmesine bağlı olarak gerçekleşecektir.

Gelişen ekonomilerin hepsinde, ticaretin gelişmesi için; iç siyaset kurumlarının gelişmesinin çok

büyük bir önemi vardır ve iç siyaset kurumlarının gelişmesi de zaten demokrasinin yerleşmesi anlamına gelmektedir.

Dönüşen ekonomilerin izleyecekleri dış siyasetin de; bu ekonomilerin serbest piyasa ekonomisine

geçişini tam olarak sağlayacak tarzda oluşturulmaları gerekmektedir. Dönüşen ekonomilerin izleyecekleri iç siyasetin de; kendi ekonomilerinin serbest piyasa sistemine

geçişini kolaylaştıracak tarzda olması gerekmektedir ve siyasi partilerin bu amacı parti programlarına geçirmeleri de gerekir.

Küreselleşme sürecinde dönüşüm ekonomilerinin; izleyecekleri dış siyasetin kendi

bağımsızlıklarından taviz vermeden; serbest piyasa ekonomisine geçişi tam anlamıyla kolaylaştıracak tarzda olması gerekir.

KAYNAKLAR

1. Reyhan Oksay, “Küreselleşen Dünyada Yoksulların Bugünü ve Yarını,” Erişim: http://www.sodev.org.tr/dosyalar/yorumlar/kuresellesen_dunyada_yoksullar.htm

2. World Movement for Democrasy, “Confronting the Challanges to Democrasy in the 21st Century,” Erişim: http://www.wmd.org/ndri/ndri-associates.html

3. Fikret Şenses, “Neoliberal Küreselleşme Kalkınma İçin Bir Fırsat mı, Engel mi?,” Erişim: http://www.erc.metu.edu.tr/menu/sayfa.php?icerik=04_09&lang=eng&nav=yes

4. Vikipedi, “Küreselleşme,” Erişim: http://tr.wikipedipa.org/viki/kã1/4reselleame 5. TUC, Unions working for Global justice, Erişim:

http://www.tuc.org.uk/theme/index.cfm?theme=globalisation 6. Globalisation Guide.org, “What is globalisation?,” Erişim: http://www.globalisationguide.org/0.1html 7. “Politika,” Türkçe Sözlük, 2 8. Güneri Akalın, “Piyasa Ekonomisinin Neresindeyiz?” Erişim:

http://www.istatistikci.com/article_read.asp?id=54 9. Ertuğrul Acartürk ve Hakan Arslaner, “Geçiş Ülkelerinde Devletin Ekonomik Rolü Yabancı Sermaye ve

Özelleştirme: Kırgızistan Örneği,” Erişim: http://www.econturk.org/turkiyeekonomisi/ertugrulhakan.doc 10. IMF, “World Economic Outlook; Eylül 2003,” Erişim: http://ie5.hio2urudunya%20raporu[1]doc 11. Muhammat Sabirov, “Market Economy and State Regulation,” Passport to the Newworld, Moscow, (March-

April 1994). 12. V. Feoktistov ve R. Abzalov, “İktisadta Devlet Üleşe,” Tatarstan Mejmuası, Kazan, 1993. 13. Mintimer Shaimiev, “Interview Given By The President of The Republic of Tatarstan, H.E.Mr. Mintimer

Shaimiev,” The Great Volga Road World Magazine, London, (2002). 14. “Siyaset Bilimi,” Grolier International Americana Encyclopedia, 12. 15. Ercan Eren, “Politika,” Büyük Ekonomi Ansiklopedisi. 16. Halil Seyidoğlu, “Politika,” Ekonomik Terimler, 1. B. 17. CNN.com, “Bush senses ‘renewal’ during tour of Gulf region,” Erişim: http://www.cnn.com/politics/ 18. Ron Gunzburger, “Tuesday News Update,” Erişim: http://www.politics1.com 19. Fox News Channel, “Polls Largely Unscathed by Katrina,” Erişim: http://www.foxnews.com/politics/ 20. Washington Post, “Politics,” Erişim: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/politics/ 21. Milliyet, “Ticaret,” Genel Ekonomi Ansiklopedisi, 1-2, 2. 22. Ejder Yılmaz, “Ticaret,” Hukuk Sözlüğü, 1. 23. E-Ticaret Merkezi.net, “Türkiye E-iş ve E-ticaretin Neresinde?,” Erişim: http://www.e-ticaretmerkezi.net/ 24. Cesur Ticaret, “evedair.com,” Erişim: http://www.cesurticaret.com/ 25. Modern Ticaret, “modern ticaret,” Erişim: http://www.modernticaret.com/ 26. Lawrence James, The Rise and Fall of the British Empire, 2nd P., New York, St. Martin’s Griffin. 27. Dominick Salvatore, International Economics, 3th P., New York, Macmillan Publishing Company, 1990.


68

28. John Sinclair, “Commerce,” Collins Cobuild English Language Dictionary. 29. Della Summers, “Trade,” Longman Language Activator. 30. Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer and Richard Startz, Macroeconomics, 7th Ed., USA, Irwin McGraw-Hill,

1998. 31. Cisco Systems, “Kamu Sektörü,” Erişim: http://www.cisco.com/global/TR/pub_sector/index.shtml 32. İçişleri Bakanlığı, “Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü,” Erişim: http://www.mahalli-idareler.gov.tr/ 33. Devletim.com, “Devletim,” Erişim: http://www.devletim.com/belediyeler.asp 34. Devlet İstatistik Enstitüsü, “Kesin Hesaplar; Belediyeler ve İl Özel İdareleri, 2003,” Erişim:

http://www.die.gov.tr/yayin/13_1.htm 35. Legora Bilişim Ltd., “Köyler,” http://www.hemenbul.com/index.php?&PID=165 36. Seçkin Yayıncılık, “Mahalli İdareler,” Erişim: http://www.seckin.com.tr/urun.aspx?productID=8665 37. Paul Motes, “Kyrgyzstan, The Current Affair,” Erişim: http://kyrgyzstan-

political.blogspot.com/2006_01_01_kyrgyzstan-political_archive.html 38. UNESCAP, “Country Paper: Kyrgyzstan,” Erişim:

http://www.unescap.org/huset/lgstudy/country/kyrgyzstan/kyrgyzstan.html#evolve 39. Institute for Humanitarian Projects, Tabiyat Yug and Kyrgyzian NGOs of Green Agenda Team, “Green

Agenda in Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.milieukontakt.nl/project_more.php?id=56 40. IRINnews.org, “KYRGYZSTAN: Southern protests maintain momentum,” Erişim:

http://www.irinnews.org/report.asp?ReportID=46260&SelectRegion=Asia&SelectCountry=KYRGYZSTAN 41. Bolotbek Orotov, Dan Durning and Sergei Puskarev, “Employee Taining and Development in Kyrgyzstan:

Leninskoye Village Government,” Erişim: http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/docu-ments/nispacee/unpan021843.pdf#search=%22The%20village%20management%20in%20Kyrgyzstan%22

42. Djoomart Otorbaev, “Kyrgyzstan: the Path Forward,” Erişim: http://www.src.auca.kg/j_otorbaev.html 43. BYEGM, “İç Basında Türk Dış Politikası,” Erişim: http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/icbasin-

turkdispolitikasi/icbasin-tdp.htm 44. T.C. Berlin Büyükelçiliği, “İnsan Hakları,” Erişim: http://www.tcberlinbe.de/tr/trdis/insan-

haklari/hedeflergelismeler.htm 45. Hasan Sabır, “Gelişmekte Olan Ülkeler Arasında Ekonomik Entegrasyon: Mercosur Örneği,” Erişim:

http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/temmuz2002/gelismekte.htm 46. Ömer Çelik, “AB’nin Stratejik Eşiği,” Erişim: http://arsiv.sabah.com.tr/2004/02/27/celik.html 47. Hakimiyet-i Milliye, “Dış Politika,” Erişim: http://www.hakimiyetimilliye.org/?c=127 48. Hasan Ünal, “Dış politika dökülüyor,” Erişim: http://www.acikistihbarat.com/Haberler.asp?haber=5375 49. GRTRNews.com, “Hükümetten Dış Politika Savunması,” Erişim: http://www.grtrnews.com/tr/pub-

lish/article_78.shtml 50. Erika Weinthal, “Central Asia: Aral Sea Problem,” Erişim: http://www.fpif.org/briefs/vol5/v5n06aral.html 51. Nikolai Patrushev, “FSB Head Denounces U.S., British NGOs,” Erişim:

http://www.sptimes.ru/archive/pdf/1069.pdf#search='The%20international%20nongovermental%20organizations%20and%20foreign%20policy%20in%20Kyrgyzstan'

52. Elizabeth Peterson, “Central Eurasia Report,” Erişim: http://www.indiana.edu/~ceus/report%20spring%2099.html

53. John Attard Montalto, “Revelations, no illusions,” Erişim: http://www.neurope.eu/view_news.php?id=63197 54. Raymond Zickel, “Foreign Relations,” Erişim: http://countrystudies.us/kyrgyzstan/32.htm 55. Foreign Policy, “Foundations of foreign policy,” Erişim: http://eng.president.kg/president_ev/out_politic/ 56. Kutv.com, “Kyrgyzstan Pres. Promises New Foreign Policy,” Erişim:

http://kutv.com/topstories/local_story_226184347.html 57. “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu,” Erişim: http://www.basarm.com.tr/dustur/basin/5846sk.htm 58. Jelsoft Enterprises, “View Full Version,” Erişim: http://www.hisse.net/forum/archive/index.php/t-2775-p-

13.html 59. Karaman Mahalli İdareler İl Müdürlüğü, “Ana Sayfa,” Erişim: http://mahalliidareler.com/ 60. İETT, “Library,” Erişim: http://www.iett.gov.tr/en/kitap/kitap.php?hid=kitap&Letter=M 61. Francisco Burzi, “Duyarlı Mevzuat,” Erişim: http://www.duyarli.com/ 62. Eren Aslan, “Menkul Kıymetler Ders Notları,” Erişim: http://erenaslan.4t.com/custom4.html 63. Memurlar.net, “Vetolu İl Özel İdareleri Yasası Meclis’te Görüşüldü,” Erişim:

http://www.memurlar.net/haber/16399/ 64. BYEGM, “Anadolu’ya Haberler,” Erişim: http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/anadoluyahaberler-

yeni/2005/temmuz/ah_05_07-05.htm


69

65. Environmental and Natural Resources Law Programs, “Natural Resources-Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.law.du.edu/naturalresources/Individual%20Countries/Kyrgyzstan.htm

66. Alena Kim, “Kazakhstan and Kyrgyzstan,” Erişim: http://econc10.bu.edu/economic_systems/Country_comparisons/Kazakhstan_Kyrgyzstan.htm

67. Ministry of Indian External Affairs, “Kyrgyzstan,” Erişim: http://meaindia.nic.in/foreignrelation/kyrgyzstan.htm

68. Talaibek Koichumanov, Joomart Otorbayev and S. Frederick Starr, “Kyrgyzstan: The Path Forward,” Erişim: http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/0511Kyrgyz_E.pdf

69. USAID, “Europe and Eurasia,” Erişim: http://www.usaid.gov/locations/europe_eurasia/press/success/2006-06-15.html

70. NED, “The National Endowment for Democracy,” Erişim: http://www.ned.org/grants/04programs/grants-eurasia04.html

71. United States Embass Stockholm, “Kyrgyzstan,” Erişim: http://www.usemb.se/human/2000/eu-rope/kyrgyzstan.html

72. Wikipedia, “Kyrgyzstan,” Erişim: http://en.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan 73. Derya Suner, Özlem Yonar, Özer Sayık ve Serkan Yardımcı, “Turkish Weekly,” Erişim:

http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=41 74. TurkAB, “AB Kurumları ve Tek Pazar,” Erişim: http://www.turkab.net/abk/ab05kurumlar.htm 75. Emrehan HALICI, “Sürdürülebilir Gelişme Bilişim ve Beyin Göçü,” Erişim:

http://www.gocsempozyumu.org/bildiriozetleri.htm 76. Hüseyin Güler, “Yeni Yönelim Önerileri,” Erişim: http://www.ekonomist.8m.net/m7.html 77. ACTRAV, “Trade Union Training on International Economics, Regional Economic Integration and Political

Economy,” Erişim: http://www.itcilo.it/actrav/english/calendar/2004/A3-00218.html 78. Abdullah Gül, “58. Hükümet Programı,” Erişim: http://www.abdullahgul.gen.tr/EN/news.asp?146 79. Tokayhaber, “Türk Dış Ticareti Üzerinde Etkili Olacak Yapısallıklar,” Erişim:

http://tokayhaber.com/dis_ticaret_stratejisi/I-4.htm 80. DTM, “Çok Taraflı Ticaret Sistemi ve Bölgesel Entegrasyonlar,” Erişim:

http://www.foreigntrade.gov.tr/anl/DTO/BOLGESELENTEGRASYON.htm 81. News from Russia, “U.S. Ambassador Slams Kyrgyzstan’s Government for flawed elections,” Erişim:

http://newsfromrussia.com/world/2005/03/16/58675.html 82. Kyrgyzstan, “Agreement,” Erişim: http://www.adb.org/Projects/TradeFacilitation/Documents/Agreement-

Kyrgyzstan-Kazakhstan.pdf#search='the%20governmentlegislationstradeKyrgyzstan' 83. Amnesty International Canada, “A catalogue of failures: G8 arms exports and Human Rights Violations,”

Erişim: http://www.amnesty.ca/resource_centre/ior00303.php 84. Beyond Intractibility.org, “Nongovernmental Organizations (NGOs),” Erişim:

http://www.beyondintractability.org/essay/role_ngo/ 85. Asamudin Atoev, “Intellectual Property Rights and Internet in Central Asia Research Paper(draft),” Erişim:

http://www.policy.hu/atoev/research.html 86. Embassy of the United States, “A Bilateral Trade Agreement: Who Benefits?”

http://hanoi.usembassy.gov/bta-whobenefits.html 87. Stokely Baksh, “From the desk of a Journalista,” Erişim: http://stokelyb.wordpress.com/ 88. Comdirect Bank, “International Franchising,” Erişim: http://www.newfranchising.info/Franchising92134.aspx


70

ЦЕЛИ, ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ ЕВРАЗИЙСКОГО ПРОСТРАНСТВА

Борисова Екатерина,

Научный сотрудник Института Востоковедения РАН, к.и.н. Abstract Aims, Problems and Perspectives of the International Eurasian Space Organizations’

Development Inspite of the variety of the international post-Soviet area communities and sometimes their rival

essence (GUAM, EEC), the Eurasian space remains still indivisible. Different projects which are aiming to break one Eurasian field stay hard to realize because they are speculative and artificial. The examples of such projects are the new idea - “Great Central Asia” and recent integration of some countries into “the Commonwealth of democratic choice” – the sort of anti-CIS.

The gradual collecting of smaller Eurasian communities into larger ones shows us the natural

Eurasia integrity. Broken up into small parts Eurasia has begun its gradual reunion after the collapse of the Soviet Union.

In my opinion, the most perspective organization from the mentioned point of view is the Eurasian

economic community (EEC). The amalgamation with the Organization of Central Asia cooperation and the joining of Uzbekistan gave the new impulse to EEC’s development. It seems logic if the other Eurasian organization having the similar to EEC goals joins it. I mean “Common free market zone” (Russia, Belarus, Kazakhstan and Ukraine). But the interests of some west-oriented Ukrainian political leaders hinder in this process.

As a whole, the Eurasian economic community goes to the new level of integrity. The creation of

Eurasian development bank by Russia and Kazakhstan evidences it. My article will analyse the perspectives of further development EEC as the organization, which can

recollect the Eurasian countries on the economic basis.

Несмотря на многообразие появляющихся на постсоветском пространстве межгосударственных объединений, причем в некоторых случаях даже соперничающих друг с другом, как, например, ГУАМ и ЕвразЭС, стратегия евразийского сотрудничества с точки зрения геополитики, остается приоритетом стран Центральноазиатского региона и России.

Ключевыми идеями, способными противостоять разрыву единого евразийского пространства

выступают: целесообразность сохранения евразийского сотрудничества, сложившегося еще во времена СССР, и угроза потери экономического суверенитета при несогласованных действиях стран региона вступающих в ВТО.

Расколотое на мелкие кусочки после развала Советского Союза политическое поле Евразии,

стало постепенно вновь воссоединяться уже в новых вариантах взаимосвязей. Идеология и плановая экономика, скреплявшие евразийское пространство в Советскую эпоху, уступили место не только рыночным отношениям, но и осознанию необходимости углублять экономическое, а, следовательно, и политическое взаимодействие.

Наиболее перспективной с этой точки зрения организацией является Евразийское

экономическое сообщество (ЕвразЭС). Главы государств Белоруссии, Казахстана, Киргизии, России и Таджикистана основали

ЕвразЭС в октябре 2000 года. Основными достижениями организации за прошедший период в политической и социальной сфере стали внедрение системы безвизового передвижения граждан,


71

возможность поступления в вузы соседних стран и взаимное признание дипломов о высшем образовании.

Что касается достижений в экономической сфере, то интеграция стран ЕвразЭС оказывает

положительное влияние на развитие национальной экономики всех государств-участников сообщества. Например, объем инвестиций в среднем по странам ЕвразЭС в первом полугодии 2005 года увеличился на 13%, а в 2004 году - на 11%. В странах ЕвразЭС происходит рост взаимного товарооборота, который за последние два года составил 82%.

Как ожидается, члены сообщества займутся практической реализацией задач по созданию к

концу 2006 года Таможенного союза ЕвразЭС. На сегодняшний день уже согласовано около 60% тарифов, скоро предполагается довести данный показатель до 75%, что составляет около 12 тыс. наименований товаров.

Новый импульс развитию ЕвразЭС придало слияние с ним Организации

Центральноазиатского сотрудничества (ОЦАС), и вхождение в Сообщество Узбекистана. Логичным было бы и вхождение в Евразийское экономическое сообщество еще одной

организации Евразии, имеющей те же цели, что и ЕвразЭС – «Единого экономического пространства» (ЕЭП). Оно было создано специально для того, чтобы в интеграционные процессы евразийского пространства включилась и Украина. Однако ее естественному вхождению препятствует воля некоторых политических лидеров Украины, ориентированных на Запад.

ЕЭП – единственное интеграционное объединение на постсоветском пространстве с

экономическими целями, в состав которого одновременно входят Россия, Украина, Беларусь и Казахстан. Предлагая этот проект Украине, Россия рассчитывала на построение интеграционной группировки, которая должна обеспечить качественное углубление экономического взаимодействия стран – участниц вплоть до создания таможенного союза, общего рынка и экономического союза. Украина при Кучме согласилась на выдвинутые Россией предложения, однако, новая украинская власть заявила, что конечная цель ее участия в ЕЭП будет ограничиваться зоной свободной торговли без изъятий и ограничений. Министр иностранных дел Украины Борис Тарасюк заявил, что другие "обязательства" по Единому экономическому пространству могут препятствовать интеграции Украины с ЕС и вступлению в ВТО89.

Украина, согласно заявлению советника президента Владислава Каськива в отношении ЕЭП,

категорически против создания наднациональных структур, ограничивающих в какой-либо степени суверенитет республик. Тем не менее, украинская власть взяла курс на вступление в Европейский союз, ВТО и НАТО, которые, к слову сказать, также значительно ограничивают суверенитет вступивших в них стран.

По мнению Владислава Каськива, Украина потеряла статус постсоветского государства,

после оранжевой революции, поэтому, по его мнению, в отношениях с другими бывшими союзными республиками необходимо переходить на принцип рыночных отношений. Но насколько, все-таки это экономически оправдано, отказываться от экономической интеграции в рамках ЕЭП?

• ЕЭП позволяет наиболее полно использовать сравнительные преимущества экономик

стран-участниц • В рамках ЕЭП могут легче реализовываться конкретные бизнес - проекты • ЕЭП формирует обширный внутренний рынок • В рамках ЕЭП возможно оптимальное распределение факторов производства. Выход Украины из этой организации и переориентация ее на ЕС чреваты большими

потерями, прежде всего, для самой Украины. Во-первых, это касается потери огромного рынка

89 Деньги / Власть 14.03.2005, №43 (1325)


72

России, Казахстана и Беларуссии. Сейчас Украина поставляет в эти страны машины, оборудование и транспортные средства; металлы и изделия из них; продовольственные товары и сельскохозяйственное сырье; продукцию химической промышленности, каучук и многое другое.

Во-вторых, выход республики из Единого экономического пространства приведет к тому, что

Украина будет получать энергоносители по европейским ценам. Прецедент уже есть. В результате повышения цен на энергоносители очень вероятен коллапс украинской металлургии. Тоже самое произойдет в химической промышленности, в сельском хозяйстве, машиностроении.

В-третьих, будет разрушена уже сложившаяся кооперация хозяйственных связей. Это также

приведет к резкому снижению платежного баланса Украины, девальвации и инфляции. В-четвертых, возникнут визовые барьеры. Тем не менее, нынешняя украинская власть уверена, что для Украины есть единственное

направление движения – это Европейская интеграция, хотя нет никаких четких договоренностей о приближении этой республики к ЕС. Украинские власти даже готовы участвовать в Европейском союзе без членства, понимая под этим свободное перемещение товаров и рабочей силы, но без оформления политических структур. Хотя сложно поверить, что такой вариант сотрудничества может устроить Европейский союз, у которого проблема трудовой миграции и без того очень болезненная тема.

Другая цель Украины – вступление в НАТО - значительно более реальная. НАТО согласно

принять Украину уже в 2008 г. и украинская политическая элита стремится к этому, несмотря на то, что это противоречит украинской Декларации о суверенитете, подтвержденной всеукраинским референдумом 1991 г.

Лишаясь очевидных экономических выгод от интеграции со странами евразийского

пространства, Украина пытается активизировать финансовые потоки со стороны западных государств, предлагая новые схемы межгосударственного сотрудничества. Отказавшись от попыток реанимации ГУАМ, Грузией и Украиной была создана новая организация – Содружество демократического выбора. В ней приняли участие Грузия, Украина, Польша, страны Балтии.

Появление данного союза может реализовать давно разработанный проект Вашингтона по

созданию пояса безопасности (санитарного пояса) вокруг России. И данная "инициатива" Тбилиси и Киева, которая объединила бы в себе так называемые демократические страны, которые не желают находиться в орбите влияния России, очень тесно соприкасаются с проектом Вашингтона.

Однако эта организация не получила какой-либо особой международной поддержки. В

частности, Румыния, участвовавшая в 2005 году в учредительном киевском саммите Содружества демократического выбора "принципиально расстается" с этой организацией, которую считает "еще недостаточно зрелой" для выработки "конструктивной позиции в черноморском регионе". Об этом сначала заявил глава МИД Румынии Михай Рэзван Унгуряну, а потом подтвердил и президент Траян Бэсеску. Он предложил провести в Бухаресте своего рода альтернативный Форум Черного моря за диалог и партнерство, "в котором бы и Российская Федерация нашла свое место".

Таким образом, наиболее успешной организацией постсоветского пространства,

объединяющей в себе экономические и политические цели, является Евразийское экономическое сообщество. Основным приоритетом ЕвразЭС на нынешнем этапе взаимодействия было обозначено развитие глобальной энергетической безопасности. И как было заявлено 25 января 2006 г. на заседании Межгоссовета ЕвразЭС в Санкт-Петербурге, особое внимание будет уделяться мирному использованию атомной энергии. Кооперация в этой области открывает для всех участников ЕвразЭС реальные перспективы. В Санкт-Петербурге президенты России и Казахстана приняли Совместное заявление по развитию сотрудничества в этой области. Согласно заявлению, к 15 мая 2006 года должен быть подготовлен конкретный набор решений по промышленной интеграции атомных комплексов двух стран. Конкретными точками взаимного интереса России и Казахстана, а


73

также Киргизии в атомной сфере являются совместное российско-казахстанско-киргизское предприятие "Заречное", которое разрабатывает месторождение урана, а также Ульбинский металлургический завод по производству ядерного топлива в Казахстане.

К промышленной цепочке в области атомной энергетики должен подключиться и Узбекистан.

Российское предприятие "Техснабэкспорт" и узбекский Навоийский горнометаллургический комбинат будут вместе разрабатывать урановые месторождения в Узбекистане. Такие договоренности были достигнуты также на встрече лидеров государств-членов Евразийского экономического сообщества в Санкт-Петербурге. По итогам переговоров был составлен протокол о совместных действиях "Техснабэкспорта" и Навоийского ГМК по разработке месторождений и добыче урана. Ранее, руководитель Федерального агентства по атомной энергии РФ (Росатом) Сергей Кириенко заявлял о целесообразности воссоздания технологической цепочки ядерного топливного цикла, которая существовала в системе министерства среднего машиностроения СССР.

В рамках энергетических проектов еще более активно развивается сотрудничество между

странами ЕвразЭС в нефтегазовой сфере. Создаются совместные российско-казахстанские, российско-киргизские, российско-узбекистанские и казахстанско-киргизские предприятия.

В целом, Евразийское экономическое сообщество переходит на новый уровень организации,

о чем также свидетельствует недавнее создание Казахстаном и Россией Евразийского банка развития. 12 января 2006 г. Россия и Казахстан подписали договор о его создании. Банк будет работать в коммерческой столице Казахстана, Алма-Ате, и служить целям регионального экономического роста. По условиям договора, Россия внесет две трети, а Казахстан – одну треть уставного капитала банка, составляющего 1,5 млрд долларов. Банк призван финансировать инвестиционные проекты для стран – членов ЕвразЭС.

Воссоединение Евразийского пространства возможно в разных форматах, но пока наиболее

успешным остается формат ЕвразЭС.


74

EĞİTİM KREDİLERİ VE UYGULAMALARI

Dr. Mustafa Şeref Akın, Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan

ABSTRACT Since 1950s’ the small scale introduction of education credit reached to a successful stage over

time. Especially, countries lıke Turkey which face an enormous increase in high school graduates and in the mean time with a limited public budget resourse may benefit from education credit. The implementation of education credit counters the political, technical, administratif and financial problems. Primarily political support and public convinction are required. Since student loans can be applicable through raising tuitions. Student loans include a hidden grant. Both free education and student loans make the financial deficit more ample.

ÖZET 1950’lerin başında ufak çapta başlayan eğitim kredileri zamanla birçok ülkede başarıyla uygulandı.

Özellikle Türkiye gibi lise mezunu artışı ile karşılaşan ve dar bütçeye sahip ülkelerin finansman sorunu eğitim kredisiyle çözülebilir. Eğitim kredisinin uygulanmasın da teknik, finansal, idari ve siyasi sorunlar mevcuttur. Bunların aşılması için en başta güçlü bir siyasi irade ve kamuoyunu ikna edilmesi yatar. Eğitim kredisi ancak eğitim harçları yükselterek uygulanabilecek bir finansman yöntemidir. Zira eğitim kredisi gizli sübvansyon içerir. Hem ücretsiz (ya da düşük) hem de eğitim kredisi finansman açığını büyütür.

EĞİTİM KREDİLERİ ve UYGULAMALARI Kalkınmakta olan ülkelerde yapılan üniversite harcamaları öğrenci talebini karşılayamaz hale geldi.

Örneğin, Afrika’da üniversiteye kayıt oranı %13,5 artmışken üniversiteye ayrılan kaynaklar yıllık %4,1 artmıştır. Latin Amerika’da kayıt artışı %12,9 artmışken kaynaklar %5,2 artmıştır. Ortalama olarak okullaşmanın artışıyla öğrenci başına kamu harcaması %37 düşmüştür (Ziderman ve Albrecht, 1995). Tablo 1.’de 1975-1988 yılları arasında öğrenci başına harcama düşüşünü gösteriyor. 1975 ile 1988 arası düşük ve orta gelirde öğrenci başına harcama % 50 oranında düşmüşken, yüksek gelirli ülkeler de bu oranı daha istikrarlı şekilde tutulmuş ve düşüş %13’te kalmıştır .

Tablo 1. Öğrenci Başına Yükseköğretim Maliyeti (1975-1988)

Ülke Gelir Grubu 1975 1980 1988 1988’deki Harcamaların 1975’deki Harcamalara Oranı Düşük $2.436 1925 1182 %49 Orta-alt 4872 3289 1973 %40 Orta-üst 2175 1773 1258 %58 Yüksek 7811 8205 6769 %87

Kaynak: Albrecht ve Ziderman (1995) Birçok kalkınmakta olan ülke de finanssal krizlerin ana sebebi ortaöğretimde aşırı hızlı büyümedir

(Ziderman ve Albrecht,1995; Psacharopoulos ve diğerleri, 1986; Mingat ve diğerleri, 1985). 1965 ile 1988 yılları arasında sırasıyla Afrika’da, Latin Amerika’da, Doğu Asya’da ve Güney Asya’da ortaöğretimde okullaşma 10 kat, 7 kat, 5 kat ve 4 kat olarak artmıştır (Ziderman ve Albrecht, 1995). Tablo 2. dünyada ki ortaokuldaki okullaşma oranındaki istikrarlı artışını gösteriyor. 1960 yılında dünyadaki öğrencilerin sadece %15’i ortaöğretime kayıt olurken bu oran 1995’te %50’ye ulaşmıştır.


75

Tablo 2. Dünyada Ortaöğretimde Okullaşma

Yıl Ortaöğretimde okullaşma (%) 1960 14 1965 16 1970 26 1975 29.5 1980 34.6 1985 41.6 1990 47.3 1995 57

Kaynak: Dünya Bankası (1995) Üniversiteye giriş talebinin yükselmesinde lise öğrencilerinin artışı yanı sıra, devletin

yükseköğretime sübvansiyon uygulaması, üniversite mezunlarının iş bulma olanaklarını fazla oluşu, nitelikli insan gücünün daha yüksek maaş ödenmesi etkin olmuştur.

Eğitim kredisi (öğrenci kredisi) konusunda ülkemiz çok geride kaldı. A.B.D.’de gibi gelişmiş ülkeler

de eğitim kredileri öyle bir seviyeye ulaşılmıştır ki bu tarz kredilerde ikinci piyasa oluşturulmuştur (Sallie Mae). Öğrenci kredileri A.B.D.’de ev, araba ve kredi kartlarından sonra dördüncü en büyük tüketici kredisidir (Reinebach 1996). Kredi hacmi 1977’de $1,7 milyardan 1981’de $ 7,2 milyar dolara 1993’te $20 milyar ve 1997’de $30 milyar dolara ulaşmıştır (Fossey, 1998). Benzer gelişmeler başta Latin Amerikan ülkeleri olmak üzere gelişmekte olan ülkelerde de yaşanmıştır.

1900’lü yılların başındaki dünyadaki tüm bilgiler 30 yılda bir, 1970’li yıllarda 7 yılda bir ve 2010

yıllarında 11 saatte bir iki katına çıkacağı hesaplanıyor (Bontis, 1999). Bu baş döndürücü ilerlemeden dolayı çağımızı enformasyon çağı olarak adlandırıyoruz.

Beşeri sermaye kavramı üretim sürecinde yer alan insanların bilgi ve deneyimlerinin geliştirilmesine

yönelik yapılan yatırımları ifade etmektedir. Amaç insan sermayesini de içine alacak şekilde entellektüel sermayenin geliştirilmeri gerekir (Halis ve Çalman, 2005). Bu geliştirmenin en kurumsal yolu okullaşmadır.

Düşük gelirli ülkeler grubunda ilgili yaş grubundaki çocuklardan ilköğretime katılım oranı %85

civarındayken, ortaöğretimde %30’lara ve yükseköğretimde ise %5’lere düşmektedir. Ancak ayrıcalıklı öğrencilerin daha yüksek eğitim kademelerinde okuyabildiklerini anlaşılmaktadır. Orta gelir grubundaki ülkelerde ise ilköğretimde %100 katılım oranına ulaşmışken, orta eğitimde henüz %70 katılım oranında ve yükseköğretimde %30’lar seviyesinde kaldıklarını görüyoruz. Zengin ülkeler grubunda ise hem ilköğretimde hem de ortaöğretimde %100 katılım oranına ulaşılmış ve yükseköğretimde ise %50’nin üzerine geçilmiş durumdadır (Şekil 1.).


76

Şekil 1. Gelir Gruplarına Göre Eğitime Katılım Oranları (2000)

0

20

4060

80

100

120İlk

öğre

time

Katılı

mY

üzde

si

Orta

öğre

time

Katılı

mY

üzde

si

Yük

sekö

retim

eK

atılı

mY

üzde

si

Düşük Gelirli ÜlkelerOrta Gelirli ÜlkelerYüksek Gelirli Ülkeler

Kaynak Dünya Bankası (2005) Eğitime katılım oranı yanında yapılan harcamalarda eğitimin kalitesini gösteren unsurlardan biridir.

Yüksek gelirli ülkeler öğrenci başına harcamaları her eğitim seviyesinde düşük ve orta gelirli ülkelere göre 10 katını buluyor. Düşük gelirli ülkelerde ilk öğretim ve orta öğretim için öğrenci başına harcama $50 civarındayken, yükseköğretimde $1000 üzerine çıkmaktadır (Şekil 2.). Halbu ki, ilköğretime yatırımın topluma faydası yükseköğretimdekinden çok daha fazladır (Psacarapoulos, 1994). Orta gelirli ülkelerde düşük gelirli ülkekere benzer düşük harcama ve öğretim grupları arasında çarpaklıklar var. Halbu ki yüksek gelirli ülkelerde hem öğrenci başına yapılan harcama kaliteli eğitimi sağlıyor hem de ilköğretim ile yükseköğretim arasında yapılan harcamalar açısından bir denge söz konusu.

Şekil 2. Öğrenci Başına Harcamalar

0100020003000400050006000700080009000

10000

İlköğretimdeÖğrenciBaşına

Harcama $

OrtaöğretimdeÖğrenciBaşına

Harcama $

ÜniversitedeÖğrenciBaşına

Harcama $


Kaynak Dünya Bankası (2005) Şekil 3.’de öğrenci başına harcamaların kişi başı gelire oranına bakıldığında, harcama dağılım

çarpıklığı daha iyi irdelenmiş olur. Düşük gelirli ülkelerde ilköğretimde öğrenci başına harcamanın kişi başı gelire bölümü %12’i ederken, bu oran yükseköğretimde %250’dir. Benzer çarpıklığı orta gelir grubu


77

ülkelerde de müşaade ederken, yüksek gelirli ülkeler de her eğitim kategorisinde dengeli bir dağılım söz konusudur.

Şekil 3. Öğrenci Başına Harcamalar/Kişi Başı Milli Gelir

0

50

100

150

200

250

300

İlköğretimdeÖğrenci BaşınaHarcama/KişiBaşı GSMH

OrtaöğretimdeÖğrenci BaşınaHarcama/KişiBaşı GSMH

ÜniversitedeÖğrenci BaşınaHarcama/KişiBaşı GSMH


Kaynak Dünya Bankası (2005) Türkiye’deki okullaşma ilköğretimde %90 iken ortaöğretimde %70 ve yükseköğretimde %25’ler

civarındadır (Şekil 4). Bir piramit sözkodur. Lise mezunların sadece %30’u okumaktadaır. Ayrıca bu tablolar nicelikseldir. Yani mevcut eğitimin kalitesini göstermemektedir.

Şekil 4. Türkiye’de Okullaşma Oranları (2000)

0102030405060708090

100

Türkiye'deİlköğretime Katılım

Yüzdesi

Türkiye'deOrtaöğretime Katılım

Yüzdesi

Türkiye'deYükseköretimeKatılım Yüzdesi

Gelişmiş ülkelerdeki eğitim harcamaları konusunda çarpıklık Türkiye’de de mevcut. En yüksek

toplumsal getirisi olan ilköğretimde öğrenci başına harcama GSMH’nın %15’ini ancak bulurken, en düşük toplumsal getirisi olan yükseköğretimde öğrenci başına harcama GSMH’nın %45’ini bulmaktadır (Şekil 4). Başka bir ifadeyle üç kat daha fazla yükseköğretimde öğrenci başına harcama yapılmaktadır (Şekil 5).


78

Şekil 5. Türkiye’de Öğrenci Başı Harcamaların GSMH’ya Oranı

05

101520253035404550

Türkiye'deİlköğretimde Öğrenci

BaşınaHarcama/Kişi Başı

GSMH

Türkiye'deOrtaöğretimdeÖğrenci Başına

Harcama/Kişi BaşıGSMH

Türkiye'deÜniversitede Öğrenci

BaşınaHarcama/Kişi Başı

GSMH

Türkiye’de de üniversiteye giriş rekabeti çetin; 2001’de üniversite giriş sınavına girenlerin % 50’sini

lise mezun olanları % 20’sini halihazırda lisans eğitimini okuyanlar ve sadece % 30’unu son sınıf öğrencilerinden oluşuyor (tablo 3.). Böylece sınavlara tekrar girmek istisna olmaktan çok kural haline gelmiş. Türk gençleri çok ciddi bir rekabetle karşı karşıyalar. Türkiye’de liseye katılım 1985 ile 2000 yılları arasında %7 artmışken, aynı tarihlerde üniversitelere ayrilan bütçe %3 artmıştır (YÖK raporu, 2002). Bunun sonucunda adayların sayısı 1,5 milyonu bulmuş ancak kapasite 300.000 kişiyle sınırlı kalmıştır. Tablo 4. yüksek eğitimde kamu ve özel paylar gösterilmiştir. Özel sektörün payı son derece düşük kalmıştır. Ayrıca kamusal destekte gelişmiş ülkelerin çok gerisindedir.

Tablo 3. Türkiye’de Üniversite Sınavlarına Giren Adayların Dağılımı

Adaylar Aday Yerleştirilen Başarı Yüzdesi Lise son sınıf öğrencileri 504.963 104.446 20,7 Yerleştirilememiş öğrenciler 686.581 252.505 36,8 Yerleştirilmiş öğrenciler 279.653 98.580 35,3 Toplamı 1.471.197 455.531 31,0

Kaynak: YÖK (2002 Tablo 4. Dünyadaki Eğitime ve Yükseköğretime Ayrılan Kamu ve Özel Harcamaları (1995).

Ülke Kamu Eğitim Harcamaları / Milli Gelir (%)

Özel Eğitim Harcamaları / Milli Gelir (%)

KamuYükseköğretim / Milli Gelir (%)

Özel Yükseköğretim / Milli Gelir (%)

Almanya 4,5 1,3 1,0 0,2 ABD 5,0 1,7 1,1 1,3 Arjantin 3,4 0,7 0,7 0,3 Avusturalya 4,5 1,1 1,2 0,6 Çek Cum. 4,8 0,9 0,7 0,3 Danimarka 6,5 0,6 1,3 0 Finlandiya 6,6 0 1,7 0 Fransa 5,8 0,5 1,0 0,1 Hindistan 2,4 0,2 0,6 0,1 İsrail 7,0 1,3 1,2 0,6 İsveç 6,6 0,1 1,6 0,1


79

İtalya 4,5 0,2 0,7 0,1 Japonya 3,6 1,1 0,4 0,6 Kore 3,6 3,6 0,3 1,6 Şili 3,0 2,6 0,4 1,4 TÜRKİYE 2,2 0,2 0,8 0,1 Yunanistan 3,7 0 0,8 0

Kaynak: YÖK (2002) Tablo 5 son 15 yılda çok hızla artan lise öğrencilerin sayısını gösteriyor. 1980’lerin ortasında, lise

sondan mezun olanların sayısı 200.000 civarında iken 1990’ların başında 300.000 öğrenciye ve 90’ların sonunda 500.000 öğrenciye çıkmıştır.

Tablo 5. Türkiye’de Lise Mezunları Yıl Lise Mezunları 84-5 197,820 85-6 220,941 86-7 226,453 87-8 246258 88-9 253149 89-00 279056 90-1 335,544 91-2 361,868 92-3 474,982 93-4 448,762 94-5 472,838 95-6 531,303 96-7 663,612 97-8 476,698 98-9 541,163 99-00 498,241 Kaynak: YÖK (2002) Makalemizin 2. bölümde eğitimde finansman metodu olarak eğitim kredileri üzerinde durulacak ve

3. bölümünde de tartışma ve sonuç bölümüyle sonuçlanacak.

2. Eğitimin Finansmanı

Eğitim beşeri sermayenin bir parçası da olsa fiziksel sermaye benzeri kredi imkanı zayıftır. Eğitim için sermaye piyasasının işlememesi çeşitli sebepleri vardır. Birinci sebep beşeri sermaye ticari olmayan bir maldır ve bundan dolayı eğitim kredisi olarak ipotek edilemez. İkinci sebep ahlaki problemdir zira kredi verenler kredi alanların çok çalışacağını ve yüksek maaşlı bir işe başlayıp krediyi geri ödeme gayretlerini bilemezler. Üçüncü sebep beşeri sermaye uzun dönemli bir yatırım aracıdır. Yatırım dönemi uzaması, risk ve paranın fırsat maliyetini artırır. Dördüncü sebepte geri dönüşümü riskli bir yatırıma öğrenciler kredi almaktan çekinebilir (Woodhall, 1983 ve 1987).

Bunun sonucunda kredi verenler borç vermeye kararsızdırlar ve yüksek faizle risklerini telafi ederler.

Bu mükemmellikten uzak piyasa koşullarına hükümetin müdahalesi gerekir. Eğitim kredileri devletin daha da fazla yükseköğretime sübvansiyon vermesine yol acabilecegini

tablo net bir sekilde gosteriyor (tablo 6). Şöyle ki Brezilya’nin uyguladigi ogrenci kredilerinin öğrenciler ödemesinin ancak %2’sini karşılamaktadır. Kenya’da ve Venezuela’da bu oran eksi ile sonuçlanıyor. Yani devlet burs olarak verse daha az masraflı çıkacak. Ancak buna karsşı Quebec, Barbados ve Isveç’te sistemin %60’inin üstünde ögrenciler finanse edebiliyor (sütun VI).


80

Tablo 6. Bazı Eğitim Kredisi Uygulanan Ülkelerde Gizli Sübvansiyon ve Hükümet Kayıpları

Ülkeler Gerçek Reel Faizler (I)

Geri ödeme dönemi (II)

Faizden ve ödeme döneminden dolayı gizli ödül (III)

Devletin III’ ten ve kredilerin geri ödenmemesinden dolayı kaybı (IV)

Devletin IV’ ten ve de idari masraflarından dolayı kaybı (V)

Geri Ödeme Tutarı (VI)

Kolombiya1 -10.60% 8 73% 76% 87% 13% Kolombiya2 3% 5 29% 38% 47% 53% İsveç 1 -3% 20 61% 62% 70% 30% İsveç 2 1% 10 28% 30% 33% 67% Endonezya -2.30% 10 57% 61% 71% 29% A.B.D. 3.80% 10 29% 41% 53% 47% Hong-Kong -6.30% 5 43% 43% 47% 53% Britanya 0% 7 26% 30% 41% 59% Norveç 5.60% 20 33% 33% 48% 52% Danimarka 1.60% 10 52% 56% 62% 38% Finlandiya -0.60% 10 45% 46% 52% 48% Brezilya1 -35% 5 91% 94% 98% 2% Brezilya2 -14.90% 8 62% 65% 71% 29% Jamaika1 10.70% 9 74% 84% 92% 8% Jamaika2 -5.60% 9 56% 62% 70% 30% Barbados 4.10% 12 13% 18% 33% 67% Kenya -6.90% 10 70% 94% 103% -3% Quebek 5.20% 10 31% 31% 37% 63% Şile 1% 10 48% 69% 82% 18% Japonya -1.40% 20 50% 51% 60% 40% Venezuela -23% 20 93% 98% 108% -8% Honduras 3% 8 51% 53% 73% 27% Avustralya 0% 17 48% 52% 57% 43%

Kaynakça: Douglas ve Ziderman (1991 1993) Burada en anahtar konu reel faiz oranları ve geri ödeme vadesi (I ve II sütun). Yani reel faizlerin

negatif olduğu ve çok uzun vadeli krediler yüzünden devletin yüksek oranda subvansiyona ihtiyaç duyuyor. 2.1. Eğitim Kredilerinin İşler Hale Getirmek 1971’de Gana’da öğrenci kredileri kurulduktan bir yıl sonra kaldırıldı. Ögrenciler ücretsiz sunulan

hizmetlerin bedele bağlanmasına ve kredi ile ödeme yapmasını hoş karşılamadılar. Muhalif grupların siyasi lideri öğrenciler ile koalisyon kurarak karşılığında hükümet desteğini alarak öğrenci kredilerini kaldırıldı. Eğitim kredilerini işler hale getirebilmek için geri ödeme, finansal olanaklar, idare yapısı, ihtiyaç sahiplerine ulaşma ve değerlendirme konularında hassasiyet ile durulması gerekir.

