DORACAK PËREFIKASITETIN ENERGJETIK

Shoqata e qytetarëve PROAKTIVA

SHKUP 2008

CIP – Katalogizacija vo publikacijataNarodna i univerzitetska biblioteka Sv. Kliment Ohridski, Skopje

620.9(035)

DORACAK PËR EFIKASITETIN ENERGJETIK - Shkup: Proaktiva, 200884 стр.: илустр. ; 30 см

Fjalori terminologјik стр.82-84

ISBN 978-9989-2115-3-9

a) Енергетика - ПрирачнициCOBISS.MK - ID 71443466

Botues:Shoqata e qytetarëve PROAKTIVA – ShkupFahu postar 695, ShkupTel/faksi 02/2465-963info@proaktiva.org,mkwww.proaktiva.org.mk

Tirazhi: 100 ekzemplarë

Si bazë për këtë doracak është shfrytëzuar materiali nga ”[PIRÕ - [KOLÃNAÂ PROGRAMMA ISPOLÃZOVANIÂ RESURSOV I ÕNERGII”SANKT-PETERBURG 2004

Mendimet e shfaqura këtu nuk i pasqyrojnë qëndrimet e Fondit globalekologjik, (GEF PMG)

Botimi i këtij doracaku është ndihmuar nga Fondi global ekologjik, http://sgp.undp.org ; http://gefsgpmacedonia.org.mk

SPARE Ky doracak bashkëkohor paraqet një pjesë të programit ndërkombëtar arsimor për mësimin e SPARE¹ (UPIRE)¹. Doracaku është i dedikuar për përdorim në orët e mësimit natyror-shkencor në shkollat. Përmbajtjet e përgatitura shërbejnë edhe për punën e shoqa-tave ekologjike si dhe për përfitimin e arsimimit plotësues. Programi arsimor SPARE dhe ky doracak bashkëkohor nuk janë të dedikuar vetëm për trajnimin e nxënësve, por edhe për rritjen praktike të efektivitetit të shfrytëzimit të energjisë në shkollat dhe amvisëritë, si dhe për përhapjen e ideve për kursimin e energjisë midis fëmijëve dhe të rriturve. Ky doracak bashkëkohor SPARE e mundëson formimin e pozitës aktive sociale të nxënësve në trajnimet, ndihmon që të ndihet përgjegjësi për ruajtjen e natyrës për ardhmëri-në.

Ky botim është i përgatitur nga “Shoqëria për mbrojtjen e natyrës” e Norvegjisë - “Norges Naturvernforbund” dhe nga organizata joqeveritare “Fëmijët e Baltikut” – “Friends of the Baltic” nga Rusia dhe Shoqatës së qytetarëve “Proaktiva” nga Shkupi.

Doracakun ja përshtatën programit arsimor dhe terminologjisë së Maqedonisë: Ilija Sazdovski – Koordinator nacional i Programit UPIRE në Maqedoni, Vlatko Trpeski dhe Vlladimir Karçicki, konsulent të angazhuar nga ShQ Proaktiva të Projektit “Efikasiteti energ-jetik në komunën e Jegunovcе”.

I falënderojmë z-tit Zllatko Samarxhiev, Koordinatorit nacional për GEF PMG, për drejtimet e vëna në pah për prezantimin cilësor të doracakut.

PROAKTIVA – Shkup

¹ UPIRE është program shkollor, i cili jep dituri dhe i motivon nxënësit për hulum-time vetjake, e stimulon interesin për aplikimin e arritjeve të ndryshme nga lëmi i efikasitetit energjetik. UPIRE ndihmon që në mënyrë praktike të rritet efektiviteti i shfrytëzimit të energjisë nëpër shkollat dhe amvisëritë. Rezultatet e hulumtimeve dhe përfitimet praktiket të nxënësve në lëmin e efikasitetit energjetik mund të jenë të jenë frytdhënëse dhe të aplikueshme për të gjithë ne.

SPARE - SCHOOL PROJECT FOR APPLICATION OF ENERGY AND RESOURSES

PËRMBAJTJE fq. Parathënie e botuesit 1Hyrje 3Çka do të mësojmë 4

PJESA 1. ENERGJIA

Energjia është e përjetshme 8 Energjia;Forma;Cilësitë dhe madhësia 8 Ligji i parë energjetik; Energjia ruhet 12 Ligji i dytë energjetik; Cilësia e energjisë do të zvogëlohet 14 Ruajtja (kursimi) i energjisë 14Burime të energjisë 20

PJESA 2. SHPENZIMI I ENERGJISË Njeriut i nevoitet gjithnjë e më shumë energji për shfrytëzim 26 Shfrytëzimi i burimeve lokale të energjisë 26Shpenzimi botëror i energjisë 29Pasojat nga shpenzimi i energjisë 32Krizat energjetike 35Perspektivat e ardhshme 37

PJESA 3. KURSIMI I ENERGJISË Shërbime energjetike 40 Aplikimi i shkencës 41 Të fitohet më shumë me më pak humbje 42 Shfrytëzimi i ujit të ngrohtë 48 Ndriçimi 50Transporti 51Shpenzimi dhe përpunimi i sërishëm 52

PJESA 4. BURIME ENERGJETIKE Dielli 58 Bioenergjia 64 Era 68 Hidro energjia 71 Qymyri 73Nafta 75Gazi natyror 76 Centrale bërthamore (atomike) 78

KONKLUZAFJALORI TERMINOLOGJIK

PARATHËNIE E BOTUESIT

Të respektuar Lexues!

Ky doracak është pjesë e programit ndërkombëtar arsimor për nxënës SPARE (School Program for Aplication of Resources and Energy) / UPIRE (Uçilishna Pro-grama za Iskoristuvanje na Resursi i Energetika ose Programi Shkollor për Shfrytëz-imin e Resurseve dhe të Energjisë). Shumica e problemeve serioze ekologjike me domethënie botërore janë të ndërlidhura me prodhimin edhe shpenzimin e energjisë. Ideja e programit UPIRE është që të kalohet nga problemet globale në veprimin praktik të nxënësve, me qëllim që të merret përgjigja në pyetjen: Si mund të kënaqet nevoja jonë për shër-bime energjetike (për ngrohje, ndriçim, transport e kështu me radhë) pa pasoja më të mëdha dhe më të rrezikshme për ambientin jetësor. UPIRE është shumë më tepër se sa program i rëndomtë shkollor, për shkak se jep dituri dhe i motivon nxënësit për hulumtime vetanake, e stimulon interesin për aplikimin e arritjeve të ndryshme shkencore. UPIRE praktikisht ndihmon që të rritet efektiviteti i shfrytëzimit të energjisë nëpër shkollat dhe amvisëritë. Rezultatet e hulumtimeve dhe përfitimet praktike të nxënësve në lëmin e efikasitetit energjetik mund të jenë të dobishme për prindërit, miqtë dhe fqinjët. UPIRE jo vetëm që jep instrument për veprim praktik, por edhe e formon njohjen aktive sociale të nxënësve, u jep ndjenjën për veprime të përgjithshme me fëmijët e shteteve të shumta. Investimi i tyre është tejet i nevojshëm, si në çastin aktual ashtu edhe në të ardhmen, kur ata si njerëz të rritur do të bëhen të arsimuar dhe të përgjegjshëm. Programi UPIRE u krijua nga “Shoqëria për mbrojtjen e natyrës” së Norveg-jisë në vitin 1996. Prej atëherë programi realizohet dhe zhvillohet nga shkollat dhe shoqatat ekologjike në shumë shtete të Evropës, e në të marrin pjesë më shumë se 50 mijë nxënës. Doracaku i parë UPIRE fillimisht ishte i dedikuar për Skandinavinë dhe për Evropën Perëndimore e Qendrore. Tani doracaku ekziston në më shumë gjuhë në versionin e shtypur, në CD dhe në Internet. Në vitet 2003 – 2004 versione të reja të modifikuara u publikuan në Rusi, Ukrainë, Poloni, Moldavi, Rumani, Azer-bajxhan, Armeni, Gjeorgji, Kazakistan, Kirgistan, Taxhikistan, Turkmenistan dhe Uzbekistan. Shoqata e qytetarëve “Proaktiva” nga Shkupi në vitin 2005 bashkë me“Shoqërinë për mbrojtjen e natyrës” së Norvegjisë dhe “Aksionin e gjelbër” nga Kroacia e realizoi projektin “Trajnim për fushata energjetike në OJQ-të që punojnë në mbro-jtjen e mjedisit jetësor” Gjatë realizimit të projektin me “Shoqërinë për mbrojtjen e natyrës” së Norvegjisë u kontraktua bashkëpunimi në kuadër të programit UPIRE. Në mars të vitit 2006 në kuvendin vjetor të rrjetit të organizatave joqeveritare u kyç “Proaktiva” nga Shkupi dhe zyrtarisht u bë anëtarja e 14 e UPIRE. Me këtë Maqedo-nia u bë pjesë e kësaj iniciative e cila realizohet në 12 republikat e mëparshme sov-jetike dhe në Poloni. Botimi i këtij doracaku është në kuadër të projektit “Komuna efikase energjetike – Jegunovc” i implementuar në periudhën prej vitit 2006 deri në vitin 2007, i bashkëfinancuar nga GEF PMG Maqedoni dhe “Shoqëria për mbrojtjen e natyrës” së Norvegjisë “Norges Naturvernforbund”.

Si plotësim i këtij doracaku duhet të përgatiten materiale të ndryshme: plane mësi-more. udhëzime metodike për arsimtarët, udhëzim për organizatat shoqërore për përhapjen e UPIRE – s, udhëzim për aplikimin e masave praktike që kanë kosto të ulët për kursimin e energjisë, video filma metodike dhe informative, disqe multi-mediale e tj. Për informacione plotësuese Ju udhëzojmë ti drejtoheni koordinatorit na-cional të UPIRE, z-ti Ilija Sazdovski nga Shoqata e qytetarëve “PROAKTIVA” nga Shkupi. Ju falënderojmë të gjithë nxënësve, mësuesve dhe specialistëve nga të gjitha organizatat të cilët ndihmuan për zhvillimin e programit UPIRE , si dhe organizatave joqeveritare për aktivitetin e tyre. I shfaqim falënderim Ministrisë së punëve të jashtme dhe Ministrisë për mbro-jtjen e mjedisit jetësor të Norvegjisë dhe GEF PMG të Maqedonisë për përkrahjen financiare të projektit projektit “Komuna efikase energjetike – Jegunovc” me të cilin për herë të parë programi UPIRE u aplikua në Maqedoni.

Më shumë informacione për aktivitetet e programit UPIRE mund të gjeni në www.spareworld.org

2

HYRJE

Pse të kursejmë energji?

Në vitin 1992 në Brazil, Rio De Zha-neiro u mbajt konferenca e Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) për mjedisin jetësor në të cilin ishin të pranishëm përfaqë-sues nga 197 vende. Në këtë konferencë është miratuar i ashtuquajturi “Program për zhvillim të qëndrueshëm”. Ideja themelore e këtij programi përbëhet në atë që në të gjitha nivelet e jetës bashkëkohore shoqërore, ndërkombëtare, shtetërore, lokale, individ-uale – të ndërmerren masa urgjente për sh-mangien (pengimin) e katastrofës botërore ekologjike. Domethënë, çdo njëri nga ne duhet ta kuptojë përgjegjësinë e vet për ardhmërinë e planetit. Rol kyç në pengimin e katastrofës ekologjike luan kursimi i energjisë. Problemi i shfrytëzimit racional të energjisë është njëri nga problemet më të mëdha të njerëzimit. Ekonomia bashkëkohore është e bazuar në shfrytëzimin e resurseve energjetike, rezer-vat e të cilave shfrytëzohen dhe nuk përtëri-hen. Por, kjo nuk është më e rëndësishmja. Mënyrat bashkëkohore të prodhimit të en-ergjisë i bëjnë dëm të pa zëvendësueshëm natyrës dhe njerëzimit. Punonjësit e mjekë-sisë konsiderojnë se 20% e shëndetit të njerëzve varet nga gjendja e ambientit që na rrethon. Ndotja e atmosferës me shfrytëzimin e energjisë e cila nuk përtërihet shpien dre-jtë ngrohjes globale, shkrirjes së akullnajeve polare dhe rritjes së nivelit të oqeaneve gjatë shekujve të ardhshëm. Ne nuk e dimë se kur do të ndodhin këto ndryshime, por Komisio-ni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) për klimën pohon se ngrohja globale tanimë ka filluar. Nevoitet që menjëherë të bëhet diçka për tu shmangur katastrofa ekologjike.

Shfrytëzimi efikas i energjisë është çelësi i zgjidhjes së suksesshme të problemit

ekologjik.

Zgjidhja më e thjeshtë

Mënyra më e thjeshtë për ta zvogëlu-ar ndotjen e ambientit jetësor është kursimi i energjisë ose me fjalë të tjera, energjia të shpenzohet në mënyrë më racionale. Me fjalë të tjera kjo pagëzohet “kursimi i en-ergjisë”. Mbarë njerëzimi dhe çdo njeri duhet në mënyrë ekonomike ta shfrytëzojë energji-në. Me shfrytëzimin më të vogël të energjisë së pa përtëritëshme e zvogëlojmë sasinë e hedhjes së materieve të dëmshme në at-mosferë. Energjia e kursyer mund të shfrytëzo-het në vend të energjisë së re të prodhuar dhe me këtë të zvogëlohet ndotja e ambien-tit jetësor. Përveç kësaj kursimi i energjisë paguhet sa i përket anës ekonomike. Poqese aplikohet kjo mënyrë në ekonominë e resur-seve energjetike, atëherë do të kontribuohej me 2,5 deri 3 herë të prodhimtarisë më të vogël të energjisë.

Burimi më i mirë i energjisë në botë është në 8 minuta nga Toka

Rrezet e diellit arrijnë në Tokë për 8 minuta e 15 sekonda. Pothuajse e tërë en-ergjia që e kemi të nevojshme rrjedh nga Di-elli. Madje edhe burimet e pa përtëritëshme të energjisë siç janë nafta, qymyri dhe gazi natyror janë krijuar duke i falënderuar en-ergjisë diellore. Pa Diellin jeta në Tokë do të shuhet. Për 15 minuta dielli na dërgon energji që njerëzimit i mjafton për një vit. Poqese mësojmë që këtë energji ta shfrytëzojmë në mënyrë racionale, atëherë do të mund ti zgjidhim problemet energjetike në të ardh-men.

Çka do të mësojmë

4

A ka energji të mjaftueshme për çdo banor të Tokës?

Tek njerëzimi nevoja për energji vazh-dimisht rritet. Dallimi midis njeriut nga peri-udha e gurit dhe atij të kohës bashkëkohore është tejet i madh, posaçërisht në shfrytëzi-min e energjisë. Njeriu primitiv ka pasur nevojë për vetëm 1% nga sasia e energjisë për të cilën ka nevojë njeriu bashkëkohor. Do të thotë se në Tokë ka më shumë energji? JO! Ajo është bërë më e qasshme, por nuk ka më tepër energji se sa më parë. Në natyrë, sasia e energjisë është e qëndrueshme. Ajo nuk krijohet nga asgjëje dhe nuk mund të asgjësohet. Ajo kalon nga një formë në tjetër. Tani për tani, këtë askush nuk mund ta dëshmojë, por mbetet fakti dhe kjo duhet të pranohet për deri sa dikush nuk e dëshmon të kundërtën. Por, shfrytëzimi i energjisë në shoqëri-në primitive ka qenë tërësisht ndryshe nga ajo e sotmja. Për fat të keq ndarja e energjisë midis shteteve të Veriut dhe të Jugut, midis të pa-surve dhe të varfërve është e pa barabartë. Në njërin tas të kandarit - shtetet e banuara dendur dhe të varfëra siç janë India, Indone-zia, në anën tjetër – të pasurit, vendet e po-pulluar shumë rrallë, që kanë klimë të ftohët. Përdorimi i vogël i energjisë në shtetet me zhvillim të dobët nuk guxon të konsiderohet si ekonomik. Kjo është rezultat i krizës shumë vjeçare të shoqërisë dhe të teknologjisë bashkëkohore për prodhimin e energjisë në këto shtete. Nëse nuk i zgjidhin problemet e veta ekonomike, ata kurrë nuk do të mund ti afrohen standardit jetësor i cili ekziston në Evropë.

Rinia – Ardhmëria jonë

Me vendimin e OKB – së për mbro-jtjen e ambientit jetësor, është e nevojshme që të animohen fëmijët dhe rinia nga e mbarë bota. Detyra përbëhet në atë që gjeneratës së re ti transmetohet dituri dhe rinia duhet të bindet në nevojën e padyshimte për kri-jimin e shoqërisë së krijuar mbi mbrojtjen e mjedisit jetësor dhe shfrytëzimit të energjisë. Të kyçur në trajnimin, vetë do ta shfrytëzo-jnë në mënyrë më racionale energjinë dhe këtë përvojë to t’ua transmetojnë të afërmve të tyre.

Lumenjtë e vegjël derdhen në liqe

Tani, bashkë mësuesit dhe nxënësit nga të gjitha anët e botës deklaruat: Po, ne pajtohemi që të marrim pjesëmarrje aktive në kursimin e energjisë në shkollë, në shtëpi dhe çdokund”. Përmes detyrave dhe shem-bujve praktike, Ju mësojeni shkathtësinë e shfrytëzimit kursimtar, racional të energjisë dhe filloni ta kurseni (ruani) energjinë. Mos pritni se menjëherë do të kuptoni çdo gjë dhe se do të keni sukses që të veproni në mënyrë të drejtë. Qëllimi ynë përbëhet bë atë, që çdo kush prej nesh të fillojë që en-ergjinë ta shfrytëzojë në mënyrë më racio-nale se sa shfrytëzimi i deritanishëm praktik. Dhe ç’është më me rëndësi, duhet të filloni nga vetja dhe këtë duhet ta bëni Menjëherë!. Ju dëshirojmë sukses.

5

?

6

PRAKTIKUM (Detyra 1) Test për kursimin e energjisë

Përgjigjet ne pyetjet e parashtruara dhe kontrolloni nëse dini ta kurseni energjinë

Test për kursimin e energjisë Në shtëpinë tuaj Po Jo 1. Ne i shënojmë shpenzimet tona (fatura për ngrohje, energji elektrike, ujë): 2. Ne e shkyçim dritën e dhomës kur dalim nga ajo; 3. Makina e larjes është tërësisht e mbushur në kohën kur dëshirojmë ta përdorim; 4. Frigoriferi është i vendosur afër burimit ngrohës të energjisë; 5. Ne nuk vëmë mobilie para trupave ngrohëse; 6. Ne filluam të përdorim poçe të cilat e kursejnë energjinë; 7. Për të mësuar përdorim mikro ndriçim (llambë tavoline); 8. Ne ajrosim në mënyrë të shpejtë dhe efektive, gjithsej disa minuta dhe menjëherë; 9. Dritaret tona janë të izoluara mirë; 10. Ne i lëshojmë roletat dhe i mbyllim perdet e dritareve gjatë natës; 11. Ne e vejmë kapakun e tenxheres kur ziejmë në te; 12. Ne e shkrijmë ftohësin; 13. Ne kujdesemi për shpenzimin e ujit kur i lajmë enët; 14. Ne përdorim dush, dhe gjatë larjes nuk e mbushim vaskën me ujë; 15. Ne shkojmë me bicikletë ose në këmbë deri te shkolla ose në punë; 16. Ne e zvogëlojmë temperaturën e termostatit kur dalim nga shtëpia; 17. Ne në mbrëmje e zvogëlojmë temperaturën në dhomë; 18. Ne sërish i përdorim qelqin, letrën dhe metalin; 19. Ne nuk blejmë sende që mund të përdoren vetëm një herë; 20. Ne blejmë prodhime vendase në vend të atyre të huaja

Tuboni të gjithat përgjigje PO.

* Poqese keni prej 1 deri 5 përgjigje PO:Ju duhet të mësoni edhe shumë, prandaj filloni menjëherë.

* Poqese keni prej 6 deri 10 përgjigje PO:Keni avaze shumë të mira të cilat mund të jenë bazë për punën e mëtejme në vet vete.

* Poqese keni prej 11 deri 15 përgjigje PO: Ju jeni shembull i mirë për të gjithë të tjerët.

*Poqese keni prej 16 deri 20përgjigje PO:Dikush nga familja juaj duhet të bëhet ministër i mbrojtjes së ambientit jetësor.

? PJESA 1:

ENERGJIA

1. Energjia është e përjetshme

Para se të qasemi në kërkesën për shfrytëzimin racional të energjisë, jemi të obl-iguar që të shpjegojmë se çka është energjia, me çka matet ajo dhe cilave ligje u nënshtro-het. Numri më i madh i shkencëtarëve, as-trofizikanëve, konsiderojnë se gjithësia jonë është krijuar para rreth 20 miliard vitesh. Në atë moment e tërë energjia dhe masa janë përmbajtur në vëllim më të vogël, do të kishim thënë në një pikë. Energjia nuk ka mund të qëndrojë në kushte të këtilla dhe si rezultat i kësaj ka ndodhur i ashtu quajturi Shpërthim i Madh (Big bang) dhe gjithësia jonë ka filluar të zgjerohet. Tani nuk jemi të detyruar që në mënyrë të detajuar ta analizojmë këtë teori, me rëndësi është se energjia ka ekzistuar gjith-monë dhe do të ekzistojë përjetshëm. Domethënë, ç’është energjia? Sa lehtë parashtrohet kjo pyetje, aq vështirë ajo mund të përgjigjet. Do të fillojmë nga ajo se energjia është nocion abstrakt i aplikuar nga fizikanët, për tu përshkruar me shembull të thjeshtë dukuritë e ndryshme të ndërlidhura me ngrohtësinë dhe punën. Kjo është treguar si mjaft e suksesshme, ashtu që tani energjia është nocion fonda-mental jo vetëm për shkencat natyrore, por

edhe për të gjitha sferat e jetës. Themi: “Ai është njeri en-ergjik” – dhe të gjithë e kanë të qa-rtë për çfarë cilësi njerëzore bëhet fjalë. Nuk mund të paramendohet një veprimtari e cila nuk është e ndërlidhur me energjinë, madje edhe procesi i të menduarit kërkon energji. Gjithsesi, mund të mendohet për atë se si të sigurohen sasi të mjaftueshme në të ardhmen duke mos ditur asgjë për cilësitë e saj. Gjithashtu ju mund të kënaqeni me transmetimet televizive duke mos e ditur konstruksionin e televizorit, dhe duke ditur vetëm të shtypni butona. Por, poqese thel-lohemi më shumë në natyrën e energjisë do ta marrim çelësin për të kuptuarin e prob-lemeve të shumta të mjedisit natyror dhe do të bindeni në nevojën të kërkimit të rrugëve të reja për përfitimin e energjisë në të ardh-men. Si rezultat i njohjes së problemeve nga shfrytëzimi i energjisë tek ju do të paraqiten avaze të caktuara dhe mënyra të të men-duarit të përshtatshme për jetën në shoqëri-në e ardhshme.

PRAKTIKUM (DETyRA 2)SI E SHFRYTËZOJ UNË ENERGJINË

MENDONI PëR CILAT AKTIVITETE TUAJA GJATë DITëS NEVOITET ENERGJI. ÇFARë LLOJI I ENERGJISë JU SHPENZONI PëR NJë OSE VEPRIM TJETëR. MANDEJ DISKUTONI ME SHOKëT E KLASëS. ?2.Energjia: forma, cilësitë dhe madhësia

Forma të energjisë

“Shtëpia ku jetoj është e verdhë, e gjatë 14 metra. Temperatura jashtë është 7 gradë celsius, bie shi dhe fryn erë” I shkruajmë sendet dhe atë që na rre-

thon duke përdorur nocione fizike siç janë ngjyra, pesha, temperatura, shpejtësia e kështu me radhë. Të gjitha këto madhësi nuk duhet ti përdorim njëkohësisht ose nuk ristime istovremeno ili ne mora da se pjanë patjetër njëlloj të rëndësishme për ne. Por,

8

?

prapseprap një madhësi, energjia, është e pranishme gjithkund dhe gjithmonë. Energjia paraqitet në forma të ndry-shme: çdo gjë që lëviz, duke i falënderuar lëvizjes posedon energji kinetike. Energjia kinetike është energjia e lëvizjes. Poqese midis trupave të cilat gjenden në një distancë të ndërsjellë vepron fuqi (për shembull fuqia tërheqëse midis Tokës dhe Hënës), atëherë këto trupa kanë energji po-tenciale. Energjia potenciale është energjia e veprimit të ndërsjellë. Ajo varet nga pozita e ndërsjellë e trupave dhe mu për këtë mund të thuhet se energjia potenciale është energji e pozitës. Energjia potenciale bën përpjekje të del në pah, të shndërrohet në energji të lëvizjes. Prandaj edhe pagëzohet “potencia-le”, përkatësisht “e fshehur”, “e mundshme”. > Emri i përgjithshëm i këtyre dy for-mave është energji mekanike. Ekzistojnë edhe forma tjera të energjisë. Kur e djegim drurin në stufë, energjia kimike, e drurëve të dhezur, lirohet dhe shndërrohet në energji ngrohëse. Linjat e cilësisë së lartë të elektro dhënësve dhe elektro përçuesve në banesën tuaj bartin energji elektrike. Dielli rrezaton një sasi të madhe të energjisë ndriçuese. Mund të flitet për energji të muskujve, energji të prurjeve detare, energji të valëve, energji të erës, bioenergjia...