2.1.1. Geri Ödeme Geri ödeme konusu iki ucu sivri bir deneğe benzetebiliriz. Bır taraftan geri ödeme sıkı tutulmazsa ve

kredi dönüşümü hızla dönüşümü sağlanamazsa bütçe ciddi açık veriyor. Öteki taraftan öğrencilere ağır yük yüklenirse özellikle ihtiyacı olan öğrenciler kredi almaktan vazgeçebilirler. Özellikle yüklü kredi alanlar ödememezlik yapması muhtemel hale gelir. Bunun önlenmesi için öğrenciye mezuniyetten sonra kapasitesine göre ödeme külfeti getirilebilinir. Kolombia’da amaç ödememe oranını %12’nin altında tutmak.

İsveç, Hong Kong ve Kanada’da gelire göre ödeme yapılıyor. Maksimum ödeme aylık gelirinin %10-

15 arasında sınırlandırılıyor. Jamaika’da düşük ödeme yapılmasının sebebi öğrencilerin devlet tarafından desteklendiği ve ödeme yapılmasının gerekmediği. Aynı zaman da hükümet garantili olduğu için bankaların ödenmeyen kredilerin peşine düşmemeleri.


81

Ödeme sorununun çözümlerinden biri üniversite sorumlu tutulabilir. Üniversite dağıtımı yapsın. Öğrencinin üniversiteye duyduğu sorumluluk sebebiyle ödeme yapmamasına engel olur.

Takip sorunu çeşitli yöntemlerle çözülmüş. Gana sosyal sigortlar aracılığıyla ödemeleri alıyor.

Avustralya’da vergi idaresi ödemeleri takip ediyor. Burada kayıtlı sistemin güveniliriği ve etkinliği önemli. Bankalara teşvik sebebiyle sorunsuz kredı dönüşleri için ek ödeme yapılıyor. Bazen de sorunlu kredilere karşı devlet (garantisinden dolayı) ödemeyi eksik olarak yapılıyor.

Çin de eğitim kredisinin takibi üniversitelere verilmiş ve mezuniyet esnasında aldığı borcun

tamamının ödenmesi bekleniyor. 2.1.2. Finansal Olanaklar

Eğitim kredilerinin sağlam finansal olanak sağlanması hayatidir. Tablo 7.’de kredi sağlamaya

yönelik çeşitli kaynakaları göstermektedir. Brezilya ulusal lotodan pay vermekte, Panama’da gelir vergisinden Kosta Rika’da kurumlar vergisinden kesinti yapılmakta, Hong Kong’da kumarhanelere vergi konmuştur ve Kolombiya’da kurum devlet garantili bonosunu çıkarmaktadır.

Tablo 7. Finansman Yolları Caixa Economica (Brezilya) Ulusal Loto’dan yüzde Ifare (Panama) Gelir Vergisinden Conape (Kosta Rika) Kurumlar Vergisinden (%5) Hong Kong Kumarhane Vergisinden Icetex (Kolombiya) Bono çıkartıyor Kaynak: Salmi 2.1.3. İdare yapısı İdari yapılanmada tek seslilik yok. Ülkeler kamu, özel ve vakıf şeklinde kurumlaşıyorlar (tablo 8).

Ancak eğitim kredisi bursa benzeliğinden dolayı tamamen kendisini döndürebilmesine imkan yok. Muhakkak devletten destek veya özel sektörden bağış alması gerekir.

İdari masraflar eğitim kredisinde yüksek. Yüksek olmasının sebepleri devlet sektöründeki genel

verimsizliğin yanında öğrencilerin kredilendirmesinden de kaynak olabilir. Güney Amerika’da idari maliyetler %15-25 arasında sınırlı kalıyor.

Tablo 8. İdari Yapılanma Kamu Kamu/Özel Özel Vakıf

Uluslararası - EBRD/ABN Ülkesel Icetex

(Kolombiya) Colfuturo (Kolombia)

Ticari Bankalar

Fundapec (Dominik Cumhuriyeti)

Bölgesel Icees (Meksiko) - - Sacev (Vebezuela) Dernek/Örgüt - - - Gramen Bank (Bangladeş) Kurum Çin Üniversiteleri - - Amerikan Üniversiteleri

Kaynak: Salmi Genelde devlet tarafından idare edilsede Amerika’da üniversiteler kendi programlarını yürütüyorlar. 2.1.4. İhtiyaç Sahiplerine Ulaşma

Eğitim kredilerin finansman sorunu çözmek kadar önemli işlevi krediyi ihtiyaç sahibine ulaştırmak.

Her kredi en az %30 sübvansiyon içeriyor. Bundan dolayı fakir öğrenci temel hedef olmalı.


82

Tablo 9 Jamaika’daki eğitim kredisi alanların tüm öğrenciler ve tüm kredi alanlar içindeki oranı verilmiş. En üst grupta kredi alanların toplam kredi alanlara oranı %62. En fakirlerin oranı ise %7. Ciddi bir eşitsizlik gözlemleniyor.

Tablo 9. Eğitim Kredilerinin Gelir Dilimlerine Göre Oranı %20’lik Dilimler Öğrenci Kredisi Alanların Oranı Tüm Öğrencilere Oranı En Fakir %20 7.7% 2.6% Orta Altı %20 5.2% 7.7% Orta %20 9% 15.4% Orta Üst %20 15.7% 38.5% Üst %20 62.3% 35.9% Toplam 100% 100% Kaynak Jamaika Eğitim Kredisi Bürosu, 1997 Tablo 10’da Venezüela’da gelir ve kredi dağılımını göstermiş. 1995 yılında ciddi bir dengesizlik

Venezüela içinde de mevcut. En üst grup kredi alanların %13’ünü oluştururken, en alt grup %1’in altındaydı. İki yıl sonra fakir gruplara ulaşmayı başarılarak zengin grub kredi alanlar içinde sadece %1’ini oluşturuken, alt kesim %13’ü geçmiştir.

Tablo 10. Eğitim Kredisi Alanların Sosyo-ekonomik Kökeni

Sosyal Sınıf Yükseköğretim Öğrencileri (%) (1995) Yükskeöğretim Öğrencileri (%) (1997) Yüksek 13.5 1 Orta Üstü 67.5 10.7 Orta 16.9 40.7 Orta Altı 1.5 33.7 Alt 0.4 13.6 Toplam 100 100

Kaynak Fundayacucho (Venezuela), 1998 Meksika’da dengeli bir kredi dağılımından sözedebiliriz (tablo 10). Ancak orta gelir grub ağırlıklı bir

kredi kompozisyonu mevcut. Devlet üniversitelerinde zengin ailelerin kredi alma oranı çok düşük (belki de devlet üniversitleri içinde oranı düşük) buna karşın özel üniversitelerde fakirlerin kredilendirmesi düşük (belki de özel üniversitelerde fakirlerin oranı düşük).

Tablo 11. Sonara Eyaletinde Öğrencilerin Sosyo-ekonomik Profili

Gelir Seviyesi

Devlet Üniversitelerinde Öğrenci Dağılımı

Devlet Üniversitelerinde Kredi Dağılımı

Özel Üniversitelerde Öğrenci Dağılımı

Özel Üniversitelerde Kredi Dağılımı

Yüksek 0.5% 0.8% 10.2 6.3% Orta 23.6% 22.2 61.1 55.2% Düşük 75.9% 79.7 28.7 38.5% Toplam 100% 100 100% 100%

Kaynak ICEES (Meksika) 1998 3. Sonuç Düşük gelirli ülkeler grubunda çocuklardan ilköğretime katılım oranı %85 civarındayken,

ortaöğretimde %30’lara ve yükseköğretimde ise %5’lere düşmektedir. Bu da bilginin yayılmasının düşük gelirli ülkelerde zayıf olduğunu işaret eder. Ancak ayrıcalıklı öğrencilerin daha yüksek eğitim kademelerinde okuyabildiklerini anlaşılmaktadır.

Düşük gelirli ülkelerde ilk öğretim ve orta öğretim için öğrenci başına harcama $50 civarındayken,

yükseköğretimde $1000 üzerine çıkmaktadır. Halbu ki, ilköğretime yatırımın topluma faydası


83

yükseköğretimdekinden çok daha fazladır. Düşük gelirli ülkelerde ilköğretimde öğrenci başına harcamanın kişi başı gelire bölümü %12’i ederken, bu oran yükseköğretimde %250’dir. Kaynakların yükseköğretimden ilk ve ortaöğretime aktarılmasında fayda vardır.

1960 yılında dünyadaki öğrencilerin sadece %15’i ortaöğretime kayıt olurken bu oran 1995’te

%50’ye ulaşmıştır. Üniversiteye aşırı talebin sonucunda kalkınmakta olan ülkeler de yüksek eğitim kurumlarına giriş seçme esasına dayanır.

Eğitim beşeri sermayenin bir parçası da olsa fiziksel sermaye benzeri kredi imkanı zayıftır. Eğitim

için sermaye piyasasının işlememesi çeşitli sebepler nedeniyle olur. Birinci sebep beşeri sermaye ticari olmayan bir maldır ve bundan dolayı eğitim kredisi olarak ipotek edilemez. İkinci sebep ahlaki problemdir zira kredi verenler kredi alanların çok çalışacağını ve yüksek maaşlı bir işe başlayıp krediyi geri ödeme gayretlerini bilemezler. Üçüncü sebep beşeri sermaye uzun dönemli bir yatırım aracıdır. Yatırım dönemi uzaması, risk ve paranın fırsat maliyetini artırır. Dördüncü sebepte geri dönüşümü riskli bir yatırıma öğrenciler kredi almaktan çekinebilir

Öğrenci kredilerinin temel amacı öğrencelere kapital sermayeye girişini sağlamak. Harçlar mevcutta

olsa sadece %2-3 dolaylarında bir öğrenci katkısı vardır. Öğrenci kredilerinin ekonomik mantığı şudur ki; yüksek beşeri sermaye ile hayat boyunca daha yüksek maaş kazanılmasıyla alınan kredilerin geri ödenebilmesidir. Öğrenci kredisi burs gibi bir finanssal yardım şeklidir. Diğer finanssal yollara göre öğrenci kredisinin farkı tekrar ödeme zorunluluğudur.

Eğitim kredisini temel amacı fakir öğrenciyi desteklemektir. Ancak eğitim kredisinde ailenin serveti

onemli rol oynuyor. Fakir ailelerden gelen öğrenciler piyasa riskini almaktan kaçınırlar çünkü eğitim yatırımının maliyeti aile servetlerinin önemli bir bölümünü oluşturur (Montensen, 1990). Bundan dolayi fakir ailelerden gelen öğrenciler zengin ailelerden gelenler göre riskten daha çok kaçınırlar.

Dünya bankası ücretsiz eğitimden eğitim kredisine yavaş geçişi tavsiye ediyor. İlk adım,

hükümetlerin bursları azaltıp, maliyetleri kurtarıcı düşük harç talep etmesi ve özel üniversitelerin başlaması için kanuni sınırlamaları gevşetmesi. İkinci adım, bursların kaldırılması, üniversite harçların arttırılması ve ortaöğretimde de düşük seviyeli harç alınması kamu okullarının yönetiminin ve finansmanının ademi merkeziyetçi olması. Üçüncü adım öğrenci kredilerini kendi kendini finanse edecek şekle getirmek. Öğrenciler aracılığıyla kaynakları kamu ve özel sektöre tahsis ederek okullar arasındaki daha büyük rekabeti temin etmek ve adem-i merkeziyetçiliği teşvik etmek

Türkiye’deki katı kamusal doktrini kırmak çok kuvvetli siyasal iradeye bağlıdır. Seçmenlere öğrenci

kredilerinin faydalarından ve yükseköğretimde fakirden zengine sübvansiyon transferi anlatılmalı. Dünya Bankasının öğrenci kredilerini desteklemesi Türkiye’nin Dünya Bankası kaynaklarını

kullanmasını sağlayabilir. Hem Dünya Bankasının beşeri kaynakları hem de dünyadaki tecrübeleri bize yol gösterecektir.

Faizler öğrenci okuldayken ödenir ve daha sonra krediyi veren banka öğrencileri takip eder.

Ödemeyi yapamadığı takdirde devlet ödemeyi yapar. Devletin her şartta ödemeyi yapması kredi takibinin motivasyonunun düşürücü etkisi var. Devlet pasif bankalara karşı bazı yaptırımları uygulayabilir. Devlet kredini dönüşümünü yapmayan öğrencinin sadece banka maliyetini karşılayabilir böylece kar güdüsündeki banka öğrencileri sıkı takibe ihtiyaç duyar. Uygulanacak pozitif reel faiz oranı ve geri dönüş süresini orta dönemle sınırlandırılması kredi fonunun ayakta kalması için hayatidir.

Zamanlama diğer zorlu bir konudur zira hem Kolombiya hem de A.B.D.’nin durumlarında göstermiştir ki en az on yıl da başarılı bir programın oturtulabiliyor. Ancak Türk hükümetlerinin ömrü bu sürenin çok altında ve bundan dolayı programın istikrarı konusunda epey sıkıntı yaşanabilir. Özellikle hükümetin hem harçları yükseltmesi hem de öğrenci kredilerini koyması görünüşte son derece popüler olmayan bir politikadır. Şu çok önemli bir husustur; öğrenci kredilerinin konmasıyla birlikte amaç eğitime harcanan kamu kaynaklarının azaltılması değildir. Ancak yükseköğretimden yapılan tasarruf ile ilköğretim ve ortaöğretime destek sağlanmasıdır. Burada özellikle amaç öğretmen/öğrenci oranlarının indirilmesi ve teknoloji yatırımları ile kaliteyi arttırmaktır.


84

Esasında bu yöneliş özellikle eğitimli iş gücüne öğretmenlik piyasasında canlanma getirecektir ve üniversite mezunlarına dolaylı olarak sübvansiyona devam edilecektir. Mesela böyle bir politika üniversite eğitimin getirisi konusunda belirsizliği azaltacaktır.

Özellikle kamu harçlarının yükseltilmesine ve öğrenci kredisi uygulamasına popüler büyük şehir

üniversitelerinde başlanması kırsal-kentsel dengesi açısından önemlidir. Bu bağlamda yeni yetişen küçük şehir üniversitelerinin ücretsiz eğitime devam edilebilir. Böylece iyi lise öğrencilerinin buraya yönelmesi sağlanabilir.

Türk yüksek öğretimi ciddi bir finanssal sınırlama içerisindedir. Kamu üniversitelerinin tamamıyla

devlete bağlı olması üniversite yönetiminin kapasitesinin ve kalitesini yükseltilemiyor. Öğrenci kredisi yoluyla finansal piyasadan faydalanarak Türk eğitimi desteklenir. Kredilerin sayesinde artan eğitim harcamalar öğretim üyelerine, kütüphanecilere, ders kitaplarına, laboratuara olan talebi arttırır. Finanssal yöntemlerin özelleştirilmesi akademik adem-i merkeziyetçi yönetimi getirir.

Kamu üniversiteleri paralı sisteme geçirmediğimiz sürece eğitim kredisini finansal olarak

gerçekleşmesi mümkün değildir. Hem eğitim kredisi hem de ücretsiz eğitim finansmandaki açığı tırmandırır. Kaynakça 1. Creedy, J. (1994) Financing Higher Education: Public Choice and Social Welfare. Fiscal Studies, 15,

pp.87-108. 2. Gürüz, K. (2001). Dünyada ve Türkiye’de Yükseköğretim, ÖSYM Yay. No. 2001 -4., Ankara 3. Mingat, Alain and Jee-Peng Tan (1984). Subsidization of Higher Education Versus Expansion of Primary

Enrollments: What Can a Shift of Resources Achieve in Sub-Saharan Africa?”, Education Department, The World Bank, Washington, D.C.

4. Mingat, Alain, Jee-Peng Tan and Monzurul, Hoque (1985). Recovering the Cost of Public Higher Education in LDCs: To What Extend Are Loan Schemes an Efficient Instrument? Education Department , The World Bank Staff Working Paper , Washington, D.C.

5. Johnes, Geraint. (1993). The Economics of Education. St. Martin`s Press, New York. 6. Psacharapulos, George, Jee-Peng, Tan, and Emmanuel Jimenez. (1986). Financing Education in

Developing Countries: An Exploration of Policy Options. Washington, D.C.: The World Bank. 7. Psacharopoulos, G. (1994) Return to Investment in Education: A Global Update. World Development,

September 1994, 22, pp. 1325-43. 8. OSYM (2002) Report 9. Oosterbeck, H. (1998) Innovative Ways to Finance Education and their Relation to Lifelong Learning.

Education Economics, 6 , pp.219-51. 10. Salmi, J. Student Loans in an İnternational Perspective: The Work Bank Experience 11. Woodhall, Maureen (1983). Student Loans as a Means of Financing Higher Education: Lessons from

International Experience. World Bank Staff Working Paper No.599 Wahsington, D.C.: The World Bank. 12. ________ (1987). Lending For Learning: Designing a Student Loan Programme for Developing

Countries. London Commonwealth Secreteriat. 13. UNESCO (1998). Higher Education in the Twenty-First Century: Vision and Action, Conference,

Working Document ED-98/CONF.202/CLD.23 14. World Bank (1995). Priorities and Strategies for Education, Washington, D.C., 15. World Bank. Undated. http://www1.worldbank.org/education/economicsed/finan-

ce/demand/demfin/student_loans_jamaica.htm 16. Ziderman, Adrian and Douglas Albrecht (1995). Financing Universities in Developing Countries.

London, The Falmer Press. 17. __________. (1991). Deferred Cost Recovery for Higher Education. World Bank Discoussion Papers

No.137, The World Bank, Washington, D.C.


85

FOSTERING MARKET PENETRATION OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN KYRGYZ REPUBLIC

N.Abdyrasulova, Director Nazgul Esenbol, Project manager

Civic Environmental Foundation “UNISON”, Kyrgyz Republic, Bishkek, 60-319, Togolok Moldo str., e-mail [email protected], www.unison.kg

Abstarct FoRES is to foster market penetration of renewable energy sources (RES) by capacity building of

decision makers, networking and lobbying of private business, facilitating and encouraging technology transfer from EU and Slovakia in particular and by increasing public awareness on RES in Kyrgyz Republic.

To understand why renewable energy sources are important in the context of national development

it is necessary to note that energy is one of the most socially and politically sensitive issues in Kyrgyzstan with significant impact on country economy. The country depends on foreign suppliers (Russia and other Central Asian countries) for about 60 % of its primary energy demand. Thus the question of security of energy supply and energy dependence has resolute political and economic priority. An active energy efficiency and renewable energy sources policy, combined with effective and customer oriented energy management could pave the path for enhancing security of energy supply, reduction of energy dependence and for successful market transformation. The development of the market of renewable energy sources gives an opportunity to decrease greenhouse emissions, to improve macro economical indicators through reduction of import of fossil fuel, to make new job opportunities and to improve living conditions of population especially in remote rural regions.

In the frame of the project the potential of renewables is assessed. The assessment of potential

provides the stakeholders with the data on technical available projects, economical viable projects and profitable from the market point of view projects. The list of existing and potential projects on RES technologies is elaborated due to familiarize the foreign and domestic investors with the clear information on RES market in Kyrgyz Republic. And the list of recommendations on RES technologies promotion is developed to present them to National Assembly – Zhogorku Kenesh. The main principles of recommendations aimed to develop the national strategy of RES.

All over the world the penetration of renewable energy sources is intensively developed and

focused to provide sustainable energy consumption and sustainable development of the country.

«Экология+Экономика+Энергетика». Претворим это правило в жизнь!

Более 1.6 млрд. человек на земном шаре не имеют доступа к современным формам энергообеспечения. Значительная часть этих людей проживают в сельских местностях наибеднейших регионов мира, в частности в Африке и южной Азии. Бедность и изолированность от мировых инвестиционных ресурсов являются предпосылками отсутствия привлекательности этих регионов для капиталовложения. К тому же, используемые энергетические источники (древесина, древесный уголь, остатки растений) и применяемые технологии по их утилизации являются источником загрязнения и оказывают негативное влияние на здоровье людей.

Кыргызстан как государство, переживающее период трансформации экономики, также имеет

ряд существенных проблем в топливно-энергетическом секторе. Это и устаревшее неэффективное оборудование распределительных электрических сетей, что в свою очередь рождает баснословный уровень потерь, это и отсутствие капитальных инвестиций в гидроэнергетику и месторождения нефти и газа, это и неэффективное и нерациональное использование имеющихся угольных месторождений, и, наконец, все эти проблемы ставят наше государство в зависимость от импорта энергетических ресурсов из соседних стран. Как один из возможных путей решения этих проблем во


86

всем мире признается внедрение и широкое использование возобновляемой энергетики. Возобновляемые источники энергии во всем мире рассматриваются как альтернатива традиционным энергетическим источникам в виду таких выгод, как: при использовании современных технологий, основанных на возобновляемых источниках, уменьшается антропогенное воздействие на окружающую среду путем сокращения выбросов парниковых газов, обеспечивается автономное энергоснабжение, что особенно актуально для отдаленных горных регионов Кыргызстана, экономятся ископаемые виды топлива, развиваются сельские регионы, снижается импорт фоссильных видов топлива, появляются новые рабочие места, сберегаются денежные средства отдельного домохозяйства, что улучшает уровень жизни населения.

Продвижение возобновляемых источников энергии в Кыргызстане и развитие рыночных

отношений в этой сфере явились главными целями, к которым стремится проект «Словацко-Кыргызское сотрудничество по развитию рыночных отношений в сфере возобновляемых источников энергии - FoRES». Данный проект реализуется Общественным экологическим фондом ЮНИСОН совместно со словацкой консалтинговой фирмой Навитас при поддержке официальной словацкой программы поддержки SlovakAid под эгидой Министерства иностранных дел Словацкой Республики и Канадского Агентства по международному сотрудничеству (CIDA).

Проект предоставил возможность изучить опыт Европейских стран в сфере развития

возобновляемой энергетики, в частности Словацкой Республики. Была изучена политика Словацкого Правительства в области альтернативной энергетики и меры по поддержке возобновляемых источников энергии. Некоторые их достижения, такие как специальные тарифы на подключение источников возобновляемой энергетики, могли бы быть адаптированы и применены в условиях Кыргызстана, конечно, при поддержке Правительства.

Изначально создание двух рабочих групп было верным решением, так как эти группы,

возглавляемые такими специалистами как г-жа Султанкулова, ведущий специалист Национального агентства по антимонопольной политике, выполняющее функции национального Агентства по энергетике, и г-н Обозов, директор Центра по проблемам использования возобновляемых источников энергии (ВИЭ), объединили представителей различных организаций, заинтересованных в развитии ВИЭ.

Проектная команда начала свою деятельность с анализа существующего положения

энергетического сектора Кыргызстана и имеющихся проблем в данном секторе. Были определены основные барьеры к развитию возобновляемой энергетики в Кыргызской Республике: отсутствие национальной стратегии по развитию ВИЭ и недостаточная информированность общественности о ВИЭ. В качестве метода преодоления барьеров проектной командой и рабочими группами были разработаны рекомендации, адресованные лицам, принимающим решения, властным структурам, государственным органам. Данный документ ставит своей задачей подготовку списка инструментов и предложение новых механизмов для продвижения рынка возобновляемых источников энергии. Описанные в документе механизмы поддержки учитывают ситуацию в Кыргызстане на настоящий момент, а также ожидаемые изменения и рыночные преобразования. Используя опыт Европейского Союза, инструменты и механизмы по поддержке ВИЭ были оценены и адаптированы с учетом возможностей Кыргызстана. Классификация рекомендаций произведена по следующим типам: политическая и законодательная база – в данной области рекомендации направлены на принятие отдельного нормативно-правового акта либо внесение поправок в существующие с учетом реалий нынешнего дня. Следующий тип – рекомендации в институциональной базе – рекомендации по эффективной идентификации, установлению, реализации, координации, управлению и мониторингу политики энергоэффективности и возобновляемой энергетики на всех уровнях ее реализации. Рекомендации по ценообразованию, фискальному и налоговому регулированию предполагают создание и внедрение эффективных инструментов по стимулированию использования технологий, основанных на ВИЭ. Это могут быть программы социальной поддержки особо уязвимых слоев населения, специальные тарифы на подключение, смягчение налогового бремени, распространение демонстрационных проектов, создание специализированных финансовых институтов (Револьверный Фонд), также использование механизма чистого развития (МЧР). Подобные поддерживающие меры могут быть разработаны исходя из целесообразности и эффективности их действия с учетом


87

реального положения в нынешней ситуации. Меры по повышению информированности являются следующим типом рекомендаций и нацелены на повышение осведомленности населения о ВИЭ и выгодах от их использования. Опыт иностранных государств показывает, что повышение информированности населения об экономических и экологических выгодах использования ВИЭ технологий ведет к увеличению использования альтернативной энергетики в жилом секторе, в частности, энергии биомассы и Солнца. Наиболее эффективными являются широкомасштабные информационные кампании, включая ролики на ТВ и радио, брошюры, листовки, статьи в центральных и региональных газетах. Главное условие успешности подобных кампаний – доступность материала для обычного рядового жителя страны и использование кыргызского языка для отдаленных сельских регионов, где основную часть жителей составляет коренное население. Отдельным блоком идет информирование специалистов в области ВИЭ, финансовых институтов, государственных органов с учетом интересов каждой группы и фокусированием на выгоды, привлекательные для конкретной целевой группы. Создание сетевого объединения и вовлечение местных заинтересованных организаций является одним из приоритетных задач в рамках политики распространения широкого применения ВИЭ технологий.

Рекомендации, разработанные проектной командой с учетом замечаний и предложений

специалистов, будут предложены высшему законодательному органу страны – Жогорку Кенешу для включения в национальные программы и стратегии развития ВИЭ. Этот документ может стать основой при разработке общих программ и политики продвижения альтернативной энергетики. Лоббирование документа на уровне высшего органа – Жогорку Кенеша имеет особое значение в рамках проекта и преследует цель включения рекомендаций в документы и программы общенационального характера.

Разработке рекомендаций предшествовала работа по оценке имеющегося потенциала

возобновляемых источников энергии в Кыргызстане. Уникальность данной оценки в том, что были выделены типы потенциалов: технически возможный, экономический, рыночный, что позволяет дать более ясную картину рынка ВИЭ, возможностей применения технологий, экономический потенциал альтернативных источников энергии в Кыргызстане. Технически возможный потенциал определен как возможность использования существующих технологий, ограниченный юридическими, административными и экологическими барьерами. Экономический потенциал – часть возможного потенциала, который может быть экономически приемлем и имеет позитивный эффект с точки зрения макроэкономики. Это значит, что все затраты ниже, чем выгоды от использования технологии или оборудования за весь период использования. Выгоды от реализации экономического потенциала выше, чем затраты (включая проценты, амортизация, функционирование, техническое обслуживании и др., также и плата за экологию). Рыночный потенциал есть экономический потенциал минус рыночные барьеры (инвестиционные риски, ожидаемая прибыль и др.). То есть, это часть экономического потенциала, которая выгодна с точки зрения микроэкономики (инвестора) и которую инвестор готов реализовать с учетом основных экономических и общественных условий при отсутствии радикальных изменений в политической, институциональной и регулятивной сферах. Основные критерии для оценки рыночного потенциала – реальный период окупаемости, необходимость реализации и существующие барьеры. Приемлемый период окупаемости дифференцирован в зависимости от инвестора: от 6 до 8 лет для домохозяйств, от 4 до 6 лет для промышленности и частного сектора услуг, распределительных компаний и общественного сектора услуг.

Оценка различных типов потенциалов особенно важна для глубокого понимания нынешнего

уровня внедрения ВИЭ и анализа максимального уровня, который может быть достигнут при внедрении существующих технологий (технический потенциал), для представления картины макроэкономически оптимального варианта, на который должна быть нацелена экономика страны при существующем положении (экономический потенциал) и для оценки рыночных законов (рыночный потенциал).

Другим вкладом проекта оказался обзор возможных воздействий при развитии

возобновляемых источников энергии в Кыргызстане. Международный опыт показывает, что использование альтернативной энергетики дает дополнительные выгоды, влияющие на


88

национальную экономику. Особо значимый эффект связан с уровнем импорта энергоресурсов, и в частности, на торговый баланс. Полученная выгода может быть использована как финансирование в инфраструктуру сектора, что в свою очередь увеличивает эффективность и развитие внутренних ресурсов и создает новые инвестиционные возможности. Дополнительные выгоды могут быть определены как усиление конкурентоспособности путем уменьшения их эксплуатационных расходов, увеличения прибыли и инвестирования в качество их результатов. Здоровые компании и высокая прибыль привлекут внутренний и внешний капитал в сектор.

Оценка воздействий развития ВИЭ на жизнедеятельность нашей страны производилась по

следующим видам: • Макроэкономическое влияние, где основными показателями являются уменьшение

потребления фоссильных источников для отопления (в ТДж); уменьшение энергозависимости (в долларах США) и уменьшение отрицательного торгового баланса страны; уменьшение стоимости энергии для домохозяйств и промышленных объектов в % от их энергетических счетов.

• Социальное влияние, основными индикаторами которого являются новые рабочие места

в связи с возникновением новых форм бизнеса, повышение качества жизни населения через улучшение доступа к энергии.

• Экологическое воздействие связано с тем, что использование возобновляемых

источников энергии дает снижение выбросов парниковых газов (СО2, SO2, NOX), что соответствует принципам Киотского протокола, улучшая качество воздуха и общее состояние здоровья населения. Это может привлекать проекты в рамках механизма чистого развития (МЧР) и привлечь дополнительные зарубежные инвестиции. Основной индикатор – снижение выбросов парниковых газов в связи со смещением акцента в сторону альтернативных источников, в частности, биомассы и солнца.

Учитывая зависимость Кыргызстана на 60% от импорта первичных энергетических ресурсов

и проблемы с энергообеспечением в сельских районах, использование возобновляемой энергетики может быть вкладом в решении указанных проблем. Положительное влияние на торговый баланс в первую очередь достигается снижением импорта фоссильных видов топлива и увеличением экспорта электричества, высвобожденного за счет использования альтернативной энергетики. Для сравнения ниже приведены таблицы конечного потребления энергии и экономический потенциал ВИЭ в Кыргызстане (Таб.1 и таб.2 соответственно).

Таб.1 Конечное потребление энергии в Кыргызстане Источник: Международное энергетическое агентство, 2002

Конечное потребление энергии по секторам ТДж (миллион тонн нефтяного эквивалента) промышленность 19530,06(0,466) транспорт 9429,75(0,225) другие (жилой сектор, услуги, с\х, неэнергетическое использование)

52177,95(1,245)

ВСЕГО 81137,76(1,936)

Таб.2 Потенциал ВИЭ в Кыргызстане Источник: Проект «Словацко-Кыргызское сотрудничество по развитию рыночных отношений в

сфере возобновляемых источников энергии - FoRES»

Экономический потенциал Вид ВИЭ отопление электричество


89

ТДж\год ГВтч\год Ветряная энергия 0 36 Солнечная энергия 1640,5 0 Малая ГЭС 0 876 Биомасса 2780,4 195,2 ВСЕГО 4420,9 1107,20 ИТОГО, ТДж\год 8406,82

Согласно таблицам можно сделать вывод, что экономический потенциал ВИЭ позволит

покрыть около 16% от конечного энергопотребления жилого, сельскохозяйственного и сектора услуг, что в свою очередь приведет к снижению импорта фоссильных видов топлива на 4420 ТДж и улучшит торговый баланс путем получения дополнительных 1000ГВтч электричества на экспорт.

Следующим результатом проекта стала идентификация проектов, основанных на ВИЭ

технологиях. Целью этой задачи ставилось ознакомление местных и иностранных инвесторов с основными характеристиками ВИЭ рынка страны, ее спецификой и особенностями. Список идентифицированных проектов дает возможность представить существующие и потенциальные проекты, где возможно применение технологий, основанных на возобновляемых энергетических ресурсах. Данный список будет открыт для ознакомления как в местной среде, также и представлен иностранным инвесторам, заинтересованным в рынке ВИЭ. Форма идентификации проекта содержит информацию о владельце объекта, его местонахождении, контактных данных, краткое описание технических параметров, размер и период окупаемости финансовых инвестиций. Данная форма дает полную картину о расположении объекта, инфраструктуре, техническом состоянии и требуемых улучшениях. Таким образом, инвестор сразу может понять насколько рентабелен данный проект и принять решение об инвестировании.

Оценка потенциалов, влияний ВИЭ, выработка рекомендаций, листа идентификации

проектов являются взаимосвязанными звеньями одного проекта, где каждый этап важен для успешной реализации проекта. Важность развития и внедрения технологий, основанных на возобновляемых энергоресурсах, очевидна. Государственные органы в лице Правительства призваны всемерно способствовать широкому применению альтернативной энергетики на национальном уровне путем применения поддерживающих мер и новейших механизмов продвижения ВИЭ, основанных на мировом опыте, с учетом специфики Кыргызской Республики.


90

ПРИЕМ КОМПРЕССИИ В НАУЧНОЙ РЕЧИ: ТЕКСТОВЫЕ СОКРАЩЕНИЯ

Сложеникина Ю.В., д.ф.н., Самарский госпедуниверситет, Россия Ученые считают возможным говорить о терминологическом взрыве последних десятилетий

языкового развития общества. Он связан с последствиями научно-технической революции, конкретно, с многократно возросшими потребностями языка науки в образовании новых наименований для всевозможных научных и технических достижений.

Терминологическая номинация постоянно пополняется большим количеством новых

терминов. Одним из важных структурных компонентов современного научного языка общения являются термины-текстовые сокращения, терминологические аббревиатуры. Первая попытка лексикографической фиксации текстовых сокращений связана с именем самарского лингвиста Д.И.Алексеева – имеем в виду несколько раз переиздававшийся «Словарь сокращений русского языка» Д.И.Алексеева, И.Г.Гозмана, Г.В.Сахарова (последнее издание М., 1984). Современные исследования текстовых сокращений могут найти отражение в расширении языковой базы данного словаря, если впоследствии будет предпринято его переиздание в дополненном виде.

С квалификационной точки зрения, текстовые сокращения представляют собой

аббревиатуры (итал. аbbreviatura – сокращение, от лат. аbbrevio – сокращаю) – существительные, образованные из начальных букв первичного термина.

Образование аббревиатур как особый способ словообразования, направленный на создание

более коротких по сравнению с исходными структурами (словосочетаниями или сложениями) дублетных им номинаций, в настоящее время актуален в так называемых языках для специальных целей, связанных с обслуживанием профессиональной коммуникации. Поскольку терминологические системы являются живыми ветвями общеязыкового древа, они постоянно эволюционируют. Одним из проявлений языкового развития профессиональных полей следует признать аббревиацию – вторичное сокращенное именование некоторых специальных реалий. Новая усеченная лексическая единица называет в форме одного знака исходное полное словосочетание. С точки зрения механизмов функционирования языка, ученые говорят об аббревиации как о проявлении закона языковой экономии, суть которого заключается в стремлении говорящего означить некоторое содержание минимумом материальных форм выражения, например:

«Несмотря на явную неконгруэнтность понятий «термин» (Т) и «терминоэлемент» (ТЭ), которую можно представить схематически как ТЭ<Т, но ни в коем случае как Т<ТЭ, до сих пор не наблюдается полного единства взглядов в плане идентификации и различия сущностей Т и ТЭ»

(Тюльнина, Хаютин 2004, 83). Аббревиатурному сокращению Т подверглась монолексемная единица термин, а вариант ТЭ

представляет собой третий шаг речевой компрессии: терминологический элемент – терминоэлемент – ТЭ.

Цель текстовой аббревиации – графическое сокращение многокомпонентного наименования

до формы слова, создание более коротких по сравнению с исходными структурами вариантных номинаций, удобство репрезентации письменной информации, возможность ее своеобразного структурирования и символизации. Исходный термин не обязательно должен быть многокомпонентным, усечению в тексте может подвергнуться любая, со структурной точки зрения, языковая единица.

Текстовые сокращения по выполняемым функциям сходны с символами и цифрами – это

наглядные значки, короткие «этикетки» для наиболее употребительных в тексте выражений. Они могут достаточно часто повторяться на странице научного сообщения, не вызывая при этом стилистических нареканий, особенно в составе классификаций, в которых базовый термин подвергается дальнейшей конкретизации. В ниже анализируемом тексте находим:


91

«Терминоэлементы идентифицируются по многим критериям, в том числе: логическим (определяющий ТЭ, определяемый ТЭ); морфологическим (морфемный ТЭ, корневой ТЭ, префиксальный ТЭ и т.д.); этимологическим (иноязычный ТЭ, греко-латинский ТЭ и пр.)»

(Тюльнина, Хаютин 2004, 84). Зачастую текстовые сокращения являются элементами структурных схем, таблиц, графиков

– такие приемы компрессии речевого выражения сочетают компактность и наглядность изложения информации:

«…назовем термины, имеющие языковую мотивированность,

общеупотребительными (ОУ), а не имеющие таковой – специальными (Сп)… Устанавливаем следующие их типы:

термин-слово термин-словосочетание

Сп ОУ ОУ+ОУ ОУ+Сп Сп+Сп

(Романова 1976, 23).

В отличие от общеязыковых (узуализированных) аббревиатур, текстовое сокращение выполняет функцию субституции термина только в рамках определенного контекста. Ср.:

«Способ «нового применения старых слов» особенно характерен для древних терминологий, какой является, в частности, архитектурная терминология (АТ)… Посредством тропеических переносов в АТ образована наиболее многочисленная группа терминов – лексико-семантических дериватов.

(Вакулова 2003, 366).

Исследователи других отраслевых терминологий также вправе воспользоваться окказиональной аббревиацией АТ для наименования, например, авиационной, алгебраической, анатомической, археологической и др. терминологий.

Инициальные текстовые сокращения могут замещать полное имя ученого, часто

встречающееся, например, в обзоре его научного творчества, анализе авторской концепции и под.: «Различие видов гипо-гиперонимии Гинзбург и Крейдлин (далее – Г-К) основывают на различии семантики… Поскольку книга Вежбицкой читателю пока малодоступна, изложим основные положения автора (далее – В)»

(Фрумкина с соавт. 1991, 30, 36).

Таким образом, аббревиатуры полных терминов следует признать прагматически обусловленными вариантами, выполняющими в научной и технической речи функцию рационализации изложения, его компактной репрезентации. В то же время их использование является стилистическим приемом, устраняющим лексические повторы.

Собранные нами методом сплошной выборки аббревиатуры можно структурировать по

нескольким группам в зависимости от их денотативной отнесенности: а) текстовые сокращения к терминам – именам нарицательным и б) аббревиатуры к именам собственным.

А) Текстовые сокращения к терминам – именам нарицательным.


92

Как правило, специальные текстовые сокращения используются в качестве заместителей многокомпонентных терминологических конструкций. Особенно характерно такое явление для языка точных наук, например, химии, в котором объемные многословные названия химических соединений сворачиваются до условного значка, состоящего из двух, трех, четырех букв. К примеру, химики пользуются устойчивым сокращением ККМ, представляющим собой аббревиатуру к термину критическая концентрация мицеллообразования:

«Так, в 5%-ном латексе примерно 20% дрезината калия находится в водной фазе, что вполне соответствует высокой ККМ этого эмульгатора»

(Нейман 1980, 13).

М.В. Горелик в учебном пособии прибегает к текстовому сокращению ДФП. В усеченной виде он вводит в употребление сложный термин дневные флуоресцентные пигменты:

«На основе ДФП готовят эмалевые, художественные, печатные флуоресцентные краски, имеющие широкие области применения»

(Горелик 1983, 17). Можно привести аналогичные примеры из языка других естественных наук, например,

океанографии. Так, элементарные синоптические процессы обозначены аббревиатурой ЭСП:

«А.А. Гирс выявил связь между особенностями развития и сменой типов ЭСП со стационарными волнами большой амплитуды, возникающими в тропосфере»

(Степанов 1983, 33). Другая область широкого использования аббревиатур – механика и техника. Видимо, это

связано с тем, что современная техника оперирует очень сложными объектами, требующими большого количества уточняющих определений, поэтому технические наименования могут быть и трех-, и четырех-, и более компонентными. В целях экономии языковых средств названия сложных объектов сокращаются до несколькобуквенных обозначений. Например, ЭФУ – так именуется электрофакельное устройство:

«…Проверьте наличие факелов пламени свечей при включении ЭФУ»

(Трынов 1984, 95).

В терминологии могут встречаться неполные аббревиатурные сокращения типа АГ-цемент – ангидритоглиноземистый цемент, блок-ДС – блок дачи согласия, АМ-колебания – амплитудно-модулированные колебания; иногда неполные буквенные сокращения употребляются как краткие варианты фамильных терминов, например, насос АЯП – насос А.Я.Подопригоры, материалы СК – материалы Сытника и Кошелева и под.

В научной речи текстовые сокращения выполняют важную манифестирующую функцию: они

сворачивают сложное многокомпонентное терминологическое наименование до небольшого значка-этикетки, что облегчает оперирование термином в научной коммуникации. Термин, зафиксированный в «свернутом» виде, не усложняет структуру научного текста, не увеличивает его объема, не снижает качества его информативности.

Б) Текстовые сокращения собственных наименований. Текстовым сокращениям подвергаются также и собственные наименования – имена ученых,

названия научных и художественных произведений, теорий, классификаций, географических объектов, различных учреждений и др.

Инициальные текстовые сокращения могут замещать полное имя ученого, часто

встречающееся, например, в обзоре его научного творчества, анализе авторской концепции и под.


93

Так, имя Феофилакта в одной из книг сократили до одного условного значка – Ф: «…Разумеется, вмешательство Ф. в текст славянского источника никак не ограничивалось

внесением ряда оценочных суждений» (Иванов, Турилов, Флоря 2000, 57).

Сложная фамилия известного русского ученого и путешественника Миклухо-Маклая в

некоторых книгах подверглась сокращению М.-М.:

«…Времена, когда жил М.-М. и когда культивировалась и уважалась лишь «чистая» наука» (Баландин 1985, 95).

Некоторые псевдонимы выдающихся личностей имеют форму аббревиатур. Есть и

коллективные псевдонимы художников. Например, МОА – Марк и Олег Абрамовы:

«Так, братья… общие карикатуры в «Крокодиле» подписывали МОА» (Дмитриев 1986, 237).

Встречаются аббревиатуры, обозначающие только имя и отчество. К примеру, сокращение

Л.Н. вполне разъяснимо, если речь идет о классической литературе. Это инициалы известного писателя-классика Льва Николаевича Толстого:

«Я стал просить Л.Н. дать согласие на напечатание его «предисловия» и письма в нашей газете»

(Букчин 1984, 207). Или – Ал. Ал. – сокращение, встречающееся на страницах книги Марии Бекетовой об

Александре Александровиче Блоке:

«Ал. Ал. не особенно верил в успех ее проекта, но не отказался работать для его осуществления»

(Бекетова 1990, 188). Источниконазывная функция текстовых сокращений – быть субститутом названия научного,

художественного или какого иного произведения, теории, закона, специального письменного источника и т.д. Многокомпонентная аббревиатура ПЖКО стала субститутом названия агиографического сочинения «Пространное Житие Климента Охридского»:

«…Особого обсуждения заслуживает вопрос, в какой мере ПЖКО было известно в болгарском обществе…»

(Иванов, Турилов, Флоря, 2000, 63).

По первым буквам фамилий создателей одной из теорий появилась аббревиатура БКШ (Бардин, Купер, Шриффер):

«…По теории БКШ этот параметр равен примерно 3,5, а эксперименты дают значения от 2 до

8» (Этингоф 1989, 71).

Специальные текстовые сокращения используются также и для названий географических

объектов. Общепринятым терминологическим сокращением является КМА. Это аббревиатура к термину Курская магнитная аномалия:

«В связи с начавшейся разработкой КМА пришлось кардинально пересмотреть запасы железа в мире»

(Арабаджи, Мильничук 1983, 92).


94

В качестве названия одного из Главных хребтов, а именно Главного Кавказского хребта, применяют текстовое сокращение ГКХ:

«Несмотря на то, что ледник имеет малые размеры и расположен южнее ГКХ, почти вся его поверхность покрыта плотным фирном»

(Васильев, Захаров 1990, 121).

Часто повторяющееся в тексте название Великое княжество Литовское Герберштейн сокращает до трех буквенных единиц – ВКЛ:

«…В 1502 году в сложных условиях войны с ВКЛ в Большую орду в последний раз была направлена дань»

(Герберштейн 1988, 293). Зачастую текстовые сокращения используют при указании различных учреждений: отделов,

комиссий, станций, организаций, агентств, кружков, обществ, институтов, музеев, архивов и пр. Так, в научной литературе используется аббревиатура МОК. Она замещает полное название международной организации Межправительственная океанографическая комиссия:

«…Уже за первые шесть лет деятельности МОК было создано 28 национальных центров сбора данных»

(Аксенов 1981, 113). К названию Международной комиссии снега и льда применяют текстовое сокращение МКСЛ,

состоящее из четырех условных единиц:

«МКСЛ координирует гляциологические исследования по международным программам…» (Долгушин, Осипова 1989, 5).

ВМО – это аббревиатура, принятая в языке ученых-метеорологов – таким образом манифестируется трехкомпонентное словосочетание Всемирная метеорологическая организация:

«Координация международных исследований осуществляется… ВМО»

(Слевич 1977, 22).

В лингвистике, например, вариантами терминологических сочетаний – названий лингвистических школ, объединений, обществ, комиссий и под. выступают их сокращенные инициальные наименования: Ленинградская фонологическая школа – ЛФШ, Московская фонологическая школа – МФШ, Казанская лингвистическая школа – КЛШ, Пражская лингвистическая школа – ПЛШ, Московская диалектологическая комиссия – МДК, Международная ассоциация преподавателей русского языка и литературы – МАПРЯЛ, Международная фонетическая ассоциация – МФА, Международное общество по фонетическим наукам – МОФН, Постоянный международный комитет лингвистов – ПМКЛ и др.:

В 20-х гг. на заседаниях МДК обсуждались также доклады, посвященные проблемам диалектологии других языков, теоретическим вопросам фонологии и грамматики… В этот период МДК фактически являлась московским лингвистическим обществом… МДК находилась в постоянном контакте с Московским лингвистическим кружком

(Я БЭС 1998, 316). Текстовые сокращения выполняют важную функцию субституции сложных, развернутых

наименований. Они компактно представляют, скажем так, периферийную информацию, позволяя сконцентрировать внимание читателя непосредственно на самом тексте, не отвлекаясь на формальную рамку.


95

Хотя текстовые сокращения, используемые в научной речи, представляют собой аббревиатуры, созданные по образцам общелитературного языка, можно обнаружить несколько их отличий. В частности, текстовому усечению может подвергнуться не словосочетание, а слово – тогда аббревиатура будет состоять всего из одной буквы (Т – термин).

Для текстовых сокращений более свойственно явление омонимии (МОК – Международная

океанографическая комиссия, Международный олимпийский комитет). Поэтому значение текстового сокращения становится понятным только в контексте научного изложения; автор, вводя в речь окказиональную аббревиатуру, предлагает ее в качестве дублета к полной форме термина. Так, Л.А.Глинкина сочла нужным предупредить: «В докладе принят ряд сокращений: ГрВ – грамматическая вариантность; МВ – морфологическая вариантность; МСВ – морфосинтаксическая вариантность; ЛСВ – лексико-синтаксическая вариантность; СВ – синтаксическая вариантность; ФГрВ – функционально значимая грамматическая вариантность» (Глинкина, 1998, 3). Единообразие текстовых сокращений выполняет структурирующую функцию. В частности, такой способ подачи многочленных терминологических сочетаний позволил Л.А.Глинкиной более наглядно отразить родовидовые отношения в гнезде терминов с базовым словом вариантность.

Одной из основных сфер использования текстовых сокращений являются

структурированные и формализированные типы текстов (таблицы, графики, классификации и под.). В отличие от общелитературного языка, в научной речи текстовые сокращения активно используются для номинации персонифицированной информации (Ал.Ал.; Л.Н. и под.).

ИСТОЧНИКИ

1. Арабаджи М.С., Мильничук В.С. Тайны земных глубин. М., 1983. 2. Баландин Р.К. Николай Миклухо-Маклай. М., 1985. 3. Бекетова М.А. Воспоминания об Александре Блоке. М., 1990. 4. Букчин С.В. …Народ, издревле нам родной. Мн., 1984. 5. Вакулова Е.Н. Архитектурная терминология: старое и новое // Русское слово в мировой культуре.

Русский язык и русская речь сегодня: старое – новое – заимствованное. Х конгресс МАПРЯЛ. СПб. 30 июня – 5 июля 2003.

6. Васильев М.Ю., Захаров П.П. Ветер странствий // Альманах. М., 1990. Вып. 25. 7. Герберштейн С. Записки о Московии. М., 1988. 8. Глинкина Л.А. Грамматическая вариантность в истории русского языка. Автореф. дис. … д-ра филол.

наук. Екатеринбург, 1998. 9. Горелик М.В. Химия антрахинонов и их производных. М., 1983. 10. Дмитриев В.Г. Придуманные имена. М., 1986. 11. Долгушин Л.Д., Осипова Г.Б. Ледники. М., 1989. 12. Иванов С.А., Турилов А.А., Флоря Б.Н. Судьбы Кирилло-Мефодиевской традиции после Кирилла и

Мефодия. СПб., 2000. 13. Нейман Р.Э. Очерки коллоидной химии синтетических латексов. Воронеж, 1980. 14. Романова Н.П. О мотивированности исконных и заимствованных терминов // Вопросы терминологии

и лингвистической статистики. Воронеж, 1976. 15. Слевич С.Б. Шельф: освоение, использование. Л., 1977. 16. Степанов В.Н. Океаносфера. М., 1983. 17. Трынов В.А. Автомобили КамАЗ. М., 1984. 18. Тюльнина В.П., Хаютин А.Д. Еще раз к вопросу о терминах и терминоэлементах // Научно-

техническая терминология. 2004. Вып. 1. 19. Фрумкина Р.М., Михеев А.В., Мостовая А.Д., Рюмина М.А. Семантика и категоризация. М., 1991. 20. Этингоф Е.Б. Гипотезы. Прогнозы. М., 1989. 21. Я БЭС – Языкознание. Большой энциклопедический словарь / Под ред. В.Н.Ярцевой. М., 1998.


96

ЯЗЫК “СЛОВА О ЛОМОНОСОВЕ” В СТИЛИСТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ А.Н.РАДИЩЕВА

А.В.Растягаев к.ф.н., докторант Литературного института им. А.М.Горького

Как известно, “Слово о Ломоносове” было создано А.Н.Радищевым как отдельное

произведение в 1780 - 1781 годах.(1) В первоначальной рукописи “Слово о Ломоносове” было представлено в “более пространной редакции”.(2) Радищев ввел это произведение в “Путешествие из Петербурга в Москву”, значительно сократив его и переработав, в качестве заключительной главы.(3) В.А.Западов предложил следующее объяснение появлению в финале знаменитой книги Радищева его раннего произведения: “на место эпизода с самоубийцей писатель поставил “Слово о Ломоносове” – подлинный гимн человеческому гению, дерзанию, деянию”.(4)

По мнению С.Н.Травникова, “Радищев определял жанр “Слова о Ломоносове” как жанр

«похвального слова»”. Под “словом” в XVIII веке “понимали публицистическое произведение ораторской прозы, проповедь или речь религиозного или светского содержания, посвященное какому-нибудь значительному историческому лицу или событию”.(5)

Большое значение в “похвальном слове” имеет дидактика, напрямую связанная с функцией

этого жанра в церковном обряде и народных собраниях. “Самым распространенным типом повествователя “похвального слова” в XVIII века был церковный деятель”, который “посвящает свои проповеди религиозным и политическим проблемам”.(7) Со временем возникает “еще один тип оратора - светский политический деятель”, мыслящий широко, по-государственному.(8)

При создании “Слова о Ломоносове” Радищев отказывается от пути идеализации,

традиционного для похвального слова, - в тексте практически нет символики и аллегорий. Высоко оценив Ломоносова как ученого и поэта, Радищев подвергает критике его лояльное отношение к политике самодержавия. Автор “Слова” “видит в Ломоносове-политике сильные и слабые стороны, дает обстоятельную критику его научных и филологических трудов, стремится к правдивости, точности и верности суждений”.(9) Как справедливо отмечает И.З.Серман, “Ломоносов в “Слове …” представлен как реформатор и обновитель языка литературы”.(10) Повествователь достаточно резко упрекает своего героя за отсутствие в его произведениях “существенности”, т.е. идеологического наполнения.(11) Кроме этого, Радищев ведет скрытую полемику с Ломоносовым, “противопоставляя его слогу свою стилистику”.(12) К исследованию особого языка художественных произведений Радищева обращались многие ученые, выделяя как собственно лингвистический, так и культурологический аспекты.(13) Первым обратил внимание на стилистическую “перегрузку” публицистических и художественных текстов Радищева Г.А.Гуковский: “Проповедуя людям самые важные для них истины, он облекает свои мысли в формы проповеди переворотов и свобод. Он не боится перегрузить свою речь … славянскими формами и оборотами”.(14) Более того, как справедливо отмечает А.А.Алексеев, Радищев не только “славянизирует” (Г.А.Гуковский) язык своих произведений, но и создает свои, новые слова по моделям церковнославянского языка. При этом исследователь пишет о том, что “славянские истоки радищевской неологии настолько глубоки, что иные его неологизмы почти неотличимы от старых церковнославянских слов…”.(15) В связи с этим В.Сахаров считает, что “Путешествие из Петербурга в Москву” в целом и особенно “Слово о Ломоносове” “является, помимо всего прочего, и прологом к будущей полемике о “старом и новом слоге””.(16) Здесь следует оговориться: так или иначе на проблему стилистического “архаизма” Радищева выходили многие исследователи его творчества, но давать какое-либо историческое обоснование пристрастия писателя-революционера к старославянизмам опасались. И.З.Серман находит объяснение этого факта в следующем: “…над исследователями тяготела политическая характеристика революционности Радищева, и казалось невозможным сблизить с ней его стилистическую позицию”.(17) Исследователь, ссылаясь на работы Ю.Н.Тынянова, Г.А.Гуковского, В.Д.Левина, А.А.Алексеева,(18) утверждает, что “по отношению к Радищеву” ученые, “даже такие смелые и решительные, как Г.А.Гуковский, не позволили себе сблизить его стилистически с Шишковым и “Беседой””.(19) В своей статье “”Слово о Ломоносове” и его место в “Путешествии из Петербурга в Москву”” (2001) И.З.Серман пишет: “Радищев не дожил до появления нашумевшей


97

книги А.С.Шишкова “Рассуждение о старом и новом слоге российского языка” (1803). Если бы он ее прочел, то, не разделяя, конечно, политических убеждений Шишкова, мог бы с многими его воззрениями на язык согласиться”.(20) Здесь ученый развивает смелое предположение М.Г.Альтшуллера, высказанное им в статье “Поэтическая традиция Радищева в литературной жизни начала XIX века” (1977), о том, что А.С.Шишков в “Разговорах о словесности” “…испытал некоторое влияние литературных взглядов Радищева”.(21) На наш взгляд, статьи М.Г.Альтшуллера и И.З.Сермана хоть и ставят проблему “сверхзадачи” (И.З.Серман) литературы XVIII века – “найти путь к синтезу “старого” и “нового”(22) в языке, все же не дают исторического объяснения более частного вопроса – “архаизма” Радищева, который на поверку оказывается не только стилистическим(23).

В своей статье “Архаисты-просветители” (1986) Ю.М.Лотман анализирует некоторые аспекты

трансформации идей французского Просвещения в процессе их перевода в русский культурный контекст.(24) При этом новый язык описания, выработанный исследователем, дает возможность для новых трактовок как творчества Радищева в целом, так и проблемы его “архаизма” в частности.

Известно, что первым термин “архаизм” по отношению к феномену особой культурной

тенденции в русском историко-литературном процессе начала XIX века применил Ю.Н.Тынянов.(25) Исследователь разделил лагерь архаистов на два: “старших” (во главе с Шишковым) и “младших” (Катенин, Грибоедов, Кюхельбекер). Он же впервые высказал тезис о противопоставлении архаизма в вопросах литературного языка архаизму в области политики: “…сказывается разница между архаичностью литературной и реакционностью общественной. Для младших архаистов второй момент отпал и тем ярче проявился первый”.(26) Ю.М.Лотман развивает идеи Ю.Н.Тынянова, обращаясь к идеям западноевропейского Просвещения, которые на русской почве претерпели ряд трансформаций. Это и явилось, на взгляд исследователя, одной из причин архаизма Радищева и младоархаистов в области языка. Более того, даже “старшие архаисты” - яростные противники просветительской философии – “в своих рассуждениях о языке исходили из ее же логики”.(27)

Ю.М.Лотман справедливо считает, что “основной смыслообразующей оппозицией

социологии Просвещения является противопоставление Природы и Предрассудков. Природе приписываются все благородные потенции человека, а корень общественного зла усматривается в предрассудках”.(28) В Природе проявляется сущность человека, а Предрассудки отождествляются с традицией. Человек получает из рук Творца необходимое счастья, а развращается в ходе исторического развития. С этим связано негативное отношение просветителей к истории. Для них “история – это печальный рассказ о заблуждениях человечества”.(29)

Таким образом, традиция объявлялась плодом предрассудков, насилия и суеверия. Сама

возможность обретения человечеством счастья мыслилась как результат полного отречения от “верований отцов и вековых убеждений”.(30) По мнению Лотмана, “этот дух антитрадиционализма, позволяет противопоставить культурную ориентацию человека Просвещения во многом родственному для него самоощущению людей Ренессанса”.(31)

Подобно шекспировскому Гамлету, “человек Ренессанса восстанавливал прерванную

традицию”. В отличие от него, “человек Просвещения – порывал с традицией”, “обрывал корни”. “Человек Ренессанса искал истину в разнообразии, противоречиях и оттенках. Человек Просвещения считал истину простой и данной от Природы”. (32)

Русский просветитель XVIII века считал себя новатором, поскольку был убежден, что истина

“извлекается из природы человека, а не из традиции”. Но “реальное отношение русского Просвещения к традиционной культуре русского средневековья оказалось значительно более сложным”. Лотман имеет в виду два соображения. Во-первых, петровская эпоха с ее резкой культурной ломкой для человека середины XVIII века уже осознавалась традицией. Кроме того, эсхатологические настроения, “хорошо известные русскому средневековью, приводили к тому, что максималистские и утопические надежды Просвещения легко вписывались в традиционные для русской культуры идеи”. Во-вторых, “противопоставление прекрасной, созданной богом Природы и безобразия мира, созданного человеком, встречается у такого ориентированного на средневековую


98

традицию деятеля XVII в., как протопоп Аввакум”.(33) Соединение уже этих двух тенденций в литературе XVIII века вело к жанровому и стилевому смещению.

Однако более глубокий характер имела трансформация, которой подвергались

просветительские идеи, попадая из центра культуры Просвещения (Франция) на ее периферию (Россия). Петровские реформы “разрушили руководящую роль церкви в культуре, но не разрушили сложившейся на протяжении веков иерархии ценностей”. “В период между Петром I и Ломоносовым претендентом на роль высшего культурного авторитета выступило государство. Именно оно претендовало на роль арбитра в вопросах истины и заблуждений, добра и зла”. Начиная со второй половины XVIII века “традиционное место церкви как хранителя истины заняла в русской культуре второй половины XVIII века литература”. Как и в эпоху средневековья, “такая функция связывалась с особым типом поведения писателя. Он мыслился как борец и праведник, призванный искупить авторитет готовностью к жертве. Правдивость своего слова он должен был быть готов гарантировать мученической биографией”.(35)

Ю.М.Лотман делает вывод о том, что во второй трети XVIII века “Просвещение приобрело

характер общеевропейского культурного явления”. Однако “культурное пространство этого ареала не было единым, а представляло картину разнообразных трансформаций, которым подвергалась некоторая ядерная культурная структура”. Так, ““своя” традиция подвергается осуждению как “отсталая”, осмеянию как “старомодная” или даже преследованию как “нечестивая”. Затем “новая” культура национализируется, начинает восприниматься как своя и исконная. Возникает стремление “восстановить” национальную традицию и полемически противопоставить ее реальной “прародине” импортированных идей”(36). На русской почве “усвоение идей Просвещения сопровождалось их трансформацией. Из этого вытекало естественное представление, что истинные, “правильные” идеи Просвещения воплощены в их русском варианте, французские же — искажены”. Русское Просвещение стало отождествлять естественное с национальным. В русском крепостном крестьянине увидели “человека Природы”, в русском языке — естественный язык, созданный самой Природой. Начал эту традицию А.Н.Радищев, свое развитие она получила в кружке А.Оленина, повлияла на А.Мерзлякова и Н.В.Гоголя.(37)

На наш взгляд, данное культурологическое объяснение “архаизма” Радищева дает

возможность по-новому расставить акценты в такой достаточно изученной сфере творчества писателя, как его публицистические произведения. Кроме того, становится более ясным вопрос становления жанровой системы Радищева в ранний период его творчества. Теперь необходимо брать в расчет не только традицию русской средневековой литературы (например, похвального слова) или западноевропейской литературы XVIII века (например, жанра послания), но и их трансформацию, контаминацию и диффузию.

Итак, в “Слове о Ломоносове” Радищев следовал канонической схеме похвального слова,

продолжая многовековые традиции допетровской эпохи(38). Другой показатель связи произведения Радищева со средневековой традицией – это архаизм его языка: он изобилует церковнославянской лексикой и синтаксисом.(39) Историческое объяснение стилистического архаизма двояко. С одной стороны, считая похвальное слово жанром высокого стиля, Радищев придает “Слову о Ломоносове” “церковную лексическую окраску”, которая являлась “средством возвышения и отторжения от разговорной речи”.(40) С другой – вследствие трансформации идей французского Просвещения русские просветители увидели в церковнославянском языке — естественный язык, данный Природой. В этой связи опыты Радищева в создании неологизмов по моделям церковнославянского языка – шаг по пути преодоления разрыва в национальной культуре, попытка решения “сверхзадачи”, поставленной историей.(41)

ИСТОЧНИКИ

1. Серман И.З. “Слово о Ломоносове” и его место в “Путешествии из Петербурга в Москву” // Проблемы

изучения русской литературы XVIII века. – Самара, 2001. – С. 222. 2. Травников С.Н. Традиционное и новаторское в повествовательных жанрах А.Н. Радищева. Дис. …

канд. филол. наук. – М., 1978. – С. 138.


99

3. Татаринцев А.Г. “Слово о Ломоносове” А.Н.Радищева // Вопросы русской и зарубежной литературы. - Пермь, 1974. - С. 18-32.

4. Западов В.А. Некоторые проблемы интерпретации “Путешествия” в связи с историей текста // Радищев А.Н. Путешествие из Петербурга в Москву. Вольность. – СПб., 1992. – С. 612.

5. Травников С.Н. Традиционное и новаторское в повествовательных жанрах А.Н. Радищева. Дис. … канд. филол. наук. – М., 1978. – С. 138.

6. Серман И.З. “Слово о Ломоносове” и его место в “Путешествии из Петербурга в Москву” // Проблемы изучения русской литературы XVIII века. – Самара, 2001. – С. 223.

7. См.: Елеонский С.Ф. Из наблюдений над языком и стилем “Путешествия из Петербурга в Москву” // XVIII век: Сб. 3. – М.; Л., 1958; Алексеев А.А. Старое и новое в языке Радищева // XVIII век: Сб. 12: А.Н.Радищев и литература его времени. – Л., 1977. – С. 99-113.

8. Гуковский Г.А. Радищев как писатель // А.Н.Радищев: Материалы и исследования. – М.; Л., 1936. – С. 191.

9. Алексеев А.А. Старое и новое в языке Радищева // XVIII век: Сб. 12: А.Н.Радищев и литература его времени. – Л., 1977. – С. 195.

10. Сахаров В.И. М.В.Ломоносов и полемика о старом и новом слоге: конец XVII – начало XIX в. // Ломоносов и русская литература. – М., 1987. - С. 286.


12. Тынянов Ю.Н. Проблема стихотворного языка. - Л., 1924; Гуковский Г.А. Радищев как писатель // А.Н.Радищев: Материалы и исследования. – М.; Л., 1936; Левин В.Д. Очерк стилистики русского литературного языка конца XVII – начала XIX века: Лексика. – М., 1964; Алексеев А.А. Старое и новое в языке Радищева // XVIII век: Сб. 12: А.Н.Радищев и литература его времени. – Л., 1977. – С. 99-113.


14. Там же. 15. Альтшуллер М.Г. Поэтическая традиция Радищева в литературной жизни начала XIX века // XVIII

век: Сб. 12: А.Н.Радищев и литература его времени. – Л., 1977. – С. 319. 16. Серман И.З. “Слово о Ломоносове” и его место в “Путешествии из Петербурга в Москву” // Проблемы

изучения русской литературы XVIII века. – Самара, 2001. – С. 231. 17. См.: Горшков А.И. Язык предпушкинской прозы. - М., 1982; Камчатнов А.М. История русского XIX

литературного языка. XI – первая половина XIX века. - М., 2005. 18. Лотман Ю.М. Архаисты-просветители // Тыняновский сборник. Вторые тыняновские чтения. – Рига,

1986. – С. 192-207. 19. См.: Тынянов Ю.Н. Архаисты и новаторы. – Л., 1929; Тынянов Ю.Н. Пушкин и его современники. –

М., 1968. 20. Тынянов Ю.Н. Пушкин и его современники. – М., 1968. – С. 26. 21. Лотман Ю.М. Архаисты-просветители // Лотман Ю.М. Собрание сочинений. Том 1: Русская

литература и культура Просвещения. – 2-е изд., исправленное. – М., 2000. – С. 240. Подробнее об этом см.: Киселева Л.Н. Идея национальной самобытности в русской литературе между Тильзитом и Отечественной войной (1807-1812): Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Тарту, 1982.

22. Лотман Ю.М. Архаисты-просветители // Лотман Ю.М. Собрание сочинений. Том 1: Русская литература и культура Просвещения. – 2-е изд., исправленное. – М., 2000. – С. 240.

23. Исследование композиции “Слова о Ломоносове” доказывает это со всей очевидностью. См.: Травников С.Н. Традиционное и новаторское в повествовательных жанрах А.Н. Радищева. Дис. … канд. филол. наук. – М., 1978. – С. 141-144.

24. См.: Гуковский Г.А. Радищев как писатель // А.Н.Радищев: Материалы и исследования. – М.; Л., 1936. – С. 191-192; Алексеев А.А. Старое и новое в языке Радищева // XVIII век: Сб. 12: А.Н.Радищев и литература его времени. – Л., 1977. – С. 107.

25. Тынянов Ю.Н. Архаисты и новаторы. – Л., 1929. – С. 67-68. 26. Серман И.З. “Слово о Ломоносове” и его место в “Путешествии из Петербурга в Москву” // Проблемы

изучения русской литературы XVIII века. – Самара, 2001. – С. 231.


100

EVALUATION OF KYRGYZSTAN FROM THE FDI PERSPECTIVE

Lutfu Sagbansua, PhD. International Ataturk Alatoo University. Department of Management [email protected]

Abstract

There is a strong competition among developed and developing countries to attract foreign direct investment (FDI). This struggle to draw investment often extends to the sub-national level, with different regional authorities pursuing their own strategies and generating their own incentives to attract new investments. Various reforms and strategies have been implemented, with mixed results. Some are critical of the high costs of many of these initiatives, arguing that it would be more rewarding to improve a country’s general business environment.

Introduction

Kyrgyzstan welcomes FDI, realizing that it plays a vital role in the development of the country’s economy. In this regard, the Government’s goal is to establish an open and liberal regime for FDI including guarantees of national treatment, non-expropriation, repatriation of funds, and access to international arbitration and transparent administration procedures. The Government places high priority on liberalization, private sector development and establishment of a market-oriented system in its economic policy. Priority will be given to the diversification of industry, with a higher degree of value-added and finished production in manufacturing, with emphasis on a combination of export-oriented enterprises and import-substitution strategies.

IBC’s quarterly survey of investors shows that company revenues increased by 8% on average over

the last 12 months. This is an improvement from June 2005 when annual growth averaged 3% but is still down from 2004 levels of 20% year on year growth. Today’s average 8% growth covers a wide range of respondents, from the 10% who report over 50% increase in revenues, through 36% reporting no change in revenues, to 29% who report revenue reductions. Staff recruitment plans have also picked up slightly since June, with an average 7% increase in staff planned over the next 12 months.

FDI Inflows

There has been an important decline in FDI inflows to Kyrgyzstan in recent years. FDI flows to Kyrgyzstan were stagnant at $5 million during 2000-2002 after they peaked in 1998.

Table 1. FDI Inflow Years 1995 1997 1998 1999 2000 USD million FDI 96 83 109 35 19

Outward FDI flows during 1999-2001 were at the similar level of $5.6 million. Inward FDI stock tripled from $144 million to $435 million between 1995 and 2002, while outward FDI stock grew marginally during 1998-2002.

Figure 1. FDI Inflow to Kyrgyzstan, 1995-2000

FDI

0

20

40

60

80

100

120

1995 1997 1998 1999 2000

Years

US

D (m

illio

n)

FDI

FDI flows were dominated by investment from developed countries before 2000. Since 2000, developed countries as a group have been disinvesting in Kyrgyzstan, while Central and Eastern European countries emerged as the largest investor. FDI flows to the tertiary sector have been declining noticeably since 1998.

Table 2. Source of FDI Flowing into Kyrgyzstan (million USD) Region/Economy 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 World 96.1 47.2 83.8 109.2 44.4 -2.4 5.0 4.8 East Europe 2.5 7.9 20.2 33.6 22.9 1.9 12.2 -12.2 Germany 0.2 0.7 4.4 0.9 12.1 8.2 17.4 -3.5 Italy - 0.8 3.0 4.5 2.5 -8.5 - -6.2 Netherlands - 0.4 - 0.2 2.5 -8.5 - -6.2 England - 0.6 10.2 20.7 11.5 -4.0 -1.5 -1.7 Switzerland 2.0 4.3 0.9 3.1 -1.7 -0.7 -4.8 - North America 92.4 23.6 37.3 27.2 11.2 -4.4 -14.0 -5.7 Canada 92.5 19.2 31.3 1.7 4.2 -6.2 -10.3 -9.6 USA -0.1 4.4 6.0 25.5 7.0 1.8 -3.7 3.9 Israel 0.2 0.3 0.6 10.6 0.1 -0.1 - 0.1 Developing Countries

0.6 13.6 23.2 36.7 10.9 -3.0 -1.7 9.1

Asia 0.4 13.3 22.2 36.6 10.4 -3.0 -2.0 9.6 Iran - 0.1 0.1 0.7 -0.1 -0.5 0.8 -0.9 Turkey 10.9 16.2 10.5 12.7 -2.7 0.4 4.1 - Kazakhstan - 0.3 1.4 2.4 -0.7 - -0.2 3.4 Uzbekstan - 0.2 0.2 0.6 -0.2 -0.2 - - China 0.2 0.4 0.3 2.3 0.7 -2.2 2.1 2.8 India - - 1.1 3.2 -1.5 0.8 0.5 0.3 Malesia - 0.1 2.1 1.7 0.1 3.0 0.1 - Pakistan - - 0.3 0.4 0.1 -0.2 - -2.5 S.Korea - - 0.3 14.4 0.7 -0.1 -1.1 1.2 Russian Fed. 0.2 0.8 1.2 -0.6 -0.7 1.0 0.5 11.8 Others - - 0.4 1.0 - 2.0 8.0 1.3

Figure 2. FDI Inflow by Region, 1995-2000

FDI Inflows by region

-20

-10

0

10

20

30

40

1995 1996 1997 1998 1999 2000

Years

USD

(mill

ion)

East Europe 2.5 7.9

North America 92.423.6Developing Countries0.6 13.6Others - -

The largest industrial investors in Kyrgyzstan in 2003 were Kumtor Operating Company (Canada), Reemstsma Kyrgyzstan (Germany) and Kyrgyzpetroleum Company (Canada). The largest


102

investors in finance activity were the Demir Kyrgyz International Bank from Turkey, Amanbank from the Russian Federation and the Kyrgyz Investment and Credit Bank from the European Union.

FDI inflows as a percentage of gross fixed capital formation remained low (2.3 %) in 2001 as

compared to the peak of 52 % in 1998. FDI stock as a percentage of gross domestic product declined marginally in 2002, down from 28 % in 2001 to 27 % in 2002.

This is attributable, according to most observers, including the ex-president of the Republic, Mr.

A. Akaev, to the unfavorable business climate. The main barriers to FDI are:

• Excessive Red Tape. • Corruption. • Large-scale smuggling. • Lack of legal stability. • Lack of regional cooperation. • Security concerns.

The fact that these problems were clearly formulated by Kyrgyz officials is encouraging. It is unfortunate, however, that the improvement of this situation seems rather difficult to achieve, not only because of the lack of proper organization, but also because there seems to be at least political, if not cultural, resistance to the necessary changes.

Net FDI declined in 1998-2000 reflecting the completion of the Kumtor project, a slowdown of the

privatization program as well as uncertainty among investors about regional economic conditions and security caused by incursions of armed terrorists in the south of the country in 1999 and 2000. Being directly affected by these incursions, Kyrgyzstan is keen to support the anti-terrorist effort led by the United States in the aftermath of the September 11, 2001 events. At the moment, the country plays an important role in the anti-terrorist campaign by stationing a significant contingent of the United States-led allied troops on its territory.

Sources of FDI

Canadian companies, including Cameco Gold are the main investors in the country comprising 38.1 % of the total cumulative investment during 1995-2001. The second largest foreign investor is the United States, with about 14 % of total investment, followed by Turkey with 12 % of the total cumulative investment. The United Kingdom, Germany, Republic of Korea, Switzerland, Russian Federation, Netherlands and Italy are other large investors in the country.

Table 3. Sources of FDI, 1995-2001 Region/country FDI inflows

(%) Canada 38.1 United States 14.1 Turkey 12.0 United Kingdom 9.3 Germany 6.8 Republic of Korea 6.0 Switzerland 1.9 Russian Federation

1.6

Netherlands 1.5 Italy 1.5 Others 7.2

Source: National Statistical Agency of Kyrgyzstan.


103

Figure 3. Sources of FDI by Country, 1995-2001

FDI inflows (%)

CanadaUnited StatesTurkeyUnited KingdomGermanyRepublic of KoreaSwitzerlandRussian FederationNetherlandsItalyOthers

The structure of these foreign capital investments was shaped as follows in the last two years: Table 4. The structure of foreign capital (1000 USD)

2004 2005 Total 175.587 210.306 Corporate capital 33.222 32.977 Financial leasing 660 - Reinvested profit 48.026 30.699 Other capital -credits from foreign

partners -business credits

93.676 40.484 53.192

146.630 65.833 80.797

Sectoral Distribution of FDI The largest amount of FDI has been concentrated in the mining sector which accounted for about

55 % of the cumulative total of US$ 734 million gross FDI over the 1995-2001 period.

Table 5. Sectoral distribution of FDI stock, 1995-2001 Sector FDI stock

(%) Mining 55.0 Industry 5.8 Construction 5.9 Retail trade, catering and services

21.1

Transport/telecoms 1.2 Others 11.0

Source: National Statistical Agency of Kyrgyzstan.


104

Figure 4. Sectoral Distribution of FDI Stock, 1995-2001

FDI stock (%)

Mining

Industry

Construction

Retail trade, cateringand servicesTransport/telecoms

Others

Table 6. FDI flows by industry (1,000 USD) 2004 2005 Total 175 585,4 210 306,2 Agriculture, hunting and forests 9 752,7 763,4 Mining 9 952,2 24 309,6 Industry 92 972,8 94 799,6 Electricity, gas and water production and distribution

2 202,8 103,8

Construction 5 818,2 12 121,0 Trade, auto and other consumer goods repair

24 579,1 21 834,6

Hotels and restaurants 960,8 2 485,0 Transportation and communication 6 880,1 4 746,0 Finance 10 813,5 41 024,1 Real Estates 8 791,7 7 369,4 Public service 677,3 75,3 Education 1 000,2 0,2 Health and social services 762,9 0,3 Social and special services 421,1 673,9

Investment in manufacturing, transport and telecommunication, and the construction sectors continues to be low with a substantial amount invested in the trade and services sectors.

Strengths and Weaknesses Strengths:

• Attractive natural resources endowment • Geographical location • Educated, skilled and motivated workforce • Stable macroeconomic situation


105

Table 7 and 8 below reflect the potential competitive advantage that can be gained through the educated and relatively very cheap labor force. 98.7% education rate is uncharacteristic for almost any population. Secondary education rate of 91% and 45% tertiary education rate is also above the rates of many developed countries. More than 50 universities are serving a population of 5 million in Kyrgyzstan (World Bank, World Development Indicators, 2005).

Table 7. Social Sector

2001 2002 2003 2004 2005 Average monthly wage (som) 1455.1 1684.4 1916.0 2240.3 2578.0 Min. consumption budget (person/som)

1316.45 1404.78 1540.36 1725.93 1836.63

Population under poverty (%) 56.4 54.8 49.9 45.9 - Average life length (average) 68.7 68.1 68.2 68.2 - Education rate (%) 98.7 98.7 98.7 98.7 98.7 Permanent population (1000 person) 4946.5 4984.4 5037.3 4984.4 5037.3

Table 8. Wages and Unemployment 1999 2000 2001 2002 2003 Employed (1000 person) 1764.3 1768.4 1787.0 1807.1 1824.1 Unemployed (1000 person)

136.8 144.3 152.0 169.5 180.0

Wages (som) 1049.9 1227.0 1455.1 1684.4 1916.0

Weaknesses: • High external debt of Kyrgyzstan • Poor infrastructure • Regional constraints • Difficult business environment

Privatization

The legislative framework has been in a process of development in the Kyrgyz Republic from 1991-2003, and a legal system securing property rights of legal entities and private individuals has been formed.

During the first stage of privatization program trade, public catering and consumer service

enterprises were privatized (1991-1993). Large and medium industrial, transport and construction enterprises were re-organized and privatized during the second stage (1994-1997). During the third stage (1998-2003) privatization of service companies and large strategic enterprises in monopolized sectors of economy and units of non-productive area have began.

These reforms led to increased private ownership of property and restructuring of state property.

The share of state property has been significantly reduced in all sectors of the economy except for the strategic industries. 70% enterprises have been privatized, with many state properties being transferred to communal property.

Firms from Russia, Kazakhstan, Uzbekistan, USA, UK, Italy, Switzerland, Sweden, Germany, India,

Israel, and Turkey have purchased state shareholdings in 50 enterprises. The program on Privatization of State property in the Kyrgyz Republic for 2001-2003 is implementing. According to this Program privatization of shares of 106 joint-stock companies, 39 objects of resort-recreational complexes and 39 objects of state property is proceeding. State shares of electronic power, heating and gas distribution, and natural gas distribution companies will be privatized.


106

Privatization has contributed to the creation of Kyrgyzstan’s stock exchange and securities market, other financial market infrastructure, such as specialized investment funds, registrars, auditors, consulting and appraisal companies and bankruptcy administrators.

Banking Sector Since independence, because of successful efforts implemented by the government through various

reforms, privatization and favorable business environment, banks started to play significant role in Kyrgyz economy. The reform of the banking system in Kyrgyzstan began in June 1991 with the passage of the Law on the State Bank and the Law on Banks and Banking Activity. The most important result of these two pieces of legislation was the creation of a two-tiered system of banking institutions. At the same time the former republican branch of the State Bank of the USSR was transformed into the National Bank of Kyrgyz Republic (NBKR), which was at that time subject to parliamentary control.

The NBKR became independent from government and it had been given the right to license,

supervise and regulate the activity of financial institutions in the country. Governing banking facilities and management of relations with foreign central banks are also included in its activities. The National Bank formulates monetary and foreign exchange policies. It is accountable to the Parliament and one of its main objectives is to ensure the stability of som, the national currency of the Kyrgyz Republic introduced in 1993. The two-tier banking sector functions in accordance with the National Bank Law and the Commercial Banking Law, which were both passed in 1992.

The balance sheet total of the banking system for nine months of 2004 increased by 30.9% and

amounted to 14,897.6 million soms (increased by 3,516.9 million soms). During the same period of 2003 an increase in balance sheet total made up 42.2% (increased by 3,308.2 million soms). The structure had a significant share of funds placed in cash offices of banks and to the correspondent account with the NBKR – 1,803.3 million soms or 12.1% of all assets (as of the beginning of the year – 1,331.8 million soms or 11.7%). During the same period last year this share in the structure of assets was 11.7% or 1.331.8 million soms.

The amount of funds placed in correspondent accounts increased by 19.8% (or by 913.5 million

soms), their share in total assets made up 37.1% (as of the beginning of the year – 40.5%) accordingly. From the beginning of the year the securities portfolio of commercial banks decreased by 21.1%

(243.4 million soms), and as of the reporting date totaled 912.1 million soms. The volume of securities purchased by banks under REPO agreements increased by 14.0 % or by 25.1 million soms, and as of the reporting date totaled 205.2 million soms. The total share for these categories of assets in the balance sheet total of the banking system made up 7.5%.

Attraction of FDI FDI brings not only additional financial resources, but also advanced production and management

techniques into the economy of republic. According to the National Statistical Committee of Kyrgyz Republic in 2004, FDI attraction into the

economy of the country was at the volume of 175,6 million US$, compared to 28,6 million US$ (147 million US$) in 2003, which confirms the rise of FDI attraction by 19,5%. During the examination of FDI inflows to joint stock have been 33,2 millions of US$ for 2004, which is more by 41, 7% than indexes in 2003 (23,4 million US$). The volume of re-invested profit for examined term is more than 48 million US$, while in 2003 it was 21, 8 millions US$. Financial leasing for the examined period consist of 0,7 million US$. In the other forms of capital 93,7 million US$, while in 2003 index 98,1 million US$ was attracted. Decrease is 4,5%. Credits from the foreign joint owner companies are at the amount of 40, 5 millions of US$, compared to 14 % (5 million US$) in 2003. . Trade credits are at the amount of 53,2 million US$, which is less by 15% than in 2003 (62, 6 million US$).


107

FDI inflows from the non-CIS countries in comparison to 2003 has increased by 22,7%, at the amount of 146, 6 million US$. Main investor countries are Canada-26,5% from the general volume of FDI, at the amount of 46,5 million US$, Turkey, 13,1% and 23,1 million US$ respectively, United States of America-7,9% and 14 million US$, Cyprus- 6,6% and 11, 5 million US$, UK –6% and 10,5 million US$.

FDI inflows to the economy of republic from CIS member countries in 2004 had an increase tendency. If in 2003 the volume of inflows were 27,5 million US$, than in 2004 it was 29 million US$.

Attracting FDI in the structure of areas is as follows: manufacturing industry (53%), trade (14%), financial activities (6,2%), mining industry (5,7%), agricultural sector (5,6%), transport and communication (3,9%), construction (3,3%), energy (1,3%).

FDI inflows to Kyrgyzstan is carrying out through the formation of joint and foreign companies, privatization of state companies with foreign capital, transfer of companies to foreign firms management, creation of joint and foreign banks. Overall Assessment of Current Competitiveness and FDI

Kyrgyzstan has substantial mineral resources, and in the mid-1990s attracted considerable amounts of FDI in the mining sector. However, Kyrgyzstan is facing a highly challenging task of ensuring sustainable economic growth, taking into account a high level of foreign debt that will be difficult to service in the future unless considerable amounts of FDI will be attracted to the country. In this regard, the country will need to give impetus to structural reforms, including strengthening of the financial sector, privatization of large State companies, and to arrive at a more diversified economy through modernization of its major sectors and development of the physical infrastructure. Kyrgyzstan also has the opportunity to become a major transit route in the transport corridor of Central Asia and in the longer term may also develop its free economic zones as an export platform in supplying goods and services to the regional markets. In turning these opportunities into reality, Kyrgyzstan is facing serious constraints in the form of weaknesses in the regulatory system and administrative regime governing business. These weaknesses are major obstacles to accelerating FDI and developing the country’s priority sectors. To address this challenge, Kyrgyzstan has to improve its investment climate significantly.

Table 9. Summary of FDI (million $) Variable Inward Outward FDI flows, 1999-2002 13.0 4.2 FDI flows as a percentage of GFCF, 1998-2001

18.9 4.6

FDI stock, 2002 435.1 39.3 FDI stock as a percentage of GDP, 2002 27.1 2.5

Source: UNCTAD

REFERENCES 1. Alfaro, L., Chanda, A., Ozcan, S.K., and Sayek, S., 2002. “FDI and economic growth: The role of local financial

markets”. Harvard Business School Working paper No. 01-083. 2. Bandera, V. N. and White J. T., 1968, “US direct investment and domestic market in Europe.” Economica

Internazionale 21:117-33. 3. Borensztein, E., J. De Gregorio; and Lee, J-W., 1998, "How does foreign direct investment affect economic

growth?" Journal of International Economics, 45: 115-135. 4. Brenton, P., F. DiMauro, and M. LüCKE., 1998. “Economic integration and FDI: An empirical analysis of foreign

investment in the EU and in Central and Eastern Europe.” Kiel Working paper 890. 5. Byrne, P. and Markham W., 1993, “Global logistics: Only 10 percent of companies satisfy customers”.