Energjia – masë për atë që mund të ndodh

Format e ndryshme të energjisë janë vetvetiu të rëndësishme , por edhe më me rëndësi është ajo që ndodh kur energjia kalon nga një formë në formë tjetër. Të gjitha objektet në lëvizje kanë energji kinetike. Kur objekti ndalon energjia e tij kalon në formë tjetër – mendoni për proverbin: “Nuk vret shpejtësia me të cilën ti lëviz, por ndalja e pa pritur”. Poqese ndonjë objekt gjendet në një lartësi, mbi ndonjë sipërfaqe, ai ka energji potenciale në raport me këtë sipërfaqe. Djaloshi në biçikletë ka energji potenciale në raport me sipërfaqen e tokës. Gjatë frenimit të papritur ai do të bindet se energjia e tij potenciale do të kalojë në kinetike. Ky është një ilustrim i thjeshtë i rregullës së përgjith-shme: Çdo herë kur energjia e ndërron for-mën, diçka ndodh dhe anasjelltas, çdo herë kur diçka ndodh energjia e ndryshon for-mën. Poqese i bëjmë një rezyme asaj që e kuptuam në prezantimin e shkurtër të energjisë, atëherë mund të themi: energjia është ajo që mund të bëjë me fuqi që diç-ka të ndodh. Mos mendoni se tani e dini se ç’është energjia. As një fizikan më eminent nuk do t’ju përgjigjet pyetjes: “Ç’është en-ergjia?”. Ajo thjesht ekziston dhe kaq. Poqese energjia ekziston, atëherë duhet ditur se si matet. Zakonisht elektro energjia matet në kilovat-orë (KWh). 1 KWh, është sasia e energjisë që është e nevojshme për ta lëvizur një kami-on 10 tonësh deri në shpejtësinë prej 100 km/h. Aq energji humbet poqese harrohet i kyçur një poç prej 40 vatësh (W) në dhomë të zbrazët gjatë një nate dhe dite. Në fizikë energjia matet me xhull (J). Raporti midis njësisë së energjisë është dhënë në tabelën 1.1.

9

Tabela 1.11 vat-sekondë (Ws) = 1 xhull (J)

1 vat-rë (Wh ) = 3600 WS

1 kilovat-orë (KWh) = 1000Wh (10³ Wh) 1 megavat-orë (MWh) = 1000 KWh (106 Wh = 1000000 Wh) 1 gigavat-orë (GWh) = 1000 MWh (109 Wh = 1000000000 Wh)

1 teravat-orë (TWh) = 1000 TWh (10¹² Wh = 1000000000000 Wh)

Kur rrëfeni se si udhëtoni me tren nga qyteti A deri te qyteti B, me siguri e përdorni no-cionin shpejtësi. Poqese largësia nga qyteti A deri te qyteti B është 150 km, e ju udhëtoni 5 orë, atëherë shpejtësia juaj ka qenë e vogël, por poqese thoni se udhëtimi juaj ka zgjatur 30 minuta, atëherë nuk do tu besojnë: trenat tonë nuk vozisin kaq shpejt. Domethënë,Shpejtësia = rruga e kaluar / kohë

Në shumë raste është e dobishme që të kihet një masë matjeje e cila vë në pah se sa shpejt transformohet (shfrytëzohet) en-ergjia. Kjo masë pagëzohet fuqia.

Fuqia=energjia e shfrytëzuar / kohë

Fuqia e madhe tregon se për një kohë të shkurtër shfrytëzohet sasi e madhe e en-ergjisë. Fuqia matet me vat (W).

Fuqia – masë e shpejtësisë me të cilën shpenzohet energjia

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Në cilin rast trupat posedojnë energji potenciale?2. Theksoni shembuj të trupave që kanë energji kinetike?3. Çka mendoni, çfarë energjie ka flaka e qiririt; aeroplani; akumulatori; buka që është nxjerrë nga furra?4. Kur shpenzoni më shumë energji: Duke përgatitur leksione në tavolinën e punës në të cilën ka llambë me fuqi 60 W gjatë 3 orëve, ose duke kyçur enë elektrike çaji me fuqi 600 W në kohëzgjatje prej 10 minuta për të pirë çaj?

10

?

11

PRAKTIKUM (detyra 3)

Matje e energjisë së nevojshme në shtëpi Çdo natë gjatë javës duhet ti shënoni treguesit e pajisjeve matëse të energjisë elektrike. Shënoni këto shifra në tabelën 1.2. Kështu do të zbuloni se sa energji shpenzoni në shtëpi. Më poshtë theksoni çka përdorni për ngrohje në shtëpinë tuaj – ngrohje qendrore, qymyr, gaz, naftë ose drurë. Filloni leximin e matësve të energjisë elektrike të hënën në mbrëmje. Të martën duhet ta bëni të njëjtën. Për të mësuar se sa energji është shpenzuar gjatë 24 orëve të fundit, zbritni numrin e lexuar të hënën nga numri i të martës. Shënoni rezultatin me një kryq në rendin përkatës në kolonën e martë. Bëheni këtë çdo mbrëmje, përfundimisht me të hënën e ardhshme. Në fund vizatoni një vijë përmes të gjitha kryqeve dhe do ta fitoni grafikun e energjisë së shpenzuar e energjisë së shpenzuar elektrike për çdo ditë të javës. Mblidhni të gjitha rezultatet që ta fitoni sasinë e tërësishme të energjisë së shpenzuar në shtëpinë tuaj gjatë një jave. Duhet të keni parasysh se duhet të ndahet burimi i energjisë të cilën e shfrytëzoni. Mandej mund ta ndërpritni të matni konsumin e energjisë elektrike për një javë në shtëpinë tuaj. Brenda asaj kohë bëni analizë të kujdesshme të nevojës suaj për energji dhe bëni përpjekje që ta zvogëloni. Përsëriteni matjen e energjisë së shpenzuar elektrike gjatë javës. Rezultatet shënoni në të njëjtën tabelë por me ngjyrë tjetër. Në fund mund ti përcaktoni rezultatet. Keni arritur kursim të energjisë apo jo? Shënoni energjinë e shfrytëzuar elektrike për 24 orët e fundit. Tabela 1.2

Matje e energjisë së nevojshme në shtëpi kWh20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 E hënë E martë E mërkurë E enjte E premte E shtunë E diell

Nënvizoni burimin që e përdorni Qymyr Gaz Naftë Ngrohje qendrore Drurë

3. Ligji i parë energjetik: Energjia ruhet

Fizikanët formuan dy ligje të rëndë-sishme energjetike. Këto ligje janë fondamen-tale, përkatësisht ata nuk guxojnë të shkatër-rohen: ato veprojnë çdo kund dhe gjithmonë, pavarësisht nga dëshira jonë, madje edhe pavarësisht nga fakti nëse i njihni apo jo. Për ato ekzistojnë shumë emra dhe emërtime të ndryshme. Ligji i parë shpesh herë pagëzo-het “Ligji për ruajtjen e energjisë”, ndërsa i dyti “Ligj për rritjen e entropisë”. Në mënyrë figurative, ligji i parë mund të pagëzohet ligj për sasinë, ndërsa i dyti ligj për cilësinë e energjisë. Së shpejti do të kuptoni pse:

Ligji i parë: sasia e energjisë mbetet e pa ndryshuar

Penda e hidrocentralit e gardhon lumin me çka formon një rezervuar uji. Niveli i ujit në rezervuarin është rritur në krahasim me sh-tratin e lumit prapa pendës, dhe mu për këtë uji prapa pendës ka energji potenciale. Me rënien nga ajo lartësi, uji e humb energjinë potenciale dhe atë e shndërron në kinetike. Me rënien në krahët e hidro turbinës, uji ia dorëzon energjinë e vet kinetike turbinës e cila jep energji kinetike të rotacionit. Tur-bina e rrotullon gjeneratorin elektrik në të cilin energjia mekanike e rrotullimit kalon në energji elektrike. Përmes largpërçuesve en-ergjia elektrike vjen deri te llambat elektrike në shtëpinë tuaj dhe aty shndërrohet në en-ergji ngrohëse (pjesa më e madhe) dhe në energji ndriçuese (pjesa më e vogël). Gjatë rrugës një pjesë e energjisë humbet për

ngrohjen e largpërçuesve, për fërkime gjatë lëvizjes së turbinave dhe gjeneratorëve. Ky shembull tregon se energjia mund të ndryshojë nga një në formë tjetër. Me këtë rast poqese merren parasysh të gjitha humbjet, sasia e energjisë në tërë zinxhirin e ndryshimeve nuk ndryshon.

igji për ruajtjen e energjisë zakonisht formu-lohet kështu:

Energjia mund të humbet pa gjurmë dhe mund të paraqitet prej askund.

OseEnergjia mund ta ndërrojë

formën dhe vendin.

12

Energjia potenciale Energjia kinetike Energjia kinetike Energjia elektrike ujit ne rezervuar → e ujit që bie → në turbinën dhe → në gjeneratorin gjeneratorin përçuesit ⁄ \ Energjia ngrohëse Energjia ndriçuese e dritës në rrezet e dritës

Që nga kohërat e lashta deri sot, njerëzit nuk besojnë në ruajtjen e energjisë, duke u përpjekur të krijojnë vegël e cila do të kryente punë të dobishme duke mos shpen-zuar energji, përkatësish vegël nuk merr energji prej askund. Kjo është i ashtuquaj-turi lëvizës i përjetshëm (Përpetuum mobile). Mos bëni përpjekje që ti përsëritni përpjekjet e tyre. Realisht, kjo është po aq e pamund-shme siç është i pamundshëm konstruimi i asaj që shihet në vizatimin:

Në shikim të parë çdo gjë ka kuptim, por kur do të shihet më me kujdes bëhet e qartë se është absurd. Kështu është edhe me projek-tet e lëvizësve të përjetosh,. Në shikim të parë në vizatimin çdo gjë është mirë dhe duhet të funksionojë. Por kur do të kyçet – nuk punon. Dhe nuk do të punojë! Ligji për ruajtjen e en-ergjisë e ndalon këtë. E, poqese prapseprap funksionon, atëherë patjetër duhet të ketë ndonjë burim të fshehur të energjisë. Poqese kryen punë të dobishme, është e nevojshme shpenzimi i energjisë! Gjatë tërë historisë të njeriut askush dhe askund nuk ka shënuar shkelje të Ligjit për ruajtjen e energjisë.

Në pajtim me ligjin për ruajtjen e en-ergjisë, nuk është e përpiktë të flitet për “harxhimin” e energjisë, sikur të bëhet fjalë për “shpenzimin e plotë të saj”. Jo, energjia kalon në formë tjetër e cila, mundet, është e pa dobishme për ne ose madje mundtë jetë edhe e dëmshme. Mund të flitet për energjinë e shpen-zuar elektrike e cila ka kaluar në energji ngro-hjeje. Ky ligj na jep zgjidhje të thjeshtë të problemit të mungesës së energjisë në të ar-dhmen. Duhet ta ruani energjinë dhe sërish ta përdorni, duke e shndërruar në formën për të cilën keni nevojë. Ligji i dytë i energjisë sqaron pse kjo nuk është punë e thjeshtë!

Mendoni dhe përgjigjuni:

1. Çfarë transformime të energjisë bëhen gjatë: lansimit të anijes kozmike në orbitë; goditjes së topit nga futbollisti; ngjitjes me ashensor; nguljes së gozhdës në dërrasë?2. Pse pjesa më e madhe e meteorëve digjen në atmosferën e Tokës dhe vetëm më të mëd-henjtë bien në sipërfaqen e saj?3. Midis këshillave të dobishme nikoqire shpesh herë përmendet këshilla vijuese: Poqese në dimër ruani patate në shpajz, për të mos ngrirë, në sëndukun e tyre vendosni një llambë dhe periodikisht kyçeni (për shembull gjatë natës). Pse? Mos vallë në të errët është më ftohët, se sa në dritë?

13

Energjia potenciale Energjia kinetike Energjia kinetike Energjia elektrike ujit ne rezervuar → e ujit që bie → në turbinën dhe → në gjeneratorin gjeneratorin përçuesit ⁄ \ Energjia ngrohëse Energjia ndriçuese e dritës në rrezet e dritës

? Pse lëvizin automobilat e prezantuara në vizatimin? Një pjesë e energjisë kimike të benzinës transformohet, brenda në mo-torin (lëvizësin), në energji kinetike e cila shfrytëzohet për marrje hov dhe lëvizje të au-tomobilit. Kjo quhet energji e dobishme ose punë. Pjesa e mbetur e energjisë (e mbani në mend Ligjin për sasinë?) kalon në rreth-imin si energji ngrohëse, termike. Kjo pjesë e pagëzohet humbje energjetike. Ky shembull i thjeshtësuar demon-stron një cilësi tjetër të energjisë: gjithmonë kur energjia kalon nga një formë në formë tjetër, vetëm një pjesë shndërrohet në të dobishme, pjesa tjetër humbet (pa nevo-jë) dhe kalon si ngrohtësi në mjedisin për-reth. Madhësia e pjesës së dobishme dallon shumë varësisht nga forma e energjisë dhe teknologjisë së përdorur. Makinat ngrohëse e shndërrojnë en-ergjinë ngrohëse në formën e përshtatshme për përdorim, për shembull mekanike ose elektrike. Motori me benzinë është shembull i tillë i makinës. Makinat ngrohëse energjinë nuk e transformojnë në mënyrën e duhur ekonomike.

4. Ligji i dytë energjetik :Cilësia e energjisë do të zvogëlohet

Shumica e termocentraleve, energjinë e fituar nga nafta, gazi ose qymyri i djegur, vetëm 40% përqind e shndërrojnë në energji elektrike. 60% tjera të energjisë hedhet si ngrohtësi në ambientin rrethues. Centralet bërthamore janë edhe më të këqija në këtë pikëpamje. Realisht, ato shndërrojnë në en-ergji elektrike jo më shumë se 30% të en-ergjisë të lëndës djegëse të bërthamës, ndërsa 70% kalon si ngrohje në ambientin rrethues. Për ne konsumatorët, nuk janë të dobishme të gjitha format e energjisë për shkak se ato kanë cilësi të ndryshme energ-jetike. Ç’do të thotë kjo? Do të përpiqemi ta vlerësojmë cilësinë e energjisë ose dobinë e saj energjetike për ne. Të krahasojmë sasi

14

PRAKTIKUM (Detyra 4)Krijoni ciklin e juaj energjetik

Do të nevojiten 2 kg bizele ( të pathara) dhe një ulluk i bërë nga çfarë do qoftë materiali dhe në te të mos ketë vrima. Do t’ju nevoitet edhe një enë ku do të rrokulliset bizelja. Vendoseni ullukun në mënyrë që nëpër te të mund të rrokullisen kokrrat e bizeles dhe të grumbullohet në enën që është e vendosur nën ullukun, në bazamentin. Shpejtë grumbulloni kokrrat e bizeles në një gotë dhe vazhdimisht mbusheni majën e ullukut. Kështu do të krijohet rrjedhje e kokrrave të bizeles, që krijon të ashtuquajtur cikël të mbyllur. Vegla juaj është model për qark të mbyllur elektrik. Kokrrat e bizeles i paraqesin elek-tronet, qarkullimi i bizeleve e paraqesin rrymën elektrike. Ju e përfaqësoni baterinë e cila e sigu-ron lëvizjen e kokrrave të bizeles nga bazamenti i ullukut deri në majën e tij prej ku ato sërish rrëshqasin deri te bazamenti. Në qarkun elektrik bateria dhe përçuesi (ulluku në eksperimentin tonë), bateria e mban të qëndrueshëm tensionin e elektrodave (midis majës së ullukut dhe bazamentit të tij) me atë që elektronet (kokrrat e bizeleve) mund të lëvizin përmes përçuesit (ullukut).

të njëjta të energjisë elektrike dhe ngrohëse. Të parën mund ta përdorim edhe për ndriçim edhe për ngrohje, si dhe për punë mekanike. E dyta praktikisht mund të përdoret vetëm për ngrohje dhe me këtë rast pjesa e saj e konsiderueshme gjatë transportit në një largësi humbet pa kthim. Një ose forma tjetër e energjisë ka cilësi të lartë, poqese pjesa më e madhe e kësaj forme mund të shndërrohet në formë tjetër por me humbje të vogla. Sa më e madhe është pjesa e llojit të caktuar të energjisë e cila mund të përdo-ret për prodhimin e gjërave të dobishme, aq është më e lartë cilësia e burimit të theksuar të energjisë. Prandaj, në shembullin tonë cilësia e energjisë elektrike është më e mad-he se sa ngrohtësia. Klasifikimi i formave të energjisë mund të bëhet në mënyrën vijuese: Cilësi e shkëlqyeshme – shembull: energjia potenciale, energjia kinetike, en-ergjia elektrike. Cilësi e lartë – shembull: energjia bërthamore, energjia kimike, energjia ngro-hëse me temperaturë të lartë (mbi 100º C). Cilësi e ulët – shembull: energji ngro-hëse me temperaturë të ulët (nën 100º C). Mund të parashtrohet pyetja pse en-ergjia bërthamore ka një cilësi të lartë, ndërsa centralet bërthamore japin një përqindje kaq të vogël të energjisë së dobishme (30%)? Bëhet fjalë për atë që energjia elek-trike në centralet bërthamore krijohet nga gjeneratorë elektrik të cilat iniciohen më lëvizjen e turbinave me avull, njëlloj si në ter-mocentralet e rëndomta. Energjia bërtham-ore në reaktorin bërthamor shndërrohet filli-misht në energji ngrohëse, e mandej përmes turbinës dhe gjeneratorit në energji elek-trike. Energjia bërthamore transformohet në mënyrë shumë të mirë në atë ngrohëse, por energjia ngrohëse nuk shndërrohet aq mirë në energji elektrike.

Pra, çfarë do qoftë transformimi i energjisë realizohet me krijimin e ngrohtësisë, e cila humbet në mënyrë të pakthyeshme në mje-disit përreth. Me fjalë të tjera, energjia e dobishme zvogëlohet. Marrë në përgjithësi, nuk humbet energji por humbet ajo energji që mund të sjellët deri në formën për prodh-imin e punës së dobishme. Për këtë cilësi të energjisë flet ligji i dytë energjetik:

i mundshëm fitimi i energjisë me cilësi më të lartë nga energjia me cilësi më të ulët. Për shembull, mund të shndërrohet një pjesë e energjisë me frekuencë të lartë në energji me cilësi të lartë, të themi, energjia ngrohëse në atë elektrike në termocentral. Me këtë rast një pjesë e madhe e energjisë nisëse me frekue-ncë të lartë, do të shndërrohet në energji me cilësi të ulët (ngrohëse). Më në fund, në përgjithësi cilësia e en-ergjisë zvogëlohet. Kjo cilësi fondamentale e energjisë dhe transformimi i saj (Ligji i Dytë) mund të formulohet edhe kështu: Nuk mund të krijohet makinë, e cila në tërësi do ta shndërronte sasinë e caktuar të energjisë ngrohëse në punë të dobishme ose gjatë shndërrimit të sasisë së dhënë të energjisë në formë tjetër, cilësia e energjisë zvogëlohet.

Mendoni dhe përgjigjuni1. Pse gjatë pompimit të gomës së biçikletës, pompa ngrohet?2. Përpiquni të numëroni disa “kanale” të humbjes së energjisë gjatë lëvizjes së au tomobilit.

15

Ligji i dytë: Energjia e cilësisë së lartë me humbje të vogla mund të shndërrohet në energji me cilësi të ulët, por transformimi anasjelltas nuk është i mundshëm.

Çka nënkuptohet me nocionin ruajtja e energjisë?

Me qëllim që shoqëria bashkëkohore ti zvogëlojë humbjet e energjisë synohen ak-tivitetet vijuese:1. Modernizimi i pajisjes me qëllim të zvogëlimit të humbjes së energjisë;2. Kursimi intensiv i energjisë.

Si shembull për shfrytëzimin e humbjeve energjetike mund të shërbejë shfrytëzimi i mbeturinave ngrohëse nga industria për ngrohjen e serave ose të shtëpive.

Gjatë modernizimit të pajisjes zvogëlohen humbjet e energjisë, por nuk aplikohen parimet e teknologjisë dhe të teknikës. Si shembull mund të shërbejë ven-dosja e sistemit për rregullimin automatik të proceseve të djegies në kazanët e elektro centraleve, si dhe ndryshimi i sistemit të mb-ylljes së dyerve dhe të dritareve, përdorimi i qelqit të palëvizshëm atje ku nuk na nevo-jiten dritare që hapen e kështu me radhë. Kursimi intensiv i energjisë e nënkupton rikonstruimin e plotë të pajisjes dhe aplikimi i parimeve të reja të punës, të cilat në mënyrë qenësore do ta zvogëlojnë nevojën për energji. Si shembull mund të shërbejë zëvendësimi i motorëve me djegie të brendshme te automobilat, me elektro-motorë me furnizim nga elementet diellore (elektromobilët).

Për ne dhe ju janë të qasshëm dy drejtimet e ruajtjes së energjisë. Çka mund të bëjmë?Ruajtja e energjisë në pajtim me ligjin e parë:Mos shpenzoni më kot energji!

5. Ruajtja (kursimi) i energjisë

16

Ruajtja e energjisë në pajtim me ligjin e parë, nënkupton se në të njëjtën kohë do të shpenzoni më pak energji se sa më herët, me shfrytëzimin e saj proporcional. Do të japim shembuj për ruajtjen e en-ergjisë në pajtim me ligjin ne parë:1. Përdorni drita më ekonomike (të neonit si drita energjetike- më efikase);2. Shkyçeni dritën kur do të dilni nga dho-ma;

Ruajtja e energjisë në pajtim me ligjin e dytë:

Mos e humbni cilësinë e energjisë!

?Ruajtja e energjisë në pajtim me ligjin e dytë na imponon që të mendojmë për pyetja: En-ergji me çfarë cilësie na duhet për kryerjen e një ose detyrë tjetër?

Në të ardhmen, interesi për cilësinë e en-ergjisë rritet gjithnjë e më shumë.

Do të theksojmë shembuj për ruajtjen e en-ergjisë në pajtim me ligjin e dytë:

1. Shfrytëzimi i bioenergjisë dhe i en-ergjisë ngrohëse (të fituar nga dielli), në vend të elektro energjisë,

2. Shfrytëzimi i mbeturi-nave të energjisë ngrohëse për ng’

Ruajtje e energjisë dhe mbrojtje ambientit jetësor

Në tokë shfrytëzohet shumë energji. Më shpesh burime të pa përtëritëshme (fos-ile) të energjisë të cilat i shfrytëzojmë janë: nafta, qymyri, gazi. Ato e ndotin mjedisin jetësor, kështu që kjo seriozisht i brengos shkencëtarët. Prandaj duhet të përmirësohet gjendja e këtillë dhe të zvogëlohet përdorimi i këtij lloji të energjisë. Duke shfrytëzuar më pak burime të pa përtëritëshme të energjisë e zvogëlojmë ndotjen e mjedisit jetësor. Thënë më saktë, duhet të përdorim më pak burime të pa përtëritëshme, e më shumë burime të përtëritëshme të energjisë.

17

PRAKTIKUM (Detyra 5)Shfrytëzimi i energjisë nga nxënësit

Çdo ditë ne shfrytëzojmë energji për qëllime të ndryshme. Ajo shpenzohet për ngrohjen e shtëpive tona, për ndriçim, në makinat dhe në transport. Bëni listë për të gjithë atë për çka keni shpenzuar energji gjatë 24 orëve dhe plotësoheni kolonën e parë në tabelën 1.3.

Me këtë rast në kolonën e dytë sqaroni se si mund ta zvogëloni nevojën për energji në ditën e ardhshme. Diskutoni për rezultatet në çifte, e mandej me tërë klasën.

Tabela 1.3 Shfrytëzimi i energjisë

Për çka është shpenzuar energjia

Si mund të zvogëlohet harxhimi?

Shembull: transport me automobil deri në dyqan

transport me biçikletë deri në dyqan

1. 2. 3.

?Kursimi i energjisë është masa më e rëndë-sishme për ndotjen e mjedisit jetësor. Mund të fillojmë menjëherë:

Shembull: Mos harroni ta shkyçni dritën kur dilni nga dhoma, vendosni rregullatorë të temperaturës së ngrohjes me çka do të mba-hej një temperaturë e qëndrueshme prej 20-25 ºC në dhomë. Te dyqani më i afërt mund të shkohet në këmbë ose me biçikletë.

Burimet e përtëritëshme të energjisë (energjia e diellit, energjia e erës, bio lën-da djegëse e tjera) nuk do ti zëvendësojnë menjëherë burimet e pa përtëritëshme të en-ergjisë. Me rëndësi është të shfrytëzohet aq energji, sa është e nevojshme për ta kryer punën e nevojshme. Me këtë do ta zvogëlo-jmë ndotjen në atmosferë dhe do ta mbrojmë mjedisin jetësor.

18

Mendoni dhe përgjigjuni:

Theksoni shembuj të, sipas mendimit tuaj, shpenzimit joracional të energjisë. Plotësoni Tabelën 1.4 Vallë a duhet vetëm për shkaqe ekonomike (harxhim më i vogël i energjisë – shpenzim më i vogël) duhet të kursehet energjia?

Tabela 1.4 Shfrytëzimi i energjisë

Veprimi Po Jo Ndonjëherë Mund ta ndryshoj gjendjen

E mbyll ujin deri sa vë shampon dhe sapun në vete

E mbyll mirë çezmën që të mos pikojë

E ndal ujin duke i larë dhëmbët

Gjithmonëshkruaj në të dy anët e fletës

E shkyç dritën kur dal nga dhoma

Shkyç stufa ngrohjeje kur nuk ka nevojë për to.

E shkyç pllakën pas përgatitjes së ushqimit

? (Detyra 6)

Kristina jeton në banesë në Norvegji dhe nuk kujdeset shumë se si do ta shfrytëzo-jë energjinë elektrike për shkak se ajo ka shumë para, energjia elektrike është e lirë, kështu që ajo nuk mendon se duhet të kujdeset për shfrytëzimin e energjisë. Madje, pjesa më e madhe e energjisë së përdorur nuk ndikon në shëndetin e njerëzve tjerë, për shkak se elektroen-ergjia e prodhuar në hidrocentralet nuk e ndot natyrën. Atë e shqetëson një gjë – kjo është ndotja e Norvegjisë që vjen nga shtete tjera. Ajo është e brengosur posaçërisht për ndotjen nga të reshurat e tharta,, të cilat u shkaktojnë dëme pyjeve dhe peshqve në ujërat norvegjeze. Kristina konsideron se duhet të ndërmerren masa vendimtare për ti vënë fund ndotjes me të reshura të tharta. Sashka jeton në Maqedoni dhe pu-non në fabrikë të madhe ku për fitimin e energjisë përdoret qymyri. Nga kazani i fabrikës përmes oxhakut të lartë hidhen jashtë gazrat e dëmshme dhe materiet helmuese që prodhohen aty.

Ajo ka lexuar në gazetë se disa njerëz e konsiderojnë të rrezikshme atë që elek-trocentrali lëshon sasi të shumta në ajër, që e ndotin dhe e degradojnë natyrën edhe në vendet fqinje. Prapseprap, dre-jtori i elektrocentralit konsideron se nuk kanë zgjedhje tjetër për prodhimin e en-ergjisë. Poqese ata do të fitonin energji nga ndonjë burim tjetër, ajo do të kush-tonte shumë, kështu që do të kishin qenë të detyruar ta mbyllin elektrocentralin dhe të largojnë punëtorë nga puna.

Mendoni dhe përgjigjuni:

1. Vallë a kanë të dy rastet lidhje me problemin e mbrojtjes së mjedisit jetësor?2. Vallë a kanë diçka të përbash kët?3. Kush është përgjegjës për problemin e ndotjes së mjedisit jetësor?4. Çka mund të bëjë Kristina për zvogëlimin e ndotjes së natyrës?5. Çka mund të bëjë për këtë Sashka?6. Çka mund të bëjmë ne?

Situatë për shqyrtim

19

Ekzistojnë burime të përtëritëshme dhe të pa përtëritëshme të energjisë. Në mënyrë më të detajuar edhe të parët edhe të dytët do të shqyrtohen në pjesën e tretë të këtij doracaku. Para kësaj do të njihemi me karakteristikat e përgjithshme të tyre.Burime të përtëritëshme të energjisë Nga Dielli në Tokë vazhdimisht arrijnë sasi të mëdha të energjisë. Një e treta e kë-tyre sasive mbetet në atmosferën e Tokës, 0,02% e shfrytëzojnë bimët për fotosintezën, ndërsa pjesa tjetër shpenzohet për një numër të madh të proceseve natyrore: ngrohjen e mbulesës së Tokës, të oqeaneve, atmosfer-ës, për lëvizjen e masave ajrore (era), dall-gëve, lëvizjet oqeanike, avullimin dhe qarkul-limin e ujit. Kjo është energji e madhe e cila vjen në Tokë, por nuk e shkakton ndotjen e përgjithshme, sepse, pasi që kalon nëpër proceset natyrore ajo sërish kthehet në hapë-sirën kozmike. Me miliona vite, natyra është përshtatur në këto qarkullime të mëdha të energjisë dhe ka vendosur një baraspeshë të përgjithshme. Energjia diellore ↓ Procese natyrore ↓ Rritje e Energjisë së brendshme ↓ Rrezatim

.

6. Burime të energjisë

Shfrytëzimi i burimeve të përtëritëshme të energjisë (e diellit, energjia e erës, bioen-ergjia, hidro energjia) bëhet në dy mënyra. Mënyra e parë për shfrytëzimin e dre-jtpërdrejtë të burimeve të përtëritëshme të energjisë është për shembull në kolektorët diellor (fotovoltaikët). Në kolektorët diellor, energjia e Diellit transformohet në energji elektrike. Në ven-det ku gjatë vitit ka numër të madh të ditëve me diell, mund të montohen kolektorë diel-lor dhe të shfrytëzohet energjia e Diellit për nevojat e përditshme. Ekzistojnë madje edhe projekte, si për shembull: automobila të cilët kanë lëvizur me ndihmën e energjisë së fituar nga Dielli, fo-tovoltaikë që janë të montuar mbi pullazin e automobilit. Mënyra e dytë për shfrytëzimin e energjisë së ndonjë procesi natyror është shfrytëzimi i energjisë së ujit në hidrocen-tralet, energjia e baticës dhe zbaticës në elektrocentralet prurëse, energjia e erës në elektrocentralet me erë. Gjatë shfrytëzimit të burimeve të përtëritëshme të energjisë, rritja e shpenzim-it të burimeve të përtëritëshme të energjisë, rritja e shpenzimit të energjisë në Tokë, nuk e prish baraspeshën e përgjithshme të ngrohtësisë dhe nuk sjell ngrohje të shtuar. Ne nuk e ndryshojmë sasinë e en-ergjisë që vjen në Tokë dhe mandej e braktis atë (fotografia 1). Mu për këtë, përparësia e burimeve të këtilla të energjisë është ajo që ato nuk i bëjnë dëme natyrës. Burimet e përtëritëshme të energjisë vazhdimisht e plotësojnë energjinë e vet nga Dielli dhe janë të mjaftueshme për miliona, madje edhe për miliarda vjet, përkatësisht deri sa ekziston Dielli. Kjo është përparësia e tyre plotësuese.

Fotografia 1. Baraspesha energjetike në Tokë

gasovi.

(DIELLI)

.(Rrezatimi i diellit kalon nëpër

atmosferën e pastër)

.Një pjesë e rrezatimit të diellit reflektohet

nga Toka në atmosferë

ATMOSFERë

TOKA

Sipërfaqja e tokës e absor-bon pjesën më të madhe të

rrezatimit dhe ngrohet

Një pjesë e rrezatimit infra të kuq kalon nëpër atmosferë, e një pjesë absorbohet dhe riemetohet në të gjitha drejtimet nga moleku-

lat e gazrave serëEfekti i kësaj është ngrohja e

sipërfaqes së tokës dhe tempera-tura e ulët

Rrezatimi infra i kuq emitohet nga sipërfaqja e tokës

BURIME TË PA PËRTËRITËSHME TËENERGJISË

Shumë bashkime të ndryshme naty-rore të cilat përmbajnë rezerva të energjisë, gjenden në brendësinë e Tokës. Më të rëndë-sishmet nga këto janë: nafta, qymyri, gazi natyror. Energjia që gjendet në këto burime është fituar nga Dielli. Vetëm një sasi e vogël w energjisë diellore çdo vit shndërrohet në burime të përtëritëshme të energjisë. Nevo-jiten milionë vite që këto sasi të vogla të en-ergjisë të transformohen në qymyr, naftë dhe gaz. Energjia nga burimet e pa përtëritëshme gjendet vetëm në Tokë (nafta, qymyri, gazi natyror). Pasuria e energjisë e fshehur në tokë mbetet e pa ndryshuar përderisa nuk e zbulon njeriu dhe nuk fil-lon ta shfrytëzojë. Me fillimin e shfrytëzimit të burimeve të pa përtëritëshme nga njeriu, sasia e energjisë së ruajtur ka filluar të hum-bet në mënyrë të pakthyeshme. Shpejtësia me të cilën ne i harxhojmë burimet e pa përtëritëshme të energjisë është disa herë më e madhe nga shpejtësia e krijimit të tyre. Prandaj herët ose vonë ato do të shteren. Kjo është mungesa e tyre e parë.

Duhen bërë përpjekje që sa mun-det më pak të shpenzohet energji e pa përtëritëshme, e sa më shumë të shpenzohet energji e përtëritëshme. Poqese për ngro-hje përdorim drurë nevoitet që në vendin e drurëve të prerë të mbjellim të reja. Dyoksidi i karbonit që del nga djegies së drurit , do ta absorbojë druri i posa mbjellë.

Mungesa e dytë e madhe e burimeve të pa përtëritëshme të energjisë është ajo që ato shkaktojnë ndotje të lartë të natyrës (lëshojnë sasi të madhe të karbon dyok-sidit).

Pse njerëzimi vazhdon me shfrytëzi-min e tyre edhe përkundër mangësive të tyre?

Në thelb ekzistojnë disa shkaqe:

1. Ekonomike (dëshira për të marrë të ardhura më të mëdha menjëherë);

2. Psikologjike (nuk kemi dëshirë që ë heqim dorë nga disa kënaqësi);

3. Politike (energjia – kjo është pushtet).

Si konkluzë do ta theksojmë tabelën 1.5 e cila në mënyrë skematike tregon cilat janë përparësitë dhe dobësitë e burimeve të përhapura të energjisë dhe cilat janë pasojat e shfrytëzimit të tyre për ambientin jetësor. Siç shihet nuk ka asnjë burim ideal të en-ergjisë, por prapseprap ekziston një dallim i madh midis tyre nga pikëpamja e rreziksh-mërisë së tyre për ambientin jetësor.

Mendoni dhe përgjigjuni:

1. Çka do të thotë nocioni “burim i përtëritshëm i energjisë”?2. Çka do të thotë nocioni “burim i papërsëritshëm i energjisë”? Vallë a mundet ky nocion të kuptohet tekstualisht?3. Çfarë burime të energjisë, të përtëritëshme ose të papërtëritëshme në thelb shfrytëzon njerëzimi sot për prodhimin e energjisë?

21

Sipas të dhënave të cilat ruhen në Drejtorinë e çështjeve hidro-meteorologjike të Republikës së Maqedonisë, viti më i ngrohët i shënuar në ter-ritorin e Maqedonisë është viti 1994- në Shkup temperatura ka qenë për dy gradë celsius sesa ajo mesatare në nivel vjetor. Në vitin 1993 në pjesën dimërore të vitit janë regjistruar edhe tem-peraturat absolutisht më të ulëta të ajrit, atëherë në Manastir janë matur minus 30,4 gradë Cel-sius, në Prilep minus 21,8 gradë, në Demir Kapi minus 23,2 gradë, në Shtip minus 20,8 dhe në Shkup (Petrovc) minus 24,6 gradë.

22

Tabela 1.5. Përparësi dhe mangësi të burimeve të energjisë

Burime të energjisë

Anë të mira Anë të dobëta

Dielli Qëndrueshmëri Qasje.

Nuk ka qasje në mënyrë të barabartë gjatë tërë ditës dhe në të gjitha pjesët e tokës Çmimi i kolektorëve diellor.

Era Përtëritje. E zhurmshme; Sipërfaqe të mëdha të mbuluara me mulli ere

Biomasa Qasje; Thjeshtësi e përdorimit.

Nevoitet transport i biomasës;Uji i nevojshëm për prodhimtarinë e biomasës.

Uji Çmimi i ulët i ujit si lëndë djegëse.

Kufijtë nacionale; Rezervuarët e ujit zënë sipërfaqe të mëdha.

Qymyri Stabilitet; Qasje.

Pa përtëritshmëri; Gjatë djegies krijon gazra të oksideve të karbonit dhe sulfurike që janë shkaktarë kryesor për krijimin e ndryshimeve klimaterike

Nafta Përdorim i Thjeshtë.

Qasje e kufizuar; Pa përtëritshmëri; Rrezikimi i mjedisit jetësor; Rrezik nga zjarre.

Gazi Mos rrezikshmëri relative për ambientin jetësor; Përdorimi i thjesht.

Qasje e kufizuar; Pa përtëritshmëri; Rrezik nga shpërthime.

Energjia bërthamore

Qasje;Çmim të ulët; Sasi e madhe

Rrezikimi i ambientit jetësor; Pa përtëritshmëri; Problem me ruajtjen e mbeturinaveRrezik nga përhapja e armëve bërthamore;Pasoja të rënda të fatkeqësive (havari)

?Tabela 1.5. Përparësi dhe mangësi të burimeve të energjisë

Burime të energjisë

Anë të mira Anë të dobëta

Dielli Qëndrueshmëri Qasje.

Nuk ka qasje në mënyrë të barabartë gjatë tërë ditës dhe në të gjitha pjesët e tokës Çmimi i kolektorëve diellor.

Era Përtëritje. E zhurmshme; Sipërfaqe të mëdha të mbuluara me mulli ere

Biomasa Qasje; Thjeshtësi e përdorimit.

Nevoitet transport i biomasës;Uji i nevojshëm për prodhimtarinë e biomasës.

Uji Çmimi i ulët i ujit si lëndë djegëse.

Kufijtë nacionale; Rezervuarët e ujit zënë sipërfaqe të mëdha.

Qymyri Stabilitet; Qasje.

Pa përtëritshmëri; Gjatë djegies krijon gazra të oksideve të karbonit dhe sulfurike që janë shkaktarë kryesor për krijimin e ndryshimeve klimaterike

Nafta Përdorim i Thjeshtë.

Qasje e kufizuar; Pa përtëritshmëri; Rrezikimi i mjedisit jetësor; Rrezik nga zjarre.

Gazi Mos rrezikshmëri relative për ambientin jetësor; Përdorimi i thjesht.

Qasje e kufizuar; Pa përtëritshmëri; Rrezik nga shpërthime.

Energjia bërthamore

Qasje;Çmim të ulët; Sasi e madhe

Rrezikimi i ambientit jetësor; Pa përtëritshmëri; Problem me ruajtjen e mbeturinaveRrezik nga përhapja e armëve bërthamore;Pasoja të rënda të fatkeqësive (havari)

PRAKTIKUM (Detyra 7) Ambalazhi dhe energjia

Analizoni mirë ambalazhet e prodhimeve: letër, plastikë, teneqe e konservave etj. Disa prodhime, për shembull portokajtë kanë mbështjellëse natyrore.

Prodhimet tjera, për shembull, grosha mund të shitet pa kurrfarë ambalazhi. Ndërkaq, disa prodhime i marin në ambalazhe të ndërlikuara, për shembull lëngu në tetrapak. Për prodhimin e tyre është përdorur energjia.

1. Bëni një vlerësim të prodhimeve të ndryshme dhe të ambalazhit të tyre, nga pikëpamja e shpenzimit të energjisë. Me bashkënxënësit dhe me mësuesin vlerësoni se si prodhohen dhe shfrytëzohen materialet për ambalazh, e mandej shënoni prodhimet në tabelën 1.6 sipas radhitjes të zmadhimit të shpenzimeve energjike për prodhimin e tyre.

2. Vlerësoni se si mund të përdoret më tej ambalazhi sipas varianteve të dhëna të përgjigjeve.

A. Natyra i shpërbën materialet e ambalazhit; ato shpërbëhen dhe kalben. B. Ambalazhi mund të përdoret si lëndë djegëse në elektro centralet (insinerator) dhe pjesërisht të kthehet energjia e përdorur për prodhimin e tij. C. Ambalazhi mund të kthehet (për shembull shishe qelqi), por kjo tërheq shpenzime për transportin e ambalazhit e kështu me radhë. Ç. Ambalazhi kërkon sasi më të madhe energjie3 për asgjësimin e tij ose për përdorimin e sërishëm, për shembull ambalazhi i aluminit nga pijet në kanoçe.D. Ambalazhi sërish mund të përdoret ose të përpunohet.

Në grupe prej 3 deri 4 nxënës në klasë analizoni se në çfarë mënyre janë të ambalazhuara disa prodhime. Shqyrtoni edhe ambalazhet alternative.

Tabela 1.6 Ambalazhi dhe energjia

Prodhimi Vlerësimi A-D Ambalazh alternativ

Fanari në portin e Ohrit përdor burimfotovoltaik i cili për furnizim e shfrytëzon

energjinë diellore si burim!

Vallë a e dini se!

24

PJESA 2:

SHPENZIMI(KËRKESA) E ENERGJISË

7. Njerëzimit i nevoitet gjithnjë e më tepër energji

Kur njeriu i bashkësive të para e ka krijuar energjinë (kontrollin e zjarrit) kjo ka sjellë revolucion në jetën tij. Njerëzit kanë mësuar ta zinë dhe ta pjekin ushqimin, duke i asgjë-suar me këtë rast bakteret dhe parazitet në te. Duke e zotuar

zjarrin atakanë mund ti frikojnë kafshët e egra, të ngro-hen, ti përpunojnë veglat primitive për punë dhe armët për gjueti. Njëlloj si për njerëzit e parë ashtu edhe për ne, konsumatorët bash-këkohor, energjia nuk është vetëm qëllim por edhe mjet për përmirësimin e cilësisë së jetës. Në pjesën e parë thamë se çdo vep-rimtari, pavarësisht nga natyra e saj, paraqet shfrytëzim të energjisë. Njëlloj si edhe përmen-doret e vjetra të civilizimeve, ashtu edhe vep-rimtaria e sotme e njeriut në Tokë është dëshmi se njerëzit kanë përdorur dhe përdorin sasi të mëdha të energjisë. Njeriu posedon edhe aftësi të tjera përveç fuqisë fizike. Aftësia kryesore është të

mendojë dhe ti realizojë idetë e veta. Rezul-tati i kësaj, gjatë tërë historisë ishin mënyrat e ndryshme të shfrytëzimit të burimeve tjera të energjisë, përveç energjisë së muskujve për arritjen e rezultateve të ndryshme. Zotërimi i energjisë dhe metodat e përdorimit të saj e ofruan mundësinë që ajo të shfrytëzohet si zëvendësim i punës së krahut. Zëvendësimi i parë dhe më i njohur është aplikimi i makinës së tjerrjes (shekulli i 19 në Angli), e cila zëvendësoi shumë punëtorë në industrinë e tekstilit, traktorët i zëvendësuan kafshët shtëpiake, ndërsa robotët i zëvendësu-an njerëzit gjatë kryerjes së punëve të rrezik-shme dhe të vështira. Standardi i lartë i jetës në industrinë bashkëkohore kërkon konsum gjithnjë e më të madh të energjisë. Në këtë pjesë rrëfehet se si njerëzit e kanë arritur nivelin e sotëm të kërkesës së en-ergjisë. Kjo do të thotë se do ti shqyrtojmë ud-hërrëfyesit themelorë në historinë e kërkesës së energjisë. E tërë kjo histori tregon se me rritjen e standardit jetësor, rritet edhe sasia e nevojshme e energjisë për njerëzimin.

8. Shfrytëzimi i burimeve lokale të energjisë

Në historinë e njerëzimit çdo shoqëri i ka shfrytëzuar ato burime të energjisë në të cilat ka pasur qasje. Le të shqyrtojmë se si është bluar gruri në epoka të ndryshme. Në fillim njerëzit e kanë bluar grurin me gurë dhe me shkopinj druri, duke e përdorur energjinë e muskujve të veta. Në momentin kur është zbuluar guri i mullirit është bërë e mundshme të bluhen sasi më të mëdha të grurit. Konstruksioni i gurit të mullirit është i thjeshtë: guri i sipërm rrotullohet rreth aksit të vet, ndërsa guri i poshtëm është i palëvizshëm. Gruri bie nga ana e sipërme në një vrimë në gurin e sipërm, mbulesa ndahet veç, ndërsa kokrra e grurit thërrmohet. Në fillim për rrotullimin e gurit të sipërm është përdorur energjia e muskujve të njeri-ut, ndërsa më vonë është përdorur energjia

e muskujve të kafshëve shtëpiake. Në pjesët malore ku kanë ekzistuar ujëvara është për-dorur energjia e ujit që ka rënë, me atë që fil-limisht janë përdorur mulli të vegjël, e mandej mulli me rrota dhe gurë të mëdhenj. Në pjesët rrafshinore ku ka pasur erë, është zbuluar një mënyrë e ngjashme për shfrytëzimin e en-ergjisë së erës.

Sot, gruri bluhet në mulli me ndihmë të energjisë elektrike. Për fitimin e energjisë elek-trike, kryesisht shfrytëzohen burime lokale. Për shembull, në Norvegji, një pjesë e madhe e rrymës elektrike fitohet me transformimin e energjisë të fituar nga uji që rrjedh në elektro energji, ndërsa në shtetet e Evropës Lindore në energji elektrike transformohet energjia të cilën e përmban qymyri. 26

Nga energjia e përtëritëshme deri te ajo e papërtëritëshme Shkurtimisht, historia e kërkesës së en-ergjisë mund të prezantohet kështu: njerëzimi ka filluar me shfrytëzimin e kujdesshëm të buri-meve të përtëritëshme të energjisë, por gradu-alisht ka kaluar në përdorim jo racional të buri-meve të papërtëritëshme të energjisë. Kjo mund të ilustrohet me ndihmën e shembujve vijuese:Shembulli 1. Si kanë lundruar njerëzit nëpër oqeanet dikur dhe tani? Në fillim njeriu në mënyrë modeste e ka përdorur energjinë e muskujve të vet. E ka përdorur për lundrim, me qëllim që të lëvizë mbi ujë. Mandej ai ka më-suar ta shfrytëzojë erën dhe rrymat e detit. Në shekullin e 19-të, konstruimi i enëve me avull e ka arritur përsosmërinë. Gjithashtu edhe energjia e erës ka filluar të përdoret në mënyrë efektive (fillimisht për mulli në Holan-dë). Në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të njeriu ka filluar ta përdorë energjinë e qymyrit, mandej atë të naftës, dhe në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të uraniu-min (nëndetëse bërthamore, anije akullthyese bërthamore). Shembulli 2. Prodhimi i ushqimit. Detyrë e eko-nomisë fshatare është prodhimi i produkteve ushqimore dhe të veshjes duke e shfrytëzuar fotosintezën në transformimin e energjisë diel-lore në biomasë. Në këtë proces fermerët in-vestojnë energji plotësuese. Ajo mund të jetë në formë të energjisë së muskujve të vetë fer-merit, energji e kafshëve shtëpiake, e trakto-rit, sistemit të ujitjes, plehërimit e kështu me radhë. Kanë kaluar shumë vite nga koha kur Evropa e ka ndërprerë përdorimin e veglave primitive në ekonominë fshatare.

Prapë se prapë, miliona njerëz në botën e pa-zhvilluar ende përdorin vegla primitive në bu-jqësi. Jo më shumë se një gjeneratë është ndërruar në Evropë nga koha kur në ekonomitë fshatare është ndërprerë përdorimi i kafshëve shtëpiake. Është shumë interesante baraspesha energjetike e këtyre llojeve të punëve të ekono-misë fshatare. Me përdorimin e mjeteve të dorës për punë ose të kafshëve shtëpiake, energjia e investuar në prodhimin është shumë herë më e madhe nga energjia e humbur për prodhimin e këtij produkti. Në ekonominë bashkëkohore fshatare të mekanizuar gjendja është tjetërfare, përkatësisht energjia e humbur shpeshherë është më e madhe nga energjia e futur në prod-himin. Edhe një tendencë tjetër në histori-në e kërkesës së energjisë, në pikëpamje të shoqërisë me më shumë teknologji- ne gjith-një e më shumë jemi të varur nga burimet e papërtëritëshme të energjisë nga energjia elek-trike.

Në Maqedoni 75% të energjisë elektrike prodhohet në termo centralet të cilat punojnë me burimin e pa përtëritshëm të energjisë – qymyrin. Nuk mund të jemi të vetëdijshëm se sa varemi nga rryma elektrike, prodhimet e naftës, përderisa ndon-jëra prej këtyre nuk humbet përgjithmonë. Vallë, si atëherë do të lëvizim dhe do ta transportojmë mallin? Poqese nuk ka elektroenergji do të shuhen kompjuterët – paramendoni se çfarë kaosi do të sjell kjo, duke e ditur se pjesa më e madhe e prodhimtarisë në Maqedoni është e automatizuar me kompjuter.

!27

KONTROLLIMI I ENERGJISË – JEP PUSHTET

Historia e kërkesës për energji sjell në një konkluzë, në shikim të parë të papri-tur: Kush i kontrollon burimet e energjisë, ai e ka fuqinë. Është interesant se lidhja midis push-tetit dhe kontrollit të burimeve të energjisë me siguri është njëri nga shkaqet që deri tani energjia diellore përdoret shumë pak. Kjo energji vjen në Tokë në sasi të mëdha, por është e shkapërderdhur dhe asnjë njeri nuk mund tërësisht ta ketë nën kontroll.