Transportation and Distribution. pp. 32-40. 6. Chakrabarti, Avik, 2001, “The determinants of foreign direct investment: Sensitivity analyses of cross-country

regressions”, Kyklos, 54: 89-114. 7. Culem, C., 1988, “Direct investment among industrialized countries,” European Economic Review 32: 885-904. 8. Daft, R., 1997, Management. The Dryden Press, USA. 9. Dobosiewicz, Zbigniew, 1992, “Foreign investment in Eastern Europe”, London: Routledge.


108

10. Dornier, P., R. Ernst, M. Fender, and P. Kouvelis, 1998, “Global operations and logistics: Text and cases.” New York: John Wiley.

11. Dunning, J. H., 1980, “Toward an eclectic theory of international production: Some empirical tests”. Journal of International Business Studies, 11: 9-31.

12. Evans, Kimberly, 2003, “Foreign portfolio and direct investment” OECD Global Forum on International Investment, Attracting Foreign Direct Investment for Development, Shanghai.

13. Financial Sector Assessment Program of the Kyrgyz Republic, November 2002, 1- 126. (Recommendation by the joint IMF and World Bank Mission)

14. Goldberg, L. and M. Klein, 1997, "Foreign direct investment, trade and real exchange rate linkages in South East Asia and Latin America", NBER Working paper, No. 6344.

15. Goldberg L. amd Kolstad C. D., 1995, “Foreign direct investment, exchange rate variability, and demand uncertainty”, International Economic Review, 36 (4): 855- 865.

16. Grant, D., 2006. “On the Edge of Hope and Fear”. Investment Now, Spring 2006. 17. Hatzius, J., 2000, “Foreign direct investment and factor elasticities”, Europen Economic Review, 44 (1): 117-143. 18. Hongmo S.; Lapan H. May, 2000, “Strategic Foreign Direct Investment and Exchange Rate Uncertainty”.

International Economic Review, 41(2): 411-423. 19. Hughes, H. and G. S. Dorrane, 1987, “Foreign investment in East Asia”, Foreign Direct Investment, Ed. By,

Vincent Cable and Bishnodat Persaud, Kent, Great Britain. 20. Ito, Takatoshi, 2000, “Capital flows in Asia” in capital flows and the emerging economies, Ed. by, Sebastian

Edward, NBER, Chicago Press, pp.263-276. 21. Johnson, Richard A. and Wichern D. W., 2002, “Applied multivariate statistical analysis”, Prentice Hall, pp.543. 22. Karluk, Ridvan, 2000, “Affect of foreign direct investment to Economic growth of Turkey.” Central Bank of

Turkey, Education Department, pp. 11-12. 23. Komiya, R. ;R. Wakasugi, 1991, “Japan’s foreign direct investment”, Annuals of The American Academy of

Political & Social Sciences, October 2000. 24. Kotz D., 2002, “The Record of Economic Transition in Uzbekistan.” 25. Larudee, Mehrene; Tim Koechlin, 1999, “Wages, productivity and foreign direct Investment Flows”, Journal of

Economic Issues, 33. 26. Levine and Mark S., 1977, “Canonical analysis and factor comparison”, Sage Publications, pp. 6. 27. Lunn J., 1980, “Determinant of U.S. investment in the EEC: Further evidence,” European Economic Review 13:

93-101. 28. Marriot, F. H. C., 1952, “Test of significance in canonical analysis”, Biometrika, 39: 58-64. 29. Nigh, D., 1985, “The effect of political events on United States direct foreign investment: A pooled time-series

cross-sectional analysis”. Journal of International Business Studies 16(1): 1-17. 30. Papanastassiou, M. and R.D. Pearce, 1990, “Host country characteristics and the sourcing behaviour of UK

manufacturing industry”. University of Reading, Department of Economics, Discussion Papers in International Investment and Business Studies, Series B, Volume II, number 140.

31. Scaperlanda, A. and Balough, R., 1983, “Determinant of U.S. investment in the EEC: Revisited,” European Economic Review 21(3): 381-390.

32. Scaperlanda, A. E. and Mauer L. J., 1969, "The determinants of U.S. direct investment in the EEC", American Economic Review, 59: 558-568.

33. Schneider F.; Frey, B.S., 1985, "Economic and political determinants of foreign direct investment”, World Development.

34. Stevens, G. and Lipsey R., 1992, "Interactions between domestic and foreign investment", Journal of International Money and Finance, 40-62.

35. Sung H. and H.E. Lapan, 2000, “Strategic Foreign Direct Investment and Exchange-Rate Uncertainty”, International Economic Review, 41: 411-422.

36. Swedenborg, B., 1979, “The Multinational Operations of Swedish Firms: An Analysis of Determinants and Effects,” Stockholm: IUI.

37. Thompson, S. and S. Woolcock, 1993, “Direct Investment and Europen Integration, Competition Among Firms and Governments,” London: The Royal Instutitude of International Affairs.

38. UNCTAD, 1998. World Investment Report 1998- Trends and Determinants. New York and Cenova: United Nations.

39. Wang, Z. Q. and Swain N. J., 1995, “The determinants of foreign direct investment in trans-forming economies: Empirical evidence from Hungary and China.” Weltwirtschaftliches Archiv 1.

40. World Bank, World Development Indicators 2005.


109

AZERBAYCAN’DA TARIM

Dr. Eyüp ZENGİN Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı

[email protected]

Dr. Cemal ÖZTAŞ TBMM Milli Saraylar Dairesi Başkanı

[email protected]

ÖZET Azerbaycan’da tarım sektöründeki gelişmenin istenilen seviyede olmadığı görülmektedir. Ülkede

tarım sektörünün gelişmesi için yeterli tabii kaynaklar olmasına rağmen, tarım dışı problemler bu sektörün gelişmesini önlemektedir. Özelleştirme kapsamında toprak reformunun yapılmış olması tarımın ülkede gelişmesinin önünü açmıştır.Azerbaycan’da tarım topraklarının % 42’si amacına uygun olarak kullanılmamaktadır. Toprakların amacına uygun kullanılması gıda güvenliğinin sağlanması için gereklidir. Azerbaycan karşılaşabileceği olağanüstü hallerde gıda ihtiyacını kendi imkanları ile karşılayabilecek tedbirler almalı ve bu konuda gerekli araştırmaları yapmalıdır. Bağımsızlıktan sonraki dönemde gıda ihtiyacının ancak %30’unu kendi imkanları ile karşılayabilen Azerbaycan için tarım ve gıda güvenliği stratejik öneme sahiptir. Tarım sektörü, Azerbaycan'da petrol ve gaz sektöründen sonra ikinci büyük sektördür. Tarımsal üretimin %60'nı bitkisel üretim, %40'nı hayvansal üretim oluşturmaktadır. Başlıca tarımsal ürünler, pamuk, üzüm, tütün, çay, fındık, meyve ve sebze üretimidir.

Anahtar Kelimeler: Tarım, Tarımsal üretim, Tarım toprakları, Azerbaycan 1. GİRİŞ

Tarım bir ülkenin var olma veya yok olma sorunudur.90 Tarımsal üretim toprak, su ve hava gibi çevrenin başta gelen öğelerine sıkı sıkıya bağlıdır. Bu temel öğelerde meydana gelen herhangi bir sorun ta-rımsal üretimi direkt olarak etkilemektedir. Ancak burada belirtilmesi gereken önemli bir konuda, tarımsal üretimin de çevre sorunlarına yol açmasıdır. Tarım sektörü, bir yandan çevre sorunlarından büyük ölçüde etkilenirken, bir yandan da çevreyi bozucu, çevre sorunlarının ortaya çıkmasına yol açıcı rol oynamaktadır. Ancak tarım sektörü diğer taraftan da çevreci bir rol üstlenmiş durumdadır.91

Azerbaycan, 1991 yılındaki bağımsızlık tarihinden itibaren 1995 yılının sonuna kadar politik ve

ekonomik istikrarsızlığa maruz kalmıştır. Bu istikrarsızlık, topraklarının %20’sini kaybetmesine neden olan Dağlık Karabağ’daki savaş durumu ile daha da kötüleşmiştir. GSMH, bağımsızlığından itibaren her yıl azalmıştır.92 Bunun sonucunda; 1994 yılında gerçekleşen GSMH, 1988'de gerçekleşen GSMH'nın %37'si düzeyine inmiştir. Bağımsızlığından itibaren 1995 yılına kadar ekonomideki bütün sektörler çökmüştür. Tarımda üretim seviyesi, 1989'dan 1994'a kadar %43 oranında, sanayide ise %60 oranında azalma göstermiştir.

Tarımda verimliliğin en etkin aracı topraktır.93 Topraklar tarım sektörü için vazgeçilmez bir üretim

faktörü olduğu kadar, sanayi ve kentleşme için de aynı derecede önem taşımaktadır. Bu durum, toprakların çeşitli kullanımlar arasındaki dağılımının en iyi bir şekilde yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Ancak bu dağılım yapılırken, tarımsal üretimin gerçekleştirilmesi için tarım yapılabilecek arazinin mutlaka gerekli olduğu ve bu tür arazilerin oluşumunun çok uzun yıllarda gerçekleştiği unutulmamalıdır. Tarım arazisinin bu oluşum sürecini hızlandırmak mümkün olmadığı gibi, miktarı da artırılamamaktadır.

90 Hayrettin Karaca, “ Toprak-Su ve Tarımsal Üretim İlişkileri,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Toprak Muhafaza ve

Sulama Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001, Ankara, s. 17

91 Türkiye Ziraat Odaları Birliği, “Zirai ve İktisadi Rapor 1997-1998,” Ankara-1998, s. 297-308

92 Murteza Hasanoğlu, Vasif Abiyev, “Bağımsızlığından Sonra Azerbaycan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Karşılaştığı Ekonomik Problemler,” Akademik Araştırmalar Dergisi,

Sayı 18, Ağustos-Ekim 2003, s. 13-34

93 Mustafa Kaplan, “Tarımsal Üretimde Toprak-Su- Gübre-Bitki İlişkisi,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Tprak Muhafaza

ve Sulama Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001, Ankara, s. 71


110

Azerbaycan, 15 yıldır bağımsız bir ülkedir. Buna rağmen ekonominin bütün sektörlerinde Sovyet döneminin izleri tam silinmemiştir. Bu bakımdan tarım sektörü de eski dönemin sıkıntılarını hala üzerinden atamamıştır. Sovyetler Birliği’nin merkezi planlama stratejileri çerçevesinde Azerbaycan’da tarımın GSMH’daki payı artmıştır. Zengin kaynaklara sahip olan Azerbaycan, eski dünyanın en önemli yerlerinden biri olan Orta Asya, Ortadoğu ve Ön Asya’nın tam ortasında bulunmaktadır.94 Ülke, tarihi geçiş yollarının üzerinde bulunmakta ve önemli bir köprü vazifesi görmektedir. Bu durum Azerbaycan’a bir takım faydalar sağladığı gibi bir takım sıkıntılar da getirmiştir. Ülke; zengin kaynakları, önemli stratejik ve siyasi konumu ile uzun yıllar bir çok ülkenin dikkatini çekmiştir.

2- TARIM VE EKONOMİ

Sovyet döneminde, bugün olduğu gibi tarımın (ülkede kend teserrüfatı olarak ifade edilen tarım sektörü bitkisel ve hayvansal üretimi kapsamaktadır) ekonomi içindeki ağırlığı sanayi sektöründen sonra ikinci sırada yer almıştır. 1985 yılında Gayri Safi Yurtiçi Hasılada sanayinin payı %63,3 iken tarımın payı %18,4 olmuştur. 1990’lı yıllara doğru sanayinin payı %58,2’ye gerilerken tarımın payı %21,5’e yükselmiştir. 2001 yılında GSMH’nın %18.1’ni tarım sektörü oluşturmuştur. 1990 yılında istihdam edilen nüfusun %30.9’u tarım sektöründe çalışırken, 2000 yılına gelindiğinde bu oran %42 olmuştur. Aynı dönemde sanayi sektöründe istihdam seviyesi %6 azalmıştır.95

Azerbaycan siyasi bağımsızlığını elde ettikten sonra hem sanayide, hem de tarım üretiminde önemli

azalmalar olmuştur. 1991 yılına gelindiğinde tarım üretiminde %50 azalma yaşanmıştır. Azalma hayvansal üretime göre, bitkisel üretimde daha fazla olmuştur. Bu durum Sovyetler Birliği’ni oluşturan diğer Cumhuriyetlerde de kendisini aynı şekilde göstermiştir. Tarımsal üretimdeki gerileme bitkisel üretimde daha belirgindir. 1985-1993 döneminde sabit fiyatlarla bitkisel üretim değeri %49.8 oranında gerilerken, hayvansal üretimdeki gerileme %36.3 olmuştur.96 Azerbaycan’da görülen bu azalmanın bir çok nedeni vardır. Bunlarında başında ülke topraklarının %20’sinin Ermenistan tarafından işgal edilmesi ve bunun bağımsızlığın ilk yıllarında ortaya çıkarmış olduğu siyasi ve ekonomik sıkıntılar gelmektedir. Ayrıca, Sovyet döneminden kalmış olan tüm tarımsal araç-gerecin kısa dönemde dağılması üretimin önemli ölçüde düşmesine neden olmuştur.97 Kırsal alanda işsizlik oldukça yüksek bir orandadır. İşsizlik oranının azaltılması için sektörde yeni bir anlayışla son ürün-hazır ürün üretilmesine öncelik verecek yeni tedbirler alınmalıdır.98

Siyasi bağımsızlığını elde eden Azerbaycan, bundan sonra ekonomik bağımsızlığını kazanma

sürecine girmiştir. Fakat, bu dönemde yaşanan siyasi belirsizlikler, ülkedeki iktidara karşı darbe girişimleri savaş durumunda olan ülkenin sıkıntılarını daha da arttırmıştır. Sovyet döneminde tarım işletmeleri olarak bilinen Kolhoz (kollektif işletmeler) ve Sovhozlar (devlet tarım işletmeleri) ve onların sahip oldukları mal varlığı ülkede yaşanan bu belirsiz ortamda tamamen dağıtılmıştır.

3-TARIMDA GELİŞMELER

1994 yılından sonra ülkede siyasi istikrarın sağlanması ile diğer sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de önemli gelişmeler yaşanmıştır.99 Özelleştirme kapsamında toprak reformunun yapılmış olması tarımın ülkede gelişmesinin önünü açmıştır.100 Bağımsızlığın ilk yıllarında ülkede mevcut olan 86.4 bin m2 toprağın %54.8’i tarıma yararlı sahalar iken,%12’si ormanlardan ibaret olmuştur. İstatistiki bilgilere göre ülke arazisinin 1426 bin hektarı sulanan topraklardır.101 Bu toprakların 1283 hektarı tarım için elverişli

94 Eyüp Zengin, “Azerbaycan’ın Kalkınması ve Dünya Ekonomisi İle Entegrasyonunda Ulaştırmanın Yeri ve Önemi,” 10. Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, 17-18 Ekim

2002, İstanbul.

95 Murteza Hasanoğlu, Vasif Abiyev, a.g.m., s. 13-34

96 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği(TOBB), “Azerbaycan: Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayinin Yapısı ve Türkiye İle İlişkileri Açısından Değerlendirilmesi,” Ankara, 1995, s. 23

97 B. M. Niftullayev, “Kendin Sosial İnkişafı,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili

İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 5

98 A. T. Ehmedov, “Kend Ehalisinin Meşgulluğunun Yükseldilmesine Aid Teklifler,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazirliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend

Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 12-13

99 Ömer Faruk Ünal, “Azerbaycan:1998-1995: Sancı, Kargaşa ve İktidar,” Journal Of Qafqaz University, Fall-2000, Number-8, s. 9-26

100 Ömer Faruk Ünal, “Dünya’da ve Azerbaycan’da Özelleştirme,” Qafqaz Üniversitesi Yayını, Bakü-1999, s. 189-246

101 Dr. Eyüp Zengin, “Azerbaycan’da Tarım Topraklarının Problemleri,” Ekoloji Dergisi, Ocak-Şubat-Mart 2001, s. 28-30.


111

alandır. Tarıma elverişli alanların % 28.4’ünün sulamaya ihtiyacı vardır.102 1995 yılından sonra tarımdaki bitkisel ve hayvansal üretimin payı fazla değişmemiştir. Bitkisel üretimin payı %60 iken hayvansal üretimin payı %40 olmuştur. Bu arada tarımda yaşanan en önemli sorun ise verimlilikte ortaya çıkmıştır. Bağımsızlığın ilk yıllarında yaşanan yüksek enflasyonist durum girdi fiyatlarının yükselmesine sebep olmuş, bu da verimliliği azaltmıştır.103 Enflasyonist durumun hiperenflasyona ulaştığı 1994 yılında ülkede kişi başına düşen gelir oldukça azalmış, bu durum insanların alım gücünü olumsuz etkilemiştir.104 Yerli üretimi engelleyen bir başka sebep ise, diğer ülkelerden ithal edilen ucuz tarım ürünleri olmuştur.105 Sermaye yetersizliğinin yaşandığı bir ortamda böyle bir durum tarımda gelişmelerin yaşanmasını mümkün kılmamıştır. 1994 yılında yapılan ülke petrollerinin çıkarılması ve dünya pazarlarına ulaştırılmasını sağlayacak petrol anlaşmaları ve Ermenistan’la ateşkesin sağlanması ile birlikte ülkeye yabancı sermayenin akışı başlamıştır. Ağırlıklı olarak petrol sektörüne yönelmiş olan yabancı sermayeden tarımın da pay alması için çalışmalar devam etmektedir.

Son yıllarda ülkede tarım sektörünün gelişmeye başladığı görülmektedir. Yaşanan bu gelişmede özel

sektörün payı büyük önem arz etmektedir. Nitekim, 2001 yılında üretilen tarım ürünlerinin %99’u özel sektör tarafından üretilmiştir. 2001 yılında 2000 yılına göre tarım ürünlerinde üretim artışı %11,1 olmuştur. Bitkisel üretimdeki artış %16,1 iken, hayvansal üretimde bu artış %4.1 olarak gerçekleşmiştir.

4-TARIMDA REFORM

Tarım sektöründe yapılan reformlar bu sektörün gelişmesinde etkili olmuştur. 1991 yılından itibaren-özellikle 1995 sonrası- bu alanda bir çok kanun ve hukuki metin kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.106 Tarım sektöründe bu yasal düzenlemeler yürürlüğe girdikten sonra köklü ıslahatlar yapılabilmesi için reel ortam oluşmuştur.107 Bu ıslahatların asıl amacı, toprak üzerinde yeni mülkiyet biçimlerinin oluşturulması, serbest piyasa ekonomisi kurallarına uygun girişimciliği geliştirerek ülkenin iktisadi bağımsızlığı ve gıda güvenliğine ulaşmaktır.108 Tarım ıslahatlarında gelinen noktada özel mülkiyete verilmek için ayrılan toprakların % 99’u, emlakin % 94.9’u özelleştirilmiştir.109 Tarım sektöründe yapılan ıslahatların istenilen sonuçları verebilmesi için idari yapıda da bazı değişikliklerin yapılması gerektiği açıktır.110

Azerbaycan’da tarım sektöründeki gelişmenin istenilen seviyede olmadığı görülmektedir. Ülkede

tarım sektörünün gelişmesi için yeterli tabii kaynaklar olmasına rağmen, tarım dışı problemler bu sektörün gelişmesini önlemektedir. Örneğin, gıda sanayisinin bağımsızlıktan sonraki dönemde büyük darbe alması üretilen ürünlerin gerekli şekilde değerlendirilmesini engellemiştir. Pek çok konserve işletmesinin çalışamaz duruma gelmesi, üreticilerin ürettikleri ürünlerin karşılığını alamamaları, zamanla bu sahayı çıkmaza sokmuştur. Kredi imkanlarının yetersiz olması, yaşanan sermaye yetersizliği, tarım için gerekli girdilerin (gübre,111 araç-gereç,112 yeni tesis) temini konusundaki problemler Azerbaycan çiftçisini zor durumda bırakmıştır. Bu durum bağımsızlığın ilk yıllarında ülke vatandaşlarının köylerden kentlere ve yurt dışına göç etmesine sebep olmuştur.113 Fakat, son yıllarda bu durum değişmeye başlamıştır. Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev’in verdiği bir fermanla, bu alanda mevcut bazı problemlerin ortadan kaldırılması için

102 Azerbaycan Respublikası Dövlet Statistika Komitesi, “Azerbaycan’da Ehalinin Ve Kend Teserrüfatının Su İle Teminatının Veziyyeti,” Bakı-2002, s. 12

103 Ercan Sancak, “Azerbaycan Ekonomisi,” Bakü-1999.

104 Nesimi Kamalov, “1990-2000 Yılları Arasında Azerbayvcan’da Enflasyon,” Journal Of Qafqaz University, Fall 2000, Number-6, s. 65-74

105 Ehmed Verdiyev, “Aqrar Bölmede Islahatların Sür’etlendirilmesi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının

İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 5

106 Akif Veliyev, “Azerbaycan’da Torpaq Islahatlarının Aparılmasının Teşkili Tecrübesi,” Meşveret Dergisi, N0: 4 (28), Haziran 2000, s. 15

107 Qerip Memmedov, “Torpaq Islahatları Aqrar Sahenin İnkişafını Şertlendirrir,” Dirçeliş-XXI Esr, Oktyabr, 1999, s. 51

108 Akif Veliyev, “Yeni Teserrüfatların Yaradılmasının Esasları,” Meşveret Dergisi, N0: 7(31), Eylül 2000, s. 3

109 H. E. Hacıyev, “Aqrar Sferada Sahibkarlığın İnkişaf Etdirilmesi Yolları,” Azerbaycan Dövlet Neft Akademiyası, “Azerbaycan iqtisadiyyatının strateji problemleri,” Respublika

elmi-praktiki konfransı, 14-15 mart 2002, Meruzelerin Tezisleri, s. 313

110 Ş. E. Cebrayılov, “Aqrar Islahatların Derinleşmesi Şeraitinde Kend Teserrüfatının İdareedilmesinin Tekmilleşsdirilmesi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi,

Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 7

111 R. İ. Beşirov, F. H. İsayev, “Kend Teserrüfatı Kübreleri Tetbikinin İktisadi Effektliliyi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend

Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 29-31

112 S. A. Vetenxan, “Kendli-Fermer Teserrüfatının Material Texniki Te’minatı,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend

Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 33

113 Eyüp Zengin, Dr. Cemal Öztaş, “Göç ve Azerbaycan,” Uluslar arası Göç Sempozyumu, Zeytinburnu Belediyesi, 13-16 Aralık 2005, İstanbul


112

bazı önlemler alınmıştır. Fermanla, Tarımda üreticiler dokuz çeşit verginin sekizinden beş yıl süresinde muaf tutulmuş, bu tür vergilerden olan borçları silinmiştir.114 Her ne kadar bu sektördeki zorluklar tam olarak giderilmiş olmasa da, tarım sektörünün önemli gelişmeler gösterdiği de bir gerçektir.

5- ARAZİ KULLANIMI

Araziler toprakların tarım bakımından işlenmeye karşı göstermiş oldukları sınırlayıcı özelliklerine göre hiç sorun göstermeyen I. sınıf araziler ile bitkisel üretime olanak vermeyen VIII . sınıf arasında sekiz sınıfa ayrılmaktadır. Tanımlanan bu sekiz sınıfın ilk dört grubu tarımsal işlemeye uygun, diğerleri ise orman ve doğal çayırlar ile doğal yaşam için uygun ve devamlı bitki örtüsü altında bulundurulması gereken alanlar ile çeşitli sorunlara sahip alanları kapsamına alır.115

Sanayi tesisleri, ulaşım ve diğer altyapı kolaylıkları gibi nedenlerden dolayı genellikle düz ve verimli

araziler üzerinde kurulmaktadır. Böylelikle tarım topraklarının amaç dışı kullanımı konusunda karşı karşıya bulunan en önemli sorunlardan biri ortaya çıkmaktadır. Sanayi tesisleri sadece kapladıkları alan itibariyle zarara neden olmamakta, yarattıkları kirlenmelerle çevresinde bulunan tarım arazilerini ve bitki örtüsünü olumsuz yönde etkilemektedirler.

Tarımda verimliliğin artırılmasında ve kaliteli ürün üretiminde etkili ve gerekli olan bir başka tarımsal

üretim faaliyeti tarımsal hastalık ve zararlılara karşı mücadeledir. Bu amaçla kullanıla gelen çok çeşitli kimyasal bileşikler vardır. Bu bileşikleri oluşturan maddelerin bir kısmı uzun süre toprakta kalabilmekte, bir kısmı da suya geçebilmektedir. Böylelikle toprak ve su kirliliğine neden olan ilaç kalıntıları topraktaki yararlı mikroorganizmaları kısmen ya da tamamen yok edebilmektedir, ilaç kullanımının yol açtığı çevre kirliliğine bazı bölgelerde rastlanmaktadır, ilaç kalıntılarının yol açtığı toprak ve su kirliliği, bu ortamda yetiştirilen bitkiler yoluyla gıda zincirine girmekte, insan, hayvan ve diğer canlıları olumsuz yönde etkilemektedir. Bura-da belirtilmesi gereken bir diğer konu ise, son yıllarda kullanımı giderek yaygınlaşan "gelişmeyi düzenleyici maddeler", yani kamuoyu tarafından bilinen adıyla "hormon"la ilgilidir. Bu tür maddelerin kullanımıyla gıda kirlenmeleri, bu gıdaların kullanımı da insanlarda gelişim bozukluklarına neden olabilmektedir.

Çevre sorunlarına neden olan bir diğer tarımsal kökenli etken, hayvansal üretim sonucu ortaya çıkan

atıklardır. Hayvancılık işletmelerinden yayılan koku ve atıkların toprak ya da sulara karışması şeklinde ortaya çıkan bu tür çevre kirliliğinin, en belirgin örnekleri Hollanda ve Danimarka gibi ülkelerde görülmektedir. Ayrıca, Dünya verilerinde hektar başına verilen 1345-1681 kg. buğdaydan 2,2 metrik ton samanın atık olarak çıktığı hesaplanmıştır.116

Erozyon ya da diğer adıyla toprak aşınımı toprağı koruyan bitki örtüsünün insanlarca yok edilmesi

sonucu toprağın su ve rüzgarın etkisiyle aşınması ve taşınması olarak tanımlanmaktadır. Tarım topraklarının büyük ölçekte nicelik ve nitelik yitirmesinin en önemli nedeni hızlandırılmış toprak aşınımıdır.117

Yanlış arazi kullanımı, aşırı hayvan otlatma, orman yangınları, arazi eğimi, jeolojik yapı ve iklim,

erozyonu oluşturan doğal nedenlerdir. Teknik etmenler ise, orman tahribi kontrolsüz ve aşın mera kullanımı, bitkisel-kültürel-fıziksel toprak koruma önlemlerinin yeterince alınmaması ve anız yakılması şeklinde sıralanabilir. Bunların yanısıra; arazi mülkiyet dağılımının düzensizliği ve küçük işletmelerin çokluğu ile çiftçilerin erozyondan korunma önlemleri konusunda yeterli eğitimi almamış olmaları, erozyonun oluşma-sında etken olan sosyo-ekonomik etmenleri oluşturmaktadır.

Azerbaycan’da tarım topraklarının % 42’si amacına uygun olarak kullanılmamaktadır. Toprakların

amacına uygun kullanılması gıda güvenliğinin sağlanması için gereklidir.118 Azerbaycan karşılaşabileceği

114 Qerip Memmedov, “Torpaq Islahatları Aqrar Sahenin İnkişafını Şertlendirrir,” Dirçeliş-XXI Esr, Oktyabr, 1999, s. 54

115 Koray Haktanır, Cemil Cangir, Çetin Arcak, Sevinç Arcak, “ Toprak Kaynakları Ve Kullanımı, Türkiye Ziraat Mühendisleri Odası, Kongre 2000 Bildiriler Kitabı, Ankara-2000, s.

203

116 Suzan Gök, Nazif Kolankaya, “Tarım Atıklarının Değerlendirilmesi,” Uluslar arası Çevre 87 Sempozyumu, Bildirileri, Başbakanlık ÇevreGenel Müdürlüğü, Boğaziçi

Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Atık ve Kirlenme Denetimi Araştırma Grubu, İstanbul-1987, s. 233-239

117 Koray Haktanır, “Toprak-Su ve Tarımsal Üretim İlişkileri,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Tprak Muhafaza ve Sulama

Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001, Ankara, s. 22

118 Elisa Zeynallı, Hezi Eynalov, “Erzaq Tehlükesizliyi Ümum Beşeri Problemlerdendir,” Journal of Qafqaz University, Fall 2001, Number 8, s. 174


113

olağanüstü hallerde gıda ihtiyacını119 kendi imkanları ile karşılayabilecek tedbirler almalı ve bu konuda gerekli araştırmaları yapmalıdır. Tarım topraklarında sürekli ekim yapmanın imkanları araştırılmalıdır.120 Bağımsızlıktan sonraki dönemde gıda ihtiyacının ancak %30’unu kendi imkanları ile karşılayabilen Azerbaycan için tarım ve gıda güvenliği stratejik öneme sahiptir.121

Gübre, tarımsal üretimin en önemli girdilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Tarımda verimliliğin

artırılması, birim alana daha fazla girdi kullanımını gerektirmekte ve bu nedenle bitki beslenmesinde önemli rol oynayan gübre ve gübreleme ön plana çıkmaktadır. Hatta çoğu zaman gübre üretimi ve tüketimi tarımsal gelişmenin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir.

Gübrenin toprak analizi yapılmadan, yani gübrelenecek toprağı tanımadan bilinçsizce kullanılması

sonucunda önemli boyutlarda çevre kirlilikleri ortaya çıkmaktadır. Yanlış ve aşırı gübre kullanımı toprak ve su kirliliğine neden olmaktadır. Bunun önemli boyutlarda enerji ve finansman kaybına da neden olduğu bilinmektedir. Nitrat ve fosfat gibi suda kolay erimeyen kimyasal maddelerin yüzey ve yeraltı sularına karışmasıyla insan sağlığı yönünden zararlı sonuçlarla karşılaşılabilmektedir.

Birim alanda bitkisel üretimin artırılmasında en önemli etmen kuşkusuz sulama ve gübrelemedir.

Gübrelerin toprakta bitkilerin alabileceği forma dönüşmesinde ve bitkiler tarafından alınmasında toprak suyuna mutlak ihtiyaç vardır.122

Tarım topraklarının tarımsal girdilerle özellikle gübrelerden,123 sulama sistemlerinden kaynaklanan

kirlilikle karşı karşıya bulunmaktadır. Sulama sistemlerinin124 eskimesi ve bir kısmının kullanılamaz durumda olması çevreyi olumsuz etkilemekte, tarımda verimliliği düşürmektedir.

Tarım sektörü, Azerbaycan'da petrol ve gaz sektöründen sonra ikinci büyük sektördür. Tarım sektörü

2000 yılında GSMH'nın %18'ini oluşturmuş ve işgücünün %42'si bu sektörde istihdam edilmiştir. Bu verilerden çıkan sonuca göre, tarım diğer sektörlere kıyasla daha az üretkendir. SSCB’nin dağılmasından sonra devlet tekelinde olan tarımsal alanlar özelleştirilmeye başlanmıştır. Şu anda tarımsal üretimin yaklaşık olarak hepsi özelleştirilmiştir. Tarımsal üretim 1990’dan 2000’e kadar %50 oranında azalma göstermiştir46. Tarımsal üretimin %60'nı bitkisel üretim, %40'nı hayvansal üretim oluşturmaktadır. Başlıca tarımsal ürünler, pamuk, üzüm, tütün, çay, fındık, meyve ve sebze üretimidir. Özelleştirme politikası, tarım sektörü üretimlerini farklı etkilemektedir.

Tütün üretiminin özelleştirilmesi ile tütün üretimi 2000 yılında bir önceki yıldaki üretimin iki katına

çıkmıştır. Ancak pamuk üretiminin özelleştirilmesi, tütün sektörü gibi aynı sonucu vermemiştir. 1998 yılında pamuk üretim alanlarının özeleştirilmesi ile pamuk üretimi azalma göstermiştir. Pamuk üretimi 1996 yılından itibaren düşmektedir. Pamuk üretimi, 1995 yılından 2000 yılına kadar %67 oranında azalma göstermiştir. Azerbaycan’da pamuk stratejik mal sayıldığından, bu ürünün ihracatına özel bir düzenleme getirilmiştir. Bu düzenleme pamuk ihracatını sınırlandırdığından bu sektöre yapılan yabancı doğrudan yatırımları engellemektedir. Pamuk, Azerbaycan için stratejik öneme sahip olsa da, bu durum pamuk ihracatına özel bir düzenleme getirmesini gerektirmez. Çünkü, stratejik öneme sahip olan bu ürünün fiyatı, dünya piyasa fiyatı

119 F. A. Abbasov, F. H. Abbasov, “Müasir Şeraitde Azerbaycan Qrzaq Bazarının Formalaşmasının Bezi Meseleleri,” Fövqelade Hallarda Ekologiya ve Texnologiya Problemlari, 8-

10 oktyabr 2002-ci il, Meruzeler ve çıxışlar, s. 435-440

120 M. B. Recebov, S. Y. Xelilov, M. K. Quliyev, H. Y. Hüseynova, E. Hüseynov, B. M. Seyidova, “Fasilesiz Pampıq Ekinleri ve Kübre,” “İnsan ve Felaketler: Üçüncü minillyin

astanasında Fövqelade hallarda insanların, cemiyyetin tehlükesizliyi, FH-nın idare olunması ve tedrisin tekmilleşdirilmesi problemleri” 17-18 sentyabr 2001-ci il, Beynelhalq Elmi-

Praktiki Konfrans, Meruzeler ve Çıxışlar, s. 196-199

121 Yadulla Hesenli, Heyran Eliyeva, “Qloballaşma ve Erzaq Tehlükesizliyi Problemi,” Ali Diplomatiya Kolleci, Azerbaycan: XX Esrden XXI Esre, XX esrin ve ikinci minilliyin

tarixi mövzusunda elmi-praktik konfransın materialları, Diplomat neşriyyatı-2002, s. 100

122 Orhan Doğan, “Toprak-Su-Gübre-Bitki İlişkilerinde Raştırmanın Önemi,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Tprak

Muhafaza ve Sulama Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001, Ankara, s. 77

123 Ş. D. Danyalov, K. Q. Abdullayev, S. T. Hesenov, “Torpağın Münbitliyinin Yükseldilmesinde Ekoloji Temiz Texnologyanın Hazırlanması,” Respublikada ehtimal olunan

Fövqelade hallarda ehalinin mühafizesi ve tedrisi problemlerine hesr olunmuş I. Beynelhalq Simpoziumu, 20-22 noyabr 2000-ci il, Meruzeler ve çıxışlar, I. Hisse, s. 131-132

124 F. H. Hesenov, “Şirvan Düzünde Meliorasiya Tikintileri ve Reqionda Ekoloji Veziyyet,” Respublikada ehtimal olunan Fövqelade hallarda ehalinin mühafizesi ve tedrisi

problemlerine hesr olunmuş I. Beynelhalq Simpoziumu, 20-22 noyabr 2000-ci il, Meruzeler ve çıxışlar, I. Hisse, s. 142-144



114

ile aynı seviyededir. Dolayısıyla, pamuk ihracatını stratejik mal olduğu için özel bir düzenleme ile sınırlandırmak ekonomik açıdan yararlı olmayacaktır48. Azerbaycan'da şu anda 100 bin ton pamuk üretilmesine rağmen, üretimini 1 milyon tona kadar çıkarabilecek altyapıya sahiptir. Tarım sektörünün ihracata olan katkısı, pamuk üretimindeki düşme sonucu azalmıştır. 1995'de toplam ihracatın %18,5'ini oluşturan pamuk üretimi 2000 yılında toplam ihracatın %2,1 'ne düşmüştür. Gelecek yıllarda hükümetin uygulayacağı tarımsal politikalar ile tarımsal üretimde büyümenin hızlandırılması amaçlanmaktadır. 2000 yılında tarımsal üretim 1999 yılına göre %12,1 artmıştır49.

Tahıl üretimi, 1995’den 2000’e kadar %67 oranında büyümüştür. Sebze üretimi, 1995’den 2000’e

%84 oranında artış göstermiş, çay üretimi %89 azalış, tütün üretimi ise %46 artış göstermiştir. Patates üretimi, 1995 yılı 2000 yılı arasında 3 kat artış göstermiştir. Eski SSCB döneminde Azerbaycan’ın en yüksek tarımsal üretiminden biri olan üzüm üretimi 1995 ve 2000 yılları arasında %75 oranında azalmıştır.

6- DEĞERLENDİRME

Bugün Azerbaycan çiftçisinin en önemli beklentisi, ülkenin en önemli gelir kaynağını oluşturan petrol gelirlerinin bir bölümünün tarıma ayrılması ve bu sektörün gelişmesini engelleyen bazı sorunların giderilmesidir. Tarımı destekleyici devlet politikalarının uygulanması,125 tarımsal faaliyette bulunan insanların gelir durumunun iyileştirilmesi,126 kredi,127 mekanizasyon,128 pazarlama129 ve çiftçi eğitimi ve uzman kadroların yetiştirilmesi,130 çiftçi örgütlenmelerinin teşvik edilmesi başarılı bir tarımsal üretim için gereklidir.

Tarımda asli üretim faktörleri olarak nitelendirilen toprak ve insan (işgücü) arasında belirli bir

dengenin sağlanması ekonomik etkinlik açısından zorunluluktur.131 Azerbaycan’da sürdürülebilir tarım politikalarının gerçekleşmesi için yapılması gereken faaliyetler şunlardır:

1-Tarımsal yayım ve eğitim hizmetlerinin yetersizliği nedeniyle; bilinçsiz gübreleme ve ilaçlama, anız

yakma, nadasa bırakma ve topografik yapıya uygun olmayan toprak işleme faaliyetleri, verimliliği olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durumu ortadan kaldıracak önlemler alınmalıdır.

2- Orman içi yerleşimlerin düzenlenmesi, ormanların korunması ve geliştirilmesine yönelik olarak,

orman-köylü ilişkilerini düzenleyen uygulamalarda, devletin sağlayacağı destek ve etkin yönlendirmeye ihtiyaç vardır.

3- Sürdürülebilir kalkınma ilkesi çerçevesinde yerel potansiyellerin harekete geçirilerek, gelir ve

istihdamın artırılması temel amaç olmalıdır. 4- Kırsal alanda istihdamın artırılması, insangücü kaynaklarının geliştirilmesi, nüfusun gelirini artırıcı

ekonomik faaliyetlerin desteklenmesi, yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, etkili örgütlenme ve her düzeyde



125 İ. H. İbrahimov, “Sahipkarlığın İnkişafının Teşkilati-İktisadi Esasları,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının

İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 15

126 B. İ. Abbasov, “Aqrar Sahede Sahipkarlıq Fealiyetinin Nezeri-Metodiki Meseleleri,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend

Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 5

127 S. H. Eliyev, “Aqrar Islahatlar Şeraitinde Dövletin İnvestisya Siyasetinin Esas İstikametleri,” Azerbaycan XXI Esrin Astanasında Elmi-Praktik Kongransının Materialları, Bakı-

1998, III kitap, s. 358

128 E. H. Abbasov, “Kend Teserrüfatında Muasir Texnika ve Texnologiyanın İnkişafının Esas İstikametleri,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan

Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 22-23

129 F. H. Abbasov, “Bazar Münasibetleri Şeraitinde Kend Teserrüfatı Mehsullarının Satışının Teşkilinin Tekmilleşdirilmesi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi,

Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999, s. 20

130 A. T. Ehmedov, “Bazar Münasibetleri Şeraitinde Aqrara Sahede Kadr Siyaseti,” Azerbaycan XXI Esrin Astanasında Elmi-Praktik Kongransının Materialları, Bakı-1998, III

kitap, s. 327-329

131 M. Necat Ören, Oğuz Yurdakul, Bahri Çevik, Ural Dinç, “Türkiye'de Ulusal Entegre Projeler Ve Tarımsal Kalkınma, Türkiye Ziraat Mühendisleri Odası, Kongre 2000 Bildiriler

Kitabı, Ankara-2000, s. 142


115

katılımcılık önem taşımaktadır. Sivil toplum örgütlerinin kalkınma sürecine katılımlarını artırıcı düzenlemeler yapılmalıdır.

5- Kırsal altyapı hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve etkinliğinin arttırılmasında merkezi kamu kuruluşları, yerel yönetimler ve sivil toplum örgütlerinin eşgüdüm içerisinde çalışmaları sağlanmalıdır.

6- Tarıma dayalı sanayi geliştirilmeli, paketleme, muhafaza etme ve pazarlama yöntemleri konusunda

gerekli teknik destek verilmelidir. 7-Kırsal alanda yaşayan nüfusun gelirini artırmak ve işsizliği azaltmak için yöresel potansiyeli

bulunan; turizm, el sanatları, hayvancılık, dokumacılık gibi alanlarda girişimciler desteklenmelidir.132 8- Kaynakların etkin kullanımı ilkesi çerçevesinde ekonomik, sosyal, çevresel ve uluslar arası

boyutunu bütün olarak ele alan örgütlü, rekabet gücü yüksek, sürdürülebilir bir tarım sektörünün oluşturulması temel amaç olmalıdır. Gıda güvenliği ilkesi çerçevesinde artan nüfusun dengeli ve yeterli beslenmesi esas olmalıdır.

9- Üretimin piyasa koşullarında talebe uygun olarak yönlendirilmesini saplayacak politika araçları

devreye sokularak, üretici gelir düzeyinin yükseltilmesi ve istikrara esas alınmalıdır. Üretim maliyetlerini azaltıcı ve teknolojik gelişimi hızlandırıcı tedbirler uygulamaya konulmalıdır.

11- Tarım politikasının esasları; Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşmasının öngördüğü yükümlülükler

ile uluslar arası ticaretteki gelişmeler çerçevesinde belirlenmelidir. 12-Tarımsal gelişmede bölgesel nitelikli programların önemi nedeniyle Tarımda Sorunlu ve Öncelikli

Üretim Alanlarının tespit çalışmaları çerçevesinde bölgesel özel programlar geliştirilmelidir. 13-Üreticilerin katılımını ve sorumluluğunu esas alan ve doğrudan üreticilere finansman sağlayan

kırsal kalkınma projelerinin oluşturulmasına ve uygulanmasına başlanmalıdır. 14-Tarımsal politikalar doğrultusunda dengeli ve çevreyle uyumlu tarımsal kalkınmanın sağlanmasına

yönelik olarak tarımsal altyapı yatırımlarının her aşamasında yatırımdan faydalananların her türlü katılımı sağlanmalı, mevcut altyapının etkin kullanımı ve yeni yatırımların gerçekleştirilmesinde kaynakların rasyonel kullanımı temin edilmelidir.

15- Organik tarım, özellikle ihracat imkanları göz önüne alınarak teşvik edilmelidir.133

7- KAYNAKLAR

1. T. Ehmedov, “Kend Ehalisinin Meşgulluğunun Yükseldilmesine Aid Teklifler,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

2. T. Ehmedov, “Bazar Münasibetleri Şeraitinde Aqrar Sahede Kadr Siyaseti,” Azerbaycan XXI Esrin Astanasında Elmi-Praktik Kongransının Materialları, Bakı-1998, III kitap.