Pikërisht për shkak se kjo energji është e shkapërderdhur, ajo mund të shfrytëzohet më mirë në elektro centrale të vogla, të cilat praktikisht janë të qasshme për çdo kënd. Shfrytëzimi i energjisë diellore nuk e sjell centralizimin dhe koncentrimin e pushtetit, si në rastin e hidro centraleve të mëdha. Hidro centralet e mëdha janë me interes vetëm për vendbanimet të banuara dendur, ku është e nevojshme energji e madhe. Koncentrim i këtillë i burimeve të en-ergjisë e mundëson marrjen e tyre nën kon-troll dhe shfrytëzimin për interesat e push-tetit.

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Ku përdoret sot energjia e muskujve të njeriut?2. Vallë a ndikon ndryshimi i çmimeve të prodhimeve të naftës në çmimet e prodhimeve ushqimore dhe pse (merrni parasysh shpenzimet e transportit dhe shpenzimet për prodh-imin e produkteve ushqimore)? Jepni shembuj!3. Si do ta sqaroni proverbin “Kontrolli mbi energjinë jep pushtet”?

Paramendoni

Jetoni në Angli kah fundi i shekullit të 19-të në Bejker Strit, me ndonjë mister Sh.Holms dhe mbiemri juaj është Vatson. është vonë në mbrëmje, e ju ende jeni p a r a vatrës në kaminë dhe diskutoni për ngjarjet e sotme. Sot sërish e shoqëruat mister Holmsin gjatë zbulimit të kundërvajtjes së radhës.Rrëfeni çfarë burime të energjisë dhe për çfarë qëllimi gjatë ditës i shfrytëzuat këto burime, duke filluar nga mëngjesi?Çfarë burime do të kishit shfrytëzuar për të njëjtat qël-lime

?

28

?9. Prodhimi botëror i energjisë

Shpenzimi i energjisë në shoqëritë e ndryshme

Shoqëritë parahistorike të gjuetarëve dhe të bujqve kanë pasur nevojë për aparat të vogël prijës. Prijësit ose këshilli i pleqve ka prirë me çdo gjë në këtë shoqëri. Shumi-ca prej tyre kanë shkuar në gjueti dhe i kanë grumbulluar të korrurat. Rendimentet shumë rrallë kanë qenë të mëdha, për tu lejuar pri-jësve të mos punojnë dhe tërë kohën t’ia de-dikojnë prirjes së fisit.Në shoqëritë e lashta nga një kilogram grurë

të mbjellë janë grumbulluar 3 deri 10 kilo-gram rendimente. është paraqitur tepricë e prodhimit. Teprica e energjisë dhe e ushqim-it kanë mund të ndahen për të jetuar pri-jësit, mjekët, priftërinjve dhe ushtarëve. Këto njerëz nuk janë marrë me bujqësi, por ata e kanë siguruar stabilitetin dhe sigurinë e bu-jqve, të cilët tërësisht i janë dedikuar sigurimit të ushqimit dhe të energjisë. Atje ku ka pasur kushte posaçërisht të përshtatshme për eko-nominë

29

PRAKTIKUM (Detyra 8)

Ushqimi dhe energjiaNë tabelën 2.1 shënoni listën e prodhimeve të përdorura për gatimin e drekës që

e hëngrët dje. Plotësojeni vetë pas diskutimit me shokët e klasës. Bëni përpjekje ta gjeni ku është prodhuar ushqimi të cilën e hëngrët dje, dhe poqese është i prodhuar në rrethinën tuaj shënoni X në kolonën e parë. Poqese është e prodhuar në vendbanim tjetër, shënoni X në kolonën e dytë. Poqese ushqimi është sjellë nga jashtë vendit, shënoni X në kolonën e tretë. Përpiquni të mësoni për prodhimin e cilit ushqim nevoitet më shumë energji. Merrni parasysh kultivimin, përpunimin dhe transportin. Mandej shënojeni me shkronjën E, në kolonën “Energji” atë ushqim prodhimi, dërgimi dhe përpunimi i të cilit kërkon më shumë energji. Për shembull, karota e cila është kultivuar në vendin tuaj, është blerë në treg dhe është përdorur menjëherë, kushton pak sa i përket energjisë. Poqese karota ka qenë e konservuar, atëherë për atë është përdorur më shumë energji.

Tabela 2.1 Ushqimi dhe energjia

Produkte Nga rrethina

Maqedoni Jashtë vendit

Energjia Përfitimi

Shem:Patate

Karotë Qumësht Bukë Banane Mish e kështu me radhë

Sqaroni nëse çdo gjë që hëngrët është e dobishme për shëndetin tuaj? Mandej, shënojeni ushqimin me shkronjën P në kolonën e fundit. Krahasoni rezultatin tuaj me rezultatet e një ose dy nxënësve nga klasa juaj. Në grupe të vogla diskutoni se mund të përmirësohet ushqimi juaj nga pikëpamja e humbjes së energjisë dhe vlerën ushqimore.

fshatare janë përdorur teknologji përparim-tare fshatare-ekonomike, kapasur tepricë ushqimi dhe energji për furnizimin e grupeve më të mëdha të njerëzve. Koncentrimi i gru-peve më të mëdha të njerëzve në vendbani-met ka dhënë mundësi për sigurimin e jetës së: druprerësve, argjend përpunuesve, treg-tarëve dhe të marinarëve. Në fillim të mesjetës në Evropë është konstruktuar rrota e ujit, dhe me te edhe makina të cilat mund të fitojnë energji nga burime më të fuqishme, se sa fuqia e musku-jve të njeriut ose të atyre të kafshës së pu-nës. Në vitin 1784, Xhejms Vat, mjeshtër prirës për kryerjen dhe remontin e pajisjeve

precize ka fituar patentë për makinën e parë universale me avull. Prej atëherë njerëzimi për kryerjen e punës ka mund të shfrytëzo-jë bioenergji (masë druri) dhe energji të pa përtëritëshme (qymyr). Shpikja e Vatit luajti rol vendimtar në kalimin nga puna e dorës drejtë punës maki-nerike. Jo pa arsye në përmendoren e tij shkruan: “E ka shtuar zotërimin e njeriut mbi natyrën”.

Në shoqërinë e sotme të zhvilluara teknikisht, prodhimi dhe shfrytëzimi i en-ergjisë së pa përtëritëshme është tejet i madh dhe është në rritje e sipër.

Energjia nga burime të ndryshme

Deri në fund të shekullit të 19-të, qy-myri dhe masa e drurit ishin burime kryesore të energjisë. Deri në vitin nafta paraqiste vetëm 2% nga të gjitha burimet e energjisë. Shfrytëzimi i burimeve të pa përtëritëshme të energjisë u rrit posaçërisht pas Luftës së Dytë botërore dhe vazhdon edhe më tej të ritet. Rryma elektrike e prodhuar në hidro-

centralet dhe elektro centralet bërthamore paraqet vetëm një pjesë shumë e vogël e konsumit të përgjithshëm të energjisë.

Në fotografi është prezantuar energjia (në gigavat orë) me të cilën disponon Maqe-donia sipas burimeve nga viti 2003.

30

1Raporti vjetor i EEM për vitin 2003

Shpërndarje e pa barabartë e energjisë

Qasja në energjinë e lirë ishte njëri nga shkaqet për standardin e lartë në botën në të cilën jetojmë Deri në një nivel të caktuar ekziston lidhje e drejtpërdrejtë midis mirëqe-nies materiale të shoqërisë dhe shpenzimit të energjisë. Por, mbi këtë nivel gjendja ndërlikohet. Pushteti politik dhe niveli i zhvil-limit teknologjik filluan të luajnë rol të rëndë-sishëm. Çdo vit OKB publikon raporte statis-tikore për atë se sa energji shpenzon mesa

tarisht çdo banor i shteteve të ndryshme. Për disa shkaqe nevoitet raport kritik ndaj këtyre të dhëna statistikore. E para, ekziston një dallim i rëndë-sishëm në shpenzimin e energjisë midis njerëzve të pasur dhe atyre të varfër, në një shtet të vogël. E dyta, raportet i përmbajnë vetëm konsumatorët komercial të energjisë. Për sh-embull në shumë vende masa e drurit ende është burim më i rëndësishëm i energjisë, por ai ende nuk është përfshirë në raportet.

?PRAKTIKUM (Detyra 9)Mendoni: Një amerikan shfrytëzon aq energji sa shfrytëzon dy evropianë, 35 banorë të Indisë, 210 banorë të Tanzanisë dhe 60 banorë të Butanit. Çka do të ndodh kur të gjithë këto popuj do të shfaqin dëshirë të shfrytëzo-jnë aq energji sa shfrytëzohet në botën e zhvilluar? Vallë a do të mund aq ta shto-jmë prodhimin e energjisë? A kemi të drejtë ta shtojmë konsumin e energjisë në të njëjtën kohë kur të tjerët këtë nuk mund t’ia lejojnë?

Mendoni dhe përgjigjuni

Bëni një radhitje kronologjike (në katrorët) prej 1 deri 7 të burimeve të energjisë, në të cilat ka pasur qasje njerëzimi duke filluar që nga kohërat më të lashta. energjia bërthamore energjia e muskujve të kafshëve shtëpiake nafta energjia e erës energjia e muskujve të njeriut qymyri energjia e ujëvarave

10. Pasoja të shpenzimit të energjisë

Sot njerëzit shfrytëzojnë energji më tepër se kurrë. Nga njëra anë kjo do të thotë se mund të jetojmë në mënyrë shumë komforte, por nga ana tjetër krijohen probleme. Për shkak se nuk ekziston burim i en-ergjisë që nuk është i dëmshëm për ambien-tin jetësor, për njerëzimin është shumë me rëndësi të kursen energji. Jemi të detyruar të kursejmë energji për ta zvogëluar ndikesën e dëmshme mbi natyrën. Jemi të detyruar ti shfrytëzojmë burimet e energjisë, të cilët i bëjnë dëm më të vogël natyrës. Vetëm ashtu do të mund ta arrijmë zhvillimin stabile të civilizimit. Për të kuptuar pse shfrytëzimi i buri-meve të pa përtëritëshme të energjisë shkak-tojnë dëm aq të madh në mjedisin jetësor, më detajisht do ta analizojmë sintezën dhe shpërbërjen e materieve organike. Në qelizat e bimëve në pjesët që përmbajnë klorofil, rrezet diellore e iniciojnë procesin – fotosintezën. Ky proces paraqet formim të materieve organike nga karbon dyoksidi dhe uji, përmes absorbimit të en-ergjisë diellore, e përcjellë me ndarjen e oksigjenit. Kjo, në mënyrë skematike është prezantuar më poshtë. Materiet e formuara organike, janë elemente tejet të rëndësishme për konstruk-tin e qelizave të organizmave të gjalla. Në konstruktin e qelizave marrin pjesë edhe el-ementet tjera azoti, hidrogjeni dhe karboni. Në fund formohen organizma të gjallë, bimë ose kafshë. Materiet organike janë të djegshme, përkatësisht janë të afta për djegie vetanake

dhe mu për këtë mund të përdoren si lëndë djegëse, përkatësisht si burim i energjisë. Gjatë djegies, ato shpërbëhen deri në kar-bon dyoksid dhe ujë e njëkohësisht lirohet energji. E njëjta ndodh edhe kur digjet nafta dhe qymyri. Në këtë mënyrë, pavarësisht nëse shfrytëzojmë burim të pa përtëritshëm të en-ergjisë ose bio lëndë djegëse (lëndë djegëse të prodhuar nga materie e thatë organike, ose vajra të djegshme të prodhuara nga bimët) karbon dyoksidi lëshohet në atmos-ferën. Prapseprap, ka një dallim të madh midis djegies së bio lëndës djegëse dhe llojit të përtëritshëm të lëndës djegëse. Buri-met e pa përtëritëshme të energjisë që lindin në brendësinë e Tokës (naftë, qymyr, gaz) përmbajnë sasi të madhe karboni. Kur digjet lënda e pa përtëritëshme djegëse në atmos-ferë dalin sasi të mëdha të karbonit në formë të karbon dyoksidit, gjë e cila sjell në shtimin e koncentrimin të tij në atmosferë. Poqese rritja e rezervave të bio lëndës djegëse është e njëjtë me shpenzimin e saj, atëherë nuk do të ndodh rritja e përmbajtjes së karbon dyoksidit në atmosferën, për shkak se në procesin e fotosintezës bimët e absor-bojnë karbon dyoksidin. Kjo do të thotë se rritja e koncentrimin të karbon dyoksidit është vetëm pasojë e dje-gies së lëndëve të pa përtëritëshme djegëse. Rritja e koncentrimin të tij sjell paraqitjen e efektit të ndryshimeve klimaterike, i cili paraqet rrezik serioz për njerëzimin.

CO2 + H2O + drita + klorofil = materie organike + O2

32

EFEKTI I KOPSHTIT TË QELQTË (SERËS)

Gjatë decenies së fundit janë dukje u zhvilluar debate të shumta për këtë efekt. Së pari, të përqendrohemi në dallimin midis efektit natyror të kopshtit të qelqtë dhe efek-tit që krijohet si rezultat i aktivitetit njerëzor. Në përgjithësi, efekti është i nevojshëm për ekzistencën e jetës në Tokë. Pa te tempera-tura mesatare në Tokë do të ishte -18 ºC. Falë efektit natyror të kopshtit të qelqtë tem-peratura mesatare në Tokë është + 14 ºC. Emri i efektit rrjedh nga ajo që atmos-fera e tokës vepron si kopsht i qelqtë (serë). Energjia diellore, kryesisht në formë të dritës kalon nëpër te, arrin në tokë dhe e ngroh. Toka e ngrohur më tej rrezaton energji, por në formë të ngrohtësisë, e jo të dritës, e mandej atmosfera e mban ngrohtësinë dhe nuk e lëshon jashtë. Thënë më thjeshtë, atmosfera rreth Tokës vepron pikërisht si qelqi rreth kopshtit të qelqtë. Pikërisht kjo dukuri i kontribuon jetës në Tokë. Kjo mund të sqarohet poqese mer-ren si shembuj planetët tona fqinje, Marsi dhe Venera. Venera, e cila është më afër Di-ellit ka atmosferë. Atje shtypja atmosferike është 100 herë më e madhe se sa ajo në Tokë. Atmosfera e Venerës përbëhet nga 97% karbon dyoksid, ndërsa temperatura e sipërfaqes së saj është 500 ºC. Këtë e kri-jon pikërisht efekti i kopshtit të qelqtë vallë a mund të ekzistojë jetë në temperaturë të këtillë? Marsi është më larg nga Dielli se sa që është Toka, dhe prandaj merr më pak en-ergji nga Dielli. Atmosfera e tij është shumë e rrallë, shtypja atmosferike është 200 herë më e vogël se sa ajo në Tokë dhe prandaj në mars nuk ka efekt të kopshtit të qelqtë. Atmosfera në Mars përmban 95% karbon dyoksid, ndërsa temperatura në sipërfaqen e tij është -50 ºC në gjerësitë e mesme, -100 ºC në gjerësitë polare. Hulumtimet e fundit tregojnë se në mars dikur ka ekzistuar jeta. Prapseprap, kushtet natyrore në mars janë

aq të vrazhdë që organizmat e përbërë si bimët, kafshët dhe njeriu nuk do të mund të mbijetonin. Në Tokë kushtet për jetë janë ideale, për shkak se nuk as shumë nxehët e as shumë ftohët. Si rezultat e aktivitetit të njer-iut, procesit të djegies së lëndëve djegëse dhe i asgjësimit të pyjeve në planetin, në at-mosferën shtohet koncentrimi i gazrave të kopshtit të qelqtë (karbon dyoksidi, metani). Koncentrimi i këtyre gazrave në atmosferë e prish balancën natyrore të temperaturës në planetin dhe shpien kah ngrohja dhe ndry-shimi i klimës.Shqetësim më të madh shkakton fakti që

ky efekt është shkas për ngrohjen globale të Tokës. Poqese kjo ndodh do të rritet niveli i oqeaneve. Pjesë të mëdha tokë do të gjenden nën ujë, miliona njerëz do të humbin çdo gjë dhe do të duhet të shpërn-gulen. Migrimi i masës së madhe të njerëzve

mund të sjell pasoja serioze. Shkencëtarët për klimën konsiderojnë se kah fundi i shekullit të 21-të, poqese nuk zvogëlohet emetimi i gazrave në atmosferë temperatura në Tokë do të rritet për 3 ºC. Kjo shifër për një shekull nuk tingëllon në mënyrë dramatike, por kjo është rritja më e madhe e temperaturës në 10.000 vitet e fundit dhe si rezultat të kësaj Toka do të ketë temperaturë më të lartë mesatare për 150.000 vitet e fun-dit. Disa shkencëtarë i konsiderojnë si të ekzagjëruara të dhënat për rritjen e temper-aturës mesatare në Tokë. Ekziston edhe teza se efekti i kopshtit të qelqtë është rezultat i proceseve natyrore, e jo të veprimtarisë eko-nomike të njerëzimit. Por, më mirë është që rreziku të mbitheksohet se sa të nënvlerëso-het, apo jo?

33

PASOJA TJERA NGA KONSUMI NË RRITJE E SIPËR TË ENERGJISË

Atëherë kur digjen materie organike në ajër lirohen sasi e madhe e sulfurit dhe të azotit. Burimet e pa përtëritëshme të en-ergjisë përmbajnë shumë komponenta të këtilla aktive nga masa e drurit. Gjatë dje-gies së qymyrit në atmosferë lirohen pluhur, tym, sulfur, klor, elemente në mikro sasi siç janë zink, kadmium, plumb, zhivë, nikel, bakër, krom dhe kombinime organike. Në atmosferë këto elemente hyjnë në reaksion me oksigjenin dhe ujin, dhe si rezultat i kë-tyre reaksioneve paraqiten shirat e tharta. Në qytetet më të mëdha dhe qendrat indus-triale formohet tymi industrial. Të gjitha këto forma të ngrohjes së mjedisit, për dallim nga efekti i kopshtit të qelqtë, kanë karakter lo-kal. Shumica e elektrocentraleve, posaçër-isht hidrocentralet zënë sipërfaqe të mëdha të tokës, të cilat nuk mund më të përdoren për bujqësi. Në shtetet me vendbanime të banuara dendur, mungesa e tokës bujqë

sore është problem i madh.Shfrytëzimi i materialeve radioaktive në cen-tralet bërthamore poashtu paraqet rrezikim të madh të mjedisit jetësor.

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Ç’është ajo fotosintezë?2. Vallë a mund fotosinteza të zhvillohet në errësirë?3. Pse përdorimi i bio lëndëve djegëse nuk e shton koncentrimin e karbon dyok-sidit në atmosferë?4. Si krijohen shirat e tharta?5. Ç’është ajo “efekt i kopshtit të qelqtë”?

?PRAKTIKUM (Detyra 10)EFEKTI I KOPSHTIT TË QELQTË

Le ta bëjmë modelin e efektit të kopshtit të qelqtë. Na nevojiten dy termometra me shkallë të njëjta, aq të vegjël që të mund të vendosen në kavanoza që mbyllen me kapak. Në kavanozin e parë vendosni një copë kartoni të zi i cili do ta mbulojë gjysmën e kavanozit. Kavanozi duhet të vendoset në anën e errët. Në kavanozin tjetër vendosni foli alumini në të njëjtën mënyrë siç e keni vendosur edhe kartonin në kavanozin e parë. Termometri njëlloj duhet të vendoset në anën e errësuar. Vendosni kavanozat njëri mbi tjetrin dhe në diell. Vendosni ato në diçka që i ngjan materialit

34

Termo izolues, për shembull librit. Kontrolloni nëse termometrat janë në anën e errët. Së shpejti do të bindeni se temperatura rritet më shpejt në kavanozin me karton të errët. Ja se ç’ndodh: Në rrezet e diellit ka vallë të shkurta dhe të gjata elektromagnetike. Të shkurtat – kjo është drita, ndërsa të gjatat – kjo është ngrohtësia. Qelqi i lëshojnë të kalojnë lehtë valët e shkurta (dritën), por i lëshon më rëndë të kalojnë valët e gjata (dritën). Në kavanozin me foli alumini rrezet prapsen nga metali. Gjatësia e valëve mbetet e pa ndryshuar dhe ato dalin nga kavanozi po aq lehtë siç kanë hyrë. Në kavanozin me karton të zi, kartoni i absorbon rrezet. Ato e ngrohin kartonin dhe temperatura në kavanoz rritet. Kartoni i ngrohur edhe vetë rrezaton energji, por gjatësia e valëve të këtyre rrezeve është më e madhe nga ajo në rrezet e diellit dhe ato nuk mund të dalin jashtë qelqit. Energjia e rrezatimit ngrohës mbetet në kavanoz dhe temperatura në kavanoz rritet. Në këtë mënyrë sillet edhe atmosfera e Tokës. Ajo e lejon energjinë diellore që të depërtojë në Tokë, e cila kryesisht vjen si dritë. Kjo energji shfrytëzohet nga Toka dhe shndërrohet në loje tjera të energjisë. Toka rreza-ton energji ngrohëse të cilës atmosfera nuk i lejon të del jashtë.

11. Krizat energjetike

Kriza elektrike dhe të ngrohtësisë (kriza e rrymës elektrike dhe e lëndës djegëse)

Atëherë kur në vendet e zhvilluara flitet për krizë energjetike, mendohet për situatat ekstreme që do të krijohen kur nuk sasi të mjaftueshme elektroenergji naftë të lirë. Në pajtim me vlerësimet e bëra në botë, rezervat e hulumtuara të qymyrit në botë do të jenë të mjaftueshme edhe disa shekuj, rezervat e naftës rreth edhe 70 vjet, ndërsa gazi natyror edhe 50 vjet. Këto para-shikime mund të ndryshojnë shumë pak me zbulimin e burimeve dhe minierave të reja, por një është e sigurtë: herët apo vonë këto rezerva do të shpenzohen. Çka do të përdo-

ret mandej si lëndë djegëse? Për t’ju shmangur gjendjes së këtillë. Shpenzohen mjete të shumta për zbulimin e burimeve të reja të naftës, për ndërtimin e centraleve të reja bërthamore dhe të hidro-centraleve të mëdha, të cilat do të përdorin lëndë tjera djegëse. Deri tani shumë pak mjete janë inves-tuar në shpenzimin efikas të energjisë dhe në ndërtimin e hidrocentraleve të vogla të cilat do të shfrytëzojnë burime të përtëritëshme të energjisë. Por, është e mundshme që raporti i këtillë të përmirësohet. Nga të gjithë ne varet që sjellja e shoqërisë dhe i pushtetit ndaj buri-meve të tilla të energjisë të përmirësohet.

Kriza e lëndës djegëse

Tani për tani vendet e zhvilluara in-dustriale janë të ballafaquara me mundësinë që të rrezikohen nga kriza energjetike e cila mund të ndodh në të ardhmen. Një numër i madh njerëzish, madje edhe sot ndiejnë krizë për energji – mungesë katastrofave e masës së drurit që përdoret për gatimin e

ushqimit dhe për ngrohjen e shtëpive. Në krahasim me vendet e zhvilluara, sasia e energjisë që e shfrytëzon një njeri në vendet e pa zhvilluara është shumë e ulët. Për ta pyjet janë burime të rëndësishme të energjisë. Praktikisht çdo fshatar plotësisht ose pjesërisht varet nga masa e drurit

35

për gatim dhe ngrohje. Nëpër qytetet qymyri dhe drurët janë burime më të rëndësishme të energjisë për klasën e varfër dhe të mesme. Deri tani këto burime ishin pa pagesë ose së paku shumë të lira.Në sajë të të dhënave të OKB, sot mil-iona njerëz jetojnë në vende ku shfrytëzimi i masës së drurëve është më e madhe se sa përtëritja e saj. Asgjësimi i pyjeve nuk mund të vazhdojë gjatë. Do të vëreni në mënyrë plotësuese se lënda djegëse bëhet gjithnjë e më e shtrenjtë. Për shumë njerëz procesi i përgatitjes së ushqimit bëhet më i kushtueshëm se sa vetë ushqimi. Mungesa e masës së drurit në regjio-net e ftohta siç janë Himalajet, Andet dhe masivet tjera malore, nuk i japin mundësi njeriut që të ngrohet rreth zjarrit, dhe kur njeriu i nënshtrohet të ftohtit, u nënshtrohet edhe sëmundjeve. Masa e drurit, qymyri, bajgat e thara të kafshëve, mbeturinat nga ekonomitë shtë-piake dhe plehrat në shumë shtete bëhen burime të rëndësishme të energjisë. Çdo ditë miliarda njerëz hanë ushqim të gatuar me qymyr ose dru. Gjysma e drurëve të prerë shkon për gatimin e ushqimit dhe për ngro-hje të shtëpive, ndërsa 1,5 miliard njerëz nuk

mund të gjejnë sasi të mjaftueshme druri dhe për ta kjo mungesë paraqet krizë energje-tike. Në vendet ku ende ka pyje, njerëzit e varfër e kanë të ndaluar grumbullimin e drurëve, për shkak se masa e drurit dhe qy-myri u bënë lëndë tregtie dhe çmimi u është rritur. Në Nepal, Indi dhe Bangladesh të var-frit janë të detyruar të vjedhin dru nga pyjet shtetërore dhe rrezikojnë që të paguajnë dënim ose të shkojnë në burg, poqese kap-en. Nëse hedhurinat bujqësore dhe bajgat e kafshëve do të përdoren si lëndë djegëse atëherë këto plehra të rëndësishme nuk do të përdoren për plehërim dhe kjo do ta zvogëlojë pjellshmërinë dhe cilësinë e tokës, e ajo është burim i mbijetesës për njerëzit e vendeve në zhvillim e sipër. Kriza e lëndëve djegëse në disa pjesë të botës frikëson për shkak se të varfrit në këto shtete i asgjësojnë bazat e ekzistimit të vet dhe të mbijetesës. Këtë e bëjnë jo për shkak se nuk janë të vetëdijshëm për pasojat, por për shkak se nuk kanë zgjedhje tjetër.