3. Akif Veliyev, “Azerbaycan’da Torpaq Islahatlarının Aparılmasının Teşkili Tecrüesi,” Meşveret Dergisi, N0: 4 (28), Haziran 2000.

4. Akif Veliyev, “Yeni Teserrüfatların Yaradılmasının Esasları,” Meşveret Dergisi, N0: 7(31), Eylül 2000. 5. Azerbaycan Respublikası Dövlet Statistika Komitesi, “Azerbaycan’da Ehalinin Ve Kend Teserrüfatının Su İle

Teminatının Veziyyeti,” Bakı-2002. 6. İ. Abbasov, “Aqrar Sahede Sahipkarlıq Fealiyetinin Nezeri-Metodiki Meseleleri,” Azerbaycan Respublikası, Kend

Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

7. M. Niftullayev, “Kendin Sosial İnkişafı,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

8. DPT, “ Türkiye Tarımında Sürdürülebilir Kısa, Orta ve Uzun Dönem Stratejileri, “ Ocak-1999, Ankara.

132 DPT; VIII: Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 71

133 DPT, “ Türkiye Tarımında Sürdürülebilir Kısa, Orta ve Uzun Dönem Stratejileri, “ Ocak-1999, Ankara, s. 56


116

9. DPT, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara-2001 10. H. Abbasov, “Kend Teserrüfatında Muasir Texnika ve Texnologiyanın İnkişafının Esas İstikametleri,”

Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

11. Ehmed Verdiyev, “Aqrar Bölmede Islahatların Sür’etlendirilmesi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

12. Elisa Zeynallı, Hezi Eynalov, “ Erzaq Tehlükesizliyi Ümum Beşeri Problemlerdendir,” Journal of Qafqaz University, Fall 2001, Number 8.

13. Ercan Sancak, “Azerbaycan Ekonomisi,” Bakü-1999. 14. Eyüp Zengin, “Azerbaycan’da Tarım Topraklarının Problemleri,” Ekoloji Dergisi, Ocak-Şubat-Mart 2001. 15. Eyüp Zengin, “Azerbaycan’ın Kalkınması ve Dünya Ekonomisi İle Entegrasyonunda Ulaştırmanın Yeri ve

Önemi,” 10. Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, 17-18 Ekim 2002, İstanbul. 16. Eyüp Zengin, Cemal Öztaş, “Göç ve Azerbaycan,” Uluslar arası Göç Sempozyumu, Zeytinburnu Belediyesi, 13-

16 Aralık 2005, İstanbul 17. Abbasov, F. H. Abbasov, “Müasir Şeraitde Azerbaycan Qrzaq Bazarının Formalaşmasının Bezi Meseleleri,”

Fövqelade Hallarda Ekologiya ve Texnologiya Problemlari, 8-10 oktyabr 2002-ci il, Meruzeler ve çıxışlar. 18. H. Abbasov, “Bazar Münasibetleri Şeraitinde Kend Teserrüfatı Mehsullarının Satışının Teşkilinin

Tekmilleşdirilmesi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

19. H. Hesenov, “Şirvan Düzünde Meliorasiya Tikintileri ve Reqionda Ekoloji Veziyyet,” Respublikada ehtimal olunan Fövqelade hallarda ehalinin mühafizesi ve tedrisi problemlerine hesr olunmuş I. Beynelhalq Simpoziumu, 20-22 noyabr 2000-ci il, Meruzeler ve çıxışlar, I. Hisse.

20. Hacıyev, “Aqrar Sferada Sahibkarlığın İnkişaf Etdirilmesi Yolları,” Azerbaycan Dövlet Neft Akademiyası, “Azerbaycan iqtisadiyyatının strateji problemleri,” Respublika elmi-praktiki konfransı, 14-15 mart 2002, Meruzelerin Tezisleri.

21. İ. H. İbrahimov, “Sahipkarlığın İnkişafının Teşkilati-İktisadi Esasları,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

22. Koray Haktanır, “Toprak-Su ve Tarımsal Üretim İlişkileri,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Tprak Muhafaza ve Sulama Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001, Ankara.

23. Koray Haktanır, Cemil Cangir, Çetin Arcak, Sevinç Arcak, “Toprak Kaynakları Ve Kullanımı,” Türkiye Ziraat Mühendisleri Odası, Kongre 2000 Bildiriler Kitabı, Ankara-2000.

24. M. B. Recebov, S. Y. Xelilov, M. K. Quliyev, H. Y. Hüseynova, E. Hüseynov, B. M. Seyidova, “Fasilesiz Pampıq Ekinleri ve Kübre,” “İnsan ve Felaketler: Üçüncü minillyin astanasında Fövqelade hallrda insanların, cemiyyetin tehlükesizliyi, FH-nın idare olunması ve tedrisin tekmilleşdirilmesi problemleri” 17-18 sentyabr 2001-ci il, Beynelhalq Elmi-Praktiki Konfrans, Meruzeler ve Çıxışlar.

25. M. Necat Ören, Oğuz Yurdakul, Bahri Çevik, Ural Dinç, “Türkiye'de Ulusal Entegre Projeler Ve Tarımsal Kalkınma, Türkiye Ziraat Mühendisleri Odası, Kongre 2000 Bildiriler Kitabı, Ankara-2000.

26. Murteza Hasanoğlu, Vasif Abiyev, “Bağımsızlığından sonra Azerbaycan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Karşılaştığı Ekonomik Problemler , Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı 18, Ağustos-Ekim 2003.

27. Mustafa Kaplan, “Tarımsal Üretimde Toprak-Su- Gübre-Bitki İlişkisi,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Tprak Muhafaza ve Sulama Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001.

28. Nesimi Kamalov, “1990-2000 Yılları Arasında Azerbayvcan’da Enflasyon,” Journal Of Qafqaz University, Fall 2000, Number-6.

29. Orhan Doğan, “Toprak-Su-Gübre-Bitki İlişkilerinde Raştırmanın Önemi,” T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımın Yeniden Yapılanmasında Toprak-Su Politika Tprak Muhafaza ve Sulama Politikaları Sempozyumu, 30-31 Ocak 2001, Ankara.

30. Ömer Faruk Ünal, “Azerbaycan:1998-1995: Sancı, Kargaşa ve İktidar,” Journal Of Qafqaz University, Fall-2000, Number-8.

31. Ömer Faruk Ünal, “Dünya’da ve Azerbaycan’da Özelleştirme,” Qafqaz Üniversitesi Yayını, Bakü-1999.

32. Qerip Memmedov, “Torpaq Islahatları Aqrar Sahenin İnkişafını Şertlendirrir,” Dirçeliş-XXI Esr, Oktyabr, 1999.


117

33. R. İ. Beşirov, F. H. İsayev, “Kend Teserrüfatı Kübreleri Tetbikinin İktisadi Effektliliyi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

34. S. A. Vetenxan, “Kendli-Fermer Teserrüfatının Material Texniki Te’minatı,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

35. S. H. Eliyev, “Aqrar Islahatlar Şeraitinde Dövletin İnvestisya Siyasetinin Esas İstikametleri,” Azerbaycan XXI Esrin Astanasında Elmi-Praktik Kongransının Materialları, Bakı-1998, III kitap.

36. Suzan Gök, Nazif Kolankaya, “Tarım Atıklarının Değerlendirilmesi, Uluslar arası Çevre 87 Sempozyumu, Bildirileri, Başbakanlık ÇevreGenel Müdürlüğü, Boğaziçi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Atık ve Kirlenme Denetimi Araştırma Grubu, İstanbul-1987.

37. Ş. D. Danyalov, K. Q. Abdullayev, S. T. Hesenov, “Torpağın Münbitliyinin Yükseldilmesinde Ekoloji Temiz Texnologyanın Hazırlanması,” Respublikada ehtimal olunan Fövqelade hallarda ehalinin mühafizesi ve tedrisi problemlerine hesr olunmuş I. Beynelhalq Simpoziumu, 20-22 noyabr 2000-ci il, Meruzeler ve çıxışlar, I. Hisse.

38. Ş. E. Cebrayılov, “Aqrar Islahatların Derinleşmesi Şeraitinde Kend Teserrüfatının İdareedilmesinin Tekmilleşsdirilmesi,” Azerbaycan Respublikası, Kend Teserrüfatı Nazırlliyi, Azerbaycan Elmi-Tedkikat Kend Teserrüfatının İktisadiyyatı ve Teşkili İnstitunun Eserlerinin Tematik Mecmuesi, Bakı-1999.

39. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği(TOBB), “Azerbaycan: Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayinin Yapısı ve Türkiye İle İlişkileri Açısından Değerlendirilmesi,” Ankara,-1995.

40. Türkiye Ziraat Odaları Birliği, “Zirai ve İktisadi Rapor 1997-1998,” Ankara-1998. 41. Yadulla Hesenli, Heyran Eliyeva, “Qloballaşma ve Erzaq Tehlükesizliyi Problemi,” Ali Diplomatiya Kolleci,

Azerbaycan: XX Esrden XXI Esre, XX esrin ve ikinci minilliyin tarixi mövzusunda elmi-praktik konfransın materialları, Diplomat neşriyyatı-2002.


118

УЮМ ЖАНА АНЫН МОТИВАЦИЯСЫ

Талант Асан уулу, Эларалык Ататурк Алатоо университети Email: [email protected]

ФРЕЙДДИН ПСИХОАНАЛИТИКАЛЫК ТЕОРИЯСЫ

XX кыл. жарымында, психология озунчо илим болуп болунду, анын негизги максаты адам

баласынын психикалык методдун элементтери лабараториялык келишмелер менен ачылды. Иштелип чыккан жаш венсикалык врач З. Фрейддин жекече теориясы адам баласынын акылы

жонокой эмес, анын журум-турум эрежелерин билуу жана ар дайым конфликтте болгонуна байланыштуу кенен сферадагы психологиялык булактарда жазылганы айкын.

Фрейд биринчи эле психиканы – бул согуш талаасындагы колдонулбаган инстинкттер,

логикалык ой жугуртуулор менен талдаган. Фрейддин психоаналитикалык теориясы иштелип чыккан. Ал эми динамикалык тушунук менен анын теориясы адамдын журум-турум эрежелерин толук тушундургон жана эн чон роль ойногон.

Фрейддин жекече психодинамикалык негизги теориясын карасак, жана ушуга окшогон

психоаналитикалык терапия, психикалык анализдоолордо жана анын коптогон методдору изилденген.

Методду уйронуудо кобунчо ойлоо жана сезуу керек. Терапикалык теориялар жана жекече

адам баласынын журум-турум эрежелери менен тыгыз байланышкан жана бааланган. Фрейддин коз карашы боюнча топографиялык модель – бул ан сезим дегенди билдирет.

Анын 3 даражасы бар: 1. ан сезим менен билуу

2. сезим астында

3. ан сезимсиз Фрейддин оюу боюнча ан сезим – бул маалымат алуу, мээге сактоо жана бат оздоштуруу. Ан сезим кобунчо сактоо областында жайланышкан. Акыл да озуно карап кабыл алып кайра

кабыл албоосуна мумкунчулук берет. Ал эми ой болсо терен жана негизги областын ан сезиминде жайгашкан. Ан сезимде кобунчо

эстоо, ойлоо, ой жугуртуулор жакшы камтылган. Жекечиликтин структурасы 20-жылдан башап, озунун психикалык жашоосундагы

концептуалдык моделин карап, изилдеп чыккан жана анатомияны 3 негизги структурачага болгон: 1. Ички мен

2. Озумчулдук (эго)

3. Супер озумчулдук (супер эго)

Кеттелге караганда,мүнөздүн белгилери ар кандай адамда ар кайсы учурда белгилүү бир жол

менен аракет кылышат.Ал белгилер тарбиядагы гипотетикалык жана психикалык структураларды


119

таныштырышат. Ал эми тарбия болсо, ар кандай абалдарда жана убакыттын өтүшү бирдей аракет кылууну шартайт.Жекеликтин белгилери туруктуу жана божомолдуу мүнөздөрү чагылдырат.

Келлинин жеке конструктылары: Адамзат өзүнүн дүнйөсү жөнүндө өзү жараткан жана чындыкка көнүктүргөн система жана

моделдери аркылуу сындайт.Мындай көнүктүрүү ар дайым макул боло бербейт. Бирок мындай системаларсыз дүйнө гамогендүү жана диференттешпеген нерседей болуп

калат. Дал ушундай система жана моделдер Келли тарабындан жекелик конструкттор болуп белгиленген

А.Е. Личко жаштардын мүнөзүнүн класификациянын жаратып,аны чоңдорго таяды.Ортодогу

айырма чоң адамдарда бул белгилер психопаттын деп аталат. Оздук (жекелик) теориясындагы журум – турум багыты

УЙРОНУУ ТЕОРИЯСЫНДАГЫ НЕГИЗГИ ЖОБОЛОР

Адам – бул журум турумдун тубаса жана кабыл алынган формаларын озуно камтычуу

организм. Адамдын илим уйронуудогу кабыл аланган журум турумунун негизги муноздомолору ык, эпчилдик, билегечтик болуп эсептелет.

Сырткы таасирлер, шарттар кобунчо жекелик касиеттин азыгы болуп эсептелет. Уйронуунун эки тиби бар, анын негизинде журум – турум эки турго болунот: Жоопкерчиликтуу журум – турум

Шарттуу рефлекс (Павлов ачкан)

1. Операнттык журум – турум (скинер ачкан) Операнттык журум – турум кийинки журум – турумдун натыйжасында текшерилип жана аныкталуучу кыймыл – аракет болуп эсептелет.

Скинердин коз карашы боюнча активдуулук чектелген, жана стимул менен эмес, жыйынтык

менен орундалат. Организм натыйжалардын негизинде мумкунчулуктор жогорулап, айлана – чойрого сырткы кучу менен таасирин тийгизет. Куч кубаттын социалдык фактору болуп позитивдуу ыклас, урмат, баа, сый эсептелет. Акча – куч кубаттын универсалдуу фактору болуп эсептелет.

А. Бондуранын социалдык когнитивдик теоиясы. Негизги жоболор(абалдар).

1. Айлана-чойронун адамдын журум-турумуна болгон таасири чон, жана адамдардын социалдык чойродогу жана сырткы кырдаалдар адамдардын журум-турумун аныктайт.


120

Абал. Субъекттин активдуулугу сырткы журум –турум менен гана эмес, ички психологиялык активдуулугу менен да корсотулот: • Когнитивдуу фактор (корунуш жана ой)

• Эмоционалдуу фактор (эмоциялар, сезимдер)

• Далилдуу-эрктуу факторлор (максаттар, сезимдер, каалоолор) Сырткы чойро адамдын журум-турумун жана баштан откоргондорун аныктайт, бирок озунун

активдуулугу менен субъект жашоодогу шарттарын озгорто баштайт, ошону менен бирге адам сырткы кырдаалдын пассивдуу субъектиси эмес, активдуу субъект болуп саналат.

2. Моделдоо аркылуу илим уйронуу (социалдык илим).

Адамдарга болгон козомолдун жардамында адам озуно журум-турумдун жаны формаларын,

социалдык тажрыйбаларды алууга жондомдугу. Уйронуунун негизинде бир гана сыноо методдору, каталар эмес, ошону менен бирге

субъекттин башка адаттардагы журум турумуна, аткарган иштеринин жыйынтыгына карап козомол жургузуу уйронуунун негизи болуп эсептелет. 3. Илим уйронуудогу когнитивдик жана эмоционалдык факторолордун ролу.

А) Адамдын журум-туруму сырткы кучтун таасири менен эле эмес, ошондой эле алдын ала болуучу журум-турумдун натыйжалары менен да жонго салынат. Б) Адам озун, журум-турумун, куч беруучу ыкмаларын, жазаларын билип, текшерип, ошону менен бирге озун озу мактап же жазалай алат. Озун озу жазалай билуу.

Озун озу жазалоо – бул коомдогу уйронуунун негизги азыгы, алга умтулуудагы адамдын коркунучун азайтып, айлана – чойродогу позитивдуу жардамдарды алуу болуп эсептелет.

Журум-турум

Субъект Сырткы чойронун факторлору

Психика Адамдын ички дуйносу


121

4. Ишмердуулук. Адамдын ийгиликтуу же ийгиликсиз иштеринде кандайдыр бир психологиялык даярдык пайда

болот, ийгиликтерге жете турган ишеним, же жете албай турган ишеним. Озунун жондомдуулугуно болгон ишеним анын кыйынчылыктарды оной эле женуусуно

жардам берет, ишмердуулук, озуноишенбоочулук психологиясы, ийгилике болгон умутсуздук, аны кутуу жана даярдык, мына ушулардын баары себеп боло алат.

Ишмердуулукту тузуудогу факторлор: - оздук тажрыйба

- айлана-чойродо адамдарга болгон козомол

- озун озу ишендируу

Оздук (жекелик) теориясындагы адамгерчиликтуу багыт

1. К. Роджерс - феномендик теория (ички дуйнонун пайда болуусу)

2. А. Маслоу - активдуулук теориясы Бул эки теория адамгерчиликтуу психология деп аталган учунчу теорияга тиешелуу. XX к. II

жарымында онуккон. К. Роджерстин теориясындагы негизги багыттар. Феномен. Ички дуйнонун пайда болуусу. Гумандуу психологиялык коз караш менен адам – бул жашоосунда эмнелер болооруна,

эмнелер болуп жатканына жоопкер болгон акылдуу жаратылуучу. Адамдын журум-туруму, сырткы корунушу, келбети менен эмес, акыдлуу, сезимдуу

максаттары жана баалулуктарына карап аныкталат. Ички дуйнонун сезимдери адамдын журум-турумунда негизги ролду ойнойт. Адамды тушунуп билуу, анын уникалдуу, субъективдуу мажараларында, ойлору, сезимдери,

максаттары, каалоолорунда, ушул сезимдер аркылуу адамды билуу мумкун. Адам жаратылышынан озуно тиешелуу болгон коз карандысыздыгы, коомдогу

жоопкерчилиги, озунун журум-турумундагы сезимталдуу мумкунчулукторго ээ. Берилген тезис Руссо, Дидро, Вальтердин онугуусуно кошкон гумандуу философияга таянат. Маслоу сыяктуу Роджерс да адамдын журум-турумун тушундуруу учун турдуу керектемелерге

анча деле маани бере бербейт. Анын оюу боюнча адам учун бир гана универсалдуу талап керектелет:

- озунун жондомдуулугун арттыруу тенденциясы - оздук сапаттарды оркундотуу, остуруу

Бул тенденциялардын жыйындысын Роджерс жеке онугууго бириктирген.


122

МЕКЕМЕ/УЮМ ИЧИНДЕ ИНДИВИД (ЖЕКЕ АДАМ)

Индивуалдык журуш туруштун тегиздери.

Жеке инсан жана анын эмоциялары

Негизги мотивациялык тушунуктор.

Жеке адамдын чечим чыгарышы

Индивидуалдыкжуруш туруштун негиздери

Уюмдук журуш-туруш – бул уюмдардагы/мекемелердеги адамдардын кыймыл аракеттери, оз-ара мамилелерин системалуу турдо изилдоо болуп эсептелет. Системалуу турдо – бул келип чыккан кыймыл аракеттерди, муноздорду илимий далилдеген методторду колдонуу болуп эсептелет.

Жумушчунун сапаттуулугунун эн маанилуу болуп 3 журуш турушу

1_ Ондурумдуулук 2_ Тартип 3_ Жумуштан чыгуу

Буга кошумча , уюмдук журуш туруш – иш канааттандыруулугу. Уч себеп менен байланышат.

1_ иш канааттандыруулук менен ондурумдуулуктун ортосунда кемчиликтер болушу мумкун. 2_ канааттандыраарлк – тартип жана ишке келбей коюу негативдуу турдо байланышат. 3_ башкаруучулардын адамкерчиликтуу жоопкердуулукторун аткарышып даткандыктары орчун маселе.

Уюмдук журуш-туруштун максаттары *Жеке инсандардын жана коомдун кылган кыймыл аракеттеринин себептерин изилдоо.

Мисал; Эгерде бир канча жумушчу иштерин таштап кеткени жаткан болушса биз алардынэмне себептер менен кетип жаткандарын билишибиз керек. Анткени кээ бир жумушчулар аз айлык алгандары учун же жумуштун кызыксыз болгондугу учун ишин ташташат. Бирок башкаруучулар мындай жагдайларды чечуу мумкунчулуктору болушу мумкун.

*Алдын ала айтуу- алдын ала айтуунун негизги максаты, кылган кыймыл аракеттердин кандай

жыйындыктарды береээрин болжолдоп айтуу болуп саналат. Уюмдук журуш-туруштун илимий базасы аркылуу бир башкаруучу, боло тургун алмашууларды алдын ала билип даяр брлуп куту алат.

*Инсандык журуш-турушту контролдоо- Мен Кубанын бул жумушка кобуроок конул бурушуна

эмне кылсам болот? Бул жердеги негизги маныз бир адам башка адамга болгон журуш-турушун озгортуш учун аракет кылыш керек.

Индивидуалдын журуш туруш тушунугу организациялык адамдын журуш-турушка болгон

психологиялык салымын кайра карап чыгуу менен башталат. Бул салымдарды томонкулорго болууго болот.

Баам – принцип. Бул, адамдын ээ болгон сапаттарынын жарамдуу же жагымдуулугун козго

алуу. Индивидуалдардын оз-журуш-туруштарын башкаргандыгы Жана оздорун эн тура алып журуусу жонундогу ишеништер.


123

Булардын озгочолукторун билуу. Культуралар ар кандай болгондуктан башка олколордогу

ишчилердин журуш турушун тушунуу жана айта билуу учун пайдалуу болуу.

• Кучтун таралышы-организация жана институттардагы кучтунтен эмес таралышын ченеми.

• Индивидуализм жана коллективизм- индивидуалисттер ишти оз ордунча аткарууга ылайык же аны жактырышат. Коллетивисттер болсо ишти биргелешип жасоого умтулушат.

• Жашоо колому же сапаты-жашоо коломуно карагандар кобунчо материалдык нерселерге

конул бурушат. Буларда таймаштын кыйындыгын баайкоого болот. Ал эми сапаттуу жашоого адамдардын катташууну жана сезимдуулукту Жана бирбиринин акыбалын суроону баалашат.

• Узун жана кыска мооноттуу ориентация-узун иооноттуу орентация алгандар келечекти

баамдашат. Ал эми кчыска мооноттуу ориентация алгандар отуп кеткенди Жана азыркыны , ошондой эле традиционалдык жана социолдык турткулорду баалашат.

• Коз караш- коз караштар кимдин эине жонундо болгон ойун чагылдырат. Ар турдуу коз

караштар болгондуктан уюм анын чектклген санын Гана изилдейт. 3. Жумушка боолгон канаттандырарлуулук- адамдын жумушуна боолгон жалпы коз карашын билдирет. Эегер ишчи жумушту жактырса арда анын жумушла болгон коз карашы онунан чыгат. Эгерде тескериче болсо анда жумушчунун коз карашы негативдуу болот.

Жумуштун канаттандырарлыгын кайсы нерселер чечет?

• Ой жугуртууго басым жасалган иште жумушчулар оунун ыгы келген иштерге жумушалуусун

талап кылышат. Оной жумуштарга жумушалгандар зээригишет. Ошол эле учурда абдан кыйын иш болсо кыла албай каламбы деп коркушат.

• Жумушчуларга оздору куткондой айлык жана кызматында которулууну орундатууга конул буруу керек. Эгер айлык адилеттуу турдо таратылса анда бул жумуштун канаттандырылуугуна жол ачат. Иш жеридеги мумкунчулукторду карап коргондо ишчилер иштин комфорттуулугун жана иштин онойлотуусун жактырышат. Ошондой эле ал онойчулуктарга коопсуздук тазалыктыкты да кошсок болот. Бири брирн колдгон чойродо коллегалар иштен калбайт. Чумушчулардын кобу социалдык карым катнашты иште табышат. Ошондуктун бирибрин колдогон ишкерлер чоросундо ишке жагымдуу болушат. Жакшылап анализ жургузо турган болсок жумушка канаттандыраар позитивдуу жыйынтык да болсо дагы ал жыйнытыгы аз болот.

• (Эгерде сен жакшы жумуш кылсан сен ал жонундо жкшы нерселерди ойлойсун). Эгерде биз

уюм-ондурумдуулукту алып келет деп билсек анда жогорку ондурумдуулук оозеки таанып билууну, толом саныны жана онугуу пайыздарын жогорулатыш абзел. Бул кайтарып беруулор жумушчунун канаттандырарлыгын жогорулатат.

• Диссонансты томондотуу-эки же андан коп адамдардын ортосунда ар кандай пикир

келишпесттиктер болсо бул когнитивдик дссонанс юолот. Когнитивтик дссонанс теориясы адамдарга биссонснсты жана аныктап келген жагымсыз жагдайларды томондотууну сунуштайт. Албетте, ар бир инсан диссонснты толугу менен жое албайт.

Ишке катыштыруу- бул жумушчунун бир ишти тандап ага толугу менен катышынын ченеми. Уюмдук жоопкерчилик бул уюм менен белгиленуучу ишенимдин корсоткучу. Ан сезимди кабыл алуучу-бул процессте жеке адамдар оздорунун коз караштарын чойродогулорго бир маани бериш учун бириктирип аткарышат.


124

Кабыл алууга таасир тийгизген факторлор-эмне себептен адамдар бир нерсени ар кабыл алышат? Буга саналуу факторлор себепкер болот:

Жеке кабыл алуу-мында адамдын кабыл алуусуна анын мунозу абдан чон таасир тийгизет.

Башкача айтканда адамдык мунозу жакшы жана жаман коргон нерселери, откоргон жана ойлондурган нерселер, кутуулору кирет. Башкаларды текшкруунун кыска жолдору- Тандоо-адамдар бардык нерсени бир маалда кабыл ала албагандыктан тандоого дуушар болушат. Бул жерде дагы адамдар оздорунун мунозуно жана каалолоруна байланыштуу тандашат.

Окшоштуруп кабыл алуу-кээде адамдар ар башка нерселерди окшоштуруп кабыл алышат.

Бул болсо нерсенин таптакыр башка мааниде кабыл алынышына себепкер болот. Стереотип - биз башкаларды кайсыл топко киргендигин байкап озубузго тиешелуу кабыл алуу

менен баалайбыз.(уйлонгон адамдар уйлонбогордрго Караганда стабилдуу болушат). Уйронуу- тажрыйбанын жыйынтыгы менен улам сайын журуш турушубузда озгоруулор болуп

турат. Уйронуу бул ар дайым болуп туруучу нерсе. Ал таасирленуу закону менен онугот. Эгерде бизге жагымдуу нерсе болсо анда журуш турушубуз кайталанып, ал эми жагымсыз нерсе болсо журуш турушубуз кайталанбай турмакчы. Уйронуу процессин аныктоочу эки теория бар. Коломдоо жана моделдоо. Башкаруучулар жумушчунун журуш турушун озу каалагандай кылыш учун системалуу турдо коломдоо аткарышат. Ал эми башкалардан улгу алып алардын кыймыл аракеттеринен таасирленип уйронгонубуз моделдоо аркылуу уйронуу болуп эсептелет. (жумушка жаны кирген жумушчу жумуштагы адамдардын арасынан бироону тандап андан улгу алат).

ИНСАН ЖАНА ЭМОЦИЯЛАР

Жеке инсан- кээбир адамдар жоош жана пассивдуу, кээбирлер жоош эмес жана агрессивдуу.

Биз адамдарды далилдегенде алардын инсандык сапаттарына жараша далилдейбиз. Ушуну менен адамдар психологиялык сапаттарга болунот.

Myers Briggs озунун инсанды аныктоочу 100 суроолук тестинде адамдарды томонку

жагдайларда озддорун кандай алып журуусун изилдейт.

- Социалдык карым катнаштын туру- экстраверт, интроверт. - Бир нерсени аныктоодо колдонгон нерсеси- сезуу, интуиция. - Чечим кабыл алууда колдонгон нерсеси- сезуу, ойлонуу. - Чечим кабыл алууда колдонгон стили- перспективдуулук, баалоо

Беш жеке инсандык модель-

- Экставерт- коп суйлогон, адамдар менен оной тил табышкан, социалдуу. - Суйкумдуу-ишенчил, тарбиалуу, сезимтал. - Таза ниеттуу- багымдуу, жоопкерчилуктуу, стабилдуу. - Эмоционалдуу стабилдуу- капаланбаган. - Тажрыйбага ачык- акылдуу, элестуучу ойчул.

Кошумча атрибуттар: Организациялык журуш турушту алдын ала айтуу жана тушунууну

аныктаган 6 кошумча атрибуттар бар:

• Козомолдоо локусу. Биринчиси ички локус, тагыраак айтканда ички локустагы адамдар тагдырын оздору чечебиз деп билишет. Экинчиси тышкы локус . тышкы локустагылар оз жашоолорунун тышкы факторлорго таянганына ишенишет. Тышкы локустагылар кобунчо жумушун жактырбайт.

• Аторитарианизм. Ьул ишенич боюнча организацияда адамдардын арасында бицлик айырмачылыгы болуш керек.


125

• Макьявелианизм. Макьявелианизм тенденциясы болгон адамманипулятор болот жана

эмоциялык дистанцияны сактайт. “Эгер иштесе колдоно бил” – идеалогиясын жакташат.

• Озун –озу козомолдоо. Жогорку даражада козомолдоочулор тышкы факторлорго сезимдуу, ошондуктан ар кайсы абалда ар кандай алып журушот. Аларды хамелеонго окшотууга болот, анткени алар оной адаптация кылышат. Организация политикасын жакшы билгендерден.

• Рискке жакындык. Рискке жакын идивидтер маселелерди кыйын талдашат жана чечим чыгарышат. Информациялык талаптары да аз.

• “А” – турдогу озгочолук. Бул озгочолукко ээ болон адамдар аз убакыт ичинде коп нерсени жетиштирууго аракет кылышат. Алар чыдамсыз болгондуктан бош убакыттарда жудоп кетишет. Ошондуктан болбос эле моонотторду коюп оз жашоолорун кыйындатышат.

Эмоциялар

• Аффект – бул терминди тушундургон адамдын башынан откоргон коптогон сезимдер. Эмоция менен маанайды алдына алган чон бир тушунук десек да болот.

• Эмоциялар – бироого же бир нерсеге карата болгон тыгыз сезимдер

• Маанайлар – эмоцияларга караганда алсызыраак сезимдер.

Эмоционалдук жумушчулар. Оздорун жумушка бергенде алар физикалык жана акылдык кучторун сарпташат. Бул учур ишчилердин жумуштарында организациялык жакшы эмоцияларды билдируу менен аныкталат.

Сесилген жана корсотулгор эмоциалар Сесилген эмоциалар- бул инсандын жеке эмоциалары. Ал эми уюм тарабынан корсотулуп

талап кылынган болсо корсотулгон эмоциаларга кирет. Алар уйронуу менен ишке ашат. Бул эки эмоция бири биринен айырмаланып турат. Жумушта келип чыккан эмоциалык проблемалар бул адамдардын башккалардан коргон корсоткуч эмоциалардын фетровыйдык деп кабыл алынгандыгынан келип чыгат.

Жумуштагы эмоциалар

• Эмоциалар жана улуттук культура (АКШда адамдар бири бирине карап коп жылмайышат жана жакын болушат ал эми мусулман олколорундо болсо бул эркек менен аялдын ортосунда туура эмес кабыл алынат).

• Эмоциалдык акыл- бул адамдын жетишкендиктерине себепкер болгон беш башка багыт-

Озун ойлоо- озунун эмне сезгендигин билуу

Озун башкара билуу- оз эмоциаларын башкара билуу

Озун мотивациалоо- эч тайманбай дайым алдыга кадам шилтоо

Эмпатия- башкалардын ойлорун сезуу

Социалдык онор- башкалардын эмоциалаоын кабыл ала билуу.


126

• Жынысы жана эмоциялар -аялдар эркекткрге караганда кобуроок эмоциаларды чагылдырышат. Эркектерге салыштырмалуу аялдар оз эмоциаларыноно жана бат чагылдырышат. Буга кошумча аялдар сезимтал келишет. Бирок эркектерге караганда аялдар кобуроок конул бурулууга муктаж болушат.

• Эмоциясыз адамдар- кээбир адамдар башкалардын эмоцияларын тушунуудо жана озэмоцияларын чагылдырууда кыйналышат. Психологтор муну алекситимия деп аташат. Алекситимия менен жабыркагандар коп ыйлашып суук адамдар болушат. Буга кошумча алар чойродогу адамдардын эмне сезип жаткандарына эч конул бурушпайт.

МОТИВАЦИЯ ЖАНА БЫШЫКТОО

Жумушка жумшалган аракеттердин туруктуулугуна, багытына жана денгээлине жооп берген

индивиддин ички туруктулорунуну мотивация деп аташат. Багыт – адамдын берилген альтернативалардан эмнени таңдаарын аныктайт. Деңгээл – индивиддин курчаган аракеттеринин өлчөмү. Туруктуулук – адамдын кандайдыр бир кыймыл аракетине жумшаган убактысын аныктайт. Теорияляр: Мотивациянын теорияларын жалпы 3 категорияга бөлсө болот: 1. Бышыктоо теориялары индивиддин жүрүш турушун контролдогоң нерселерге басым

жасайт. 2. Камтуучу теориялар жеке жүрүш турушка таасир этүүчү ар кыл муктаждыктарды аныктайт. 3. Процессуалдык теориялар жүрүш турушту аныктоочу ой жүгүртүү процессин тушүндүрүүгө

аракет жасайт. Бышыктоо

Бул кесепеттерди жүрүш туруштун жыйынтыктары катары башкаруу. Бышыктоону башкаруу

индивиддин багытын, денгээлин жана туруктуулугун өзгөртө алат. Бышыктоонун стратегиялары

• Организациялык журуш туруштун модификациясы – жумуштагы жүрүш турушту системалык түрдө бышыктоо же жаман жүрүш турушту жазалоо.

• Оң бышыктоо – окшош учурларда оң жүрүш туруштун кайталанышын которо турган оң кесепеттерди башкаруу.

• Бышыктоонун шарттарына көз каранды закону боюнча, сыйлык бышыктоочу күчкө ээ болушу үчүн, оң жүрүш туруш демонстрацияланган учурда гана берүү керек.

• Тез арада бышыктоонун закону боюнча, сыйлык канчалык эрте берилсе ошончолук жүрүш турушка чон таасир берет.

• Стабилдүү бышыктоодо болсо сыйлык ар дайым качан оң жүрүш туруш көрсөтүлгөндө берилиши керек.


127

• Белгилүү убакыт интервалдарынан кийин бышыктоодо жүрүш турушка периодикалык түрдө сыйлык берилет.

• Терс бышыктоо – окшош учурларда оң жүрүш туруштун кайталануусун артыруу учун терс кесепеттерден арылуу.

• Жазалоо – окшош учурларда белгилуу журуш туруштун кайталануусун азайтуу учун болгон терс кесепеттерди башкаруу.

• Тормоздоо – берилген белгилуу жүрүш турушту бышыктоочу кесепеттерден баш тартуу. Мотивация жана камтуучу теориялар

А. Маслоудун муктаждык иерархиясынын теорeмасындай пирамида сунуштайт:

физиологиялык муктаждык, коопсуздукка муктаждык, социалдык муктаждык, урмат сыйга муктаждык. Маслоунун жүрүш-туруш билимдерине кошкон салымы муктаждыктардын иерархиясы теориясы. Мотивация жагынан караганда Маслоу ар бир иерархиялык тепкичтеги муктаждыктар канааттандырылгандан кийин гана кийинки муктаждык активдешет деп эсептеген. Ошондой эле канааттандырылган муктаждык мындан соѕ мотиватациялоочу күчкү ээ боло албайт. Маслоунун муктаждыктар иерархиясын өздөштүргөн жетекчилер жумушчулардын өзүн-өзү ишке ашыруу муктаждыгына тоскоолдуктарды жоготуучу башкаруу жана уюштуруу практикаларына өтө башташкан.

Дуглас МакГрегор теориясы - америкалык социалдык психолог. Гарвард университетинде

академиялык даражасын алгандан соѕ ошол жерде мугалим болуп иштеп калган. Андан кийин 1937-жылы Массачусетс технологиялык институтуна өтүп ал жерде өндүрүш мамилелери кафедрасын түзгүн. 1950-жылдары биринчи жолу башкаруу боюнча өзүнүн ой-пикирлерин калыптандырган жана аларды 1960-жылы жашоосунун эѕ негизги эмгеги болгон «Ишкананын адам тарабы» аттуу китебинде чагылдырган. Ошондой эле Х жана Y Теориялары инсандын табияты жөнүндө эки группадан турган гипотезаны иштеп чыккан. МакГрегор жеке өзү Y теориясына ишенген жана башкаруу практикасында дал ушул теория колдонулушу керек деп ойлогон.

К. Альдерфердин ERG теориясы жашоого, байланышка жана өсүүгө болгон муктаждыктарды

болуп карайт. 1. Жашоого болгон муктаждык – физиологиялык жана материалдык жактан камсыз

болуууну каалоо.

2. Карым-катнашка (байланышка) болгон муктаждык – айланадагылар менен карым катнашта болууну каалоо.

3. Өсүүгө болгон муктаждык – ар дайым өсүүгө жана онүгүүгө умтулуу.

Кийин пайда болгон муктаждыктар теориясы. Дэвид Мак-Клелланд төмөндөгү муктаждыктарды болуп карайт.

1. Жетишкендикке болгон мотивация – проблемаларды чечууну, кыйын жумуштарды эффективдүү аткарууну каалоо.

2. Аффиляцияга муктаждык – айланадагылар менен жылуу карым катнашта болууну каалоо.

3. Бийликке болгон муктаждык – башкаларды башкарууну каалоо.

Ф. Герцбергдин эки фактордук теориясы жумуштун мазмуунун канааттануунун булагы, ал эми жумуштун контекстин канааттанбоонун булагы катары аныктайт.


128

1. Жумуштун шарттары, анын контекстинин гигиеналык факторлору – канааттанбоонун

булагы.

2. Мотивдөөчү факторлор, жумуштун мазмууну – канааттануунун булагы.

Процессуалдык теориялар

Дж. Адамстын адамгерчиликтик теориясы боюнча, адамдардын сыйлык алып жаткандагы иш аракети адамгерчиликсиздикке каршы багытталган. В. Врумдун күтүү теориясы:

1. Күтүү 1 – жумушту бүтүрүүгө жумшалган аракеттердин анын бүтүшүнө алып келүүсүндөгү ыктымалдуулугу.

2. Күтүү 2 – жумушту бүтүрүү анын ар кандай жыйынтыктарга алып келүүсүндөгү ыктымалдуулук. Мотивация теорияларынын интеграциясы.

Жумуш менен канааттануу адамдын өз жумушуна канчалык деңгээлде оң же терс маанайда болоорун аныктайт. Жумуш менен канааттануунун 5 аспектиси:

1. Жумуштун өзү – жоопкерчилик, кызыгуу жана өсүү.

2. Башкаруучулардын жумушунун сапаты – алардын техникалык жардамы жана

социалдык колдоосу.

3. Коллегалар менен болгон мамиле – социалдык гармония жана урмат-сый.

4. Кызмата жогорулоонун мумкунчулуктору.

5. Айлык акы – анын адекваттулугу. Жумуш менен канааттануу жана анын эффективдүүлүгү өз ара кандай байланышат? Бул

суроо боюнча кызуу талаш тартышуулар жүрүүдө. Азыркы убакта 3 көз караш бар. 1. Канааттануу эффективдүүлүктүн жыйынтыгы.

2. Эффективдүүлүк канааттануунун жыйынтыгы. 3. Эффективдүүлүк жана канааттануу сыйлык менен байланыштуу.


129

Колдонулган адабият

1. Л.Хъелл, Д.Зиглер «Теория личности» 1997 стр. 106-153 С-Пр. 2. З.Фрейд. Лекции по психоанализу. Лекция 31.стр.334-349 М. 3. Хрестоматия по истории психологии. Из-во МГУ.1980.стр. 184-188З. 4. Luthans, Fred. “Organizational behavior”. 1995, 7th edition, International Edition McGrawHill. 5. Brown,J. Freud and Postfreudians. London: Penguin, 1961 пер. с анг.

Дерябин А.А., 1993 6. Stephen P. Robbins “Organizational behavior” 2000, 6th edition, Prentice Hall 7. Stephen P. Robbins “Orhanizational Behavior” 1998, 8th edition, Prentice Hall 8. http://uchcom.botik.ru/educ/PSYCHOLOGY/Library/chapter9.ru.html# 9. http://www.psylib.ukrweb.net/books/holli01/index.htm


130

ORTA ASYA TOPLUMLARININ GEÇMİŞ MİRASLARI VE GÜNÜMÜZDEKİ ETKİLERİ

İskender Ormon uulu, Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Bişkek, KIRGIZİSTAN

Abstract

It’s know that Central Asian Turkic communities living away from their values caused gap among communities and their inherited history, language, religion and culture. However, it’s a new opportunity for Turkic nation to come together with their own legacies after breakdown of Soviet Union within this negative and positive potential. This new opportunity isn’t a new leading process in the new forming world. It’s vital to benefit from the positive sides in the forming process of inherited cultural values before getting more complicated. Many conflicts have been emerged among the societies from their hard assertions. Value formation in Central Asian communities still on process, so there is no concessive formation and this naturally prevent radical form on the whole, this contributes to obtain cultural peace. In this article we try to analyze historical, religion and cultural legacies of Central Asia and their positive contributions to reemergence process.

Bilindiği gibi Orta Asya toplumunu oluşturan Türk uyruklu halklar uzun zaman öz değerlerinden uzak kaldılar ve bu da geçmişten miras kalan dil, din, tarih ve kültür gibi kendilerini tanımlayan değerlerden kopuk kalmasına sebep oldu. Ancak Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla, Orta Asya toplumlarının kendi miraslarıyla yeniden buluşmasına imkan doğdu. Bu negativ ve pozitiv potansiyeli içinde barındıran ‘yeni imkan’, dünyada şekillenmekte olan yönlendirici atmosferden hali olamazdı. Bu durumda, geri dönülmesi zor kalıba girmeden, miras kalan kültürel değerlerin şekillenme sürecinde olumluya katkı sağlar mahiyetteki durumunundan da yararlanmak gerekiyor. Toplumlar arasındaki çatışma genellikle o toplumların tavizsiz görünen değerler tanımından dolayı oluşmakta. Orta Asya toplumlarının değer kalıpları oluşum sürecinde olduğu için henüz ‘tavizsiz kalıba’ girmedi. Ve bu durum doğal olarak bazı katılıkları önler vasıftadır ve bunun barış kültürünün oluşumunda katkısı azımsanmayacak seviyededir. Özellikle her toplumu yönlendirici konumdaki özümsenen dini ve tarihi metinlerin yeni oluşum sürecinde barışcıl yorumlarının yoğunlaştırılması ve bunları topluma mal olma aşamasında doğru tespitlerle sağlamlaştırılması onemli bir etken olarak gözükmekte. Biz bu çalışmada Orta Asya toplumlarının dini, tarihi ve kültürel mirası ve toplumun hali hazırdaki durumunu ele alarak bunların yeniden şekillenme sürecinde genel barışa potansiyel katkılarını inceleyeceğiz.

Orta Asya özellikle Sovyetler’in dağılmasından sonra tüm uluslararası camia tarafından ilgiyle

izleniyor. Adı geçen bölgenin doğal kaynakları, kültürel durumları, soyal şartları, stratejik önemi sebebiyle olduğu gibi geçmiş tarihteki inişli çıkışlı serüveni ve gelecekte devam edeceği yol haritası merakı dolayısıyıla da söz konusu olduğunu soyleyebiliriz. Biz bu kısa çalışmamızda bölgenin tarihini irdelemekten ziyade bölge toplumlarının geçmişten aldığı değerler mirasından bazı noktalara değinerek ani gelen bağımsızlık sonrası bunların nasıl şekillendiğini ve geleceğe yönelik nasıl bir minval takip ettiğini saptamaya çalışacağız. Öncelikle belirtmemiz gereken, bu saptamaların şuanda henüz tam kalıba oturmamış hatta arayış aşamasında dediğimiz değerler oluşumunun var olan imkanlardan hareketle olması gereken noktaları vurgulama mahiyetli olacağıdır.

Genellikle Orta Asya hakkındaki araştırmalara baktığımızda bölgede yaşayan tüm toplumlar bir bütün

olarak ele alınıp toptan genellemelere gidildiğine şahit oluruz. Bunun haklı yönleri olmakla birlikte yanıltıcı noktaları da içinde barındırıyor. Kanaatimce bölge incelemelerinde araştırmacılar Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan gibi Türki cumhuriyetlerden oluşan bu bölge toplumlarının geçmiş, hal ve gelecekleri hakkında hüküm verirken bazı farklılıkları göz önünde bulundurmaları şart. Biz bunu en azından yerleşik hayata geçişleri bakımından ayrıştırmak gerektiğini düşünüyoruz, ki böyle olduğu zaman bir çok değişkenlerin farklı sonuçlar doğurabileceğini göz önünde bulundurmalıyız. Bilindiği gibi yukarıda saydığımız Türki cumhuriyetlerde yaşayan toplumların bir kısmı erken denebilecelk tarihte yerleşik hayata başlamışlarsa da Kırgız ve Kazaklar daha geç tarihlerde yerleşik hayata geçmişlerdir. Bundan dolayı bölge halkının sosyo-politik hayatı, kültürel tecrübeleri ve bunlar sonucunda oluşan milliyeti inşaa eden değerler


131

bazı yönleriyle farklılık arzetmekte. Tabi ki bu durum günümüz bölge haklarının da davranış ve yeniden oluşum seyrinde kendi etkisini gostermekte.

Yereleşik hayata erken geçen toplumlarda değişik kurumsallaşmalara gitme ve bazı değerlerin daha

farkedilir kalıba sokulması göcebe hayatını muhafaza eden toplumlara gore belirgin olmakta. Örneğin bölge halklarından Özbekler ve Tacikler’de bunlar daha fazla tezahür etmekte ve bu durum onların bu kalıplaşan varlıklarıyla bağımsızlık sonrası oluşan yeni duruma adapte sürecinde daha farklı sonuçlar vermekte. Çünki bu toplumların diğer komşu akrabalarına göre çeçmişte kendi cedleri tarafından oluşturulan ve belli sağlamlılıkta olsa da yazılı kayda geçirilen tarihi bağlarıyla ilişkileri daha sıkı ve bundan dolayı da onları sahiplenme duygusu farkedilir derecede öndedir. Bunun sonucunda adı geçen toplum daha muhafazakar hayatı benimsemekte ve değişikliklere reaksiyonu önceden kalıplaşmış hafızayla birlikte harekete geçmekte.

Sovyet İhtilaliyle birlikte 70 sene gibi bir vakit tüm Orta Asya toplumlarının tarihi miraslarından kopuk

yaşamaları ortada ise de, bunların ilgili toplumların hepsine aynı etkiyi yaptığını söyleyemeyiz. Bu sovyetlerin “homo sovieticus” yaratmaya çalışan politikasına rağmen bazı toplumlardaki tarihi hafızanın direnen etkisiyle ilgilidir. Örneğin Kafkaslar’daki Gürcüler’in alfabesinin aynı kalması, dilinin büyük oranda muhafaza edilmesi gibi Orta Asyadaki resmi dini kurumların bazılarının faaliyetlerinin farklı amaçlarla olsa bile kapatılmaması, dil, kıyafet, sanatsal çalışmaların milli karekterini kaybetmeden devam etmesi durumunu sadece politik zorunluluk olarak açıklayamayız. Bu aynı zamanda direnen yerel değerlerin tutumlarından dolayıdır da, bunun yanında daha çok yerleşik hayata daha önce geçip kısmen kurumsallaşan yapıya kavuşan toplumlarda daha çok kendini gösteriyor. Göcebe şartlarından daha geç tarihlerde kurtulan kazak ve kırgız toplumunda bu direncin hissedilir seviyede olduğunu soyleyemeyiz. Bunların milli kimlik tanımlamalarında daha esnek ve dünya gerçeklerini gözetir yorumlarını görmemiz mümkün. Örneğin kırgızlar devlet ideolojisini oluşturma aşamasında halkın önem verdiği destan “Manas”tan bazı nasihatler çıkartmışlardır134 ve bunda insan hakları, doğaya saygı ve hoşgorü v.s. gibi çağdaş gerçekleri gözeten hassasiyeti farkederiz, bu durum bölgede meskun diğer toplumlarda da gözükmekle birlikte diğer bir göcebe kültürüne sahip kazaklarla ve kırgızlarda daha da belirgin olduğunu müşahade etmemiz mümküm.

Tarih. Tarih her toplumun hafızasıdır. Soviyetler soviyet insanı yaratmak amcıyla oluşturulan ve

paradoksal görünse de bazı toplumlardan bir kaç ulus inşaa etme faaliyetlerinde başarılı olabilmek için bu hafızayı silmek istemiştir. Yani tarihiyle her hangi bir bağın kalmamasına yönelik icraatlarda bulundular. Kendi politikalarına hızmet eden alternativ bir tarih yazımını denediler. İlgili zaman zarfında eğitim kurumlarında okutulan tarih derslerinde yerel halkın tarihine bu genel politikaya hızmet eden yönüyle değinilip, hatta hiç değinilmemesi sadece komünist paradigmaya dayalı sovyetler tarihinin okutulması bunu gösteriyor. Hatta bu durumun yerel folklorik eserleri bile yasaklayacak kerteye ulaşması niyetin ciddi olduğunu yansıtıyor. Bu amaçla tarih şuuruna ve hafızasına sahip bilgin ve idarecilerin 30’lu yıllarda sistematik kıyıma uğratılması tarih hafızasının silinmesine yönelik faaliyetin ayrı bir göstergesi.

Ancak SSCB dağıldıktan sonra Orta Asya toplumları tarihin önemini kavrayarak kesintiye uğrayan,

kaybolan tarihiyle yeniden buluşma faaliyetlerine giriştiler. Bu amaçla Soviyetlerin eseri olan öz cumhuriyetlerinde hızlı tarih yazımına giriştiler. Bu faaliyetlerde bağımsızlığını kazanmış ve zamane şartlara haiz devlet olmaya yönelik faaliyetler yapılmaya çalışılıyor. Bunda her cumhuriyet kendi geçmişlerini daha eskiye dayandırma isteği göze çarpıyor135. Örneğin Kazakistan Kazak devletleşme sürecini ta 3000 sene öncesine ait olduğunu, Kırgızlar ise 2200 yıl dönümünü kutluyorsa Özbekler de 6000 senelik bir geçmişi olduğunu iddia ettiler. Ama ne yazık ki birbirleriyle aynı ırktan, benzer geçmişten, yakın tecrübeden geçtiklerini hissedilir şekilde halka mal olacak şekilde dile getirmekten çekingen kaldılar. Bu da ancak soviyet döneminde şekillenmiş zihniyete sahip bölge elitinin pan-türkizim veya pan-islamizim gibi geçmiş kalıplanma sürecindeki “şüpheli” sıfatlarla vasıflanmama endişesiyle açıklanabilir ancak.

Dil. Dil de tarih gibi bir milletin millet olduğunu yansıtan temel öğelerdendir. Orta Asya

cumhuriyetlerinde, her şeyden önce siyasal ve sosyolojik nedenlerle sürdürülen bir ruslaştırmadan arındırma hareketi görülmektedir. Dil sorunu çok önemlidir, çünkü katılımcı yurttaşlar ile pasif yurttaşları

134 Аскар Акаев, Кыргыз Мамлекеттуулугу жана «Манас» Элдик Эпосу, «Учкун», Бишкек, 2002 135 Т. Чоротегин, К. Молдокасымов, Кыргыздардын жана Кыргызстандын Тарыхы, «Мектеп», Бишкек, 2000


132

biribirinden ayırmaktadır. Bağımsızlığın ilan edilmesinin hemen öncesindeki günlerde (Tacikistan’da tammuz 1989, Kazakistan’da Eylül 1989), tüm cumhuriyetler dillerini ulusal dil olarak ilan etmişti. Bağımsızlık sonrası Cezayir’de olduğu gibi, ‘sömürgeci’nin diline karşı mücadele, her yerde, aslında sömürgecinin dilini ulusal dilden daha iyi kullananlar tarafından yürütülmüştür. Ama on yıl öncesinde çocuklara Rusça’dan başka dil konuşturmamak için çaba sarf edilen çevrelerde bile ulusal dile dönüş için açık bir haraket vardı. Bu hareket en güçlü şekilde Rusça’nın eğemen olduğu Kazakistan’da görülür. Türkmenler büyük oranda Türkmendilli kalmıştı. Özbekler’de ise, siyaset dünyası düzenli olarak izlenirse, Özbekçenin bağımsızlıktan itibaren sürekli geliştiği ve 1996’da belli bir olgunluğa ulaştığı görülecektir. Tacikler’de ise laik entelijansya, dinsel çevreler ve kırsal halkın bir bölümünde Farça her zaman güçlü olmuştur136. Bu özelliği anlayan idareciler bağımsızlığın ilanının hemen akabinde kendi dillerine ‘resmi devlet dili’ statüsünü verdiler. Bunda sonradan Kırgızistan’ın iç etnisite yapısına bağlayarak gerçekte ise daha çok gelişen siyasi kojonktür gereği Rus diline de resmi dil satatüsü verdi. Her devlet kendi dillerini geliştirmek amacıyla Kırgız Dil Kurumu, Kazak Dil Kurumu gibi kurumlar kurdular. Eski dönem terminolojisini bazen tutmasa da değiştirme çalışmalarına gittiler. Örneğin Kırgızlar; eskiden televizor olan televizyona ‘sınalgı’ veya ‘kögültür ekran’, samolet türkçeden kazandırılan ‘uçak’, vatandaş anlamındaki ‘grajdan’ kelimesini ‘caran’ dediler.

Dilin özleştirme fonksiyonu idari kavramlarda da kendini gösteriyor. Bu alanda daha çok Arap-Fars

geleneğinden çıkma, ya da eski Türkçe temellerden alınma sözcüklerle değiştirilmektedir: Hakim (vali) terimi, obkom ve ispalkom (Soviyet başkanı) sözcüklerinin yerini; şura (Tacikistan), kengaş (Özbekistan), keneş (Kırgızistan) sovyetin yerini; vilayet de oblast’ın yerini almaktadır. Meclisin adı Türkmenistan’da Halk Maslahatı (maslahat burada aşiretlerdeki geleneksel ihtiyarlar meclisine atıfta bulunmaktadır), Özbekistan’da Ulu Meclis, Tacikistan’da Şura-yı Uli, Kırgızistanda Jogorku Keneş olmuştur. Bu terminolojide, Türkler ve İranlılar tarafından yirmili yıllardan sonra dili Arapça sözcüklerden kurtarma kaygısıyla kullanılan yeni terimlere kesinlikle rastlanmaz (Çoğunluk Orta Asya kültürel alanında kullanılan vilayet sözcüğü yerine Türkçe’de il, Farsça’da ostan kullanılır).137

Yukarıda kısaca irdelemeye çalıştığımız dil hususunda SSCB’nin dağılmasından sonra

bağımsızlığına kavuşan Türki cumhuriyetlerdeki durum her ne kadar benzer olsa da takip eden yıllara baktığımızda bazı farklılıklar taşıdığına da şahit oluruz. Bu da en başta ifade edildiği gibi bölge toplumlarının geçmişleri itibarıyla farklı tecrübeler yaşaması dolayısıyladır. Bu yerleşik hayata daha önce geçen toplumlar ile daha sonra geçen toplumlar araındaki olaylara tepki verme farkının ortaya koyduğu göstergelerdir. Adı geçen toplumlardan Özbekler, Tacikler ve Türkmenler, Kırgız ve Kazak toplumuna göre daha muhafazakar, daha iddialı ve daha içe kapanık bir yol takip ettiğini söyleyebiliriz. Kazak ve Kırgızlar’a baktığımızda, bunların her ne kadar başta zamanın ve şartların getirdiği şartlar gidişatına kapılarak öz milli değerlere sahip çıkma çıkışlarının olduğunu görebilsek de, takip eden yıllarda aynı hızla ve aynı duyguyla devam ettiğini söyleyemeyiz. Bu dil hususunda da kendini gösteriyor. Kırgız ve kazaklar arasında önceden var olan ruslaşma oranı ve kendi değerlerine sahip çıkmadaki çekingenlik tam kaybolduğu soylenemez. Hatta bunun sonradan, baskın kültür olan Rus kültürünün ınsafına bırakıldığı da bir gerçektir. Elebette bundan sonradan da ifade edeceğimiz gibi tamamen kötümser sonuç çıkarmak yerine ‘bardağın dolu tarafına da bakarak, durumun aynı zamanda çok etnisiteli toplum ortamında pozitiv rolu da olduğunu görmezlikten gelemeyiz. Belki 80 den fazla azınlığın yaşadığı bazı bölgeler itibarıyla bunun en azından geçiş döneminde kaçınılmaz olduğunu söylemeliyiz.

Din. Din elbette bir toplumun ruhudur. İnança şahsi olarak çok yakın olmadığını soyleyen

sosyologların bile bir toplum için din’in en gerekli fenomen olduğunu hatta bu yoksa icat edilmelidir tabirini de gözönünde bulundurursak önemi daha da iyi anlaşılacaktır. Bu durum Orta Asya toplumlarının tecrübesine baktığımız zaman daha da belirginleştiğini fark ederiz. Orta Asya, bir zamanlar Türk ve İslam dünyasının sınır boylarını oluşturuyordu. Müslümanlarla VIII. Yüzyılın başlarında karşılaşan bu coğrafiyada, İslam, kısa sürede halkın hayat tarzına, kültürüne, sanatına, bilim hayatına hakim oldu. Bölgede halk tarafından yeterince benimsenmemiş olan Yahudilik, Hıritiyanlık, Budizm ve Maniheizm gibi eski dinler İslam karşısında bir varlık gösteremediler. Çin Seddi’nden Kara Deniz’e kadar uzanan coğrafiyada yaşayan Türkler islamlaştıktan sonra yüksek düzeyde bir İslam uygarlığı ortaya koyarak burasını islam dünyasının en

136 Oliver Roy, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, çev: Mehmet Moralı, Metis yayınları, 2000, İstanbul, s. 229 137 Oliver Roy, a.g.e., s. 220


133

parlak bilim ve kültür merkezlerinden biri haline getirdiler. Sovyet döneminden önce Türkistan’da İslam, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Harezmşahlar, Altın Ordu, Özbek Hanlığı, Timurlular, Buhara Emirliği, Hive Hanlığı, Kokan Hanlığı gibi devletlerde hakim din oldu138.

Her ne kadar Orta Asya zamanında İslam hakim unsur olduğu ve Ahmet Yesevi, İmam-ı Maturidi,

Buhari, Tirmizi ve Serahsi gibi İslam dinini tasavvuf, hadis, fıkıh v.s alanlarındaki en birincil bilginleri ve alimleri oralardan çıkacak kadar merkezi öneme sahip ise de zamanla çeşitli dış ve iç etkenlerden dolayı bu durumda değişiklikler olmuştur. Gerçi o zamanlarda bile dinle yoğrulma oranının yerleşik hayata erken geçen ve sonra geçen toplumlar arasında değiştiği bir gerçek. Yereleşik hayatla daha erken tanışma şansını yakalayan Özbekler, Tacikler ve Türkmenler’in daha dindar ve mukayeseli bakıldığında dinin özüne daha yakın bir dini yaşam tecrübesi edindiklerini görürüz. Bu durum, Kazak ve Kırgızlar’da geçmişte daha yüzeysel olmuştur.

Sovyet öncesi durum böyle olmasına rağmen bahsettiğmiz farklı dini tecrübe Sovyetlerle birlikte

bunların yaşam tarzını tek düzeliğe yaklaştırmıştır. Bölge toplumunun Sovyet döneminde şekillenen entelijansyasına baktığımızda tek düze kalıplaşmış işlemden geçtiği farkedilecektir. Bunlar genel olarak daha muhafazakar olmakla birlikte dini hayatta çekimser, biraz da “arafta” olduğu izlenimini vermekteler. Tabi haliyle bu durumları sosyal haytın diğer alanlarına da yansımıyor değil. Entelijansya böyle olmakla birlikte, genel halkın tavrı Sovyet öncesi hafızayı yansıtacak şekilde tezahür etmekte. Yeni cumhuriyetlerdeki toplumlar dini bakımdan farklılık arzetmektedir. Hemen SSCB dağılımın akabindeki boşlukta genel olarak dünyada ve özelde bu sovyetlerden dağılan ülkelerde sıkı bir manevi öğelere sarılma gözükür. Bu dine yönelim bazıları tarfından daha iddialı daha katı yorumlara dayalı, bazılarında ise daha esnek ve çokkültürlü ve çokdinli ortamı yansıtır biçimde olmuştur. En son zikrettiğimiz sıfat ise göçmen hayatı en son bırakan bölge halkları olan kırgız ve kazaklarda daha belirgindir. İddialı ve vazgeçilmez esneksiz yorumları benimseyen bazı küçük grupların Sovyet öncesi dini tecrübeye daha fazla sahip olan taciklerde ve özbeklerde çıkması bu durumu destekleyici mahiyet taşımakta.

Bu durum bölge idarecileri tarafından da farklı farklı okumnuş ve ona yönelik politkalar geliştirmelerini

sağlamıştır. Kazakistan ve Kırgızistan’da daha esnek ve dinin ulus kimliğini inşaa etmedeki rölünün farkındalığını yansıtır biçimde yanaşılmasına karşılık, diğer ülkelerde dinin resmi yorumu ve onun dışındakinler şeklinde gelişmiştir. Resmi yorumu benimseyen din adamları desteklendiği gibi buna yönelik çalışmalar genişletilmiş kurumlar oluşturulmuştur ve bunun dışındaki istenen kalıba uymayan katı, hoşgörüsüz yorumu benimseyen gruplar yanında esnek tavıra sahip cematler bile kontrol alınmak ve yönlendirilmek istenmiştir. Bu dine yaklaşım tavırlarındaki farklılık dıştan gelen dini misyonerlere yaklaşımda da kendini gösterir.

Örf adet ve gelenekler. Örf adet ve gelenekler ve bunları da içinde barındıran ve kültürel kaynaklar

olan destan, şiir, ve nasihatler de bir ulusun kültürünü ve medeniyet yapısını yansıtan önemli öğelerdendir. Baştan beri ifade etmeye çalıştığımız Orta Asya toplumlarındaki tecrübevi alt farklılıklardan kaynaklanan hayat tarzındaki değişik yansımalar bu alanda da tebarüz ediyor. Örf adetlerde; örneğin evlenme, çocuk sahibi olma, ölüm durumu, eğlence tavrı, misafir karşılama v.s. gibi yaşamsal tecrübeleri ve anlayışı yansıtan hallerde bu farklılıkları gözlemlemek mümkündür. Kırgız ve Kazaklarda evlenirken yaptığı düğünlerde milli örfe önem verildiğini yansıtan milli kıyafetler giydirilmesi, sofrada boorsok, kattama, çuçuk, sarı may, kımız v.s gibi göçmen halkın yaşamına daha uygunluğundan dolayı gelişen yemek türleri takdim edilir ve bunun yanında kültürünün tesiri sonucu oluşan içecek türleri ve yemek çeşitleri sofrada yer bulabilir. Çok dindarından, aşırı seküler hayat tarzını benimseyene kadar aynı sofrada yer bulabilmekte ve bundan dolayı da birbirinden hiç rahatsız olduğu vaki olmaz. Takip eden şarkı ve eğlence türlerinde de bu görüntülere şahit olmak mümkün. Milli danslar olabildiği gibi modern batı müzikleri de rahatlıla eğlencelerine renk katar. Bu durum Tacik, Özbekler ve Türkmen toplumlarında da kısmen olmakla birlikte onlarda daha muhafazakar tavır ve tutum sergilenir. Kendini aşırı seküler olarak gören insanlarla muhafazakar ve dini ruhla yoğrulmuş adetlere sarılı hayat tarzı benimseyen insanlar arasındaki ayrışım daha belirgindir. Ölüm olayında bunu daha bariz görebiliriz. Kırgız ve kazaklarda bir insanın ölümü bir kaç atın yanında bir düzine koyunların kesilmesi, bunların etinin kendi isimleri ve misafir seviyesine göre takdim şeklinden tutun, israf denebilecek kadar yemek ve giyit denen en yakından başlayarak akrabalara çeşitli elbiseler verilmesine

138 Seyfettin Erşahin, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı yayınları, 1999, Ankara, s. 431


134

kadar masraflı törensel uygulamalarla yapılır139. Özbek, türkmen ve tacik toplumlarında ise bu daha kendi ruhuna uygun, islam dininin uygulamalarını yansıtır biçimde yapılır. Bunlarda bir kaç atı kesmek bir yana normal şartlarda da at eti dinen mekruh sayıldığı için yemek için tercih edilmez, hele hele biz kırgız ve kazaklar gibi iştahla hiç yenmez. Ölünün cesedi de olabildiği kadar erken defnedilir ki, bu çoğunlukla aynı gün gömülme şeklindedir. Kırgızlarda ve Kazaklarda bir kaç gün uzaktan yakınlarının gelmesini beklenir, normal şartlarda bile bir kaç gün bekleme sonunda gerçekleşir. Bu durum tam da göçmen halkın hayat tarzından kalma bir uygulamalardır. Eskiden ayrı ayrı vadi ve ovalarda temel geçim aracı olan hayvanlarını besleyen kırgızlar ve kazaklarda birisinin ölüm haberini duyması bir kaç gün aldığı gibi gelmesi de bir kaç gün alıyordu ve uzaktan geldiği için soğuktan koruma özelliği de olan yağlı at ve koyun eti verilerek ağırlanırdı. Bu da din adamlarının bu durumun dinle direkt ilgisi olmadığını anlatmalarına rağmen günümüze kadar dini uygulamaymışçasına devam etmekte.

Yukarıda bahsedilen; düğünlerdeki uygulamalar, birisi ölünce yapılan işlemler ve ağıt söyleme, misafir

ağırlamalar, sofradaki takdimler v.s gibi örf ve adetleri yansıtan hayat tarzında Orta Asya topumlarında yerleşik hayatı erken benimseyenlerle göcebe hayatını daha sonra bırakan topumlar arasındaki fark bariz kendisini göstermekte. Her din kendi müntesiplerinin içerisinden organize olmuş yerleşik hayatı benimsemiş insanlar tarfından daha iyi benimsenir ve kurumsallaşma oranı daha fazla olur. Bu durum bölge toplumlarına bakığımızda daha iyi anlaşılmaktadır. Adı geçen toplumlardan Kırgız ve Kazaklar da tarihi olarak diğer Orta Asya toplumları gibi 7-8 asırlarda islama geçmişlerse de bunların yaşam şartları gereği dini içselleştirmeleri Özbek, acik ve türkmenlere nisbeten daha yüzeysel kalmıştır. Tüm bölge halkının din anlayışıyla islam dini öncesi inanç ve örf adetleri içicelik arzetse de bu kazak ve kırgızlarda daha belirgindir ve hatta bazı durumlarda islam dışı uyugulamalar daha belirgin olabilmekte.

Sonuç olarak, Orta Asya Türki Cumhuriyetlerinde yaşayan toplumların hayat tarzı, benimsediği kültür

şekli, algılayış kabiliyetleri, iç ve dış şartların sürüklediği şartlar sonucunda günümüze kadar sirayet eden değerler oluşmuştur. Bunlar her ne kadar dış gözlemciler, bölgeyi ilmi, ekonomik, siyasi kültürel, dini v.s. yönden iligi alanı olarak görüp araştıranlar tarafından toptancı bakış açısıyla yaklaşılmışsa da artık farkedilmesi gereken durum olduğunu söylemeliyiz. Böyle yapılmadığı takdirde yapılan gözleme analizlerde yanlışlıkların ve karıştırmaların olmamasını bekleyemeyiz. Adı geçen bölge toplumları, tarihi geçmişleri itibarıyla farklı tecrübelere ve bunu sonucunda değişik reaksiyonlar toplamına sahiptir. Bunun neticesinde Soviyetler dönemi baskıcı, tekdüzeleştirici uygulamaları karşısında olduğu gibi SSCB’nin yıkılmasından sonra da farklı muhatabiyet rengi sergilmişlerdir. Ele aldığımız bölge toplumları, yerleşik hayata geçiş öncelikleri ve bunun sonucunda takip ettikleri hayat tarzı, olayları algılayış şekilleri bakımından bilinen ortaklıklara yanında belirgin farklara da sahiptirler. Bu da yerleşik hayatı benimseme tarihleriyle, göcebe hayatı yaşama farklılıklarına göre ayrılmakta. Bunların birincisine özbek, tacik ve türkmenleri zikredersek, ikinciler için de kırgız ve kazakları söylememiz gerekir. Bu durum dini içselleştirme, örf adeti şekillendirme ve bunlarla yoğrulan kültür inşaasına kabiliyet belirleme sonucunu doğurmakta. Yerleşik hayatı erken benimseyen toplumlarda dinle içiçelik bununla yoğrulan kurumsallaşma medeniyeti olmasına rağmen bu bazen negativ unsurları da taşıyabilmekte. Çünki tarih kontrol edilebilir bir seyir izlemiyor her zaman. İç ve dış etkenlerin tesiriyle toplumlar hayat seyrinde değişik kopukluklara ve özdeğerleri yorumlamalarda kaymalara maruz kalabiliyor. Her ne kadar yerleşik hayata erken geçen topumlar şanslı gözükse de, bazen vazgeçilmez ve dışlayıcı hatta katı muhafazakar yoruma kadar hayat tarzı benimseyebiliyor. Bunlar yeniliklere çok açık olmadığı gibi bazen toplumlar arasındaki çatışmayı da doğurabilecek tavizsiz görünen değerler tanımına da gidebilmekte. Bu durum Orta Asya toplumlarında Sovyetlerin bir çok negativ mirası yanında, pozitiv potansiyele çekilebilir mahiyette ortaya çıkmıştır. Bu sonuç hiç bir toplum tarafından isteyerek oluşturulmaz. Ancak mevcut durumdan her zaman bardağın dolu tarafına bakarak olumlu potansiyelleri genişletmek mümkün. Orta Asyadaki topluluklar tarih boyunca bir çok benzerliğin yanında farklı tecrübeler de yaşamışlardır. Bunun sonucunda aralarında bazı değişik anlayış kodları da ortaya çıkmıştır. Sovyetlerin kurulmasıyla bu farklı tarihi tecrübe ve hafıza aynileştirme işleminden geçmiştir. Tabi sonuçta amaçlarna yaklaşmış gazükse de, tarihi tecrübe sonucu genlere işleyen olayları okuma yetenekleri tam kaybolmamıştır. Buradan kırgız ve kazak toplumlarının diğer Özbek, Tacik ve Türkmen soydaşlarına göre göcebe yaşamını son bırakanlar arasında sayıldığı ve bunun zamanımız pratiğine olumsuzluktan ziyade dışa açıklık, hoşgörü ve çok kültürlü, çok etnisiteli ortamı doğal karşılayan karaktere dönüştüğünü

139 Кенеш Жусупов, Каныбек Иманалиев, Кыргыздар, IV-том, «Учкун», 2004, s. 454


135

söylemeliyiz. Mevcut durum tabii olarak değerlendirilip olumlu yorumlarla sağlamlaştırıldığı halde dünya barışına katkı sağlayacak sıfatla öne çıkmaya namzettir.

Kaynaklar

1. Oliver Roy, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, çev: Mehmet Moralı, Metis yayınları, İstanbul, 2000 2. Seyfettin Erşahin, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı yayınları, Ankara, 1999 3. Кенеш Жусупов, Каныбек Иманалиев, Кыргыздар, IV-том, «Учкун», Бишкек, 2004 4. Т. Чоротегин, К. Молдокасымов, Кыргыздардын жана Кыргызстандын Тарыхы, «Мектеп», Бишкек,

2000 5. Аскар Акаев, Кыргыз Мамлекеттуулугу жана «Манас» Элдик Эпосу, «Учкун», Бишкек, 2002 6. А. И. Исмаилов, Философия Духа Кыргызкого Народа, «Учкун», Бишкек, 2002


136

TESTING THE WEAK FORM OF THE MARKET EFFICIENCY HYPOTHESIS WITH PARAMETRIC AND NON-PARAMETRIC TESTS: THE EVIDENCE FROM ISTANBUL STOCK EXCHANGE

Asst. Prof. Dr. Tulin ATAKAN & Res. Asst. R. İlker GÖKBULUT,

Dept. of Finance, Faculty of Business Administration, University of Istanbul

ABSTRACT Several studies have documented the vast evidence whether capital markets are efficient as per the assertions of the Efficient Market Hypothesis. Under the idea which assumes stock prices are unpredictable, the initial studies of the hypothesis have concentrated heavily in the developed markets. While the theory is mostly supported with empirical evidence in developed markets, studies for emerging equity markets including Turkey, indicate conflicting results regarding the three forms of efficiency. This paper is concerned with testing the random walk hypothesis for the Istanbul Stock Exchange working with the ISE-100 Index. Both the well known parametric and non-parametric tests namely, serial correlation, variance ratio, run test, Augmented Dikey-Fuller and Phillips-Perron tests are performed to analyze the weak form market efficiency in the Istanbul Stock Exchange. Key Words: market efficiency, random walk, serial correlation, variance ratio, run test, Augmented Dikey Fuller and Phillips-Perron tests

1. INTRODUCTION The Efficient Market Hypothesis(EMH) asserted by Fama (1965) drew attention by both proffessionals and academicians and has constituted an abundant body of study in this field. The EMH puts forward that stock prices reflect “all available information” at any time indicating that future prices cannot be pedicted by fundamental and technical analyses as they follow a random walk behavior. The EMH defines three categories of “available information” which form a basis for the three levels of market efficiency namely, weak form, semistrong form and strong form efficiency of equity markets. This categorization has led to different empirical tests conducted for three forms of market efficiency in international researches for both developed and developing equity markets. Studies testing the market efficiency have also been made for the Istanbul Stock Exchange since 1980’s, where the evidence proves contraversial results, with most of them rejecting the EMH. This research aims to test the weak form market efficiency in the Istanbul Stock Exchange. The paper briefly defines the theory and gives a detailed investigation for the related literature by mentioning the international studies and especially the studies for the Istanbul Stock Exchange. In the research section, the random walk hypothesis is tested for the Istanbul Stock Exchange working with the ISE-100 Index. The parametric and non-parametric tests namely, serial correlation, variance ratio, run test, Augmented Dikey-Fuller and Phillips-Perron tests are performed to analyze the weak form efficiency in the market. As per the evidence we have observed, we conclude that the random walk behavior is not seen in price changes and thus, the Istanbul Stock Exchange is not weak form efficient. The result that the market is not weak form efficient comes out to be consistent with most of the previous studies performed for the market, which eventually creates no need for the tests of other efficiency forms.

2. THEORY AND THE RELATED LITERATURE 2.1. EFFICIENT MARKET HYPOTHESIS (EMH) AND ITS IMPLICATIONS

An efficient capital market is defined as the one in which stock prices at any time fully reflect all available information. Thus, in such a market, many rational investors compete with each other with the aim of profit maximization and updated information can easily be obtained by all the market participants (Kıyılar,


137

1997: 9)140. The concept which asserts that all available information is reflected in security prices or in other words, at any time prices reflect all updated available information, constitutes the efficient market hypothesis (EMH). Although the EMH defines a broad concept which can be considered for markets other than the capital markets, capital markets are thought to be more efficient due to their specific characteristics as compared to other markets. It is stated that the EMH has the following implications for investors and firms (Ross, 1996: 335-336):

- Because information is reflected in prices immediately, investors should only expect to obtain a normal rate of return. Awareness of information when it is released does an investor no good. The price adjusts before the investor has time to trade on it.

- Firms should expect to receive the fair value for securities that they sell. Thus, valuable financing opportunities that arise from fooling investors are unavailable in efficient capital markets.

Although EMH theoretically assumes that the market responds evenly and immediately to all available information, in reality some information may affect security prices more rapidly or slowly than other information. Thus, academicians differentiate among various information types, namely information on past prices of securities, publicly available information, and all information, which lead to defining the three forms, or levels, of market efficiency. The following descriptions and implications briefly review the three levels of market efficiency (Brigham and Ehrhardt, 2005: 270-271; Ross, 1996: 338-341;Brealey and Myers, 2003: 347-356): The weak form of the EMH states that all information contained in past price movements is fully reflected in current market prices. This implies that information about recent trends in stock prices would be of no use in selecting stocks and obtaining abnormal returns since stock prices follow a random walk 141 with the presence of the weak form market efficiency. Consequently, the fact that future market movements cannot be predicted from past movements denigrates the whole work under the heading of technical analysis. The semistrong form of the EMH states that current prices reflect not just past prices but all other publicly available information. If markets are semistrong efficient, then prices will adjust immediately to public information such as published financial statements of the firm, the announcement of earnings, a new stock issue, or a proposal for merging of companies. If the market has already incorporated all of this information in stock prices, investors cannot outperform the market by using the same information. Thus, fundamental analysis is of no use. Two other implications for this level of efficiency are (Brigham and Ehrhardt, 2005:271): (i) Insiders who have information that is not publicly available can earn consistently abnormal returns even under semistrong form efficiency. (ii) Whenever information is released to the public, stock prices will respond only if the information is different from what had been expected by the market. Finally, the strongest level or the strong form of EMH states that prices reflect all public and private information, including the information of insiders. In a strong form efficient market, lucky and unlucky investors would be observed, but there wouldn’t be found any investors (such as superior investment managers) or even insiders who can consistently outperform the market with abnormal returns. While set of informations are differently classified for the above levels of efficiency, it must be noticed that the strong form efficiency implies semistrong form efficiency, which in turn implies weak form efficiency.

2.2. LITERATURE REVIEW 140 The required conditions for an efficient market are described as: (i) there is no monopoly over the available information and data, (ii) commissions and transaction costs are realized in a competative way (Ceylan and Korkmaz, 1993: 176). 141 The random walk theory asserts that price movements will not follow any patterns or trends and that past price movements cannot be used to predict future price movements (Kılıç, 2005: 333).


138

The idea of efficient markets and the concept of EMH has attracted great attention of researchers in finance. In general, empirical studies have incorporated various tests for determining whether past price information, publicly and privately held information can be used for gaining abnormal returns in capital markets, which in turn proves the level of market efficiency. Thus, hundreds of studies have attempted to determine whether capital markets are efficient and if so, to what extent. The theory on the EMH goes back to the year of 1900 and to a French mathematician Louis Bachelier whose Ph.D. dissertation titled "The Theory of Speculation". Bachelier came to the conclusion "The mathematical expectation of the speculator is zero" and he described this condition as a "fair game." Unfortunately, his insights were so far ahead of the times that they went largely unnoticed for over 50 years until his paper was rediscovered and published in 1964 (Kılıç, 2005). Kendall (1953) examined the behavior of stock and commodity prices and found out that regular price cycles did not exist and followed a random walk which was contraversary to his expectations (Brealey and Myers, 2003). Another initial study testing the random walk in stock markets was conducted by Roberts (1959) and the results proved that changes in stock prices due to new information followed a random walk (Okur and Çağıl, 2004). Eventually, Fama (1965 and 1970) have been the primary studies of reference, where the author showed that stock prices seemed to follow a random walk and he proposed the three forms of the efficient market hypothesis. The early tests of the EMH were mostly performed in the New York and London Stock Exchanges and the results all proved the presence of the random walk theory (Gökçe and Sarıoğlu, 2003). Thus, the record on the EMH in developed markets is extensive, and in large measure it is reassuring to advocates of the efficiency of markets142. It is seen that considerable amount of market efficiency studies have also been performed in the Istanbul Stock Exchange and in general, initial researches tested mostly the weak form while the recent studies have also been conducted for the semistrong form of the EMH. Some of the empirical studies which prove contraversial results in the ISE are briefly given below; The initial study in the ISE was performed by Gürsakal (1982) who proved that price changes are not independent of the past changes, thus rejecting the weak form efficiency of the market. In the same period, Bekçioğlu and Ada (1985), who conducted serial correlation analysis and run tests also rejected the presence of random walk, thus the weak form efficiency of the ISE. The study of Şengül and Önkal (1992) tested the semistrong form efficiency in the ISE and empirically showed that the market is not efficient in that level. Öncel (1993) for 1988-1993 and Köse (1993) for 1990-1991 conducted filter tests on daily closing prices of stocks, whose results prove that the ISE is not weak form efficient. Muradoğlu and Oktay (1993) testing the weak form efficiency and anomalies and Metin, Muradoğlu and Yazıcı (1997) testing the period of 1988-1996 for the weak form and day-of-the-week effect all predicted that weak for efficiency is not observed in the ISE. The study of Balaban (1995) testing the index data for both the weak form and the semistrong form efficiencies for 1988-1994 in the ISE, predicts that the stock market is not efficient in both levels. Muradoğlu and Metin (1996) applied cointegration test in

142Some of these studies may be briefly mentioned as (Okur and Çağıl, 2004): Fama and French (1987) and Poterba and Summers(1987) do not reject the random walk. Poterba and Summers (1988) do not reject the random walk in USA and 17 other countries. Jeon, Chiang and Thomas (1991) applies unit root tests and proves the presence of the unit root, thus proving the weak form efficiency in New York, London, Frankfurt and Tokyo Stock Exchanges. Timmermann (1992) tests the efficiency of the Danish stock market and proves the presence of the unit root. Frenberg and Hansson (1993) test the efficiency of the Swedish stock market and prove that prices do not follow a random walk. Chang et.al. (2003) test the weak form efficiency in emerging equity markets and prove that the Asian stock indexes do not follow a random walk, whereas Latin American stock indexes show a random walk behavior, except Chili. For detail discussions on the EMH and the related studies, pls see: Fama (1965) and Bodie and Marcus (2005).


139

the ISE for the period of 1986-1993 and found that the stock prices and monetary variables cointegrate; ISE assimilates publicly available information on monetary variables with a lag. Hence, stock returns could be predicted by monetary variables. This suggests that ISE is inefficient in the semistrong form until 1993 (Kılıç, 2005). Kondak (1997) used Miller Muthuswamy and Whaley methodology and proved that technical analysis helps in the ISE for predicting future prices. A Ph.D. dissertation research which was performed by Kıyılar (1997) tested the weak form efficiency of the market for the period of 1988-1994. Working with the daily data of 45 companies and using serial correlation, run and filter tests, the author concludes that the ISE is not weak form efficient. Canbaş et al. (2002) investigated the relationship between financial characteristics of the industrial firms and their annual stock returns in ISE. They fiound out that three financial characteristics (liquidity, profitability to shareholders and growth) are useful for predicting stock returns and publicly available financial data were not reflected in the stock prices, thus it is possible to outperform in ISE by fundamental analysis (Kılıç, 2005; 341). Çevik and Yalçın (2003) performed stochastic unit root analysis on the weekly data of ISE-100 index in 1986-2002 for testing the random walk. They estimated roots for each time point by the Kalman Filter Method. The results show that the ISE is not weak form efficient with the exception of 1987. Gökçe and Eren Sarıoğlu (2003) worked with the data of 30 companies, ISE-100 index and ISE30 index for 1998-2000 conducting serial correlation and run tests. Their findings also prove that the market is not weak form efficient143. While the above studies constitute the body of research rejecting the random walk and semistrong form efficiency in the ISE, there have been others which supported the EMH. Brief review of these studies are given below (Okur and Çağıl, 2004; 353-355) Cankurtaran (1989) performing serial correlation tests, Alparslan144 (1989) using both filter tests and serial correlation for the period of 1986-1988 and Başçı (1989) performing ARMA (Autoregressive Moving Average) model, tested the weak form efficiency of the market. Cankurtaran (1989) and Alparslan (1989) predicted that changes in past prices do not explain the changes of future prices, thus proving the ISE is weak form efficient, while Başçı (1989) could not empirically reject the weak form efficiency. Kılıç (2005) briefly summarizes the studies which utilize Markov chain methodology in analyzing the stock prices and testing random walk hypothesis. The author uses the Markov chain methodology to test whether the daily returns of the ISE-100 index follow a random walk (martingale) process by analyzing the index values which cover 4234 workdays of 17 years for the period 23.10.1987-2.11.2004. The results prove that the daily return states of ISE-100 index follow a random walk (martingale) process. The author indicates that the results are consistent with his previous study (Kılıç, 1997) that he applied Augmented Dickey-Fuller (ADF) unit root test to the series of ISE index and found that the series follow a random walk process. The results of his studies which prove the existence of random walk in ISE support the weak form efficiency hypothesis (Kılıç, 2005). Özün (1999), Yolsal (1999), and Bakırtaş and Karpuz (2000), tested the ISE index and Buguk and Brorsen (2003) worked with the ISE, industrial and financial indexes for the weak form efficiency and all authors obtained supportive results for the weak form of the market. Zengin and Kurt (2004) worked with ADF and Peron unit root tests on ISE-100 index and macro economic data for the period of 1987-2002. Results prove that the ISE is efficient in the weak form but not efficient in the semistrong form (Okur and Çağıl, 2004).

143 Authors also present literature review for some of the developing countries as: Dickinson and Muragu (1994) test the market efficiency of the Nairobi Stock Exchange for 1979-1988 with serial correlation and run tests and prove that the market is weak form efficient. Lanjong (1983), Laurence (1986) and Barnes (1986) test the market efficiency in Malaysian Stock Exchange and show that the market is weak form efficient (see Yong in Fischer and Papaioannou,1992) Butler and Malaikah (1992) test the efficiency of the Kuwait and Saudi Arabian Stock Exchanges for 1985-1989 with serial correlation and run tests and prove that both markets are not weak form efficient. 144 Mentioned in Balaban (1995).


140

Okur and Çağıl (2004) tested the random walk hypothesis in Istanbul Stock Exchange by using the daily closing prices of ISE-100 and ISE30 indexes for the period of 1988 to 2004. The authors worked with the ADF145 and Phillips-Peron (PP) unit root tests146 for testing the presence of the unit root, and thus the random walk. Results showed that findings of both tests support each other.The presence of the unit root and the random walk cannot be rejected and the study proves the weak form efficiency of the ISE.