Paramendoni:Sot në Tokë janë shpenzuar rezervat e naftës (ato nuk janë të pafundshme). Çka do të ndryshojë në jetën e përditshme të njerëzve? Cilat kushte ata nuk do të ekzistojnë?

?Praktikum (Detyra 11)

Transporti dhe mjedisi jetësor

Automobili – i përkëdheluri i shekullit të 21-të. Në vitin 1900 në mbarë botën ka pasur vetëm disa mijëra automobila, e sot vetëm në SHBA ka 150.000.000. Rritja e numrit të tyre i ngjante eksplozionit. Me që numri më i madh i automobilave përdorin motorë me djegie të brendshme dhe punojnë me benzinë ose dizel, ndotja e mjedisit jetësor nga gazrat që i lëshojnë u shndër-rua në problem tejet të madh. Nëse në çdo shtet do të kishte numër të njëjtë të automobilave si në SHBA, atëherë në botë do të kishte mbi 3 miliard automobila. Kjo do të paraqiste katastrofë për mjedisin jetësor. Prandaj, duhet të mësohemi që automobilat ti përdorim në mënyrë racio-nale.

36

?12. Perspektiva për ardhmërinë

Sot në botë rritet interesi për shfrytëz-imin e burimeve të përtëritëshme të en-ergjisë. Posaçërisht të asaj diellore, të erës dhe bioenergjisë. Gjatë 15 viteve të fundit në mënyrë të konsiderueshme është shtuar aftësia konkurruese e burimeve të përtëritëshme të energjisë në krahasim me naftën, qymyrin, gazin dhe energjinë bërthamore. Poqese kjo tendencë vazhdon, burimet e përtëritëshme të energjisë do të zënë pjesë më të madhe në tregun energjetik. Mund të shihet se buri-met e përtëritëshme të energjisë mund të konkurrojnë me sukses në ndërtimin e cen-traleve të reja bërthamore. Kjo është për tu përshëndetur. Në raportin e prezantuar para komisionit ndërkombëtar të OKB për zhvil-limin e mjedisit jetësor, gjendja aktuale en-ergjetike është e prezantuar në mënyrën

vijuese:”Nuk mund të jetojmë pa energji në njërën apo formën tjetër. Zhvillimi i ardhshëm tërësisht varet nga ato forma të energjisë, të cilat do të jenë vazhdimisht në dispozicion në sasi që rriten të burimeve shpresëdhënëse të përtëritëshme, që nuk janë të rrezikshme për mjedisin jetësor. Në këtë moment nuk kemi asnjë burim universal i cili do të mund të na sigurojë në të ardhmen në pajtim me nevojat tona”. Problemi me të cilin ballafaqohemi është tejet i madh dhe çdo kush në kuadër të mundësive të veta duhet të kontribuojë për zgjidhjen e tij. Ne mund të fillojmë nga zgjid-hja më e thjeshtë, e cila në pikëpamje eko-nomike është e realizueshme, e kjo është: të mësojmë ta shfrytëzojmë energjinë e cila gjendet në rrethimin tonë në mënyrë sa më efikase dhe pa rreziqe për mjedisin jetësor.

Mendoni dhe përgjigjuni1. Pse për njerëzimin është tejet me rëndësi kalimi nga burimet e pa përtëritëshme në ato të përtëritëshme të energjisë? 37

Në këtë detyrë përdorimin e automobilave do ta shqyrtojmë nga pikëpamja kritike. Nëse i përdorim në mënyrë të duhur racionale automobilat ose mund ta përsosim përdorimin e tyre edhe me atë t’ju ndihmojmë edhe të tjerëve? Zgjidhni disa pika në afërsi të shkollës ku do të mund ta vëzhgoni komunikacionin rrugor. Ndahuni në grupe nga 2 deri 3 vetë, që mandej grupet ti krahasojnë rezultatet dhe ta realizojnë detyrën. Intensiteti i komunikacionit dallon gjatë periudhave të ditës. Prandaj racionale është të krahasohen lëvizjet një orë në mëngjes, një orë në mesditë dhe një orë në mbrëmje. Pasi që intensiteti mund të ndryshojë në një ose ditë tjetër, ju këshillojmë ta përcillni komunikacionin rrugor dy ditë në javë dhe propozojmë ti zgjidhni të martën dhe të enjten. I grupojmë të gjitha llojet e mjeteve të transportit dhe numrin e tyre i shënojmë në tabelën 2.2. Vlerësoni cilat nga llojet e shënuara të mjeteve transportuese do të lëshonin në atmosferë më shumë karbon dyoksid.

Transporti dhe mjedisi jetësor Tabela 2.2 Lloje të mjeteve të komunikacionit Radhit prej 1-5 Autobusë Kamionë Automobila Motoçikleta Biçikleta

A e dini se!

Automobilat janë ndotësit më të mëdhenj të ajrit në pjesën qendrore të qyteteve!

38

PJESA 3

RUAJTJA(KURSIMI) IENERGJISË

Proceset e prodhimit të energjisë e cila na nevoitet e degradojnë mjedisin jetësor. Kjo na bën që të mendojmë mbi mundësitë e zvogëlimit të shpenzimit të energjisë. Shfrytëzimi më efikas i energjisë është në dobi të mjedisit jetësor, e njëkohësisht është edhe i dobishëm. Masat për efikasitet të rri-tur energjetik do ta shtojnë komforin në jetën tonë dhe cilësinë e përdorimeve të dobishme të energjisë. Në vijë përfundimtare, kursimi i energjisë dhe i resurseve është mënyrë për të zvogëluar shpenzimet.

13. Shërbime energjetike

Energjia elektrike dhe gazi, për shembull, jo vetëm që janë të padukshëm, por ndon-jëherë janë edhe të rrezikshëm. Nga ana tjetër, puna dhe mënyrat gjera të dobishme për pranimin e energjisë të cilat mund të prodhohen me ndihmën e këtyre burimeve janë elemente themelore të jetës sonë të përditshme. Një numër i madh i burimeve të ndryshme mund të përdoren për fitimin e dritës, ngrohtësisë, punës mekanike dhe qëllime tjera të dobishme. Përdorimi i tillë i burimeve të energjisë quhen shërbime en-ergjetike.

Kursimi i energjisë është burimi më i lirë dhe ekologjikisht i pastër

?40

Ekzistojnë katër qëllime themelore të apli-kimit të energjisë, grupe themelore të shër-bimeve energjetike, të cilat mund të siguro-hen me burime të ndryshme të energjisë:- Ngrohje- Ftohje- Ndriçim- Punë mekanike Me këtë raste, energjia e fituar nga burime të ndryshme transformohet nga një formë në formë tjetër dhe në raste të ndry-shme mund të shfrytëzohet formë e ndry-shme e energjisë.

Praktikum (Detyra 12)

Rikujtoni në çfarë forma paraqitet energjia dhe analizoni cilat forma energjisë na sigurojnë shërbime energjetike (vendosni shenjë në fushën përkatëse në tabelën 3.1)

Tabela 3.1 Forma të energjisë

Forma të energjisë Shërbimeenergjetike Ngrohëse Kimike Elektrike E dritës Mekanike Bërthamore

Ngrohje Ftohje Ndriçim Punëmekanike

?

Burime themelore të energjisëMihje: naftë, gaz, qymyr, burime termale;

Bërthamore: xehe të elementeve radioaktive;Të përtëritëshme: e diellit, hidro, bio, energjia e erës dhe batica

TransformimiNë punë të dobishme

Humbje të energjisë ZRrezikimi dhe ndikesa mbi ambientin jetësor

Shërbime energjetikeNgrohje, ftohje, ndriçim

punë mekanike

Vizat. 3.1 Skemë e procesit të transmetimit dhe transformimittë burimeve të energjisë ndaj konsumatorit

14. Aplikimi i shkencës

Aplikimi i dobishëm i energjisë mund të arrihet në mënyra të ndryshme. Mund të shfrytëzohen lloje të ndryshme të energjisë dhe shërbimet e fituara energjetike mund të kryhen në mënyra të ndryshme. Hum-bja e energjisë së dobishme në procesin e transformimit të saj dhe ndikesa e saj mbi ambientin natyror varen nga burimet e en-ergjisë dhe teknologjitë e aplikuara. Për ta shtuar efikasitetin e këtyre proceseve dhe për ta zvogëluar ndikesën e përdorimit tonë

të energjisë mbi ambientin jetësor, duhet të aplikohen dituri të avancuara të shkencave natyrore dhe sociologjisë. Në kapitullin paraprak “Energjia” u prezantuan dy ligje të termodinamikën. Ligji i parë i termodinamikës thotë se sasia e en-ergjisë mbetet konstante, por ligji i dytë për-cakton se sasia e përgjithshme e energjisë zvogëlohet gjatë transformimit të energjisë në lloj tjetër.

Gjatë përpjekjeve për ti përmirë-suar kushtet e jetës dhe të zvogëlohet ndikesa mbi ambientin jetësor. Nevoitet që të gjenden metoda dhe teknologji të cilat mundësojnë:

1. Shfrytëzim efikas të energjisë Jemi të obliguar që sa është e mund-shme më shumë (plotësisht) ta shfrytëzojmë energjinë për punë të dobishme dhe për as-gjë tjetër. Nevojat tona për shfrytëzimin e en-

ergjisë për qëllime të dobishme duhet të kry-hen me humbje minimale (të pa dobishme). Si shembuj mund të numërohen: pengimi i “ikjes” së ajrit të ngrohtë nga banesa, përdor-imi i llambave efikase elektrike dhe zvogëlimi i përdorimit të ujit të ngrohtë.

2. Zgjedhje e burimeve të energjisë me cilësi optimale (jo më e madhe se sa e nevojshmja)

Parime themelore për kursimin e energjisë

41

Nuk duhet të shfrytëzojmë energji me cilësi të lartë poqese kjo nuk është e nevo-jshme. Në rastet kur ka mundësi për shfrytëz-imin e energjisë me cilësi të ulët (ngrohje), nuk duhet të shfrytëzohet energji me cilësi më të lartë. Por, madje edhe nëse i përcjellim këto parime të bazuara në ligjet e natyrës nevo-jiten përpjekje plotësuese për organizimin e shoqërisë dhe të jetës sonë në mënyrë të qëndrueshme. Në këtë proces duhet të kyçen shkencat shoqërore, politika dhe shoqëria.

3. Shoqëria dhe jeta jonë të organizohen në mënyrë qëndrueshme

Mënyra jonë e jetës në shoqërinë bashkëkohore duhet të realizohet në pajtim me parimet e theksuara më lartë. Organizimi i shoqërisë, duke i përfshirë ligjet dhe bash-kimet ekonomike, duhet të kontribuojnë për përdorim efikas të energjisë, për përpunim të sërishëm të materialeve, për zhvillimin e transportit shoqëror dhe faktorët tjerë të mënyrës së qëndrueshme të jetës.

Për shqyrtimi:

Analizoni skemën e transformimit të energjisë në punë të dobishme. Për-piquni të gjeni shembuj të humbjes së energjisë dhe përcaktoni masat e

15. Për të fituar më shumë me më pak humbje

Me shqyrtimin e mundësive të ndryshme për kursimin e energjisë, hapen mundësi të mëdha në këtë drejtim. Kursimi i energjisë është i mundshëm çdo kund dhe me ndih-mën e masave të ndryshme. Disa përpjekje për kursimin e energjisë mund të behën këtu dhe tani nga secili njeri. Këto janë masa që varen nga vetëdija dhe pjesëmarrja perso-nale. Shumë prej tyre nuk kërkojnë kurrfarë investime dhe varen vetëm nga sjellja jonë. Masat tjera kërkojnë investime të vogla dhe përsosje të teknologjive të përdorura. Le të themi, familjes suaj i nevoitet frigorifer i ri. Shpenzimi i energjisë e dy modeleve të njëj-ta me mundësi të njëjta funksionale mund të jetë shumë i ndryshëm. Me zgjedhjen e atyre më efikase, do të mund të kurseni en-ergji gjatë të gjitha viteve në të cilat do t’ju shërbejë frigoriferi.

Kursimi i energjisë në shkollë dhe në shtëpiDuke e përpunuar kursimin e energjisë, shqyrtuam lloje të ndryshme të aplikimit të en-ergjisë për qëllime të dobishme. I shqyrtojmë mundësitë për fitimin e rezultatit të njëjtë, me aplikimin e burimeve të energjisë me cilësi më të ulët të nevojshme dhe me shfrytëzi-min optimal të burimeve të përtëritëshme të energjisë. Këtu mund të theksohet një listë e gjatë të rekomandimeve dhe një varg sh-embuj praktik. Në çdo rast konkret masat e kursimit të energjisë duhet të zgjedhen në mënyrë individuale. Mos harroni: kursimi i njësisë së en-ergjisë është një gjë shumë më e mirë se sa prodhimi i një njësie të re. Me kursimin e energjisë njëkohësisht e zvogëloni humbjen e energjisë gjatë prodhimit dhe transportit të saj. Midis tjerash, e zvogëloni edhe ndikesën mbi ambientin jetësor.

42

Ushtrim:

Vizitoni dyqanin më të afërt me frigoriferë dhe pyeteni shitësin për shpenzimin e energjisë nga modelet e ndryshme. Llogariteni kursimin vje-tor dhe kursimin e përgjithshëm duke u nisur nga kohëzgjatja e eksploatimit të frigoriferit. Në shumë raste kursimi i energjisë nuk është çështje vetëm e zgjidhjes in-dividuale Sistemet dhe zgjidhjet teknike të shumta tanimë janë të vjetruara dhe ekziston nevoja për sjelljen e zgjidhjes kolektive që ato të zëvendësohen. Në shumë shtëpi ka ngrohjes qendrore nga rrjeti regjional. Shume shpesh nevoitet të bëhen përmirësime të sistemit, por për përtëritjen e tij nevoitet pjesëmar-rja e familjeve, shërbimeve komunale, atyre të energjisë, specialistë teknik, prodhues të pajisjeve e kështu me rad-hë. Sistemet bashkëkohore energ-jetike kanë strukturë të ndërlikuar dhe saunë (banjë finlandeze) shumicën e rasteve rezultatet e përpjekjeve për kur-sim të energjisë varen nga pjesëmarrja e ekspertëve dhe organizatave të mëdha. Prapseprap, në çdo ditë kemi punë me energjinë dhe duke marrë pjesë në ve-primet arsimore dhe praktike në planin personal, mund të bëhemi pjesë e pro-cesit të përsosjes. E tërë kjo paraqet një potencial shumë të madh për kursimin e energjisë dhe për zvogëlimin e ndikesës mbi am-bientin jetësor, si rezultat i veprimit tonë. Me krahasimin e nivelit e përgjithshëm të pranuar përgjithësisht të shpenzimit të energjisë, disa specialistë të energ-jetikës e propozuan termin “faktori 4”.

43

Ngrohje e lokaleve

Me siguri, për ata që jetojnë në hapë-sirat tropike, ngrohja e lokaleve nuk paraqet problem. Për ata që jetojnë në regjione me klimë të ftohtë ka nevojë nevoitet të gjen-den metoda praktike për ruajtjen e ngrohtë-sisë. Ne për shembull, na nevoitet veshje e ngrohtë. Veshja e mirë e bën të mundshëm mbijetesën në kushtet dimërore. Por, më praktike dhe më komforte është që në shkol-lë të kesh mundësi ta nxjerrësh kapotën e trashë. Në sajë të standardeve temperatura komforte në dhomat nuk duhet të jetë më e ulët se 18 ºC. Ngrohja e dhomave kërkon mjaft energji dhe u bë e kushtueshme. Siste

met e ngrohjes u ndërtuan atëherë kur çmi-met e energjisë ishin të ulta dhe nuk i kushto-hej kujdes efikasitetit. Mos efikasiteti i rrjetit të ngrohjes shpesh herë sjell mungesën e ngrohjes, problemet ekonomike dhe teknike e vështirësojnë mbajtjen bë të njëjtin nivel të temperaturës komforte. Në lidhje me kursimin e energjisë problemi nuk është në atë se si të dërgo-het ngrohtësi e mjaftueshme. Problemi ynë qëndron në atë se si ta ruajmë ngrohtësinë. Për shembull, dhoma ishte e ngrohur, e tani është e ftohët. Ku shkoi ngrohtësia?

Për të menduar:

Nga ligjet fizike e dimë se energjia nuk mund të asgjësohet. Ajri i ngrohët në dhomën përmban energji ngrohëse, ku shkoi kjo energji, kur u bë dhoma e ftohët?

Ushtrime:

1. Shfaqni se materialet e ndryshme kanë përçueshmëri të ndryshme të ngrohtësisë. Merrni një gotë me çaj të vluar. Vendosni një lugë metali në gotën dhe ajo do të ngrohet. Përsëriteni këtë me një lug druri dhe do të shihni se ajo dobët e përçon ngrohtësinë. 2. Ajri është përçues i keq i ngrohtësisë dhe mund të shfrytëzohet si izolator midis qelqit dhe mureve. Në saunë mund të qëndroni në temperaturë të ajrit prej 70 – 90 ºC. Por, nëse e veni dorën në ujë me të njëjtën temperaturë, ajo do t’ju djeg. Teoretikisht mund të krijohet dhomë tërësisht e pa depërtueshme, si për shembull në enë të mbyllura hermetikisht. Poqese dhoma është e izoluar mirë. Energjia dhe temperatura në te do të mbeten shumë gjatë të njëjta. Por, a është ajo e përshtatshme për jetë? Në hapësirat banesore ka dyer e dritare. Kemi nevojë për ventilacion. Me ventilacionin kontribuohet që ajri i ngrohët të del dhe të hyjë ajër i freskët. Por, me këtë humbet edhe ajër i ngrohët nga dhoma, kështu që është e nevojshme arritje e vazhdueshme e ngrohtësisë plotësuese për kompensi-min e humbjes.Në klasën tonë dhe shtëpitë ngrohtësia humbet në dy mënyra:- korrent ajri ose ventilim që ka si rezultat dalje e ajrit të ngrohët dhe hyrje të ajrit të fto hët.- Transmetim i ngrohtësisë nga sipërfaqet e brendshme të ngrohta në hapësirat e jashtme të ftohta.

44

Mënyra të kursimit të energjisë

Shtëpitë tona të tanishme janë të ndërtuara pa ndonjë parafy-tyrim të posaçëm për atë se sa energji do të jetë e nevojshme për mbajtjen e temperaturës së duhur në brendësinë e tyre. Ngro-hja e mureve, dyshemeve dhe pullazeve është e pamjaf-tueshme. Ato shpeshherë janë të bëra nga materialet që e përçojnë ngrohtësinë. Shpeshherë në muret e ndërtesave formohen “ura të të ftohtit”-vende të cilat ngrohen shumë pak, përkatësisht përmes të cilave ngrohtësia humbet. Dërgimi i ngrohtësisë në ndërtimet e reja është një punë mjaft e madhe që kushton shumë. Ide e mirë do të kishte qenë që të bëhet një izolim i mirë gjatë ndërtimit të mureve dhe të pullazit. Sot ka shumë shembuj për atë se si mund të kontribuojmë për humbje sa më të vogël të energjisë në shtëpitë. Shembull: per-det të cilat vihen në dritare, nuk duhet ti mbu-lojnë radiatorët dhe në këtë mënyrë ta pengo-jnë ngrohjen e dhomave. Kursimi i energjisë mund të rritet në mënyrë më efikase dhe më të lehtë me mën-janimin e rrymës së ajrit që vjen nga dritaret dhe dyert. Në shtëpitë e vjetra depërton shumë më tepër ajër i ftohtë se sa që është nevoja për ventilacion. Shtëpia duhet të përgatitet për stinën e dimrit përmes mbylljes së të gjitha vendeve prej ku depërton ajri i ftohtë. Më mirë është që të fillohet nga dritaret. Dritaret e thyera duhet të zëvendësohen, ndërsa vrimat prej ku depërton ajri i ftohtë të izolohen me shirita speciale. Poashtu, pikë e dobët është edhe hapësira midis kornizave të dritareve dhe murit, këndet dhe vendet tjera ku bashkohen elementet e ndry-shme. Frigoriferi është i ngjashëm me banesën në të cilën duhet të mbahet e qëndrueshme tempera-tura e nevojshme. Në frigoriferin ekziston një aparat përkatës i cili e “nxjerr” ngrohtësinë jashtë tij. Për efikasitet më të madh të procesit duhet të jemi të sigurtë se brenda në frigorifer nuk ka sasi të tepërta të akullit, ndërsa vetë frigoriferi duhet të vendoset në pjesën më të ftohtë të banesës, me qëllim që dallimi i temperaturës brenda në frigorifer dhe jashtë tij të jetë mini-mal.

45

Ekzistojnë mënyra të shumta që të pengohet humbja e ngrohtësisë nga banesa. Shembujt e sotshëm tregojnë se në shtëpitë e reja në mënyrë të konsiderueshme janë zvogëluar nevojat për ngrohje, për shkak se janë përdorur materiale të cilat kanë përqindje të ulët të humbjes së energjisë.

Detyra juaj është që ta vizatoni shtëpinë e ëndrrave tuaja. Pas kësaj, me nxënësit e klasës suaj duhet ti këmbeni vizatimet. Shënoni në vizatimet ku mund të ketë humbje të energjisë dhe si do ti pengoni ato.

Çka mund të bëni ju?

1. Të përforcohen dhe izolohen dritaret për të mos pasur rrymim të ajrit.2. Të gjenden dhe të mënjanohen rrymimet e ftohta të ajrit në dyert, plasaritjet dhe vendet tjera.3. Të mbulohen me qylykë dhe materialet tjera të ngrohta, sipërfaqet e ftohta në dhomat (dri-tare, mure).4. Më mirë është të bëhet ventilim me hapje të shkurtër të të gjitha dritareve, sesa ato të hapen nga pak për një kohë më të gjatë.

Çka mund të bëhet tjetër?

*Vendosni rregullatorë të posaçëm ose automatik në radiatorët në çdo dhomë.*Shfrytëzoni ventilim me ngrohtësi kthyese.

Shtëpi ekologjike

A e dini se...

...Do të keni ftohtë, madje edhe në rastin e temperaturës së lartë të ajrit, poqese sipërfaqet në dhomë janë të ftohta?...Xhemper leshi dhe papuçe të mira krijojnë ndjenjë të ngrohtësisë pa rritje të temperaturës në dhomë?...Për shkak të përçueshmërisë së ulët të ngrohtësisë të lëkurës së këmbëve, njerëzit mund të ecin nëpër prush dhe të mos digjen?...Edhe dielli i dimrit mund ta ngrohë dhomën; prandaj ngrini perdet në ditët me diell poqese keni nevojë për ngrohtësi plotësuese.

Shtëpi ekologjike në Novosibirsk

Në Novosibirsk disa vite me radhë përdoret shtëpia ekologjike e dedikuar për një familje. Në këtë shtëpi sezoni i ngrohjes, gjatë të cilit është e nevojshme lënda djegëse zvogëlohet prej 230 në 90 ditë.Në këtë shtëpi ka edhe elemente tjera të shtëpisë ekologjike, siç është kompostimi i hedhurinave shtëpiake dhe për-punim lokal i ujërave që hidhen nga shtëpia.

Çerdhe fëmijësh në KirovskÇerdhja e fëmijëve Nr. 12 në Kirovsk, në rajonin e Mur-manskut është një demonstrim i mundësisë për rritjen e efektivitetit të energjisë në ndërtesat ekzistuese. Përveç ngrohjes së dritareve dhe ngrohtësisë kthyese në venti-lacionin e kuzhinës, gjithashtu është rirregulluar sistemi i ngrohjes. Pajisja e re për shpërndarje të ngrohtësisë, e aplikuar më vonë, e lejon rregullimin automatik të ngro-hjes. Kjo e shton komforin dhe e zvogëlon shpenzimin e energjisë. Të gjitha këto masa e zvogëluan për dy herë shpenzimin e energjisë.Sistemi i ri kërkonte shfrytëzim të ujit të nxehtë nën mesa-taren, gjë e cila solli zvogëlim plotësues të shpenzimit të energjisë.