3. DATA AND METHODOLOGY The analysis is based on daily closing returns for ISE-100 Index which includes the hundered shares with the highest capitalization traded in the Istanbul Stock Exchange (ISE), and the data set covers the time period from 3 July 1987 to 22 December 2006, representing 4836 observations. Data has been obtained from the ISE’s web page. The data used in the study consisted of time series of daily stock-market index based on daily closing prices, in terms of local currency. The index did not include dividends and the returns in the market (Rt) were computed by the first difference of the natural logarithm of stock market index.

Rt= )/ln( 1−tt PP (1) Where Rt shows continuously compounded percentage change of index for the t period, Pt denotes price index at t ( Pt-1 is the same for preceding period) and ln is the natural logarithm. 14.0 version of Minitab and Eviews 4.1 statistics programs are used in analyzing the data set.

4. EMPIRICAL FINDINGS

One of the first things to look at when analyzing a set of financial values are summary statistics about financial data set, including the mean, standard deviation, skewness, and kurtosis. The skewness measures the symmetry of the distribution and the kurtosis measures the weight of the tails in the distribution. Histograms and box plots (which are graphical representation of the quantiles, usually the quartiles) are also useful to understand the shape and spread of the data. Testing For Normality An important feature of the return series is the presence of departures from normality in the unconditional distribution. If the conditional distribution of the returns is i.i.d.147 normal, then we would expect the unconditional distribution of the returns to be normal, too. Table 1, given below, summarizes the basic properties of the data. The returns appear to be somewhat asymmetric, as it is seen by positive skewness estimates which means there are more observations in the right-hand side (positive) tail than in left-hand tail. The mean return of the data set is positive and close to zero. Kurtosis value which is larger than 3 indicates a higher peak and fat tails. In any case, we can look at the skewness and the kurtosis of the unconditional distribution of the variables to try to get a first sense of how returns are distributed. Since we know that symmetric distributions have 0 skewness and that the normal distribution has kurtosis equal to 3, the empirical finding of our analysis seems to have unconditional third moment (skewness) not close to zero, so they have unsymmetric unconditional distributions, and also they all present excess unconditional kurtosis.Due to the fact that a normally distributed random variable should have skewness and kurtosis near zero and three, respectively, we can say our data don’t show a normal distribution. Table 1. The Basic Statistics of IMKB-100’s Returns Data

145 For more detail of Dickey-Fuller (DF) tests and unit roots, pls see Hanedar et al. (2006) 146 For detail investigation of the unit root tests, pls see: Emirmahmutoğlu et al. (2005) and Hanedar et al. (2006) 147 Independent and identically distributed


141

0,200,150,100,050,00-0,05-0,10-0,15

Median

Mean

0,00300,00250,00200,00150,0010

A nde rson-D arling N orm a lity T est

V ariance 0,000884S kew ness 0,17937K urtosis 3 ,04197N 4836

M inim um -0,181093

A -S quared

1st Q ua rtile -0,014180M edian 0,0015343rd Q ua rtile 0,017658M axim um 0,194510

95% C onfidence I nte rv a l for M ean

0,001336

33,74

0,003012

95% C onfidence I nte rv a l fo r M edian

0,000730 0,002270

95% C onfidence I nte rv a l for S tD ev

0,029145 0,030330

P -V a lue < 0,005

M ean 0,002174S tD ev 0,029726

9 5 % C o n f id e n ce I nte r v a ls

S ummary for IMKB

Skewness and kurtosis are based on the empirical data. The numerical methods for testing normality compare empirical data with a theoretical distribution. Widely used methods include the Kolmogorov-Smirnov (KS) test, Shapiro-Wilk test, Anderson-Darling test, and Cramer-von Mises test (SAS Institute 1995). The KS and Shapiro-Wilk (SW) tests are commonly used. It is widely known that the Kolmogorov type of tests are more suitable to analyze a data sample which has some specific distribution. For n > 2000, it will be more appropriate to use KS to test the normality of the data distribution148. Kolmogorov-Smirnov and similar tests use the below hypotheses: Ho: data set shows normal distribution vs. Ha: data set does not show a normal distribution KS Test which has been made by using MINITAB program, provides the approximate p-value < 0,010 and also leads us to assume normality of the data in our anlysis. Since we usually have an alpha value of 0.05, then we should reject the null hypothesis that the data follow a normal distribution according to this test. Finally, we can see from the KS graph, taken from outputs of the Minitab program, it shows S trend. In this case, the sample values don’t fall very close to the line, indicating the data likely don’t follow a normal distribution. Because of this, we reject the null hypothesis in favor of the alternative hypothesis (“the data have a non-normal distribution” or “the factors are not independent”). Table 2. Kolmogorov-Smirnov Test Outputs

IMKB

Perc

ent

0,20,10,0-0,1-0,2

99,99

99

95

80

50

20

5

1

0,01

M ean

<0,010

0,002174S tD ev 0,02973N 4836KS 0,055P -Valu e

Probability P lot of IM KBNorm al

4.1. TESTING THE RANDOM WALK HYPOTHESIS Parametric and non-parametric tests which have been used in testing the weak form market efficiency of stock markets are very popular and well-known in finance literature but we remind here some 148 SAS Institute recommends to use KS test instead of SW when observation number is greater than 2000.


142

important characteristics of these traditional and modern methods before presenting and making comment on the results of each test.

4.1.1. SERIAL CORRELATION TEST As Fama (1965) recommended, one of the most direct and intuitive tests of the random walk for an individual time series is to check for serial correlation. If the stock prices exhibit a random walk, the returns of the stocks are uncorrelated at all leads and lags. The model of the serial correlation coefficient is

ρ (q) = )(

)(

t

qtt

RVarRRCov −−

(2)

where ρ (q) represents the serial correlation coefficient of the time series Rt and q shows the lag of the period. In the examination, lags are selected as 1 through 10 to conform to prior studies (Fama 1965; Hsiao 1996). In the formula (2), Rt denotes the return on the index at time t. Table 3 summarizes the serial correlation coefficients, Q-statistics and LB-statistics for the returns on the ISE-100 index.

It can be observed from Table 3 that the daily returns on index of the ISE market exhibit correlated return patterns. The serial correlation coefficients of returns for lag one IMKB-100 is significantly different from zero at the 5% significance level. That means coefficient is higher than two standard error limit at lag one. It is also a higher serial correlation coefficient for lag ten. Table 3. Serial Correlation and Ljung-Box Statistics of IMKB-100 Index Sample: 1 4836 Included observations: 4836 Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob |* | |* | 1 0.122 0.122 71.970 0.000 | | | | 2 0.017 0.002 73.388 0.000 | | | | 3 -0.005 -0.008 73.525 0.000 | | | | 4 0.037 0.039 80.049 0.000 | | | | 5 -0.008 -0.017 80.340 0.000 | | | | 6 -0.022 -0.020 82.714 0.000 | | | | 7 0.014 0.020 83.602 0.000 | | | | 8 0.019 0.014 85.336 0.000 | | | | 9 0.025 0.022 88.428 0.000 | | | | 10 0.046 0.042 98.511 0.000

* shows the correlation The remaining serial correlation coefficients and all Q-statistics and LB-statistics for the Istanbul Stock Exchange are insignificant. It is known that the standard error test measures the autocorrelation coefficient for individual lags and identifies the significant one, while the Box Pierce Q test measures the significant autocorrelation coefficients at the group level. The Ljung-Box statistics indicate whether the probability of the autocorrelation is jointly equal to zero. The LB Statistics at lag 10 (LB=98.511 with prob. val. = 0.000 for the whole period) are found to be significant. The LB results reject the null hypothesis that says all coefficients are zero. The results of serial correlation test on daily returns of the IMKB-100 index indicate serial dependence, which is inconsistent with the random walk hypothesis, in successive price changes. This means that daily returns of IMKB-100 index follow a pattern.

4.1.2. RUN TESTS


143

The run test is a non-parametric test whereby the number of sequences of consecutive positive and negative returns are tabulated and compared against its sampling distribution under the random walk hypothesis (Campbell et al. 1997; Gujarati 2003). We may define a run process as the repeated occurrence of the same value or category of a variable. A run depends on two parameters, which are the type of the run and the length. Stock price runs may be observed as positive, negative, or with no change. The length is how often a run type occurs in succession. Under the null hypothesis that successive outcomes are independent, the total expected number of runs is distributed as normal with the following mean:

NnNN ii

231)1( =∑−+

=μ (3)

and the following standard deviation:

21

2

3331

231

31

)1()(2)]1([

⎥⎥⎦

⎤

⎢⎢⎣

⎡

−

−∑−++∑∑= ===

NNNnNNNn iiiii

μσ

(4)

In equation (4) in denotes the number of runs of type i. The test for serial dependence is carried out by comparing the actual number of runs, ar in the price series, to the expected number μ. The null proposition is:

H0 : E(runs) = μ.. (5) Table 4. Run Test Output of Minitab for IMKB100 Index Data Runs test for IMKB100 Runs above and below K = 0.00217433 The observed number of runs = 2243 The expected number of runs = 2417.61 2360 observations above K, 2476 below P-value = 0.000 A remarkable aspect of runs of all period is that the observed number of runs are less than the expected number of runs (approximately only 10 % under the expected number of runs) in our period . This is the evidence that the residuals change sign frequently, thus indicating a strong positive serial correlation. In order to determine if the actual number of runs are significantly different than the expected number of runs, a p-value is calculated and compared to the alpha values used in the study. The p-value is the area of rejection in a statistical distribution, and it is the smallest value of alpha for which one can reject the hypothesis being tested. Because of the p-value being smaller than the alpha value (α=0.05), we reject the random walk theory.

4.1.3 THE LO MAC KINLEY VARIANCE RATIO TEST The basic relation used in the construction of variance ratio test is that if the random variables are not correlated, the variance of the sum equals to the sum of the variance ;

Var(rt+rt-1+...+rt-q) = Var(rt)+Var(rt-1)+...+ Var(rt-q) (6) hence variance of the random walk is linear in the time interval. The variance ratio (VR) methodology tests whether the ratio of the variance of q-period returns by q times the variance of 1-period returns is statistically indistinguishable from one. Under the null hypothesis of a random walk, this ratio should equal one. If this ratio is less than one, then one has indications of negative serial correlation (mean-reversion) and ratios greater than one imply positive serial correlation (mean-


144

aversion). That is, as it is mentioned by Lo and Mac Kinlay (1988,1989), if a series follows a random walk process, the variance of its q-differences would be q times the variance of its first differences.

The VR statistic is defined as:

VR (q) = 21

2

σσq

q (7)

Where 2qσ is the variance of the qth difference of stock prices and 2

1σ is the variance of the first difference of stock prices. Therefore, if one obtains nq+1 stock prices observations (P0, P1 ,P2 , P3.. Pnq)., at equally-spaced intervals, then the ratio of 1/q of the variance Pt– Pt-q to the variance of Pt-Pt-1 would be equal to one.

Based on this rational relationship, the uncorrelated increment in a time series can be examined by

estimating the variance ratio. As it is mentioned above, if the estimated variance ratio is statistically different from one, then the uncorrelated hypothesis would be rejected.

We can also state that the assumption underlying the VR tests is that stock returns are at least identically, if not normally, distributed and that the variance of the random walk increments in a finite sample is linear in the sampling interval. Eventhough the VR test is quite powerful against homoskedastic or heteroskedastic iid nulls (Smith and Ryoo, 2003), the sampling distribution of the VR statistic can be far from normal in finite samples, showing severe bias and right skewness. Therefore, Lo-MacKinlay-type VR tests can suffer from serious test-size distortions or low power, especially in relatively small samples (Al-Khazali et al, 2004). We have only calculated the homoskedasticity (Z)149 statistics for various observation frequencies. As it is known, the variance ratio methodology tests the hypothesis that the variance of multiperiod returns increases linearly with time. The variance of the q-day return to the variance of the 1-day return divided by q is unity under the random walk. Table 5. Estimates of Variance Ratios and Variance Ratio Test Statistics q VR(q) Z(q) 2 1.02760 2.71* 4 1.06289 4.68* 6 1.06437 4.44* 8 1.04915 3.27* 10 1.03875 2.52* 12 1.05289 3.40* 16 1.07993 5.05* 20 1.12948 8.10* 30 1.18408 11.37*

*indicates significance at 5% In our analysis for q=2, 4, 6, the expected variance ratio is 1.0276, 1.06289, 1.06437 respectively. For a 30-day horizon, the expected variance ratio equals 1.18408 and hence all the VR numbers are far from unity. Because of this, we have rejected the random walk. Also it is seen from Table 5 that the variance ratios are significantly different from one at 5 percent level for every level of q during our analysis period. As a result, we can say that rejecting homoscedasticity from the obtained Z(q) values maybe welded from heteroscedasticity or serial correlation problem on data.

4.1.4. AUGMENTED DICKEY FULLER AND PHILLIPS-PERRON TESTS

149 For calculating Z values and more knowledge see Lo&MacKinlay (1988,1989) and Campbell et al. (1997)


145

We can also test the random walk hypothesis by using unit root tests and spectral analysis. Both the Augmented Dickey Fuller (1979) and Phillips-Perron (1988) tests can be used to examine the univariate time series properties of the data to see if the random walk hypothesis holds. As it is known, a stochastic process {Pt} is called a random walk if follows: Pt = μ + Pt-1 + εt (8) In Equation (8) εt is a white noise150 with Eεt = 0 and Var(εt) = σ2. If μ ≠ 0, it is called a random walk with drift μ. It is easy to verify that a random walk without drift is a martingale:

E(Pt⏐Pt-1) = E (Pt-1 + εt⏐Pt-1) = Pt-1+ E(εt) = Pt-1 (9) For EMH, only E(εt⏐Ωt-1) = 0 is essential. There are also different versions of random walk hypothesis with respect to the distribution of εt where εt denotes the prediction error. If the index returns follow a random walk, then price changes are white noise. Therefore, testing whether returns are white noise is observationally equivalent to the test of random walk in index changes. Given tr as the percentage

change in tP , the null hypothesis of market efficiency is thus formed as testing for the standard statistical properties of a homoscedastic white noise process as follows:

)(:0 trEH = 0 ;

)( tt rrE = 2rσ ;

)( st rrE = st ≠∀;0 .

(10)

In the analysis, a standard Augmented Dickey-Fuller (1979) unit root test (ADF) is employed on the Equation (11) and it is estimated with the lag length determined by Akaike’s information criterion. Moreover, the lag length chosen was sufficient to eliminate serial correlation in the error terms.

iitn

t itt PPTP ερβα +ΔΦ+−++=Δ −=− ∑ 11)1( (11)

In Equation (11), Pt is the respective time series; T is a linear time trend; ∆ is the first difference

operator; and εt denotes the error process with zero mean and constant variance. H0: ρ-1=0, there is a unit root (i.e., difference stationary) Ha : ρ-1<0 ,

Secondly, we have used an alternative unit root test which has proposed by Phillips and Perron (1988). This test has the desirable feature that it allows for a weaker set of assumptions concerning the error process, specifically, the presence of dependence and heterogeneity in the error term. The presence of a unit root was tested using the Phillips-Perron (PP) procedure given as below:

ttt PTtP ερβα 1)2/( −+−+= (12)

In the equation, Pt denotes the respective time series; (t - T/2) is a time trend where T is the sample size; and ε is the error term. The hypothesis tested is; H0: ρ=1, the time series is nonstationary, Ha : ρ<1 , t he time series is stationary around a deterministic trend,

150 A time series rt is called white noise if it is a sequence of independent and identically distributed ramdom variables with finite mean and variance. In particular, if rt is normally distributed with mean zero and variance, the series is called a gaussian white noise ( Tsay, 2002:26-27)


146

Table 6. The ADF and P-P Tests Outputs of Eviews 4.1 Null Hypothesis: IMKB100 has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Lag Length: 9 (Automatic based on AIC, MAXLAG=31) t-Statistic Prob.* Augmented Dickey-Fuller test statistic -19.97404 0.0000 Test critical values: 1% level -3.959939 5% level -3.410736 10% level -3.127157 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: IMKB100 has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 13 (Newey-West using Bartlett kernel) Adj. t-Stat Prob.* Phillips-Perron test statistic -61.79530 0.0000 Test critical values: 1% level -3.959936 5% level -3.410734 10% level -3.127156 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Table 6 gives the result of Augmented Dickey-Fuller (ADF) and Phillips-Perron (PP) unit root tests

on the original series as well as the MacKinnon critical values for rejection of the hypothesis of the existence of a unit root at the 5% level of significance. Since the ADF and PP test statistics are larger in absolute values than the critical values, we reject the hypothesis of non-stationarity. As we know, if a time series has a unit root, then it follows a random walk; thus as per the results, we reject the hypothesis that says the IMKB-100 Index returns show a random walk.

6. CONCLUSION This paper tests the random walk hypothesis to determine the presence of weak form efficiency in Istanbul Stock Exchange. The serial correlation, runs and variance ratio, Augmented Dickey Fuller and Phillips-Perron tests have been applied to the data of returns of ISE-100 index. Return data of IMKB-100 Index exhibits common characteristics of many high frequency financial time series. Thus, the hypothesis of normality of data is rejected. In our analysis, the skewness and the lepto-kurtosis have been observed in the original series of ISE-100 Index’s returns. The implication of the test results for the efficient market hypothesis on the Istanbul Stock Exchange is that the market was not efficient for the examined period. Therefore, we may say that investors or stock analysts have a strong chance to earn extraordinary gains on purchasing and selling stocks by using historical data, which enhances the use of technical analysis. Fama (1965) pointed out that using market index data in a random walk test might lead to a false perception of price change dependence even when price changes of individual shares represented by the index are independent. This spurious dependence comes from the persistence effect on stocks of not trading coincidentally, i.e. a thin market. Thus, we may state that the results of random walk test in this research seem to be parallel with the conclusion of the author.

REFERENCES 1. Al-Khazali O. M., Ding D. K and Pyun C. S., “A New Variance Ratio Test of Random Walk in Emerging

Markets:A Revisit” Online: www.thefinancialreview.org (Accession date: 10.10.2006), 2004. 2. Balaban Ercan, “Informational Efficiency Of The Istanbul Securities Exchange and Some Rationale For Public

Regulation”, The Central Bank Of The Republic Of Turkey, Discussion Paper No:9502, 1995.


147

3. Bakırtaş T. and Karbuz S., “İMKB İndeksi’nin Ekonometrik Analizi”, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, 2000. 4. Başçı Erdem, Türkiye’de Hisse Senedi Getirilerinin Davranışı, 3.Ulusal İşletmecilik Kongresi, 1989. 5. Bekçioğlu S. and Ada E., “Menkul Kıymetler Piyasası Etkin mi?”, Muhasebe Enstitüsü Dergisi, Sayı 41, 1985. 6. Bodie, Z., Kane A. and Marcus A. J., Investments, 6th edition, McGraw Hill, New York, 2005. 7. Brealey Richard A. And Myers Stewart C., Principles of Corporate Finance, McGraw-Hill, International Edition,

2003. 8. Brigham Eugene F. And Ehrhardt Michael C., Financial Management-Theory and Practice, Thomson South-

Western, 11th edition, Ohio, 2005. 9. Buguk Cumhur and BRORSEN B.Wade, “Testing Weak-Form Market Efficiency : Evidence From Istanbul Stock

Exchange”, International Review of Financial Analysis, 2003. 10. Buler K. C., and S.J. Malaikah,”Efficiency and Inefficiency in Thinly Traded Stock Markets: Kuwait and Saudi

Arabia”, Journal of Banking and Finance, North Nederland, 1992. 11. Campbell J.Y., Lo A.W. and MacKinlay A.C., The Econometrics of Financial Markets, Princeton University

Press, New Jersey, 1997. 12. Canbaş, S., Düzakın, H. and Kılıç S.B, “Fundamental and Macroeconomic Information for Common Stock

Valuation: The Turkish Case”. Yapı Kredi Economic Review, Vol. 13, No. 1., 2002 13. Cankurtaran H., Menkul Kıymetler Piyasalarında Etkinlik ve Risk-Getiri Analizleri, Sermaye Piyasası Kurulu

Yeterlik Etüdü, 1989. 14. Ceylan A. and Korkmaz T., Uygulamalı Portföy Yönetimi, Ekin Kitabevi, Bursa, 1993. 15. Chang E. Jung, Lima E.J.Araujo and Tabak B. Miranda, “Testing for Weak Form Efficiency in Emerging Equity

Markets”, 2003. 16. Çevik F. and Yalçın Y., “İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) için Zayıf Etkinlik Sınaması: Stokastik

Birim Kök ve Kalman Filtre Yaklaşımı”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi , 1, 2003. 17. Dickey, D.A. and Fuller, W.A., “Autoregressive Time Series With a Unit Root”, Journal of the American

Statistical Association, 74, pp. 427-431., 1979. 18. Dickinson J. P., and Muragu K., “Market Efficiency in Developing Countries: A Case Study of the Nairobi Stock

Exchange”, Journal of Business Finance and Accounting, C:21, 1994. 19. Emirmahmutoğlu Furkan, Köse Nezir and Yalçın Yeliz, Birim Kök Testlerinde Yapısal Kırılma Zamanının İçsel

Olarak Belirlenmesi Problemi: Alternatif Yaklaşımların Performansları, çevirimiçi: http://www.ekonometridernegi.org/bildiriler/o15s2.pdf, (erişim tarihi: 12.11.2006), 2005

20. Fama, E. F., “The Behaviour of Stock-Market Prices,” Journal of Business, 38(1), 34-105, 1965. 21. Fama E. F., “Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work”, Journal of Finance, Vol:

XXV, No:2, May 1970 22. Fama E.F. and French K.R., Commodity Futures Prices: Some Evidence on Forecast Power, Premiums and the

Theory of Storage, The Journal of Business, vol.60, no.1, 55-73.,1987. 23. Frenberg P. and Hansson B., “Random Walk Hypothesis on Swedish Stock Prices : 1919-1990”, Journal of

Banking and Finance, Feb.1993. 24. Gökçe G. A. and Sarıoğlu S. E., “Etkin Pazar Kuramı ve Zayıf Etkin Pazar Kuramının Geçerliliğinin İMKB’de

Test Edilmesi”, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt 32, Sayı 1, Nisan 2003. 25. Gujarati D.N., Basic Econometrics, McGraw-Hill, New York., 2003. 26. Gürsakal N., “Pay Senedi Fiyat Değişmeleri Birbirinden Bağımsız mı?” Finansal Yönetim ve Yatırım Planlaması

Dergisi, Yıl 4, Sayı 13, Mart 1982. 27. Hanedar A. Ö., Akkaya O., and Bizim Ç., Durağanlık Analizi, Birim Kök Testlerive Trend, çevirimiçi

http://www.deu.edu.tr/userweb/onder.hanedar/dosyalar/Metin.pdf, (erişim tarihi 09.09.2006) 28. Hsiao, J. L., “The Shanghai Stock Market: Test of Weak-Form Efficiency and Co Integration with the Greater

China Stock Market”, Unpublished PhD Dissertation, Kent State University, U. S. A.,1996. 29. Jeon B. N. and Chiang C. T., "A System of Stock Prices in World Stock Exchanges: Common Stochastic Trends

for 1975 to 1990?" (with Thomas C. Chiang), Journal of Economics and Business, Vol. 43 (November 1991), pp. 329-338, September 1992).

30. Kendall G. M. , "The Analysis of Economic Time Series. I," Journal of the Royal Statistical Society (Ser. A), CXVI (1953), 11-25, 1953.

31. Kılıç, S.B. “İMKB’de Zayıf Etkinlik ve Rassal Yürüyüş”, III. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, Uludağ Üniversitesi, 29-30 Mayıs 1997, Bursa.

32. Kılıç, S.B. “Test of The Weak Form Efficient Market Hypothesis for the Istanbul Stock Exchange by Markov Chains Methodology”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 1, Cilt 14, Yıl: 2005.


148

33. Kıyılar M., Etkin Pazar Kuramı ve Etkin Pazar Kuramının İMKB’de İrdelenmesi-Test Edilmesi,Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No:86, 1997.

34. Kondak N. E., “The Efficient Market Hypothesis Revisited: Some Evidence from the Istanbul Stock Exchange”, SPK Yayını, No: 83, Ankara 1997.

35. Köse A., “Etkin Pazar Kuramı ve İMKB’de Etkin Pazar Kuramının Zayıf Şeklini Test Etmeye Yönelik Bir Çalışma-Filtre Kuralı Testi-“, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, C:22, 1993.

36. Lo, A.W., and MacKinlay, A.C., “Stock Market Prices Do Not Follow Random Walks: Evidence From A Simple Specification Test”, The Review of Financial Studies 1,41-66., 1988.

37. Lo, A.W., and MacKinlay, A.C., “The Size And Power Of The Variance Ratio Test İn Finite Samples”, Journal of Econometrics, 40, pp. 203-238, 1989.

38. Metin K., Muradoğlu G. and Yazıcı B., “İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda Gün Etkilerinin İncelenmesi”, İMKB Dergisi, Cilt 1, No:4, 1997.

39. Muradoğlu G. and Oktay T.,” Türk Hisse Senedi Piyasasında Zayıf Etkinlik: Takvim Anomalileri”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 1993.

40. Muradoğlu, G. and K. Metin., "Efficiency of the Turkish Stock Exchange with Respect to Monetary Variables : A Cointegration Analysis", European Journal of Operational Research, Vol. 90, No.3, 1996.

41. Okur M. and Çağıl G.,”İMKB’nin Zayıf Formda Etkinliğinin Test Edilmesi”, Geleneksel Finans Sempozyumu-2004 Bildirileri CD'si, Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü & Bankacılık ve Sigortacılık Yüksekokulu, 27-28 Mayıs 2004, İstanbul.

42. Öncel Tuğrul Sıddık, Filter Rule and Trading in the Istanbul Stock Exchange”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 1993.

43. Özün A., “Kaos Teorisi, Hisse Senedi Getirilerindeki Doğrusal Olmayan Davranışlar, Zayıf İşlem ve Gelişen Piyasa Etkinliği : İMKB Örneği”, İMKB Dergisi, Cilt 3, Sayı 9, 1999.

44. Phillips, P. and Perron, P., “Testing for a Unit Root in Time Series Regression”, Biometrica, 75, pp. 335-346, 1988.

45. Poterba J.M. and Summers L.H., “Mean Reversion in Stock Prices”, Journal of Financial Economics, October 1988.

46. Roberts H., “Stock Market Patterns and Financial Analysis: Methodoligal Suggestions”, Journal of Finance, 14, March 1959.

47. Ross St A., Westerfield Randolph W. and Jaffe Jeffrey, Corporate Finance, Irwin, 4th edition, 1996. 48. SAS Institute,), SAS/QC Software: Usage and Reference I and II. Cary, NC: SAS Institute, 1995. 49. Smith, G., K. Jefferies and H. J. Ryoo, , “African Stock Markets: Multiple Variance Ratio Tests Of Random

Walks”, Applied Financial Economics 12, pp. 475-484, 2002. 50. Şengül G. M. and Önkal D, “Türk Hisse Senedi Piyasasında Yarı Güçlü Etkinlik”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 19 (2),

1992. 51. Timmermann A., “Changes in Danish Stock Prices, 1914-1990”, Nationalokonommisk-Tidsskrift, 1992. 52. Tsay R. S., Analysis of Financial Time Series, John Wiley & Sons Inc. USA, 2002. 53. Yolsal H., “Hisse Senedi Piyasalarında Etkinliğin ve Fiyat Dalgalanmalarının İMKB Bileşik Endeksi Üzerinde

Sınanması”, IV Ulusal Ekonometri-İstatistik Sempozyumu Bildirileri, Antalya, 14-16 Mayıs 1999. 54. Yong O.,”Marjet Efficiency (Weak Form Tests of the Malaysian Stock Exchange” Edited from Fischer K. P. and

Papaioannou, Business Finance in Less Developed Capital Markets, Greenwood Publishing Group, December 1992.

55. Zengin H. and Kurt S., “İMKB’nin Zayıf ve Yarı Güçlü Formda Etkinliğinin Ekonometrik Analizi”, Öneri Dergisi, Sayı:21, Cilt:6, 2004.


149

SAME MEANING AND DIFFERENT IMAGES BETWEEN ENGLISH AND TURKISH IDIOMS

Oktay Cetin, Bishkek Teology Faculty, Osh State University [email protected]

Introduction

Idioms have long been considered as a very special part of every language. When people speak each other they express their feelings by using a group of words in a fixed order that have a particular meaning. Idioms are the back-bone and the flesh of every language. How a garden cannot be imagined as a beautiful place without roses and different kinds of flowers similarly, no one can get the taste and sweetness of a language without idioms. It can be said that idioms encompass our life from all its aspects. The different situation of our daily life can be better communicated and described by the help of the idioms. It means that consciously or unconsciously, we often use the idioms. The problem is at times the richness and the metaphorical structures of idioms prevent even the native speakers of that language from proper understanding of them. They are not always transparent. At times, idioms are understood in their literal meaning and at times, they should be understood metaphorically without loosing the connection of their literal forms.

The difficulty in understanding the desired meaning of the idioms is that most people can only

understand them with a good knowledge of the language. Those who have a limited knowledge of the language in question, tend to understand these idioms in their mere literal sense. For example; the idiom ‘to let the cat out of the bag’ is a metaphorical expression; it means to spill the beans or reveal the secrets of someone. However, most English speaking people think that it really means to let the cat out of the bag. Or Turkish speaking people think that it really means to spill the beans.

This article aims to study Turkish and English idioms as a case study in order to show the uniqueness

of each language in respect to their rich cultural and historical backgrounds. Both these languages are spoken or have been spoken in the large parts of the world and interacted with other languages. It has been observed that each nation shapes her own idioms according to her historical, geographical, religious experiences. Although these elements changes the metaphors of idioms but the common sense of human mind has shown itself in many idioms; hence we find the same ideas and same meanings.

In this article, different idioms have been selected to demonstrate the same meanings between

English and Turkish idioms. In the very beginning of the each group, English idiom was given at the first line, and then Turkish idiom has been given with its translation into English. Actually, the translation of the idioms to other languages is always disputable. However, aim of the translation is not to translate Turkish idioms into English completely but showing the meaning of Turkish idioms in English. The following selected idioms will demonstrate the same meanings and different images between English and Turkish idioms.

Actions speak louder than words. Laf ile peynir gemisi yürümez.

The ship (which loaded with cheese) can not be moved by words. If we have a look on the English and Turkish idioms we can easily say that both idioms have got the

same meaning in different images. For instance; English idiom focuses on the importance of the actions of the individuals rather than the words. At the same way Turkish idiom also emphasizes the importance of the actions of the people much more than their words. But both idioms expressed the importance of the deeds by using the different images. For instance, English idiom gave loudly image to the actions against the words. On the other hand, to indicate the importance of the deeds Turkish idiom used the image of the loaded ship that can not be moved by words. No doubt, both idioms have got the metaphorical meaning. Examples about the usage of idioms:


150

• Do not tell me how to do this; show me! Actions speak louder than words151

• After listening to the PM promising to cut government spending ,Ann wrote a simple note saying

“Actions speak louder than words”

As right as rain Turp gibi sapasağlam As strong as a radish

English and Turkish idioms have the same meaning and different images. Both idioms mean that ‘in excellent health or condition’ Healthy condition of a person depicted in the different images. .For instance; English idiom indicated the excellent health by the image of rain. On the other hand, the same condition was expressed in Turkish idiom by the image of a radish. In fact, the place of the radish is very important in Turkish culture because it always symbolizes the excellent health.

Example about the usage of idioms: Your mother is as right as rain after the operation.152

Bag and baggage Tası tarağı toplamak. To gather bowl and comb (as belonging to leave some place) English and Turkish idioms have the same meaning and different images. Bag and baggage means

preparation to leave some place quickly. To gather bowl and comb means the preparation to leave the place quickly too. We can say that both idioms focus on the act of leaving somewhere. Nevertheless, each idiom explains the act of leaving in different images. For instance, English idiom expresses the act of leaving quickly by the image of bag and baggage. On the other hand, Turkish idiom indicates the same act somewhere by image of bowl and comb instead of bag and baggage.

Examples about the usage of idioms: Sally showed up at our door bag and baggage one Sunday morning.153 The hotel manager asked them to leave bag and baggage immediately.154

To beat around the bush. Bin dereden su getirmek.

To bring some water from thousand different streams.

English and Turkish idioms have the same meaning but in different images. To beat around the bush in English means that to talk about something for a long time without coming to the main point. To bring some water from thousand different streams in Turkish means that to talk so much about something without positive result. Both idioms expressed the sluggish character of a person by using the different images. For instance, English idiom used the image of beating around the bush. On the contrary, Turkish idiom used the image of bringing the water from different streams. Examples about the usage of idiom:

If you want to ask me, just ask; do not beat around the bush.155 Stop beating around the bush and give us your final decision156

To be at pains. Aktan karayı seçmek.

Choosing the black (colour) from the white. English and Turkish idioms have the same meaning in different images. “To be at pains” in English

idiom means that, to put a lot of effort into doing something or to face difficulties to perform something. “Choosing black (colour) from the white” means in Turkish idiom to face difficulties to do something. As we imagine that if the two colors mixed, it is very hard to separate and choose one of them. However, Turkish

151 http://www.goenglish.com/dictionary 152 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul ,2000, p,19 153 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul 2000, p,26 154 Prof. Dr. Tuğlacı Pars Ingilizce deyimler sözlüğü, ABC kitapevi , İstanbul,1994, p19, 155 http://www.goenglish.com/dictionary 156 http://www.wordpower.ws/idioms/z.htm section B


151

idiom requires choosing one of the colors. Of course, this is the metaphorical way to express the difficulties. As I mentioned above that both idioms have the same meaning but the different images .For instance, having trouble or facing difficulties is indicated in English idiom by the image of being at pains

On the other hand, the same idea is indicated in Turkish idiom by the image of choosing the white from the black. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning. Examples about the usage of idiom

I was at great pains to make the dinner a success; He was at pains to see that no one was left out.157 To be in deep water(s). Ayvayı yemek.

To eat the quince. English and Turkish idioms have the same meaning and different images. “To be in deep water” in

English idiom means being in trouble or in severe difficulties158. “To eat the quince” in Turkish idiom means to face trouble and difficulties. As we imagine that the quince is a very hard fruit especially when it is green and unripe. It is metaphorical way to express the trouble in Turkish. Facing the trouble and difficulty expressed by using the different images. For instance; having trouble or facing difficulties is indicated in English idiom by the image of “being in deep water” On the other hand, the same situation is indicated by the image of ` eating the quince` in Turkish idiom. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning.

Example about the usage of idiom Losing your passport could land you in deep waters159

Can’t meet sb’s eyes. Yüzüne bakamamak.

Can’t look at sb’s face English and Turkish Idioms have the same meaning and different images. Both idioms mean losing of

one’s face due to shame. “Losing of one’s face” is expressed by the different images. For instance, the act of losing of one’s face is expressed by the image of unable to meet somebody’s eyes in English idiom. On the other hand, the same act is expressed by the image of unable to meet somebody’s face. By another word eye and the face are the different images in English and Turkish idioms. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning.

Example about the usage of idiom He closed his face with a white handkerchief and said; I can not meet your eyes because of my

shame160 Cry for the moon Zemheride karpuz istemek

Ask watermelon in the dead of winter English and Turkish idioms have same meaning and different images. Both idioms figuratively mean,

“to ask for something that is difficult or impossible to get or achieve”161 Both idioms metaphorically expressed the act of asking the unusual things at the wrong time by using the different images. For instance; English idiom used the image of the moon. On the other hand, Turkish idiom used the image of watermelon. Actually nobody can find watermelon in the mid of winter.Therefore asking for watermelon in the mid of winter is very unusual in Anatolia. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning. Example about the usage of idiom:

Please lend me the money I am not crying for the moon162 157 Prof. Dr. Tuğlacı Pars Ingilizce deyimler sözlüğü, ABC kitapevi , İstanbul,1994 , p 243 158Encarta World English Dictionary, Developed for Microsoft by Bloomsbury Publishing Plc, 1999. 159 Oxford advanced learner’s dictionary oxford university press fifth edition 1996 160 Identical and similar Turkish-British British-Turkish proverbs and idioms, Türk Cultural Ministry of Turkey Ankara 1998, P 246 161 Oxford genie dictionary .cd 162 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul 2000 p 21


152

To dig somebody’s grave Kuyusunu kazmak To dig somebody’s well English and Turkish idioms have the same meaning but in different images. Both idioms mean doing

something to hurt others. Destructive and tricky acts are expressed in English idiom by the image of digging grave. On the contrary, the same behavior is expressed in Turkish idiom by the image of digging well. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning.

Examples about the usage of idioms: The manager tried to get rid of his assistant, but he dug his own grave.163 The government has dug their own grave with new taxation bill.164

To feather one’s own nest. Küpünü doldurmak.

To fill one’s own earthenware jag. English and Turkish idioms have the same meaning and different images. Both idioms reflect the

dishonest character of a person who always tries to enrich oneself. Greedy and selfish character of a person was expressed by the different images in English and Turkish idioms. For instance, English idiom used the image of feathering the nest. On the other hand, Turkish idiom used the image of filling the earthenware. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning.

Examples about the usage of idioms The mayor has been feathering his nest for many years and is now very rich.165 The mayor seemed to be helping people but was really feathering her own nest.166 The building contractor used a lot of public money to feather his nest167

Hush money Köpeğin ağzına kemik atmak

Bone for a dog English and Turkish idioms have the same meaning but different images. Both idioms metaphorically

mean that “bribe for silence or money paid as a bribe not to disclose information”168or “paying some money to somebody to prevent their damages”169 . As it has been mentioned above that both idioms have the same meaning and different images. For instance, money and bone have been used as different images in English and Turkish idioms. No doubt, money plays a very important role to keep somebody’s mouth closed and protects individuals from the harm of the dangerous people similarly; bone is a great bribe for a dog to stay away from her biting. Both idioms differ in structure and images but meet at the same meaning.

Example about the usage of idiom Bob gave his sister hush money so that she wouldn’t tell Jane that he had gone to cinema with Sue170

To sum up: There are thousands of idioms in the different languages and cultures and those idioms have similarities in many aspects. Observing the similarities between the different languages is not so unusual. Because there are many reasons that create similarities between the idioms of the different cultures. There are two major reasons as follows:

1- Since the very beginning of human life on the earth, humankind exchanged their culture and etiquettes in the different stages of life and interacted each other. Language played a central role in these exchanges and interactions. These relations and interactions between the nations, made idioms to be transferred into the different languages and brought the usage of the same idioms.

2-There is another reason that based on the psychology and logic of mankind .Since the very

beginning of human history people share life socially and react against the evil altogether. As a result of that

163 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul 2000 ,p73 164 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul 2000, p73 165 http://www.wordpower.ws/idioms/z.htm section F 166 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul 2000, p,91 167 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version, Istanbul 2000,p,91 168 Encarta World English Dictionary, Developed for Microsoft by Bloomsbury Publishing Plc, 1999. 169 Aksoy Ömer Asım, Deyimler sözlüğü inkılap kitabevi yayın sanayi ve A.Ş İstanbul 1998 p 939 170 Spears Richard .A & Betty Kirkpatrick NTSC’s English idioms dictionary Turkish version Istanbul,2000 , p160


153

they express their feelings by the same logic, images even by the same words. Therefore, many similiar reasons made people to originate and use the same idioms irrespective of their culture, belief, and geographical location. For instance; if there is no possibility of preventing the mistakes from mankind, people logically might originate the following idiom; “No man is infallible” in everywhere. Following following idiom will enhance our understanding. For instance; If an old man is so sick and very close death on his bed, it is inevitable behavior for the people of any culture to originate the following idiom; “On one’s death bed”. As a result of common sense previous idioms might appear in any language and share similar meanings with the rest of other languages and cultures.

Finally, it can be said that, English and Turkish idioms have incredible similarities in meaning. This similarity naturally based on the common sense, psychology, logic of both nations. Cultural interactions, exchanging the social and scientific experiences positive and negative historical relations between English speaking nations and Turkish people also played a very important role in the existence of the similarities between English and Turkish idioms.


154

«ДИВАНИ ЛУГАТ -ИТ- ТҮРК» ЧЫГАРМАСЫНДАГЫ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨРДҮН СТРУКТУРАЛЫК ӨЗГӨЧӨЛҮГҮ

Эргүн Кожа

Эларалык Ататүрк – Алатоо Университети

ХI- кылым түрк тилинин бүткүл сөз байлыгын өзүндө камтыган энцклопедиялык сөздүк эсептелген улуу түрколог Махмут Кашкаринин «Дивани лугат- ит- түрк», (мындан кийинки саптарда ДЛТ деп берилет) чыгармасындагы тууранды сөздөргө берилген аныктамалар тилибиздин тарыхын үйрөнүүдө абдан маанилүү.

Тууранды сөздөр караханидердин адабий тили эсептелген кахания тилиндеги лексикалык катмардын бирден бир активдүү бөлүгү болуп, ал сөздөр бул доор тилинде абдан өсүп өнүккөн тилидк кубулуштардын бири эсептелген.

Тууранды сөздөр адамдардын угуу сезими, көрүү сезими жана ички сезимине тууралган сөздөр

болуп, мисалы, «гыч», «кыйчу» тууранды сөздөрү адамдын кулагына угулган тыбышка тууралса, «жылт жылт» адамдын көзүнө тууралып, «зыр зыр» тууранды сөзү адамдын абалына байланыштуу бир түрдүү сезимге тууралган.