Më 27 korrik të vitit 2006 në fsh. Kadino (komuna Ilinden) në afërsi të Shkupit u prezantua eko-shtëpia e parë në Maqedoni.Sipërfaqja e tërësishme e shtëpisë është 250m², prej të cilave 150m² përdoren për banim, ndërsa sipërfaqja e mbetur janë hapësira ndihmëse dhe bodrume. Me qëllim që humbjet e energjisë të jenë minimale, në pajtim me rekomandimet evropiane për kursimin e energjisë gjatë ndërtimit të shtëpisë janë aplikuar arritjet më të reja teknike në izolimin që ka të bëjë me ngrohjen e objekteve; pajisjet elektrike në am-visërinë janë të klasit A, ndërsa për ndriçim janë përdorur llamba drite me efikasitet të lartë.Për shfrytëzimin më të mirë të energjisë diellore janë vendosur kolektorë fotovoltaik me fuqi maksimale prej 1.000Wp. Prodhimi mujor është prej 250 deri 270 KWh. Poashtu, për prodhimin e energjisë elektrike në afërsi të objektit është e vendosur edhe një turbinë ere me fuqi maksimale prej 1.500Wp. Prodhimi mujor i rrymës elektrike është prej 250 deri 300 KWh.Përveç kësaj, për të fituar ujë të ngrohtë sanitar, është instaluar edhe një sistem i kolektorëve diellor prej 10m² dhe bojler prej 300 litra. Prodhimi vjetor i energjisë ngrohëse është rreth 10.000 KWh. E tërë kjo kontribuon për zvogëlimin e emetimit të dyoksid karbo-nit për më së paku 5.600 kilogram në nivel vjetor.

Eko-shtëpia e parë në Maqedoni

16. Shfryrëzimi i ujit të ngrohët

Energjia diellore e krahasuar me burimet tjera alternative është njëri nga burimet më cilësore të energjisë. Ajo që me siguri mund të thuhet është se kjo energji është njëri nga burimet më të pagueshme shikuar nga ana ekologjike, për shkak se aspak nuk e ndot mjedisin jetësor.Pjesën më të madhe të energjisë diellore i cili arrin në tokë dhe e mundëson në planetin tonë, njeriu e shfrytëzon në forma të ndry-shme. Ajo që në ditët e sotme njeriu së paku mund ta bëjë për të “instaluar” energji diel-lore është të pajiset me pajisje për ngrohjen e ujit për qëllime të përditshme. Bojlerët e tillë solar punojnë tërë vitin dhe përvojat e tanishme tregojnë se përdorimi i tyre me të vërtetë paguhet pothuajse në të gjitha kush-tet. Zgjedhja e madhësisë optimale të pa-jisjes së këtillë përcaktohet lehtë dhe varet nga numri i anëtarëve në familje, lartësisë së standardit jetësor dhe efikasitetit të re-ceptorit solar. Këtu pa së gjithash mendohet në supozimin se në periudhën verore kjo pa-

jisje mesatarisht kënaq 90% të energjisë së nevojshme, e me këtë rast receptorët janë në gjendje të shfrytëzojnë rreth 40% të en-ergjisë që e pranojnë nga Dielli.

Ushtrim:

Mateni shpenzimin e ujit të ngrohët në familjen tuaj dhe llogaritni sasinë e energjisë së nevojshme për ngrohjen e tij. Mund ta matni lehtë shpenzimin e ujit në minuta, duke e matur kohën për të mbushur një govatë (për shembull, 1 ose 10 litra). Për ta përllogaritur shpenzimin e energjisë, duhet të matet edhe temperatura e ujit. Mund ta përdorni formulën e prezantuar në fund të këtij kapitulli. Për veç shfrytëzimit të ujit të ngrohët nga çezma ne ngrohim ujë edhe gjatë gatimit të ushqimit. Shumica e makinave të larjes zakonisht ujin e ngrohin vetë me ndihmën e ngrohësve elektrik. Ky proces gjithashtu mund të përsoset nga pikëpamja e shpenzimit të energjisë.

Mënyra të kursimit të energjisë

Uji i ngrohët parimisht përdoret për larje, për dush dhe vaskë, për larjen e enëve dhe për larje të teshave. Kujdesuni dhe mos përdorni më shumë ujë të ngrohët se sa që është e nevo-jshme për këto qëllime. Shpesh herë shumë vështirë ndërrohen avazet e vjetra, por ju duhet ta vlerësoni shpenzi-min e ujit të ngrohët dhe të shihni në se ai mund të zvogëlohet. Mund të kurseni duke e zvogëlu-ar rrymimin e ujit të ngrohët, ose temperaturën e tij.

48

Duhet të kujdeseni që uji i ngrohët të mos rrjedh kot. Prandaj rregulloni çezmat që pikojnë. Gjatë larjes së enëve me ujë që rrjedh shpenzohet sasi e madhe e rrymës elektrike. Mos lejoni që uji të rrjedh përderisa i lani dhëmbët. Për një dush të shkurtër shpenzohet më pak ujë, se sa larje në vaskë. Edhe dushi mund të përsoset. Ekzistojnë dushe të posaçme të cilët mundësojnë shpenzim më të vogël të ujit (prej 10 litra për një minutë) me çka lejohet larje komode. Gjatë gatimit të ushqimit ena duhet ti përgjigjet burimit të nxehtësisë 9pllakës së stufës). Përveç kësaj, me rëndësi është të mos përdoret shumë ujë, më shumë se sa është e nevo-jshme. Zvogëlimi i humbjes së energjisë mund të arrihet edhe me mbylljen e tenxheres me kapak.

Çka mund të bëjmë vetë:

1. Mos i lani enët me ujë që rrjedh, p;përdoreni lava enën në kuzhinë.2. Poqese ndjeni se uji i dushit ose çezmës është i ftohët, zvogëloni prurjen e ujit të fto-hët.3. Përdorni dush për larje e jo vaskë. Për larje të shkurtër me dush shpenzohet më pak ujë se sa të mbushet vaska.4. Larja me dush duhet të jetë komode gjatë rrjedhjes së ujit jo më tepër se 10 l/min.5. Gjatë gatimit të shujtave përdorni kapakë dhe mos përdorni më shumë se sa uji që u nevoitet për këtë.6. Para fillimit të larjes me lavatriçe, kontrol-loni programin dhe udhëzimin e rrobave për të mos aplikuar temperaturë tejet e lartë.

Çka mund të bëhet ende

1. Zvogëlojeni humbjen e ngrohtësisë në sistemin e ngrohjes (izoloni bojlerin).2. Binduni se presioni dhe temperatura në sistemet për ngrohje nuk janë tejet të lartë.

A e dini se.....

...Për një vit nga çezma rrjedhin 2.000 litra ujë, poqese nga ajo vetëm 10 pika në minutë?

SHEMBULL:Kursimi mesatar vjetor nga 1m² kolektor diellor është rreth 50 euro, përkatë-sisht 1000 kWh energji ngrohëse. Në këtë mënyrë pengojmë që në atmosferë të lëshohen 1000 kilogram karbon dyoksid (CO2).

49

17. Ndriçimi

Për punë njerëzve ju nevoitet dritë. Ne jemi të përshtatur që të bëjmë jetë aktive në dritën e ditës, e natën të flejë. Në shoqërinë bashkëkohore aktiviteti realizohet 24 orë në ditë dhe kohë të gjatë shpenzojmë në lokale ku nuk ka dritë ditore. Nevoja më e madhe për dritë plotësuese artificiale është e mad-he në pjesët veriore gjatë ditëve të shkurtra dimërore Gjatë historisë së vet njerëzimi për ndriçim ka përdorur çdo gjë që digjet. Pas shpikjes së llambës elektrike dhe aplikimit

të rrjeteve elektrike, ndriçimi elektrik u tregua si ndriçim më i mirë artificial. Ndriçimi është një nga ato aplikime ku me të vërtetë duhet të përdoret energji elektrike e cilësisë së lartë, por edhe këtu mund të shfrytëzohet drita e ditës në kombinim me dritën artificiale.

Mënyra të kursimit

Përdorimi i teknikës së përparuar për ndriçim ( llamba me efikasitet të lartë energjetik) e mundëson kursimin edhe deri 80% të energjisë elektrike. Kusht për shfrytëzimin ekonomik të ndriçimit është konsumi përkatës në ndriçimin dhe teknika e instaluar e ndriçimit. Abazhurë me shumë drita sigurojnë dritë të mjaftueshme për tërë dhomën, por krijojnë hije të padëshiruara gjatë të shkruarit në tavolinë, punës me makinë qepjeje, në këndin e lodrave. Ndriçimi lokal i bërë me dedikim të posaçëm edhe për kundër fuqisë së vogël të llambave elektrike, siguron ndriçim më të mirë, pa hije të padëshiruara.Masa të thjeshta1. Shuani ndriçimin atëherë kur nuk keni nevojë për te (dritat).2. Përdorni llamba efikase energjetike fluoreshente. Energjia që e shpenzon një llambë do të jetë e mjaftueshme sa pesë llamba të rëndomta.3. Ndonjëherë është më mirë të ndërrohet abazhuri, se sa të instalohet ndriçim plotësues.4. Bëheni që drita ditore të depërtojë, hiqni perdet.

A e dini se...

...Dritat dhe pajisjet elektrike marrin ngarkesë të madhe në momentin e kyçjes. Për t’ua zgjatur jetën, nuk duhet ti shkyçni poqese së shpejti sërish do t’ju nevojiten....Televizorët dhe aparatet tjera që kanë funksion “stand by” funksion shpenzojnë dritë elek-trike edhe kur janë të shkyçur me pilot. Për shkyçjen e plotë gjatë natës përdoreni butonin për shkyçje të plotë, me qëllim të kursimit të energjisë dhe që ta zvogëloni rrezikun nga shpërthimi i zjarrit....Muret e ndritshme kthejnë 70-80% të dritës ndërsa të errëtat vetëm 1- - 15%.

50

18. Transporti

Paramendoni se dëshironi të vizitoni një mik i cili jeton në largësi prej 50 kilome-tra. Për të arritur tek nevoitet të harxhohet energji. Sasia e saj do të varet nga mënyra e transportit.Poqese jeni tip sportiv dhe poqese moti është i mirë, atëherë rrugën mund ta kaloni me biçikletë. Trupit tuaj do ti nevoitet 1 KWh energji në formë të ushqimit. Gjatë kthyerjes mund do të dëshironi të ktheheni me auto-bus. Pjesa e juaj e harxhimit të karburantit për autobusin do të jetë rreth 10 KWh en-ergji.Por, poqese voziteni me veturë karburanti i duhur do të jetë 5 litra ose rreth 50 KWh energji.Mënyrat e udhëtimit dallohen në sajë të

sasive të energjisë së shpenzuar, të nevo-jshme për arritjen e qëllimit të njëjtë (për të kaluar 50 km).Sasia e madhe e energjisë në rastin e për-dorjes së automobilit është e kushtëzuar me humbjet më të mëdha të energjisë në moto-rin dhe punës plotësuese për transportimin e peshës prej 1000 kg të automjetit, krahas peshës së trupit tuaj. Gjatë një mënyre të njëjtë të lëvizjes mund të ketë harxhime të ndryshme të energjisë. Përderisa një au-tomobil i rëndomtë shpen-zon rreth 10 litra karburant në 100 kilometra, veturë e vogël bashkëkohore shpenzon 4 deri 5 litra benzinë ose 3 deri 4 litra dizel për të njëjtën largë-si.

Mënyra të kursimit të energjisë

Automobilat dhe aeroplanët janë mjete transportuese që kërkojnë më shumë energji. Të gjitha llojet e transportit publik: treni, autobusi, tramvaji,trolejbusi, metroja, janë mjete më efikase nga pikëpamja e energjisë.Për shoqërinë e cila synon kursimin e energjisë, është me rëndësi të zhvillohet transporti publik dhe të bëhet që ai të jetë alternativë atraktive.Transporti është i nevojshëm jo vetëm për transportin e njerëzve. Në distancat e mëdha trans-portohen mallra nga vendi e deri te dyqani juaj.

Ushtrim: Analizoni prodhimet e rëndomta nga Maqedonia, të bëra nga disa materiale të ndry-shme. Përpiquni të kuptoni ku janë të prodhuara dhe prej ku vijnë materialet e ndryshme për prodhimin e tyre. Merrni një hartë dhe vizatoni linja të cilat e tregojnë transportin e materialeve të ndryshme.Çka mund të bëni ju?1. Veprimtarinë tuaj duhet ta planifikoni ashtu që do të përdorni transport publik.2. Përdorni biçikletë ose ecni në këmbë, kur kjo është e mundshme dhe kur nuk paraqet rrezik.3. Blini prodhime lokale, çdo herë kur kjo është e mundshme.

A e dini se:1.Mund të udhëtoni me tren elektrik 6 herë më larg, se sa me aeroplan dhe me këtë rast e harx-honi të njëjtën sasi të energjisë.2. Në motorin me djegie të brendshme më shumë se 60% të energjisë së karburantit kalon në ngrohtësi dhe gazra.

Edhe çka mund të bëni?1. Planifikojeni vendbanimin duke mbajtur llogari për transport efektiv publik.2. Rriteni efektivitetin e lagjes duke kyçur transport të qëndrueshëm (p.sh. biçikleta). 51

Mënyra të kursimit të energjisë

Ekzistojnë disa mënyra për të zvogëluar shpenzimin e energjisë në industrinë. Njëri prej tyre është kalimi në prodhimtari e cila kërkon më pak energji. Për shembull, kornizat e dritareve mund të prodhohen nga alumini ose druri. Cila prej këtyre mundësive kërkon energji më të madhe? Në disa raste mund të shmanget blerja e aparateve të reja me rregullimin e të vjetrave. Zgjidhja më efektive nga aspekti i energjisë është shfrytëzimi i plotë i aparateve në dispozicion. Poqese aparati është i pa përshtatshëm për shfrytëzim, mbetet që të shfrytëzohen materi-alet nga të cilat është bërë. Shfrytëzimi i sërishëm i shumicës së materialeve është mënyrë e shkëlqyeshme për të zvogëluar sasinë e hedhurinave dhe të kursehet energjia. Prodhimi i metaleve kërkon shumë energji. Por, përpunimi tyre i sërishëm mund të bëhet me shumë më pak humbje të energjisë. Për shembull 20 kg alumin mund të përpunohet me humbjen e të njëjtës sasi të energjisë që është e nevojshme për prodhimin e 1 kg alumini, të fituar nga xehja e aluminit. Poqese alternativat më të mira, shikuar nga pikëpamja e mjedisit jetësor, (përpunimi dhe shfrytëzimi i sërishëm) janë të pamundshme, atëherë mund të shihet mundësia për djegie me qëllim të prodhimit të ngrohtësisë. Djegia e hedhurinave shumë shpesh e ndot ambientin jetë-sor. Kurrë nuk duhet të digjen hedhurina të përziera. Nevoitet që në mënyrë përkatëse hedhuri-nat të klasifikohen dhe të digjen, me qëllim që ambienti të mos ndotet.

Ushtrim: Vlerësoni disa nga degët e industrisë në Maqedoni të cilat kërkojnë energji më të madhe. Përpiquni të gjeni shembuj të gjërave të rëndomta përreth, të cilat tërësisht ose pjesërisht janë të prodhuara nga këto degë industriale.

Çka mund të bëni ju:1. Në vend që të bëni të reja, rregulloni(poqese është e nevojshme) dhe vazhdoni ti për dorni gjërat e vjetra.2. Dorëzoni prodhimet që i keni në shtëpi e të cilat mund të riciklohen.3. Blini letër dhe prodhime tjera, që janë të prodhuara me riciklim.

A e dini se...1. Hedhurinat janë resurs nga i cili mund të fitohet energji?2. Me përpunim e sërishëm të aluminit kursimi i energjisë është 95%?3. Me blerjen e prodhimeve cilësore, zakonisht kurseni dhe e zvogëloni sasinë e hed hurinave?

19. Shpenzimi dhe përpunimi i sërishëm

Në Maqedoni shpenzues më i madh i energjisë është industria. Industria prod-hon prodhime që janë të nevojshme për popullatën por që ato të arrijnë në vendin e duhur, duhet të organizohet transport që ato të transportohen. Konsumi i prodhimeve paraqet një pjesë të rëndësishme nga kon-sumi i përgjithshëm.

?

53

PRAKTIKUM (Detyra 12)Përpilojeni pasaportën energjetike të banesës ose shëtisë suaj. Për këtë qëllim plotësoni tabelat vijuese (3.2 dhe 3.3). Për plotësimin e tabelave do të duhet të kërkoni ndihmën e prindërve. Fuqia e pajisjeve është e shënuar në ambalazhin e tij ose në vetë pajisjen (shembull në llambat elektrike). Energjia e shpenzuar llogaritet në mënyrën vijuese:

Energjia = fuqia x koha e punës ( Shembull: llamba e dritës ...W x koha prej 1 orë)

Me shfrytëzimin e të dhënave nga tabela 3.1, llogaritni se sa qymyr, naftë, gaz duhet të digjet që të fitohet energji elektrike për një ditë për familjen tuaj dhe sa CO2 me këtë rast lirohet. Gjatë përcaktimit të sasisë së shpenzuar të lëndës djegës dhe vëllimit të CO2 që është liruar shfrytëzoni udhëzimet vijuese

(tabela 3.1) shpenzimi i energjisë Nr. Emërimi i llojit

të lëndës djegëse Ngrohtësia specifike e djegies JK-¹ mol-¹ (për gaz)

Sasia specifike CO2 m³kg-¹

1.2.3.

QymyrNaftëGaz natyror

8.112.811.4

1.71.51.2

Lloje dhe burime të energjisë (tabela 3.2) Lloji i energjisë Burime Energjia ngrohëse Ngrohje qendrore, burim vetanak i energjisë

ngrohëse (kazan me gaz, stufë, kazan në pronë të vet)

Energji ngrohëse për gatimin e ushqimit Stufa elektrike dhe stufa me gaz Energji elektrike Rrjeti elektrik ose burim tjetër

Karakteristika të shpenzuesve të energjisë elektrike (tabela 3.3) Nr Emërtimi Sasia e

copëve Shumimi i fuqisë(W – vat)

Koha e punës (h – orë)

Shpenzimi i rrymës elektrike 1xWh

1.

2.3.

4.5.6.7.8.9.

10.

Llambaelektrike FrigoriferëStufaelektrike LavatriçeTelevizorë Magnetofona KompjuterëEnë elektrike çajiHekur për hekurosje Aparate tjera

Shpenzimi i tërësishëm i energjisë elektrike në KWh Për naftë dhe qymyr: Masa e lëndës djegëse = .........kg Vëllimi i CO2 = (masa e lëndës djegëse në kg) x (sasia specifike e CO2)Për gaz natyror: Masa e lëndës djegëse = .........kg Vëllimi i CO2 = (masa e lëndës djegëse në kg) x (sasia specifike e CO2)

*54

Detyra 13 (detyrë shtëpie)

Shkruani një tekst në temën “energjia dhe ne” për rolin e saj në jetën tonë dhe jetën në planetë. Pse jemi të detyruar që në mënyrë efikase ta shfrytëzojmë energjinë? Shkruani se çka bëni ju konkretisht tani për kursimin e energjisë. Vallë a ju shpjeguat shokëve tuaj dhe prindërve shkaqet pse është e nevojshme të kursehet energjia?

Detyra 14 (bëni skemë të kursimit të energjisë)

Nga gazetat preni shkrimet për kursimin e energjisë. Analizoni përmbajtjen e tyre. Realizoni një konkurs për vizatim më të mirë ose fotografi në këtë temë dhe vendosni ato në një vend ku do të mund ti shohin edhe nxënësit edhe mësuesit. Për krijimin e një legjende të kursimit të energjisë le t’ju ndihmojnë prindërit tuaj, vëllezërit ose motrat më të moshuara dhe shokët.

Detyra 15 (matja e shpenzimit të ujit të nxehtë dhe llogaritja e energjisë së nevojshme për ngrohjen e saj) shembull nga Rusia

Normat ruse për përcaktimin e nivelit të shpenzimit të ujit të nxehtë janë shumë të larta për dallim nga shtetet tjera. Norma ndërtimore për planifikimin e nivelit të shpenzimit të dërgimit të ujit të nxehtë në banesë është në nivelin 7,5l/m² ujë me temperaturë prej 55 ºC. Supozohet se gjysma e kësaj sasie shkon për kuzhinat, ndërsa gjysma e dytë në banjat. Shënoni në tabelën 3.4 të dhëna për shpenzimin e ujit të ngrohët në familjen tuaj. Rezultatet e kursimit duhet ti shënoni në Tabelën 3.5! Tabela 3.6 do t’ju mundësojë ta përllogaritni kursimin e energjisë. Tabelat më poshtë shfrytëzoni për të shënuar matjet!

Tabela 3.4 Matje e shpenzimit të ujit të nxehtë Dush Çezmë 1 Çezmë 2

A Sa sekonda janë të nevojshme për tu mbushur 10 l ujë gjatë shfrytëzimit normal

Sek. Sek. Sek.

B Përllogaritje të litrave në minutëSh.: nëse ishin të nevojshme 40 sek=0,66 min.= 10 lit / 0,66 min = 15,15 lit/min

lit./min. lit./min. lit./min.

C Sa minuta në javë e përdorni çezmën?

Min./javë Min./javë Min./javë

D Sa litra ujë përdorni në javë?

lit./javë lit./javë lit./javë

E Temperatura e ujit deri në grohjen (matni temperaturën e ujit të ftohët)

ºC ºC ºC

F Temperatura e ujit të nxehtë që e përdorni

ºC ºC ºC

* Llogariteni shpenzimin e ujit të nxehtë dhe rezultatet pas marrjes së masave (pajisja, ndryshimi i praktikave) me qëllim të kursimit të ujit!

*55

Tabela 3.5 G Shpenzimin e supozuar të ujit deri në

marrjen e masave të kursimit lit./javë

H Shpenzimi i supozuar i ujit pas marrjes së masave të kursimit

lit./javë

I Sasia e ujit të kursyer lit./javë

Llogaritenishpenzimin e rëndomtë të ujit në familjen tuaj pas ndërmarrjes së masave të kursimit.Përpiquni që një pjesë të tyre ti përmbushni dhe llogariteni rezultatin e kursimit!

* Përllogariteni kursimin e mundshëm të energjisë

Tabela 3.6 Shkruanime numra

Shembuj

J Dallimi i temperaturës në ºC midis ujit të ftohët dhe ujit të nxehët

ºC 37 ºC - 30 ºC = 7 ºC dallimi

K Sasia e ujit të kursyer lit. 150 lit. L Kursimi i energjisë në javë e matur në

KW/HLitra (kursim) x ºC (rritje e temperaturës) x 0,0011*

KW/h 150 / 30 ºC x 0,0011 = 4.90 KW/h

*0,0011 - koeficient i shfrytëzimit gjatë përllogaritjes që mbështetet në shpenzimin e ujit ( 4200 xhul (J), të përkthyer në KW/h përmes pjesëtimit me 360.000)

A e dini se!

10 nga 15% të faturave në amvisëritë shpenzohen për ndriçim.Këto shpenzime mund të zvogëlohen në mënyrë drastike poqese përdoren llamba energjetike-efikase të dritës.Këto llamba elektrike që kursejnë shpenzojnë shumë më pak energji elek-trike nga llambat e rëndomta. Një llambë që kursen shpenzon pesë herë më pak energji elektrike në krahasim me llambat e rëndomta, ndërsa forca e ndriçimit është identike me llambat e rëndomta të “volframit”.

56

PJESA 4

BURIME ENERGJETIKE

Burimet e përtëritëshme të energjisë mund të grupohen në 5 kategori: diellore, ujore, të erës, geotermale dhe biomasa. Kategoria ujore e kyç energjinë që fitohet nga lumenjtë dhe oqeanet. Të gjitha këto burime përveç atyre geotermale rrjed-hin nga energjia diellore. Biomasa përbëhet nga materie bimore të cilat grumbullojnë en-ergji përmes fotosintezës, procesit i cili është i kushtëzuar nga energjia diellore. Lumenjtë ushqehen nga shirat të cilat krijohen si rezul-

Burime të përtëritëshme

tat i avullimit të oqeaneve dhe liqejve përmes veprimit të ngrohtësisë diellore. Era fryn mbi sipërfaqen e tokës si rezultat i ngrohjes së saj të pa barabartë, sërish si rezultat i veprimit të Diellit. Energjia geotermale është energji e ngrohtësisë nëntokësore. Do ti shqyrtojmë vetëm burimet që përdoren më shpesh dhe që janë të pagueshëm.

20. Dielli Dielli rrezaton një diapazon të gjërë gjatësi valësh. Rreth një e treta e rrezatimit të Diellit që arrin tek ne paraqet rrezatim nga pjesa infra e kuqe e spektrit (rrezet e ngrohjes). Njeriu nuk mund ta sheh rrezatimin ultraviolet, infra të kuqe dhe mikro dhe edhe më pak edhe rëntgen rrezatimin. Drita e duk-shme paraqet jo më shumë se 1% nga rrez-atimi i plotë i diellit. Dendësia e rrjedhjes së rrezatimit diellor që ka kaluar nëpër të gjitha shtre-sat e atmosferës dhe ka arritur deri në tokë paraqet për shembull 1KW/m². Rrezatimi diellor përbëhet nga fotone, të cilët duke e braktisur sipërfaqen e Diellit bartin energji prej 1 – 3eV (elektronvolt). Këto thërrime të dritës bartin sasi të energjisë, e cila dukë rënë në sendet mund të shkul elektrone nga sipërfaqja e tyre. Në këtë mënyrë sqarohet efekti fotoelektrik. Në sipërfaqen e Tokës shohim si derd-hje e drejtpërdrejtë dhe rrezatim të shkapër-derdhur nga atmosfera. Nga të gjitha burimet ekzistuese të energjisë së përtëritëshme, Dielli bashkë me erën janë më të qasshëm dhe ekologjikisht më të pastër. Për ta shfrytëzuar energjinë e diellit duhet të zgjidhen problemet vijuese:- si të kapet derdhja e tij më e madhe;- si të ruhet dhe ti dorëzohet ngrohtësia

shfrytëzuesit pa humbje. Sot, specialistët të cilët punojnë në këtë problematikë arritën suksese të mëdha. Konstruktuan pajisje të ndryshme: tharëse, stufa, kolektorë, kullues të ujit, koncentra-torë, fotoelemente dhe pajisje tjera. Mund të thuhet se këto pajisje shumë shpejtë do ta gjejnë vendin e vet në amvisëritë. Në disa shtete qeveria u paguan para atyre të cilët shfrytëzojnë burime të përtëritëshme të energjisë në shtëpitë e tyre. Mënyra më e popullarizuar e shfrytëzimit të energjisë diellore, janë pajisjet të cilat nuk kërkojnë investime kapitale. Ata e japin energjinë e nevojshme për ngrohjen e ujit, si dhe për ngrohjen e shtëpive. Ngrohjen e ujit dhe të shtëpive do ta shqyrtojmë më detajisht për shkak se është me rëndësi të kuptohet se çka ndodh me ngrohtësinë.

58

Gjatësi valësh e rrezatimit diellor

Kullimi i ujit

Për jetën e njeriut në regjionin e shkretëtirës, nevoitet ujë i pastër. Shumë regjion të këtilla kanë rezerva të konside-rueshme të ujit të kripët dhe shumë është më lirë që ajo të kullohet, se sa të sjellët ujë nga vende tjera. Aparat më i thjeshtë është distiluesi – pishina. Ai përbëhet nga pishinë që nuk është shumë e thellë dhe i cili ka murre të zeza dhe fund me mbulesë të tejdukshme e cila nuk lëshon avull uji. Pishina mbushet me ujë të kripët . Rrjedhje: energjia diel-lore depërton përmes kapakut, e ngroh ujin dhe me këtë rast një pjesë e saj avullohet (shndërrohet në avull). Avulli i ujit si rezultat i konversionit ngrohës ngrehet nga sipërfaq-ja e nxehur dhe shtresohet në kapakun më të ftohët. Pas kësaj, pika të ujit rrëshqasin nëpër ulluqet, prej ku shkojnë për pirje.

Ngrohja e ujit dhe ngrohja e shtëpive

Më parë për këtë qëllim janë përdorur rezervuare të hapura, e mandej filluan të kri-johen rezervuare të izoluara, në të cilat tem-peratura rritej disa herë dhe rezervuare me vakum ku humbjet e ngrohtësisë janë tërë-sisht të eliminuara. Më poshtë në detyrat do të thekso-jmë disa shembuj, edhepse ju këtë mund ta

bëni edhe në shtëpi! Mënyra më thjeshtë është rezervuar i lyer me të zezë ose të rrotulloni një zorrë të vendosur në diell siç e shihni në fotografi. Në këtë jo mënyrë do të keni ujë të ngrohët, për shembull, për të bërë dush në ditët e verës. Poqese një rezervuar të ngjashëm e vendosni në sënduk dhe e izoloni mirë me mbulesë qelqi, e mandej e vendosni në anën jugore, atëherë do të mund të bëni dush ose të lani enë edhe gjatë ditëve më të ftohta dhe me mot të vrenjtur.

Ja dhe një sistem gjysmë i përsosur për ngrohjen e ujit, të cilin mund ta bëni edhe vetë. Përshkrimin

59

mund ta gjeni në fund të kapitullit. Në këtë rast efikasiteti rritet si rezultat i që një bartës më i vogël i ngrohtësisë qa-rkullon nëpër sipërfaqen e cila absorbon një sasi më të madhe të rrezatimit diellor, ndërsa humbja e ngrohtësisë zvogëlohet me izolim më të mirë. Poashtu, për ngrohjen e shtëpive mund ti shfrytëzojmë sistemet diellore dhe ngro-hësit e jashtëm të ujit. Ato janë të qëlluara për rregullimin dhe transmetimin në vendin e nevojshëm, akumulimin dhe mundësojnë

krijimin e temperaturës së lartë. Për efekt maksimal mund të ndërto-hen komplekse të mëdha me përdorimin e materialeve të kushtueshme (bakër, alumin). Përparësia e këtyre materialeve është absorbimi i shtuar të rrezatimit diellor dhe me izolim të mirë shtohet mundësia që edhe në ditët dimërore të ruhet ngrohtësia. Zakonisht, komplekset e këtilla integrohen në sistemin e ngrohjes të shtëpive të banimit.

Sistem diellor i drejtpërdrejtë (pa-siv) termosifoni

Sistem diellor i tërthortë (aktiv) termosifoni

60

Ngrohje me rrezatim diellor

Ideja për ngrohjen e shtëpive me rrez-atim diellor është e njohur që nga kohërat e lashta, kur para ardhësit tanë kanë ndërtuar shtëpi me dritare në jug (për njerëzit që je-tonin në hemisferën veriore) Edhe në vitet e shtatëdhjeta mund të shihet se inxhini-erët projektojnë ndërtesa banimi dhe shtëpi individuale që bazohen në ngrohje pasive. Këto janë, në realitet, përshtatje të thjeshta arkitektonike, që përmes renditjes së suk-sesshme të dritareve, mureve dhe pulla-zeve të mund të kursehet ngrohtësi, e kjo do të thotë edhe para. Faktikisht shtëpitë me ngrohje pasive (sisteme pasive të ngrohjes) ngrohen edhe më mirë nëse në to kemi ven-tilatorë përmes të cilave ajri i ngrohët do të

qarkullojë mes dhomave. Pse dhoma ngrohet? Përgjigja është dhënë në fillim të kapitullit, kur janë theksuar cilësitë e rrezatimit diellor. Nga i tërë spektri i gjatësive të valëve, gjatë ditës në shtëpinë tonë më mirë kalon rrezatimi me valë të shkurtra. Ky rrezatim i ngroh sendet dhe kalon në rrezatim me valë të gjata, e cila nuk mund të kalojë përmes qelqit, përkatësisht të del jashtë. Kështu dho-ma ngadalë ngrohet. Me siguri tanimë lexuat për efektin e kopshtit të qelqtë, përmes të cilin në këtë mënyrë planeti ynë ngrohet.

Sistem diellor i instaluar në Shtëpinë e foshnjave në gji dhe fëmijë të vegjël në Manastir, Proaktiva 2005

Sisteme diellore për fitimin e rrymës elek-trike (fotovoltaik)

Koncentrimi i energjisë diellore e mundëson fitimin e temperaturës së lartë (deri + 70 ºC), që mjafton për punën e moto-rit termik. Për shembull, poqese një koncen-trator sferik që punon në rrezet e diellit e që ka diametër prej 30 metra, atëherë fuqia e tij do të ishte 700 kW që mjafton për të fituar 200 kW rrymë elektrike. Ekzistojnë elektro stacione të cilat përbëhen nga kolektorë jo aq të mëdhenj përqendrues, ku secili pavarësisht e përcjell diellin. Koncentrator të këtillë mund të ketë disa dhjetëra madje edhe më tepër. Të gjithë ato energjinë diellore ia dorëzojnë një lëngu – përçues të ngrohtësisë e cila grumbullohet nga të gjithë kolektorët në elektro stacionin, transformohet në gjeneratorin avullor dhe i transmetohet më tej si rrymë elektrike kon-sumatorit. Ja edhe një mënyrat më të popullari-zuara për fitimin e rrymës elektrike drejtpër-drejtë nga rrezatimi diellor, Ju ato mund ti hasni në çdo hap. Këto janë fotovoltaikët. Ato kanë një mangësi, njëlloj si të gjitha aparatet të cilat përdorin rrezatim diel-lor - punojnë vetëm gjatë ditëve me diell, por kanë parim të thjeshtë pune.

Siç tanimë e dini drita është e përbërë nga grimca të quajtura protone. Ato transme-

tojnë sasi energjie, që varet në cilën pjesë gjenden, në pjesën e valëve të shkurtra ose pjesën e valëve të gjata. Me arritjen në objektet ato shkëpusin elektrone nga sipërfaqja e tyre. Procesi i këtillë quhet efekt fotoelektrik dhe mund të realizohet në sipërfaqe metalike, në të lëng-shme dhe në atom të posaçëm të gazit. Materiali më i thjeshtë dhe më i qël-luar, por prapseprap duhet pasur faktin se të gjitha metalet nuk janë të përshtatshëm për këtë proces. Për shembull, bakri dhe platina nuk emetojnë elektrone atëherë kur në sipër-faqen bie rrezatim nga pjesa e dukshme e spektrit. Prapseprap, material më i mirë është stralli. Përveç kësaj, në sajë të rezervave gjendet në vendin e dytë në Tokë, menjëherë pas oksigjenit. Ky fakt do të bëjë që ky min-eral më shumë të shfrytëzohet. Zhvillimi i fotovoltaikëve ka shkuar bashkë me pushtimin e gjithësisë, atëherë kur janë krijuar foto bateri për anijet kozmike dhe stacionet kozmike. Por, kjo industri u kthye drejtë ekonomisë në fund të shekullit të 20-të.

Mbushës dielli për telefona celular

Llambë ndriçimi me energji dielli

62

Stufë dielli Ju nevoitet:1. Kuti nga kartoni ose dërrasash (për shembull 30x40x20 cm);2. Foli alumini (rreth 50m²);3. Qelq (sipërfaqja në pajtim me mbulesën e kutisë);4. Litar (për shembull 1m);5. Shirit ngjitës;6. Termometër

Mandej bëni si vijon1. Mbulojeni kutinë nga ana e brendshme me foli.2. Mbulojeni kapakun me foli alumini (rrafshoheni mirë folinë).3. Përforconi kapakët me litarin në mënyrë të ndërsjellë (për rregullimin e pozitës reflektuese të kapakëve).4. Hapni kapakët (si në fotografi), mandej vendoseni në diell dhe përcaktoni pozitën e kapakut për të pasur reflektim maksimal të rrezeve të diellit në pjesën e brendshme të kutisë.5. Vendoseni termometrin në kuti dhe përcilleni rritjen e temperaturës.6. Shënojeni temperaturën e arritur maksimale në kutinë.7. Në fund përpiquni që të gatuani diçka në stufën e diellit, për shembull përpiquni...?

KOLEKTOR DEILLOR

Ja se si mund të bëni kolektor për ngrohjen e ujit.Merrni një kuti jo shumë të thellë (thellësia duhet të mjaftojë për vendosjen e një shtresë teneqeje të hollë dhe të izolatorit, shembull: tervoll), një fije e errët me sipërfaqe e cila i përgjigjet sipërfaqes së brendshme të kutisë dhe një zorrë ose gyp plastik. Në muret e kutisë nga teneqeja në këndet e kundërta gjenden thellime për gypin. Mandej vendosni çdo gjë me radhë në kutinë e teneqesë. Së pari izolimin (mund të jetë tervoll) mandej fijen e errët i cili më mirë është të jetë i lyer me ngjyrë të zezë (do të absorbojë më shumë rreze di-elli), e mandej mbi fijen gypin plastik i cili sh-trëngohet që të mos lëviz. Në thellimet e bëra vendosen dy fundet e gypit. Tërë këtë mbulo-jeni me një copë qelqi me trashësi prej 3-4mm dhe vendet ku qelqi prek kornizën e teneqesë përpiquni ti izoloni me ujë. Me bashkimin e fundeve të lira të gyp-it me rezervuarin ju keni fituar një pajisje të thjeshtë për ngrohjen e ujit.

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Çfarë veshje është më mirë të veshim në një ditë të ngrohët me diell – me ngjyrë të hapur apo të errët?2. Në shtëpizat e vikendit shumë veta bëjnë dushe, duke vendosur mbi kabinat rezervuare (fuçi) me ujë për të ngrohur në diell. Me çfarë ngjyre duhet të ngjyro set fuçia? Çfarë shfrytëzimi i energjisë diellore është kjo – aktive apo pasive?3. Pse zbatimi i programeve të fluturimeve në gjithësi e përparoi shfrytëzimin el ementeve diellore për fitimin e rrymës elektrike?

21. Bioenergjia

Kjo është më shumë se sa ngrohje me masë druri

Bioenergjia ishte forma më e përhapur e en-ergjisë deri sa njerëzimi nuk filloi ta shfrytëzo-jë hidroenergjinë dhe energjinë e burimeve të pa përtëritëshme.Problemet me CO2 të cilat rrjedhin nga dje-gia e bio lëndëve djegëse nuk e ndryshojnë përmbajtjen e CO2 në atmosferën përderisa sasia e djegur nuk është më e madhe se sa rendimenti vjetor i bio masës. Kjo ndodh për shkak se drurët dhe bimët përdorin CO2 në procesin e rritjes së tyre. Për këtë u bë fjalë në kapitullin e kaluar.

ÇKA ËSHTË BIOENERGJIA

Energjia që fitohet nga lloje të ndryshme të masës biologjike (biomasës) emërtohet bio-energji.Prej ku paraqitet energjia të cilën e përmban biomasa? Nga Dielli. Gjethet e gjelbërta e absorbojnë rrezatimin e diellit në procesin e fotosintezës me ndihmën e klorofilit (mate-rie e veçantë e gjelbër). Si rezultat i vazhdës së këtij procesi, me materie të thjeshta kim-ike - CO2 dhe H2O sintetizohen bashkime të thjeshta kimike dhe lirohet oksigjen (O2).Pa marrë parasysh që fotosinteza duket e thjeshtë, në Tokë nuk ekziston proces me mrekullueshëm i cili deri në atë shkallë do të mund ta transformojë planetin tonë.

Fotosinteza është bazë energjetike e proce-seve biologjike. Energjia gjatë fotosintezës formohet në formë mjaft të përshtatshme për shfrytëzim biologjik. Kjo është formë moleku-lare bë formë të bashkimeve kimike të pasura me energji. Shembull për bashkime të këtilla janë hidratet e karbonit (sheqeret), yndyrat dhe proteinat të cilat në çdo moment mund të shfrytëzohen për rritjen e vetë bimës, e mandej edhe nga kafshët dhe njeriu. Falë fotosintezës energjia e diellit mund të ruhet me miliona vite (gjatë formimit të naftës, qymyrit, turbës). Praktikisht e tërë materia e gjallë në Tokë është rezultat i dre-jtpërdrejtë ose i tërthortë i procesit të fotosin-tezës që e bëjnë bimët. Vëllimi i transformimit të energjisë diellore përmes fotosintezës është tejet i madh. Në përmasa botërore shpenzimi i përgjithshëm i energjisë paraqet vetëm 10% të energjisë së tërësishme të fituar gjatë tërë vitit përmes fotosintezës. Duke e shmangur prerjen e pyjeve – mushkëritë e bardhë të planetit tonë, ne i ruajmë dhe i shtojmë re-zultatet e veprimit të fotosintezës, e me këtë edhe jetën në Tokë. Energjia e ruajtur e diel-lit përmes fotosintezës e transformon në bio-masë. Zakonisht kjo është energji ngrohëse, Por nga biomasa mund të prodhojë edhe energji elektrike, lëndë të lëngshme djegëse dhe hidrogjen . Do të vëmë në pah disa burime të bio-masës:

64

1. Mbeturinat nga industria e lehtë dhe ajo e përpunimit të drurit;2. Mbeturinat nga industria e celulozës dhe e letrës;3. Hedhurina biologjike në bujqësinë;4. Kulturat bujqësore teknike;5. Hedhurinat organike që bëhen për çdo ditë në jetë dhe industri;6. Ujërat e pa rrjedhshëm. Hedhurinat e industrisë së letrës dhe të përpunimit të drurit paraqesin burime të njohura më gjerësisht të biomasës, njëlloj si” prerja sanitare e pyjeve”.Shtimi i përgjithshëm i biomasës në Tokë ar-rin 130 miliard tonë materie e thatë në vit. Kjo i përgjigjet 660.000 TW në vit.Shpenzimi botëror i bioenergjisë paraqet 15.000 TWh në vit, që është rreth 15% nga shpenzimi botëror i energjisë. Për gjysmën e popullatës botërore biomasa është buri-mi themelor energjetik. Rusia posedon më shumë se 1/5 e rezervave botërore të drurit.

Mundësitë për rritje të shpenzimit të biomasës janë të mëdha, pjesërisht përmes prodhim-it dhe shfrytëzimit të shtuar të biomasës, pjesërisht përmes përmirësimit të prodhimit të energjisë. Rritja e shpenzimit të biomasës për prodhimtari të energjisë mund të jetë kundërthënëse me nevojën për shtimin e shfrytëzimit të biomasës për prodhimin e ush-qimit për popullatën gjithnjë e më të madhe në Tokë.

Prej biomasës drejtë bioenergjisë

Me njohjen e natyrës së fotosintezës, mund të nxirren konkluza për përparësitë e biomasës si burim të energjisë. Me djegien e biomasës nuk shtohet përmbajtja e CO2 në atmosferë. Bimët gjatë rritjes shfrytëzojnë CO2. Gjatë djegies së biomasës, nuk mund të krijohet më shumë nga ky gaz se sa është absorbuar nga bima e gjallë. Shfrytëzimi i biomasës për prodhimin e energjisë nuk e shton koncentrimin e CO2 në atmosferë.Me këtë i shqyrtuam shkaqet e vlerës en-ergjetike të masës biologjike. Si mund të transformohet dhe të shfrytëzohet energjia e saj?

Djegje Mënyra më e vjetër për transformimin e biomasës në bioenergji paraqet djegja e drurëve. 70% e popullatës në vendet në zh-villim shfrytëzojnë masë druri si burim të en-ergjisë. Shpenzimi mesatar i drurit për prod-himin e energjisë për një njeri në këto shtete

është rreth 700 kilogram në vit.Më shumë se gjysma e gjysma drurëve të prera digjen për ngrohje (për të fituar ngrohtë-si). Për këtë qëllim shpesh përdoren stufa të vjetra, të cilat nxjerrin materie të dëmshme në mjedisin përreth. Poqese përdoren stufa të posa konstruktuara me katalizatorë të cilat i neutralizojnë materiet e dëmshme, ndotja e ambientit jetësor mund të zvogëlohet.

biomasë bio lëndë djegëse

65

Piroliza

Piroliza është proces i shpërbërjes së materieve organike në temperaturë të lartë pa praninë e ajrit. Piroliza e drurit ndodh në temperaturë prej 450 ºC deri 500 ºC.

Biomasa ngrohet deri në këtë temperaturë me ndihmë e gazit. Prodhimet e pirolizës janë qymyri i drurit dhe gazrat e përflak-shëm (metan, CO), gjatë djegies e të cilave praninë e oksigjenit lirohet (në krahasim me atë të përdorur paraprakisht për ngrohje) sasi e madhe e nxehtësisë.

Këto prodhime përdoren në disa degë të industrisë si lëndë djegëse për ngrohje dhe si lëndë të para.

Fermentimi i plehut

Edhe plehrat mund të shërbejnë si burim i energjisë. Si prodhim përdoren jo vetëm plehu, por edhe prodhimet nga për-punimi i tij.Plehu më shpesh përdoret me mbeturina nga ekonomia komunale. Bëhet fjalë për atë që dy llojet e biomasës përmbajnë mikroor-ganizma, të cilat në kushte të caktuara (më shpesh në temperaturë prej 50 ºC - 60 ºC, pa praninë e ajrit), i shpërbëjnë materiet organ-ike deri në gjendje gazi, që quhet bio gaz. Ky proces realizohet në prani të rreptë të materieve të posaçme që quhen fermente dhe prandaj procesi quhet fermentim. Kom-ponenta themelore e bio gazit është metani, gjatë djegies e të cilit fitohet ngrohtësia. Pa-jisjet për fermentimin e plehrave janë shumë të përshtatshme për përdorim në fermat, ku tërësisht mund të mbulohet shpenzimi i en-ergjisë. Fermentimi i plehut është teknologji shumë ekonomike. Mungesa e fitimit dhe shfrytëzimit të bio gazit është shkalla e lartë e eksplodimit të tij dhe mundësia që njeriu të infektohet me parazitë, që jetojnë në bio masën e shpërbërë.

Mënyra tjera për fitimin e bioenergjisë

Në Brazil dhe në SHBA realizohen programe më të mëdha në botë për prodh-imin e etil alkoolit (të ashtuquajturit bio eta-nol) nga biomasa. Në Brazil nga kallami i sheqerit, i kultivuar posaçërisht për këto qël-lime prodhohet aq etil alkool, që të mbulohet rreth gjysma e karburantit automobilistik në Tokë. Pjesa më e madhe e automobilave pu-nojnë në përzierjen nga alkooli dhe benzina e cila përmban 20% shpirto, ndërsa disa prej tyre si karburant përdorin etil alkool të pastër. Përdorimi i karburanteve të cilat përmbajnë shpirt në vend të benzinës e zvogëlojnë ndotjen e atmosferës nga gazrat që dalin nga motori. Në Evropë përdorimi i karburanteve të këtilla ka perspektivë të madhe për shkak se këtu fitohen sasi të mëdha hedhurinash nga prodhimtaria bujqësore të cilat mund të përdoren për karburante të këtilla.Nga burimet tjera të bioenergjisë do ti për-mendim: lëvozhgën e orizit, lëkurën e ar-rave të kokosit, trungjet dhe koret e pambu-kut, farat e pemëve, lëvozhga e kafesë dhe kashta.

66

PËRPARËSI TË BIOENERGJISË

1. Bioenergjia është energji e përtëritëshme;2. Bioenergjia nuk e shton koncentrimin e CO2 në atmosferën;3. Bioenergjia e zgjidh problemin për shfrytëzimin e hedhurinave;4. Teknologjia e fitimit të bioenergjisë është konkurruese.

MANGËSI TË BIOENERGJISË

1. Për prodhimin e biomasës janë të nevojshme territore të mëdha;2. Poqese prerja e pyjeve realizohet më shpejt se sa përtëritja natyrore do ti bëhet dëm i madh ambientit natyror. Prandaj duhet të shtohet përtëritja e pyjeve dhe të mbahet llogari për atë;3. Shtimi i popullatës në Tokë dhe nevoja për rritjen e prodhimtarisë së ushqimit do të thotë se toka e punueshme është më e nevojshme për prodhimin e grurit se sa të biomasës.4. Shfrytëzimi i pa përgjegjshëm i bio lëndës djegëse mund të sjell deri në lëshimin e sasive të konsiderueshme të oksideve dhe të oksalateve, por përdorimi i teknologjive bashkëkohore mund ta përjashtojë këtë mangësi.

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Ç’është ajo bioenergji?2. Pse bioenergjia konsiderohet burim i përtëritshëm i energjisë?3. Si e transformojnë energjinë diellore gjethet e gjelbra?4. Cili proces i prodhimtarisë së bioenergjisë është racional – piroliza ose djegja e thjeshtë e biomasës?Pse?5. Pse duhet të përtërihen pyjet në zëvendësim të atyre që janë prerë? Vallë kjo duhet të bëhet vetëm për zëvendësimin e masës së drurit?6. Bëni krahasim midis gjetheve të cilët absorbojnë energji diellore dhe fotovolatikët?

?PRAKTIKUM (detyra 13)Bioenergjia në rajonin e juaj Mendoni dhe shkruani cilat burime të energjisë gjenden në rajonin e juaj. Biomasa mund të përbëhet nga: > mbeturina nga pylltaria; > plehërimi dhe hedhurina biologjike nga bujqësia; > kulturat teknike; > mbeturina organike nga amvisëritë dhe industria > qymyr druri. Diçka nga gjërat e theksuara me siguri i ka edhe në rajonin tuaj. Mbeturinat nga pyll-taria mund të përdoren për prodhimin e briketave. Plehërimi dhe mbeturinat biologjike e bujqë-sisë mund të shfrytëzohen për ngrohje. Kulturat teknike mund të shfrytëzohen për prodhimin bio lëndëve djegëse. Me djegjen e mbeturinave organike nga amvisëritë dhe nga industria mund të fitohet energji ngrohëse, ndërsa ujërat e pa rrjedhshëm mund të shfrytëzohen për prodhimin e bio gazit, i cili nga ana r vet mund të përdoret për prodhimin e energjisë elektrike.

67

22. Era

Rreth 1% të energjisë diellore që e merr Toka, i lëviz masat atmosferike. Kjo ndodh kur ajri fillon të lëviz për shkak të dallimit të temperaturave të tem-peraturave në vende të ndryshme të Tokës. Në tërësi kjo energji është 100 herë më e madhe nga shpenzimi energjetik në mbarë botën. Vetëm një pjesë e vogël e kësaj en-ergjie shfrytëzohet në praktikë. Njerëzimi mësoi ta shfrytëzojë en-ergjinë e erës në stadiumet fillestare të zhvil-limit të vet. Qysh para 3.000 vitesh njeriu ka ud-hëtuar në lundrime të largëta, duke e shfrytë-zuar energjinë e erës.Sot burimet e Energjisë së erës përjetojnë ril-indje dhe gjithnjë e më shumë shfrytëzohen. Elektro centralet me ndihmën e erës (të ashtuquajturat mulli të erës) prodhojnë rrymë elektrike vetëm kur fryn erë e fuq-ishme. Për turbinat në erë me aks horizontal të rrotullimit ajo duhet të tejkalojë 4-5 m/sec – poqese fuqia e tyre është më e madhe se 200 kW ose 2-3 m/sec poqese fuqia e tyre është më e vogël se 100 kW. Mullinjtë e erës përbëhen nga kullë, në majën e së cilës është e vendosur kabinë me gjenerator të rrymës elektrike dhe reduk-tor, e në aksin e tij janë të vendosur krahët e turbinës. Kabina me repartin makinerik rrotullo-het varësisht nga drejtimi nga i cili fryn era, duke shfrytëzuar motor elektrik ose vetë erën.