«ДЛТ» дагы тууранды сөздөр, Махмут Кашкари белгилеп кеткен тууранды сөздөр жандуу жана

жансыз заттардын табияты менен түздөн-түз байланышта болуп табышты туураганы так, абстрактуулуктан алыс экени байкалып турат. Ошондуктан, «ДЛТ» дагы тууоранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардан чыккан табышка окшотуу же болбосо, заттардын сырткы көрүнүшү же алардын кыймыл аракеттерин образдуулугун белгилеп эле калбастан, ошол кыймыл –аракеттин адамзаттын рухий абалына болгон тааси натыйжасында пайда болгон сезимди билдирген учурлар да жолугат. Себеби ХI ылым түрк тили тууранды сөздөргө өтө эле бай болуп, алар хакан тилине кооздук, айгындык, тактык киргизип эң назик өзгөчөлүктөрдү белгилөө үчүн колдонулган171. Тууранды сөздөрдүн мүнөзүндөгү бул өзгөчөлүктөрдү терең байкаган Б. М. Юнусалиев мындайча жазат: «Байыркы эстеликтерден Энисей жана Орхон эстеликтеринде такыр жолукпайт. Себеби тууранды сөздөрдүн категориясына кирген сөздөр күндөлүк тиричилик менен байланышта болгон элдик тилди кооздо милдетин аткаргандыфктан, согуштук темада жазылган эстеликтерде жоолукпайт»172. Чындыгында Махмут Кашкаринин сөздүгү ХI ылым түрк тилинин адабий жана уроуу тилдерин маалыматтарын өз ичине камтыганынан тууранды сөздөр жөнүндө бир топ маалыматтар берилген. «ДЛТ» дагы бул маалыматтар тууранды сөздөрдү лексико-семантикалык, морфологиялык, топторго бөлүп үйрөнүүгө гана жардам берип калбастан, тууранды сөздөрдүн структурасын үйрөнүүгө дагы кеңири мүмкүнчүлүк берет. Дивандагы мындай маалыматтар жөнүндө түркиялык белгилүү түрколог, түрк тилдериндеги тууранды сөздөргө тиешелүү болгон маселелерди лингивистикалык жактан терең изилдеп чыккан проф Хамза Зүлфикар мындайча жазат: «Махмут Кашкари араб тилинин сөздүгүнүн методикасы боюнча, түрк тилиндеги сөздөрдү тизмелеп чыккан, тууранды сөздөрдүн дагы уңгу формаларына көбүрак көңүл бурган.»- деп айтат173. Дивандагы тууранды сөздөрдү өз алдынча изилдеп чыккан Туркиялык дагы бир окумуштуу К. Туркай да бул жөнүндө терең маалыматтарды берет174. Дивандагы тууранды сөздөр жана алардын структурасы боюнча биринчи маалымат берген окумуштуу, «Дивану лугат-ит-түрк» араб тилинен өзбек тилине которгон танымал түрколог С. Муталибов болуп эсептелет175. Өзбек окумуштуусу ХI кылым тилиндеги тууранды сөздөдү структуралык жактан негизинен эки топко бөлүштүргөн:

1. Жөнөкөй тууранды сөздөр 2. Татаал тууранды сөздөр176

171 С. Н. Муталибов. Морфология жана лексика тарыхынан кыскача очерк. Ташкент, 1959 210-бет. 172 Б. М. Юнусалиев. Киргизская лексикология. Часть М. ,1959. 156-бет. 173 Хамза Зүлфикар. Түрк тилиндеги тууранды сөздөр. Анкара 1995 97-бет. 174 К. Туркай. Kaşğarlinin perlediği Yansıma sözcükler. Ömer Aksoy Armağnı, Ankara 1978- жыл 241-257- бет. 175 С. Муталибов. Көрсөтүлгөн эмгек 210-бет 176 С. Муталибов. Көрсөтүлгөн китеп 213- бет


155

Жөнөкөй тууранды сөздөр бир гана сөздөн туруп, тилде сейрек колдонулса дагы этиш жасоо

үчүн негиз болот. Жогоруда көрсөтүлгөн эки типтеги тууранды сөздөрдөн этиш жасоо мүмкүн бирок көбүнчө жөнөкөй тууранды сөздөрдүн этиш жасалышы активдүү экендиги байкалат.

«ДЛТ» дагы жөнөкөй тууранды сөздөр «эт-», «-ти» жардамчы этиштери менен «ур-», «коп-»,

«йирт-», «йыкыл-», «йэ-».... этиштери менен бирге колдонулат. Бирок, бул этиштердин семантикалык жактан кайсы тууранды сөздөрдөн этиш жасоосу жөнүндө Махмут Кашкари мисалдар менен тактап берет. Мисалы, «эт-» жардамчы этиши жандуу жана жансыз нерселерден чыккан табыш анчалык да күчтүү болбостон назигирек табыштарды билдирген тууранды сөздөрдөн этиш жасоодо колдонулган:

сың этти- кимүнча сиң этти- чымын зыңылдады (3,370). Сыр этти-кара чегиртке чыйылдап үн чыгарды(1,313). Каң этти- каз каң этти- каз какылдады (3,370). Буң этти- оор бир нерсе жерге түшкөндө чыга турган табыш (3, 366). Бүк этти- жерге түшкөндө жарылган ичи бош нерседен чыккан табыш (3,143). Жың этти – кулагым жиң этти- кулагым зыңылдады (3, 368). Ык- аны ык тутти- аны ыкытты (1, 73). Дивандагы жөнөкөй тууранды сөздөр фонетикалык структурасы менен дагы айырмаланат: 1. Уңгудан турган тууранды сөздөр, мындай тууранды сөздөрдүн тобуна бир муундан турган

образга жана табышка тууралган тууранды сөздөр кирет: дүк урду-ал алаканы менен жеңил эле урду(1,322). Ба- койдун маараган табышы (3, 222). 2. Кошумча структура элементине ээ болгон жөнөкөй тууранды сөздөр. Бул группага кирүүчү

тууранды сөздөр биринчи топтогу тууранды сөздөрдөн эки жактан айырмаланат. Биринчиден, мааниси менен айырмаланса (бул тууранды сөздөрдө кескиндик күчтүүрөк); экинчиден, мындай тууранды сөздөр структуралык жактан айырмаланып үнсүз+үндүү+ үнсүз+үндүү формасында колдонулат. Мисалы: чыр: тон жана башка кийимдер айрылганда чыга турган табыш (1,313); бүк: бүк этти- жерге түшкөндө ичи бош нерседен чыккан табыш; үри: үри копса угуш оклышур, йапгы келсе имрам тебрашүр- кыйчу көтөрүлсө, урулар топтолот, душман келсе (бүт эл) баары топтолот. (1, 115); гулф: там гулф йыкылды- дубал гүп этип бир заматта кулады (1, 333).

«ДЛТ» дагы татаал тууранды сөздөр эки сөздүн бирикмесинен туруп, аларды маанисине

карата эки группага бөлүштүрүгө болот: 1. Бир эле тууранды сөздүн форма жактан өзгөрүүсүз кайталанышы натыйжасында пайда

болгон татаал тууранды сөздөр. Мындай татаал тууранды сөздөрдө биринчи сөз менен экинчи сөз ортосунда форма жактан айырмачылык болбогондой, маанисинде дагы айырмачылык болбойт. Мындай тууранды сөздөр ХI кылым тилинде, жасалган аракеттин үзгүлтүксүз аткарылгандыгын билдирет. Мисалы, аны шап- шап бойундады (3, 160) дегенде, анын мойнуна бир жолу шап кылып урбастан уруунун бир топко чоюлганын, аракеттин ар жолу бирдей даражада болдгонун билдирет. Диванда мындай татаал тууранды сөздөр бир топ:

Чар-чарс: ал аны чарс-чарс урды- ал аны карс- карс урды (1,332). Чат –чат: чат –чат урды- шарт-шарт урды (1,313). Тус- тус: тарсылдатып урды.(1,316). Тос-тос: жумшак нерселерди урганда чыга турган тыбыш- тос-тос урды- түп-түп урду (1,317).

Бул «урду» этиши менен колдонулуп жаткан чарс-чарс урду, чат-чат урду, тус-тус урду, шап –

шап урду, тап –тап урду, тос-тос урду тууранды сөздөрдөн жасалган татаал этиштер семантикалык жактан жалпылыкка ээ болсо дагы үзгүлтүксүз урган күчтүн өлчөмү, эмне менен урганы , кай жерге


156

урганы, кандай урганын тууранды сөздөрдүн жардамы менен гана элестете алабыз. Ал эми, дүк: дүк урду- ал алаканы менен бир эле жолу «дүк» урганын билдирет (1,322).

Дивандагы «йеди», «ичди» этиштери менен колдонулган татаал тууранды сөздөр: Чап-чап: ал ерүк чап –чап йеди- ал шабдалыны чапылдатып жеди (1, 308). Шап-шап йеди- шапылдатып жеди (3,160). Сур-сур: эр сур-сур мун өпди- адам шорпону шорулдатып ичти(3, 133). Курт-курт: ат жем жегенде чыгара турган табыш (1, 329). Чур-чур: уйду сааганда чакадан чыккан табыш (1, 425). Жур-жур: төө сааганда чакадан чыга турган тыбыш (1, 448). Чалдыр-чалдыр: куураган чөпкө жел тийгенде чыга турган табыш (3, 45). Жикир-жикир: майда таштары бар нанды чайнаганда чыга турган тыбыш (1, 344). Бүлдүр-бүлдүр: таш кудукка түшүп, бүлдүр – бүлдүр этти- кудукка таш түштү, бүлдүр-бүлдүр

табыш чыгарды (1,425). Тырт-тырт: кездеме айрылганда чыга турган табыш (1,328). Бəдəр –бəдəр: бəдəр-бəдəр йүгүрдү- тапыр-тупур чуркады (1, 341). Кур-кур: кур-кур этти-ичи курулдады (1, 448). Карс-карс: ол карс-карс айа йапты- ал шакылдатып кол чапты (1, 333). Айрыкча мындай татаал тууранды сөздөрдө аракеттин үзгүлтүксүз бир топко улантылыш

өзгөчөлүгү, айбандарды чакырууда да диванда дагы колдонулганын байкайбыз: Түкү-түкү- иттин баласын чакырууда колдонуучу табыш (3,249). Куру-куру- тайдын энесини кууп жетүүсү үчүн чыгарган табыш (3,242). Чиш-чиш- жаш балдарды тоскондо колдонула турган табыш (1,319). Демек тууранды сөздөр кайталанганда аракеттин образын, табыштын бир канча жолу бирдей

кайталанганын, үзгүлтүксүздүгүн көрсөтүү үчүн кызмат кылат. Мындан тышкары бул татаал тууранды сөздөр аракеттин өлчөмүн күчөтүү милдетин аткарышы да мүмкүн.

Кайталануучу татаал тууранды сөздөр идентик (окшош, бир түрдүү) мүнөзгө ээ болот мындай

тууранды сөздөрдүн компоненттери диванда өз алдынча колдонулушу дагы жолугат. Мисалы: Каң этти- каз каң этти- каз какылдады; каг-куг: каз каг-куг этти- каз какылдады; буң: буң этти - оор нерсе жерге түшкөндө чыга турган табыш - буң-буң ошол эле мааниде (3,366)

Бир муунду тууранды сөздөргө ыр, окшош кошумча маани октенкаларын берүүчү структура

элементтеринин кошулушу менен эки муунду тууранды сөздөр пайда болгон маалыматтар дагы жолугат. Мисалы, так-такыр.

Бул татаал тууранды сөздөр «ичти», «йеди» этиштери менен бирге келгенде: шабдалыны бир

жолу тиштөө менен шорпону бир уртоо менен; ат болсо жемди бир жолу эле жегени менен чектелбестен бул аракеттин улантылганын белгилейт.

2. Экинчи топтогу татаал тууранды сөздөр бир аз форма өзгөрүүлөрү менен кайталанат. Бул

тууранды сөздөр бир биринен фонетикалык жактан эле эмес семантикалык жактан дагы айырмаланат. Мисалы, такыр-тукур кылып ойготуп жиберди дегенде биринчи сөз менен экинчи сөздүн мааниси айырмаланат. Аракет биринчи сөздө күчтүрөөк болгонун экинчиде күчсүз болуп эсептелет.

Жогоруда анализ жүргүзүлгөн татаал тууранды сөздөр компоненттердин бир бирине

байланышын жана колдонуусуна карата 3 топко бөлүштүрүүгө болот: 1. Эки эле компоненти бирдей өз алдынча колдонууга мүмкүн болгон, кош тууранды сөздөр:

габур-губур, шо-шу; карч-курч: бадыраң жегенде чыккан үн (1,329); чар –чур // жар-жур: ал чар –чур йеди- ал колуна түшкөндү калтырбастан жеди (1, 312).


157

2. Компоненттердин бири гана өз алдынча колдоно ала турган кош тууранды сөздөр: шакыр-шукур, ибир-чибир; чыгыл-тыгыл: катуу буюмдар бири-бирине тийгенде чыккан табыш (1, 374); каг-куг: каз какылдады (3,142).

Негизги мааниси кайсы компонетке тиешелүү болушуна карата мындай тууранды сөздөрдү

дагы өз ичинен эки топко бөлүштүрүүгө болот: а) негизги мааниси биринчи компонентке тиешелүү болгон кош тууранды сөздөр: шалдыр-

шулдур, тарак-турук; б) негизги мааниси экинчи компонентке тиешелүү болгон кош тууранды сөздөр: кыйчу-, гале-

гавур. 3. Эки эле компоненти тең өз алдынча колдоно албай турган кош тууранды сөздөр: апыл-

тапыл, апыр-шапыр. Табыштын же болбосо аракеттин үзгүлтүксүздүгүн көрсөтүү үчүн күчөтүүчү элемент мындай

кош тууранды сөздөрдүн эки компонентине бирдей кошулушу да мүмкүн: шартта-шартта, гырра-гырра.

Мындай татаал тууранды сөздөрдү кээ бир түрк тилдеринде кош тууранды сөздөр кайталанган

жана аралаш тууранды сөздөр деп дагы аташат177. Бул типтеги тууранды сөздөр бир окуянын ар түрдүү болуп өзгөрүп турушун, бирдей болгон табыш же болбосо образдардын аракетинин бирде күчөп, бирде күчсүздөнүп, кээде жакындашуу же болбосо алысташуу окшош болбогон абалдарын белгилейт. Бул кубулуш кош тууранды сөздөрдүн компоненттердин бирөөсүнүн составындагы үндүү жана үнсүз табыштын өзгөрүүсү, кээ бирде экинчи компонентке үнсүз жалганышы натыйжасында пайда болот.

Дивандагы кош тууранды сөздөр төмөнкүдөй жолдор менен пайда болгонун байкашка болот: а) үндүлөрдүн өзгөрүүсү менен: гарч-гурч. б) үнсүздөрдүн өзгөрүүсү менен: чырт-пырт, гывыр-шывыр. в) экинчи компонентин алдына бир үнсүз тыбышты кошуп алынышы менен: апыл-тапыл, апыр

–шапыр. г) аралаш жол менен: кыйчу, гавур-шувур. Котундулап айтканда, дивандагы тууранды сөздөр Караханиддер сулаласынын адабий тили

эсептелген хакания тилинде жана элдик тил эсептелген түрк тилинде абдан өсүп өнүккөндүгү байкалат. Бул сөздөрдүн образдуулук касиети күчтүү болгону үчүн, пикирди образдуу, жандуу айтууда, кээ бир түшүнүктөрдүн назик тараптарын айырмалап көрсөтүүдө чоң рол ойногон. Мисалы: гүлдүрөп аккан суу, шаркырап аккан суу, чуруктап аккан суу, шылдырап аккан суу, сыркырап аккан суу деген сүйлөмдөрдө биздин көз алдыбызда окшош болбогон көлөмдө, окшош болбогон абалда агып жаткан бир канча түрдүү суунун образы пайда болот. Мына бул окшош болбогон түшүнүктөр бир гана тууранды сөздөрдүн жардамы менен белгиленет.

АДАБИЯТТАР

1.Зүлфикар. Х. , Түркчеде сес янсымалы келимелер, 1-бет, Анкара, 1995) 2.Кудайбергенов С. Подражaтельные словa в кыргызском языке. – Ф., 1957 3.M. Худайкулуев. Tүркмөн дилинде сес ве шекил анлатан сөзлер. Ашгабат 1962

177 Хамид Төмөр. Азыркы уйгур тили грамматикасы (морфология) улуттар басмасы 1987 452- бет; өзбек тили 1-китеп Ташкент 1989-жыл 606-бет.


158

4. Кононов А.Н. "Грамматика Современного Турецкого Литературного языка ".M-Л., 1956, 368-371-б.); "Звукоподражание", "Звукоподражательные слова (Скаличка В. "Исследование Венгерских Звукоподражательных Выражений, M., 1967, 278-б.;

5.Дмитриев Н.К., "Beitrage zur Оsmanischen Mimologie. Wiener Zeitschrift f.d. Kimde des Morgenkındes. Bd. (Байтреж цур Османишен Мимологи. Винер Цайтштрифт ф.д. Кимде дес Моргенкиндес. Бд.) XXXIV, 1927, Heft (Хефт) 1-2, 105-125; Heft 3-4, 271-285.

6.Дмитриев Н.К., "Skizze der Südtürkischen Mimologie", Wiener Zeitschrift f.d. Kimde des MorgenlandoT. Bd. («Скице дер Зюдтюркишен Мимологи», Винер Цайтштрифт Кимде дес Моргенландо Т. Вд.) XXXVI, 1929, Heft 1-2, 18-47.

7.Дмитриев Н.К., "K изучению Тюркской мимологии", M., 1962. 59-84-б; "Очерк Южнотюркской мимологии". M.. 1962. 85-108-б;

8. Хамид Төмөр. Азыркы уйгур тили грамматикасы (морфология) улуттар басмасы 1987 452- бет; өзбек тили 1-китеп Ташкент 1989-жыл 606-бет

9. С. Н. Муталибов. Морфология жана лексика тарыхынан кыскача очерк. Ташкент, 1959 210-бет.

10. Б. М. Юнусалиев. Киргизская лексикология. Часть М. ,1959. 156-бет. 11. К. Туркай. Kaşgarlının derlediği Yansıma sözcükler. Ömer Aksoy Armağanı, Ankara 1978- жыл

241-257- бет 12. Divan ü Lügati’t Türk, (Çev. Besim Atalay, III Cilt , İndeks ,Ankara 2006 ).


159

CONFERENCE REPORTS


160

BİR ULUSLARARASI KONFERANSTAN İZLENİMLER…

Prof.Dr.İbrahim HASGÜR, Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi

Asya Felsefeciler Birliğinin bu yıl ikincisini düzenlediği “ The Rise of Asian Community and the New

Dialogue between Past and Future of the World “ konulu uluslararası konferansa katılmak için Güney Kore’ye gitmek üzere katılımcıların önemli bir kısmıyla İstanbul Atatürk Havalimanı’nda buluştuğumuzda günlerden 24 Ekim 2006 idi, diğer bir ifadeyle Ramazan bayramının ikinci günü…Biz böyle bir günde ilim aşkıyla sevdiklerimizi ve dostlarımızı bırakıyor, binlerce kilometre öteye bir uluslararası konferansa katılmaya gidiyorduk.

İstanbuldan Güney Kore Havayolları’na ait bir uçakla uzun bir yolculuğun ardından Seul’e vardık.

Konferansı İstanbul’daki Fatih Üniversitesi ile Güney Kore’deki Kobe Üniversitesi ve Pusan Milli Üniversitesi beraber düzenliyorlardı. Fakat Seul’e indiğimizde bizi karşılayan hiçbir Koreli ile karşılaşamadık. Bizleri Seul Uluslararası Havaalanı’nda karşılayıp, konferansın yapılacağı Pusan şehrine götürecek uçağa binmek için farklı bir hava alanına götürme görevini üstlenenler Seul’de bulunan Türk Okullarında görev yapan “İsimsiz Kahramanlar”dı. Nihayet geç bir saatte Pusan şehrine ulaşarak orada güzel bir otele yerleşebildik.

Pusan, gerçekten mükemmel güzellikte bir şehir. Nüfus olarak Seul’den sonra ikinci büyüklükte, ama

ağır sanayinin mühim bir kısmını ve G.Kore’nin en büyük tersanelerini içinde barındıran bir okyanus şehri. Bizim bu şehri gezmek için doğrusunu söylemek gerekirse konferanstan dolayı çok fazla zamanımız olmadı, ama sadece bir gün gezebilmemize rağmen bu harika şehrin güzelliğinden çok fazla etkilendiğimi saklamam mümkün değil…

26 Ekim sabahı Koreli kardeşlerimiz otobüslerle gelerek konferans katılımcılarını otelden alıp

konferansın yapılacağı Pusan Milli Üniversitesi’ne götürdüler. Konferans muhteşem bir açılış töreniyle başladı. Pusan belediye başkanının da katıldığı ve güzel bir konuşma yaptığı açılış seremonisine Organizasyon Komitesi başkanı Pusan Milli Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Asya Filozoflar Birliği Başkanı Sayın Prof.Dr.Choi Woo Won yaptığı nefis açılış konuşmasıyla damgasını vurdu. Konferans ve Kore hakkında bilgiler verdikten sonra Konferansın mana ve ehemmiyeti üzerinde durdu.

İnsanlık tarihinde, Budha ve Konfüçyus’den, Ahmet Yesevi, Fahreddın-i Razi ve Mevlana’ya kadar

yüzlerce filozof ve ehl-i hikmetin yetiştiği bu topraklardaki felsefecilerin bir birliğe kavuşturulması, birbirlerinin fikirlerinden haberdar olması ve insanlığın geliştirilmesine katkıda bulunulması için bu çeşit konferanslar gerçekten büyük önem taşımaktadır.

Sekiz salonda yapılan ve tam iki buçuk gün süren oturumlarda felsefenin pek çok konusu tartışıldı.

Genelde İngilizce yapılan sunumlarda, çok az da olsa Korece ve Türkçe tebliğler de vardı. Tabii bunlar anında İngilizce’ye de tercüme ediliyordu. Konferansın en çok taktir ettiğim tarafı konferansta sunulmak üzere kabul edilen tebliğlerin basılıp kitap haline getirilip konferans başlamadan önce katılımcılara takdim edilmesiydi. Hoşuma gitmeyen tarafı ise konferansta çok güzel tebliğler sunulmuş ve çok önemli bilim adamları katılmış olmasına rağmen –herhalde yeterince konferansın reklam ve tanıtımının yapılmamasından olsa gerek- konferansın yapıldığı üniversitenin ne öğrencilerinden ne de öğretim üyelerinden yeterli dinleyicinin olmamasıydı.

Konferansın sonunda; bundan sonraki konferansın Kazakistan’ın Almatı şehrinde yapılması ve birliğin

adındaki “Asya Filozoflar Birliği” ifadesinin kaldırılarak “Dünya Filozoflar Birliği” haline getirilmesi; Dördüncü konferansın da Hindistan’da gerçekleştirilmesi; bundan sonraki konferanslara Avrupa ve Amerika’dan daha fazla katılımcının davet edilmesi kararlaştırıldı.

Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi’ni son kez temsilen katıldığım bu konferansta “Üç Büyük

Asyalı’dan (Manas, Ahmet Yesevi ve Mevlana) Yedi Nasihatlar” isimli tebliği sundum. Son derece dikkat çekici noktaların ifade edildiği bu çalışmadan gerek katılımcıların ve gerekse araştırmacıların istifade ettiklerini ve edeceklerini ümit etmekteyim. Bir başka ümidim de ilerideki konferansların birinde bu güzel organizasyona üniversitemizin ev sahipliği yapmasıdır.


161

“INVISIBLE THREATS: SECURITY OF FINANCIAL SYSTEMS IN CAUCASUS AND CENTRAL ASIA”

Talant Asan Uulu, Finance and Credit Department, International Ataturk-Alatoo University

NATO Advanced Research Workshop (ARW) form part of the NATO Security Through Science Program, which aims to contribute to security, stability and solidarity among nations, by applying science to problem solving and further aim is to catalyze democratic reform and support economic development in NATO countries in transition, was held in American University in Central Asia, Bishkek, Kyrgyzstan between 10th- 12th October 2006.

Purpose of this ARW is to bring together a range of experts from across disciplines and affiliations to address the problem of security of financial system in the Caucasus and Central Asia. Participants established close working relationships, shared technical assistance, stimulate debate and moved towards solutions.

The financial systems of Caucasus and Central Asia are extremely vulnerable to the problems of organized crime, money laundering and corruption, which are major threats to international security. These activities are weakening democracy and stability in Caucasus and Central Asia, and therefore represent a weak flank in the NATO security system. Trafficking – of weapons, drugs, commodities and people – is rife in the region, and there are strong and complex links between trafficking and international terrorism. Criminal networks linking east and west are strengthening. With the economies of the Caucasus and Central Asia currently in transition, now is a crucial time to establish good practices, by strengthening and modernizing financial systems, improving criminal legislation and increasing transparency and accountability.

Participants attended from various countries in this region, as well as from other NATO countries and partners. They included technical experts from civil service, banking, academia, judiciary, police customs and military. Also contribute General Prosecutor of Kyrgyz Republic Kambaraly T. Kongantiev and Tajikan Kalimbetova, Head of anti-money-laundry department under Ministry of Finance of Kyrgyzstan. The ARW took place over four sessions. These sessions structured around the topics of organized crime, money laundering and corruption, with a concluding session on the final day. Due to organization staff ARW was on high level and my thanks to these people.


162

BOOK REVIEWS


163

АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ ТИЛИ: ФОНЕТИКА Ташполот Садыков. Бишкек.Бийиктик басмасы, 2006.

Сынпикир лингвистиканын доктору, ЭААУнин профессору Асылбай Ибраев тарабынан жазылды.

Англис тили жана адабияты кафедрасы. Кыргызстан.

Êîëóáóçãà æàңû òèéãåí «Àçûðêû êûðãûç òèëè. Ôîíåòèêà» àòòóó ëåêöèÿëûê êóðñ êèòåáè àêàäåìèê Á.Ì.Þíóñàëèåâ æàíà È.Àðàáàåâ àòûíäàãû ñûéëûêòàðäûí, «Ñîðîñ-Êûðãûçñòàí» ôîíäóíóí áàø áàéãåñèíèí ýýñè, ôèëîëîãèÿ èëèìäåðèíèí äîêòîðó, ïðîôåññîð Òàøïîëîò Ñàäûêîâäóí îêóó êóðàëû «Áèéèêòèê» áàñìàñûíàí æàêûíäà æàðûê êөðүï, æîãîðêó îêóó æàéëàðûíûí ñòóäåíòòåðè ү÷үí, ìàãèñòðàíòòàð, àñïèðàíòòàð, äîêòîðàíòòàð, ìóãàëèäåð, æàëïû ýëå òèëãå ûíòûçàð îêóðìàíäàð ү÷үí ÷îң òàáûëãà áîëäó. Àëäûí àëà áàñà êөðñөòүү÷ү íåðñå: áóë êóðñ ôîíåòèêàíûí, ôîíîëîãèÿíûí æàíà ìîðôîíîëîãèÿíûí àêûðêû òåîðèÿëûê æåòèøêåíäèêòåðèíèí íåãèçèíäå æàçûëãàí.

Өçүíүí êèòåáèíäå àâòîð àçûðêû êûðãûç ôîíåòèêàñûíûí àð áèð òåîðèÿëûê æàíà ïðàêòèêàëûê

ìàñåëåñèí ÷å÷ìåëөөäө æàëïû òèë èëèìèíèí, æàëïû ôîíåòèêàíûí ýêè êûëûìäûê áàé òàæðûéáàñûíà òàÿíàò; êèòåïòåí Â. Ãóìáîëüäòóí, À. Øëåéõåðäèí, Í. Õîìñêèéäèí, Ô. Ñîññþðäóí, Í. Ñ. Òðóáåöêîéäóí, Ê.Òûíûñòàíîâ ñûÿêòóó êëàññèê àëïòàðäûí æàãûìäóó èëåáè êåëèï òóðàò. Áүòêүë ôîíåòèêàëûê, ôîíîëîãèÿëûê ìàòåðèàë èéèíå æåòêèðèëå àíàëèçäåëèï, áèëãè÷òèê ìåíåí êûíàïòàëàò. Àð áèð ôîíåòèêàëûê ñåáåï-íàòûéæàëóó ôàêò ñөçñүç áóë æå òèãèë òåîðèÿãà îðîëóï áåðèëåò. Íàòûéæàäà æàëïû ôîíåòèêàëûê ôàêòûëàð áèð áàðàêòûí àæûðàãûñ ýêè áåòè ñûÿêòóó êèòåïòèí àÿãûíà ÷åéèí êîøòîëóï, ïàðàääàí өòүï îòóðàò. Èøòèí äàãû áèð ñàïàòû: îéäóí, òåîðèÿëàðäûí êûñêàëûãû, äàëèëè æîãîðêó ëîãèêàëûê äåңãýýëãå æåòêåí æàíà áóë óíèêàëäóóëóêòóí æàíà óíèâåðñàëäóóëóêòóí ñòèëèí íåãèçäåéò.

Êèòåïòèí àâòîðó Ò. Ñàäûêîâäóí èøòåãè áàðààíäóó òåîðèÿëûê өçãө÷өëүêòөðү êàòàðû òөìөíêүëөðäү àòîîãî áîëîò:

1. Ôîíåìàëàðäû àæûðàòóó áåëãèëåðè àðêûëóó áåðèï, àëàðäûí òåðåң, òàòààë àòîì ñûÿêòóó êóáóëóø ýêåíäèãèí áàñà áåëãèëåéò; àëàðäûí ìàçìóíäóê æàíà àæûðàòóó áåëãèëåðèí êөðñөòүү àðêûëóó æàëïû үíäүү æàíà үíñүç ôîíåìàëàð ñèñòåìàñû áèðè áèðè ìåíåí ìýýäå ÷ûðìàëûøêàí ìèêðîñòðóêòóðàëóó, àáäàí æàíäóó êóáóëóø êàòàðû êàðàéò. Ôîíåìàëàðäûí àæûðàòóó áåëãèëåðè òèëäèê ôàêòûëàð ìåíåí òàñòûêòàëàò;

2. Үíñúçä=ðäүí áөëүíүøү èíäîåâðîïàëûê òèëäåðäèí æàңû ñàëûøòàðìà òàðûõûé òèïîëîãèÿñûí

æàðàòêàí äүéíөëүê àëïòàð Ò.Â.Ãàìêðåëèäçå ìåíåí Âÿ÷. Âñ.Èâàíîâäîðäóí òåîðèÿëûê ñõåìàñûíûí øàңûíäà áåðèëåò. Àë ýìè үíñúçäөðäүí ôîíîëîãèÿëûê òàëäîîñó, ñòðóêòóðàëûê ñèñòåìàãà àéëàíûøû äүéíөëүê ôóíêöèÿëûê òèë èëèìèíèí ãåíåðàòèâäèê ëèíãâèñòèêà áàãûòûí íåãèçäөө÷үñү Í.Ñ Òðóáåöêîéäóí êàðøûëàð òåîðèÿñûíà ñàëûíûï èøòåëèï ÷ûêêàí.

3. Ìóóí àéêàøòàðû àðêûëóó ñөçäүí, ìîðôîëîãèÿíûí ãåíåðàöèÿñûíûí íåãèçäåðèí àâòîðó Ê. Òûíûñòàíîâäóí ìîðôîíîëîãèÿëûê ýðåæåëåðèíèí ñèñòåìàñûíà ñàëóó ìåíåí èøòåï ÷ûêêàí. Àë ýìè òèë èëèìèíèí òàðûõûíäà Í.Õîìñêèé íåãèçäåãåí äåãåí áүòүì íàòóóðà ýêåíäèãè, æàíà àíû Ê.Òûíûñòàíîâ àìåðèêàëûê òèë÷èäåí îòóç æûë ìóðóí íåãèçäåãåíè æàíà ïðàêòèêàäà êåíåí êîëäîíãîíó æàëïûáûçãà áåëãèëүү.

4. Àâòîð æàëïû æàíà îðóñ òèë èëèìèíäå êåíåí êîëäîíóëóï êåëãåí àêàäåìèê Ë.Â.Ùåðáàíûí ñèíòàãìà îêóóñóí ìóóíàê òåîðèÿñû êàòàðû êèðãèçèï, ñөçäүí ìóóíäàëûï, ñүéëөìäүí ìóóíàêòàëûï àéòûëûøûí à÷ûê, èëèìèé æàêòàí æåòêåëåң ÷å÷êåí. Àëàðäûí áèðè áèðèíåí áîëãîí àéûðìàñûí «æàêøû ñөç – æàðûì ûðûñ» äåãåí ìàêàëäû òàëäîî ìåíåí áåðåò. Íàòûéæàäà ñүéëөìäү ìóóíàêòàð áîþí÷à áèðèêòèðүү æå àæûðàòóó áààðäûê ýëå òèëäåðäå áèðäåé ýìåñ äåãåí òóóðà æûéûíòûê àéòûëàò. ×ûíûíäà ýëå àëòûìûøûí÷û æûëäàí áåðè æîãîðêó îêóó æàéäà ñөçäү ìóóíãà àæûðàòóóäà îêóòóó÷óëàð äà, ñòóäåíòòåð äà áèð òàê ýðåæå òàïïàé êûéíàëûï êåëåáèç. Áóë áîþí÷à Òàøïîëîò Ñàäûêîâäóí áåðãåí ýðåæåñè, ñөçäүí áàøûíàí ýìåñ, àÿãûíàí ìóóíãà æèêòөө àëãîðèòìè êèøèíèí êөçүí à÷àò. Àâòîð àíû Àéûëäàøòàðûáûçäûêûíäàãûëàðäàíñûçäàðáû? äåãåí òàòààë ñèíòàêñèñòèê ìààíèäåãè, äúéí=ä=ãú ìåí-ìåí äåãåí êûòàé, àíãëèñ, íåìèñ, îðóñ, êûñêàñû áèð äàãû òèëäèí àòû ýìåñ, ïèëè ê=ò=ð= àëáàãàí, òóëêó áîþ áúò àëòûí áèð ñөçäү òàëäîî ìåíåí áåðåò.


164

5. Ôîíåìàíû àíûêòîî ïðîöåäóðàñû æàëïû òèë èëèìèíäå æàíà òүðêîëîãèÿäà óøóãà ÷åéèí

à÷ûëûï áåðèëãåí ýìåñ. Àð áèð òåîðèÿëûê ìåêòåï өçүíүêүí æàêòîî ìåíåí ÷åêòåëåò. Àéðûê÷à àâòîðäóí ôîíåìàíûí æàëïû òèëäèí ñòðóêòóðàëûê ñèñòåìàñûíàí àëãàí îðäóí âàðèàíòòûê æàíà èíâàðèàíòòûê òүðëөð ìåíåí áàéëàíûøòûðûï áåðèøè ìåòîäîëîãèÿëûê æàңûëûê áîëóï ýñåïòåëåò. Àâòîðäóí үíäүүíүí өçөãүí òîí, үíñүçäүí өçөãүí øûáûø, ìóóíäóí өçөãүí үíäүү òûáûø, ñөçäүí өçөãүí – óңãó, òûáûøòûí өçөãүí ôîíåìà, ôîíåìàíûí өçөãүí àæûðàòóó áåëãèñè òүçөò äåãåí òåðåң ëîãèêàëûê àéëàìïàñû êèìäè áîëñî äà êàéäûãåð êàëòûðáàéò. Áóë ëîãèêàëûê îé æүãүðòүү ýң ìàéäà æàíà ýң ÷îң ýëåìåíòòåðäèí áèð ôóíêöèÿëûê ìàêñàòòû êөçäөøү Ã.Ï.Ìåëüíèêîâäóí, Þ. À.Óðìàíöåâäèí ñèñòåìàëàðäûí æàëïû òåîðèÿñûíûí (ÑÆÒ – îðóñ÷à ÎÒÑ) òààñèðèíåí óëàì ïàéäà áîëãîíäîé ñåçèëåò. Äåãåëå, ôîíåòèêàëûê æàíà òèëäèê áèðäèêòåðäèí ïàðàäèãìàòèêàëûê æàíà ñèíòàãìàòèêàëûê êûçìàòûí èëèêòөөäө àâòîðäóí áàçàëûê áèëèìè ôèçèêà, ìàòåìàòèêà ýêåíè áàéêàëàò. Áóãà àéðûê÷à àâòîäóí êîìïüþòåðäèê ëèíãâèñòèêà, òèë òåîðèÿñû æààòûíäà Ëåíèíãðàä ìàìëåêåòòèê óíèâåðñèòåòèíäå 1976-1982 æûëäàðû àêàäåìèê Ð.Ã.Ïèîòðîâñêèé æåòåê÷èëèãèíäå èøòåøè, àñïèðàíòóðàäà áîëóøó ÷îң өáөëãө òүçãөí.

6. Êèòåïòå òèëäèí ôîíåòèêàñû êàðàëãàíû ìåíåí, àíûí àðû æàãûíäà òèëäèí ñåáåï-íàòûéæàëóó

ñòðóêòóðàñû, ñèñòåìàñû àéòûëáàñà äàãû áàéêàëûï òóðàò. Ìóíó ôîíåòèêàëûê æàíà ôîíîëîãèÿëûê êàðàæàòòàðäûí, êóáóëóøòàðäûí, àëàðäàãû çàң-ìûéçàìäàðäûí, ýðåæåëåðäèí äèàëåêòèêàñû, ëåêñèêàñûíûí, ñөçæàñàìäûí, ìîðôîñèíòàêñèñòèí, ñåìàñèîëîãèÿíûí êûéìûëäàòêû÷ êү÷ү, ýíåðãèÿñû êàòàðû êàðàëûøûíàí à÷ûê áàéêàëàò. Ôîíåòèêàëûê ýëåìåíòòåðäèí, ýðåæåëåðäèí õèìèÿäàãû àòîìäóê êàðàæàòòàð, âàëåíòòүүëүêòөð êàòàðû êàðàëûøû ÷îң ñèñòåìàíûí ñàïàòû ýң ìàéäà ñèñòåìàëàðäûí òèïîëîãèÿñûíàí êåëèï ÷ûãàò äåãåí æîáîãî, æàңû ìåòîäîëîãèÿãà òàêàéò. Áóë ñûÿêòóó òåîðèÿëûê îé òîëãîîëîð ÷ûãàðìàíûí òүïêү өçөãүíäө æàíà ôèëîñîôèÿñûíäà æàòàò. Îêóó êèòåïòèí ýң àêûðûíäà òèðêåìå òүðүíäө àçûðêû êóðñó, ôîíåòèêà áîþí÷à æóìóø÷ó ïðîãðàììàñû òîëóê, èéíå-æèáèíå ÷åéèí èøòåëèï áåðèëãåí. Áóë үëãү áîþí÷à áàøêà, àéðûê÷à ÷åò òèëäåðäèí ôîíåòèêà êóðñóí èøòåï ÷ûêñà áîëîò ýêåí äåãåí îéãî êåëåñèң.

Êèòåïòå àð áèð òåìà áîþí÷à ìàòåðèàëäàí êèéèí ñóíóøòàëãàí æàíà ïàéäàëàíûëãàí

àäàáèÿòòàðäûí òîëóê áåðèëèøè îîçãî àëààðëûê.

7. Àâòîð áóë æå òèãèë òàòààë, àëè ÷å÷èëå ýëåê èëèìèé ìàñåëåëåðäè ñóíóøòîîäî àë áîþí÷à äүéíөëүê ÷ûãààí îêóìóøòóóëàðäûí, Ò.Ê.Àêìàòîâ, Ê.Äûéêàíîâ ñûÿêòóó àäèñòåðäèí îé-ïèêèðëåðèí àéòûï êåëèï, àíàí өçү àëûì÷à-êîøóì÷àëàéò; òөï êåëãåí ìèñàëäàð ìåíåí áûøûêòàéò. Íàòûéæàäà êîéóëãàí ìàñåëå èëèìèé æàêòàí êåңåéèï, òåîðèÿëûê ìàñåëåãå àéëàíàò, òîëóêòàëàò, àíäàé àðû æîëäóí ñàëûíûøûíà ûңãàéëóó øàðòòû òүçөò. Ìîíîãðàôèÿ òàðèçäүү áóë êèòåï êûðãûç òèëèíå àðíàëãàíû ìåíåí, æàëïû ôîíåòèêàíûí äýýðëèê áààðäûê ìàñåëåëåðèí ÷àãûëäûðàò; àëàðäàãû êûëò ýòêåí ÷îң æàíà ìàéäà ìàñåëåëåð êàìòûëàò, òîëóê æàíà òåðåң à÷ûëûï, ÷àéíàëûï áåðèëåò; îêóðìàíäûí ûøêûñûí àðòòûðûï, èëèìãå, îé-æîðóóëàðãà àçãûðàò. Áèð êàðàñàң, áàøêàëàð ү÷үí æàçãàíãà ý÷ íåðñå æîê êàëãàíäàé ñåçèëåò. Àíàí êàéðà òóðóï, өçүңäүí òèë, àêûë, îé äүéíөңäү êåңåéòèï, òàêûð áàøêà, áèéèê ëîãèêà, ôèëîñîôèÿíû æàðàòûøêà áåë áàéëàòàò. Àíàí êàíäàé, êàíòèï, ýìíå ү÷үí äåãåí ñåíè òåðåң îéãî ñàëãàí æàңû èëèìèé, æàëïû òèëäèê, ìèêðîäүéíөëүê ìóíàðûêòû êөçäөé îé êàäàìäàðûң êîéîñóң. Êûòàéäàãû ýң ÷ûãààí òèë÷è îêóìóøòóóëàðäûí áèðè, êûòàé æàíà êûðãûç òèëèí ñàëûøòûðóóäàãû ÷îң àäèñ, «Òèë æàíà êîòîðìî» æóðíàëûíûí àâòîðó Ìàêåëåê Өìүðáàé Ñàäûêîâ Òàøïîëîòòóí áóë êèòåáèí îêóï, èø òàæðûéáàñûíäà êîëäîíóï æàòûï: «Ìóðóí àò ìèíèï æүðñөì, àçûð òөө ìèíèï æүðөì»,- äåï áèð ÷åòè òàìàøàëàï àéòêàíû áåêåðèíåí ýìåñòèð.

8. Èøòèí òèëè àáäàí æàòûê, àáäàí àêàäåìèÿëûê ìàêñàòòóó, æàңû÷ûëäûêêà өòө áàé, áèð

äàãû àøûê ñөç, äåìåê, îé æîê. Àòûíà çàòû äàë êåëãåí, åðåñòèêêå òàï êîéãîí æåðëåðè áàéêàëàò. Èøòåí èëèìïîçäóí æîãîðêó ýðóäèöèÿñû, òàëàïòóóëóãó, ñåðãåêòèãè, æåòêåí çèðåêòèãè, îéäó àéòûï áàðàòûï ñòóäåíòòè, îêóðìàíäû æîãîðêó òàëäîîãî, êåíåí ôèëîñîôèÿãà êàíàò ñåðïòèðãåíè ÷àíäà àäàìäà æîëóãàò. Áîëîéóí äåñåí, áîëî àëáàéñûң. Àë ү÷үí îøîíäîé òóóëóø êåðåê. Àë êóäàéäûí, áàëêèì, òàãäûðäûí æàðàòêàíûäûð?!.

Êèòåïòèí àêûðûíäà àéòûëãàíäàé, Òàøïîëîò Ñàäûêîâ áèðèí÷è áîëóï «Ìàíàñ» ýïîñóíóí «Ñөç

êөðñөòêү÷ ñөçäúãúíúí» êûðãûç÷à-òүðê÷ө, êûðãûç÷à-àíãëèñ÷å, êûðãûç÷à-àðàï÷à, êûðãûç÷à-íåìèñ÷å, êûðãûç÷à-êûòàé÷à, êûðãûç÷à-ôàðñû÷à, êûðãûç÷à-îðóñ÷à âåðñèÿëàðûí áүòүï êàëûïòûð. Áóë áàãûòòà


165

àâòîðäóí ýëàðàëûê èëèìèé êîíôåðåíöèÿëàðäàãû, ñèìïîçèóìäàðäàãû òåîðèÿëûê òàáûëãàëàðûí óãóï îòóðóï, Óðàë-Àëòàé èëèìèíäå òөө êөòөðө àëãûñ ÷à÷ïàêòóó òåîðèÿëûê – ïðàêòèêàëûê ìåêòåïòèí áàéäóáàëû òүïòөëүï êàëãàíäûãûí ìîéóíãà àëóó êåðåê.

Êèòåïòèí êèéèíêè áàñûëûøûíäà àâòîð ÷å÷êåí ìàñåëåëåðè ìåíåí êàòàð, êûðãûç òèëè

èëèìèíäåãè áèð êûëûì áîþ òàëàø áîëóï êåëãåí, êàíäàé ÷å÷èëèøèíå àçûð äàãû ê=ç æåòïåé æàòêàí ìàêðîôîíîìîðôîñèíòàêñèñòèê æàíà êèéèí÷åðýýê íåéðîíäóê ìèêðîôîíåòèêàíûí ìàñåëåëåðèí äàãû êàìòûé өòөò äåãåí îéäîáóç, èøåíèìäåáèç.