Më të rralla janë centralet me erë me aks vertikal të rrotullimit. Përparësia e tyre është që gjeneratori i rrymës elektrike është në tokë dhe nuk nevoitet që mulliri i erës të drejtohet në drejtim të erës. Për punë normale kjo turbinë kërkon shpejtësi më të mëdha të erës dhe pavarësi plotësuese të burimit të jashtëm. Natyra e ndryshueshme e erës e lind problemin themelor të energjisë me ndihmën e erës, e kjo është fuqia e ndryshueshme e centralit në çdo moment të kohës. Pran-daj nuk është e mundshme të kihet burim stabile i energjisë nga aspekti i fuqisë duke shfrytëzuar një central të izoluar që punon në sajë të erës. Shfrytëzimi i energjisë së erës në sistemin energjetik sjell kursimin e lëndëve djegëse. Energjia e erës gjerësisht shfrytëzo-het në shtetet që kanë klimë të përshtatshme me erë, relief të rrafshët dhe mungesë të resurseve tjera natyrore, siç është nafta, gazi, qymyri. Vende prijëse në shfrytëzimin e energjisë së erës para së gjithash janë: Gjermania, Danimarka, Spanja dhe SHBA. Lider botëror është Gjermania, e cila në vitet e 90-ta u braktis ideja për ndërtimin centralit bërthamor dhe për një kohë të shkurtër u ndërtuan disa mulli ere me fuqi prej 8.700 MW.

Fuqia serike për njësi të agregateve të rrymës elektrike në sajë të erës u rrit kohëve të fundit prej 400 kW deri në 2,5-3 MW. Në numrin e vendeve prijëse në shfrytëzimin e energjisë së erës hyri edhe India, ku sot janë ndërtuar aq turbina të erës sa në Danimarkë. Prodhimtaria e elektro centraleve me erë është pjesë e rëndësishme e eksportit të Danimarkës dhe Gjermanisë. Kjo degë gjatë 10 viteve të fundit ka punësuar mbi 50.000 punëtorë nga Evropa dhe zhvillohet më shpejtë nga telekomunikimet!

Aplikimi i energjisë të fituar nga era nuk është vetëm çështje e zhvillimit të teknologjisë dhe të resurseve të erës në dispozicion. Në Danimarkë ka më shumë resurse me erë, por në Gjermani zhvillohet në mënyrë energjia e fituar me erë për shkak se janë sjellë vendime politike të cilat kontribuojnë për aplikimin e burimeve të përtëritëshme të energjisë.

Off-shore mullinj

Në vendet me popullatë të dendur gjithmonë paraqitet konflikt i interesave në raport me shfrytëzimin e tokës. Në Evropë, lidhur me këtë, u krijua një problem i mungesës së sipërfaqeve të lira për mulli të mëdha erë. Shumica e protestave kundër ndërtimit të mullinjve të reja të erës janë shkaktuar nga i ashtuquajturi presion vizual i peizazhit. Për t’u shmangur kjo, sot zakonisht vendosen mulli të ri të mëdha në pjesë jo të thella buzë deteve, larg nga brigjet e banuara. Me këtë rast, “off shore” vendosja e mullinjve të erës i përmirëson treguesit e tyre energjetik. Në Evropë planifikohet të fitohet më shumë se 10% energji elektrike nga mullin-jtë e ngjashëm dhe “off-shore”. Njëlloj si çdo degë e re e veprim-tarisë njerëzore, energjia e erës ndikon në ambientin natyror. Zhurma e agregateve të erës, problemi me shpërnguljen e shpezëve,

“Off-shore” – mullinj me erë

69

ndikesa në radiosinjalet janë argumentet e përdorura më shpesh kundër zhvillimit të en-ergjisë që fitohet në sajë të erës. Pozita ekzakte e këtyre pajisjeve do ta mundësojë shmangien e vendeve të ndjeshme dhe praktikisht problemi i këtillë do të shmanget.

PËRPARËSITË E ELEKTROCENTRALEVE TË ERËS

> Këto elektro centrale nuk e ndotin mjedisin jetësor;> Energjia e erës, njëlloj si bioenergjia, në kushte të përcaktuara (shpejtësi e madhe e erës, karburant i kushtueshëm për elektrocentralet e rëndomta) me sukses mund të garojë me burimet e pa përtëritëshme të energjisë.

PPËRPARËSITË E ELEKTROCENTRALEVE TË ERËS – IMAGJINARE DHE REALE

> Era është shumë jo stabile, me vrulle dhe qetësim të papritur. Kjo e ndërlikon shfrytëzi-min e energjisë së erës. Faktikisht kjo është e vetmja mangësi e pa kontestueshme e erës. Kër-kimi i zgjidhjeve teknike që do ta plotësojnë këtë mangësi është detyra numër një e energjisë në sajë të erës.> Elektro centralet e erës krijojnë zhurmë dhe dukën keq prapa vendbanimeve fshatare. Kjo tezë është shumë kontestueshme. Në sajë të rregullave evropiane turbinat për erë ven-dosen në distanca të tilla nga vendbanimet që zhurma e krahëve nuk e tejkalon vlerën prej 35-40dB (decibelë). Sa për krahasim zhurma në zyrë është 50-60 dB, ndërsa në një sallon veturash është 70-80 dB, por askush në sajë të kësaj zhurme nuk i mbyll zyrat dhe auto sal-lonet. Nga pikëpamja e njeriut të rëndomtë turbinat të erës jo vetëm që nuk duken keq, por përkundrazi e zbukurojnë peizazhin fshatar.> Elektro centralet në erë krijojnë pengesa në radio dhe sinjalet televizive. Aplikimi i gjërë i pajisjeve në erë (vetëm në Evropën e banuar dendur ka më shumë se 2.500) ka krijuar bazë për këtë tezë, për shkak se para ndërtimit të pajisjes leje japin edhe organet e radiotelevizive.> Elektro centralet në erë u shkaktojnë dëme edhe shpezëve, poqese në rajon ka vend për qëndrimin e shpendëve gjatë migrimit të tyre masiv. Prandaj procesi i marrjes së lejes për ndërtimin e turbinave në erë fillon nga organizatat për mbrojtjen e natyrës.> Elektro centralet në erë zënë tokë të dobishme bujqësore. Statistika në Evropë dhe në botë ka treguar se këto centrale zënë 1% nga territori në dispozicion. Për të mos e penguar qa-rkullimin natyror të erës mullinjtë e erës duhet të vendosen në largësi jo më të vogël se 10-15 diametra të gjatësisë së krahëve të tij. Në kushte bashkëkohore kjo do të thotë 200-250 m dhe në këtë

A e dini se....

Energjia e fituar nga era është burim i energjisë me rritje më të madhe në 30 vitet e fundit. Danimarka ishte e para që në sistemin energjetik në shtet aplikoi energjinë e fituar përmes erës. Në vitet e 70-ta në fillim të zhvillimit të teknologjisë ishte tejet e thjeshtë dhe fuqia w gjenera-torëve për njësi arrinte deri 100 kW. Sot energjetika me erë është njëra nga degët prijëse të industrisë e cila e furnizon tre-gun e vet energjetik dhe një pjesë e mad-he e energjisë e prodhuar me ndihmën e erës eksportohet.

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Pse era hyn në burimet e përtëritëshme të energjisë?2. Numëroni shembuj për shfrytëzimin e energjisë e fituar me erë sot dhe në të kaluarën?3. Sipas jush, cila është mangësia më e madhe e erës si burim i energjisë?

70

?PRAKTIKUM (Detyra 14)

Mulli me erë Bëni vetë një maket të mullirit me erë duke përdorur një fletë letre, pak-etim kartoni nga qumështi ose lëngu i pemëve. Sipas dëshirës përdorni letër me ngjyrë ose ngjyroseni vetë.Vendosni anët ashtu siç është prezantuar.SHTOJCë (ORIGAMI MULLI ME ERë) shih në fund të doracakut.

23. Hidroenergjia

Më shumë se një mijë vjet njeriut i shërben edhe energjia që qëndron në ujin e rrjedhshëm. Kur ka filluar shekulli i energjisë elek-trike ka ndodhur rilindja e rrotës së ujit në formë të turbinës së ujit. Gjeneratorët elek-trik që prodhojnë energji duhet të rrotullo-hen, e këtë me sukses e bën uji. Kështu janë paraqitur hidrocentralet. Skema është dhënë në vizatimin më poshtë.

Përparësitë e tyre janë të dukshme: nuk e ndotin mjedisin jetësor, shfrytëzojnë burime të pashtershme të energjisë dhe janë të thjeshta për eksploatim. Në Maqedoni 19% të rrymës elektrike prodhohet në hidrocen-tralet. Energjia hidro elektrike është burim i përtëritshëm i energjisë, për shkak se lën-da djegëse – (uji) vazhdimisht plotësohet përmes procesit qarkullues të ujit. Prapse-

prap akumulimet e ujit dhe pendat e hidro centraleve kanë ndikesë të madhe në ambi-entin dhe mund të ndryshojnë mikro klimën. Me këtë akumulimet dhe pendat e prishin am-bientin dhe e shëmtojnë peizazhin. Fuqia e hidrocentraleve varet nga shpenzimi i ujit dhe lartësia e rënies së tij. Kjo do të thotë se edhe lumenj me prurje të vogël të ujit mund të prodhojnë sasi të madhe të energjisë, poqese lartësia e rënies është e duhur. Fuqia (kW) = 9.8 x volumit të rrjedhjes së ujit (m³/sec) x lartësia e rënies (m). Në brigjet detare si burim i energjisë mund të shërbejnë baticat dhe zbaticat. Duke filluar prej vitit 1966 dy qytete franceze i sigu-rojnë nevojat e tyre të rrymës elektrike duke i shfrytëzuar elektrocentralet e prurjes. Vala e prurjes i rrotullon turbinat, që janë të ndër-lidhura me gjeneratorët njëlloj si në hidrocen-tralet e rëndomta.

71

?Mendoni dhe përgjigjuni

Ujëvara më e njohur (por jo edhe më e madhe) është Nijagara (Amerika e Veriut), i cili ka lartësi prej 50 metra dhe shpenzim të ujit 5900 m³/sec. Poqese e tërë energjia e ujëvarave të Nijagarës mund të shndërrohet në rrymë elektrike, atëherë sa banesa si e juaja do të furnizoheshin me rrymë elektrike gjatë një muaji? Për ta llogaritur këtë pyetni prindërit sa kah rrymë elektrike shpenzon familja juaj gjatë një muaji (shihni në faturën për energji elektrike)

Fotografi e panoramës së ujëvarave në Nijagarë

72

PRAKTIKUM (Detyra 15)Krahasoni burimet e përtëritëshme të energjisë

Plotësojeni tabelën dhe krahasojeni Diellin, ujin dhe biomasën si burime të energjisë. Cili burim është më i përshtatshëm për vendin tuaj?

Kategori Burime të përtëritëshme të energjisë

Anët pozitive Anët negative

1. Dielli 2. Era 3. Uji 4. Biomasa 5. Uji geotermal (p.sh. në

Koçan)

Fotografi e panoramës së ujëvarave në Nijagarë

BURIME TË PËRTËRITËSHME DHE TË PA PëRTëRITëSHME

Do ti shqyrtojmë burimet më të pa përtëritëshme të energjisë. Këto quhen të pa përtëritëshme për shkak se janë të formuara në brendësinë e Tokës gjatë miliona viteve. Të gjithë ato të përbashkët e kanë atë se do të shteren për një periudhë prej 100 deri 200 vitesh. Shoqëritë industriale sot nuk mund të paramendohen pa burimet e pa përtëritëshme të energjisë (gazi, qymyri, nafta). Shtetet me zhvillim të lartë 80% të energjisë e fitojnë nga burime të këtilla. Përveç rezervave të kufizuara, mangësia e tyre e madhe është ndotja e mjedisit jetësor, si në nivel lokal ashtu edhe në nivel global. Me rëndësi është të thekso-

het se masa e gazrave që burojnë gjatë dje-gies është disa herë më e madhe se sa masa e lëndës së shfrytëzuar djegëse. Për shem-bull gjatë djegies së gazit natyror – 5 herë, e të qymyrit – 4 herë. Me aplikimin e teknologjive më bash-këkohore në prodhimtarinë e energjisë, arri-het të zvogëlohet veprimi negativ i kompleksit ngrohës energjetik (KNE) mbi ambientin jetë-sor.

24. Qymyri

Qymyri ka qenë burimi i parë i pa përtëritshëm i energjisë që është përdorur. Merita më e madhe për shfrytëzimin e qy-myrit si burim të energjisë ka Anglia. Atje ka filluar revolucioni industrial. Ne do të shohim se qymyri ka qenë faktor vendimtar për zh-villimin e civilizimit evropian. Në periudhën prej vitit 1774 deri në vitin 1784, Xhejms Vat e ka përpunuar dhe e ka konstruktuar motorin e parë me avull, i cili deri sot në thelb nuk ka ndryshuar shumë. Motori me avull e konverton energjinë ngrohëse që fitohet nga djegja e qymyrit në energji ngrohëse. Makinat primitive me avull janë përdorur në fillim të shekullit të 18-të, por vetëm makina me avull e Vatit ka pasur mundësi tu përshtatet Proceseve të ndryshme prodhuese. Kështu, qymyri ka paraqitur burim themelor i energjisë. Kazanët me avull dhe trenat e kanë lehtësuar komunikacionin në Angli dhe qy,yri është transportuar nëpër tërë Anglinë dhe nëpër tërë botën. Rreth fab-rikave që kanë punuar në sajë të energjisë së qymyrit janë rritur qytete të reja.Mund të thuhet se qymyri dhe avulli e mundë-suan ngadhënjimin e kapitalizmit mbi feudal-

izmin dhe paraqet fillim i kapitalizmit industrial në Evropë dhe Amerikë. Si rezultat i shfrytëzimit të qymyrit për prodhimin e energjisë u rrit ndotja e ambientit jetësor, por u pengua një proces edhe më i keq, e ky ishte asgjësimi i pyjeve. Në shekullin e 18-të dhe 19-të ndotja e atmosferës u bë problem i qyteteve të mëdha. Tymi industrial (përzierja e tymit dhe e pluhu-rit) edhe sot e kësaj dite është problemi më i madh i ndotjes në Angli. Qysh në vitin

965 qymyri ishte burimi më i rëndësishëm i energjisë në botë. Në vitin 1985 qymyri ka

73

dhënë 31% të energjisë së prodhuar nga njerëzit. Qymyri është i përshtatshëm për prodhimin e energjisë elektrike dhe për pro-cese tjera industriale dhe ai jep energji që kushton pak në ato shtet në të cilat është i qasshëm. Në thelb si burime të energjisë shfrytëzohen qymyri natyror dhe ai i drurit. Qymyri natyror paraqet produkt i shpërbërjes së bimëve në mjediset ujore, për çka janë nevojitur edhe deri 300 milion vite. Bimët janë fundosur në baltën dhe janë mbuluar me shtresa të rërës. Ngadalë janë formuar shtresa të trasha të tilla. Ato, nën veprimin e presionit, temperaturës dhe mikroorganizmave, janë shndërruar fillimisht në turbë, e mandej në qymyr. Pas shumë vitesh të nevojshme për tu krijuar, një pjesë e qymyrit shkon në ter-mocentralet prej ku ngrohtësia e djegjes së tij e ngroh ujit deri në vlim, e avulli që fitohet i rrotullon turbinat të lidhura me gjenerato-rin i cili krijon energji elektrike. Me këtë rast vetëm 1/3 e ngrohtësisë shkon për prodh-imin e rrymës elektrike, ndërsa 2/3 shkojnë në atmosferë. Mihja e qymyrit është profesion i rrezikshëm. Dispozitat më të vjetra duhet të vlejnë për sistemet e ventilimit të puseve të minierës, për teknikën e sigurisë së puseve të minierës, për përtëritjen e vendeve nga të cilat nxirret qymyri. Qymyri si burim i energjisë është i rrezikshëm për ambienton jetësor. Gjatë djegjes të qy-myrit lirohen gazra siç janë: karbon monoksidi,

sulfur dyoksidi dhe gazrat që ndikojnë në ndryshimet klimaterike. Lëshimi i këtyre gaz-rave u shtua tej mase gjatë revolucionit industrial. Asnjë lloj tjetër i burimeve të pa përtëritshëm të energjisë nuk liron aq shumë CO dhe CO2 siç liron qymyri. Pluhuri i qymyrit dhe thërrimet e tymit janë poashtu produkt i djegjes. Përdorimi i teknologjive të reja mund ti zvogëlojnë pasojat negative nga përdorimi i qymyrit të energjisë me:1. Aplikimin e konstruksioneve të përso-sura të kazaneve me avull të cilët e zvogëlo-jnë formimin e oksideve sulfurike.2. Aplikimin e përpunuesve dhe filtrave për pastrimin e tymit të gazrave nga sulfuri, azoti dhe pluhuri;

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Si formohet qymyri në natyre?2. Pse qymyri ishte faktor vendimtar për revolucionin industrial në Angli dhe në botë?3. Pse qymyri një kohë të gjatë është burimi themelor energjetik të industrisë dhe të transportit?4. Në çka përbëhen përparësitë e qymyrit si burim i energjisë?5. Në çka përbëhet mangësia kryesore e qymyrit si burim energjetik?

74

25. Nafta Nafta nuk është vetëm burim i en-ergjisë, por ajo shërben edhe si lëndë e parë për industrinë naftë-kimike, në prodhimin e plastmasës, madje dhe për barëra. Afërsisht 90% nga sasia e përgjithshme e naftës së fituar përdoret si lëndë djegëse ndërsa pjesa tjetër përdoret për prodhimet naftë-kimike, gjë e cila është jo racionale. Disa përbërës të lëndës së parë (naf-ta e përpunuar) me qindra vite përdoren për të fituar energji. Energjia bashkëkohore e naftës është lindur në Gjermani. Dhe SHBA në vitin 1859

iPrej atëherë kjo industri zhvillohet me hapa të sigurta dhe sot është prijëse në tregun botëror të burimeve energjetike.Nafta e pa përpunuar në Tokë është e shpërndarë në mënyrë jo të barabartë, por edhe njerëzit e shfrytëzojnë në mënyrë jo të barabartë. Rezervat themelore të naftës (duke mos e llogaritur Rusinë) gjenden në në Lindjen e Afërt, Amerikën Latine dhe Afrikë. Konsumatorët e mëdhenj të naftës – SHBA dhe vendet Evropiane nuk kanë rezerva të mëdha të naftës.Shtete e zhvilluara industriale e rritën stan-dardin e tyre jetësor në radhë të parë duke i falënderuar konsumit më të madh të naftës se sa që është konsumi në vendet e pa zh-villuara. Ndarja territoriale e prodhimtarisë dhe e konsumatorëve të naftës në botë solli regëtinë e madhe ndërkombëtare, e cila nga

dukuri ekonomike u shndërrua në politike dhe paraqet rrezik për shpërthimin e krizave en-ergjetike dhe ekonomike. Jo rastësisht nafta emërtohet si flori i zi. Ajo paraqet një përzierje të ndërlikuar të karbon hidrogjenit, që janë produkte të shpërbërjes së bimëve një qiellzore dhe or-ganizmave që kanë jetuar para qindra milion vitesh. Ato ngadalë janë shtresuar në tokë në thellësi prej 30 metra deri në 8 kilometra. Para nxjerrjes duhen bërë hulumtime, përkatësisht të gjenden shtresa të naftës. Mandej me pajisje të posaçme bëhen shpime për ta nxjerrë naftën nga thellësia e tokës. Nafta e pa përpunuar shkon në rafineritë, ku përpunohet dhe fitohet benzina, kerozina, dizeli, parafina, bitumi dhe prodhime tjera të naftës. Nafta mund të përdoret edhe në ter-mocentralet për djegie (për shembull: Termo elektro centrali Negotinë punon me mazut. Sasi të shumta të naftës dhe të prod-himeve të naftës shfrytëzon transporti. Ndërkohë u rrit interesimi për krijimin e elek-tro automobilave, për shfrytëzimin e gazrave metan dhe propan në motorët e kamionëve, autobusëve e kështu me radhë. Në të ardh-men këto lëndë djegëse mund ta zëvendëso-jnë naftën. Nafta lehtë transportohet. Zakonisht transportohet përmes naftësjellësve ose me tankerë përmes rrugës detare. Shikuar sipas rezervave, nafta është burim mjaft i kufizuar i energjisë. Vështirë se mund të thuhet se sa ka ende rezerva të naftës. Poqese nuk gjenden burime të reja, ato mund të shpenzohen për 50 deri 100 vjet. Gjithsesi, urgjentisht duhet të gjendet zëvendësues i naftës. Duhet të gjenden burime tjera të en-ergjisë të cilat nuk do ta ndotin mjedisin jetë-sor dhe të cilat edhe gjatë do ti ketë. Nxjerrja, transporti dhe përpunimi i naftës përcillen me ndikesë të keqe mbi am-bientin natyror. Shpesh herë ndodh derdhje e naftës gjatë shpimit ose gjatë transportit. Herë pas here shohim se çfarë dëmi bën derdhja e naftës nga tankerët.

75

Posaçërisht është e dëmshme nafta e derd-hur afër brigjeve të detit, posaçërisht për shpendët detare, ikra dhe peshqit e vegjës që jetojnë në sipërfaqen e detit dhe në ujërat buzë brigjeve. Peshqit më të mëdhenj jeto-jnë në thellësi më të madhe, ku nafta nuk fundoset. Në brigjet buzë detit ku fryn era, ka rrymime dhe dallgë, janë të nevojshme 4-5 vjet për tu shmangur pasojat e naftës së derdhur. Në ujërat më të mbrojtur nga era dhe dallgë ky proces mund të zgjas prej 10 deri 15 vjet. Në sipërfaqen e ujit, nafta krijon një shtresë të hollë të yndyrshme. Te kafshët dhe shpezët detare që do të vijnë në kon-takt me këtë shtresë, prishet termorregullimi i tyre, mund të verbërohen dhe të fundosen.

Gjatë djegjes së prodhimeve të naf-tës në atmosferë shkon një sasi e madhe e CO2. Gjatë përpunimit të naftës në mjedisin natyror shkon karbon monoksid, bashkime të sulfurit, plumb, okside të azotit të cilat e sjellin sëmundjen e bimëve, kafshëve dhe të njeriut. Kështu shfrytëzimi i naftës është shkaktar i ndotjes së madhe të mjedisit jetësor – oqeaneve, atmosferës dhe të organizmave të gjalla. Prandaj, ajo duhet të shfrytëzohet vetëm aty ku është tejet e nevojshme. Për ngrohje mund të shfrytëzohen edhe burime tjera në vend të naftës, për shkak se këtë qëllim ajo mund të zëvendësohet në tërësi.

26. Gazi natyror Në botë 25% të energjisë fitohet nga gazi natyror. Rusia është shtet prijës në botë sipas prodhimit të gazit natyror. Vendet e gjetjes së gazit natyror, za-konisht gjenden bashkërisht me naftën. Gazi natyror, njëlloj si nafta dhe qy-myri janë formuar në shtresat e tokës nga mbeturinat e bimëve dhe të kafshëve. Përmbajtja e energjisë në gazin naty-ror është pothuajse po aq e madhe si edhe në naftën. Gazi natyror përdoret si lëndë djegëse në elektro centralet, në amvisëritë dhe si lëndë e parë në industri e kështu me radhë.

Gazi natyror është forma më e pastër e energjisë së pa përtëritëshme. Ai përm-ban sasi të vogël të vogël të materieve të dëmshme. Karakteristikë e mirë është ajo që mund të digjet shpejtë. Prandaj është i thjeshtë për shfrytëzim. Por, prapseprap janë të pranishëm problemet e daljes së karbon dyoksidit në atmosferë pas djegjes së gazit natyror. Gazi konsumatorëve mund t’ju trans-portohet me gypa. Me zvogëlimin e temper-aturës ai transformohet në gjendje të lëng-shme, e mandej transportohet me tankerë të naftës.

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Pse gazi natyror konsiderohet si burim i pa përtëritshëm ekologjikisht më i pastër?2. Sipas jush, cilat janë përparësitë dhe mangësitë e gazit natyror si burim i energjisë?3. (Mundet disa pyetje për naftën?)

?

LPG

76

?Praktikum (Detyra 16)

Larja me dush

Kur përdorim dush ose vaskë, për mbajtjen e higjienës ose kur lajmë enë përdorim ujë të ngrohët. Për ngrohjen e energjisë shfrytëzohet energji. Prandaj uji i ngrohët duhet të përdoret në mënyrë racionale. Kur bëjmë dush sasia e ujit të shpenzuar varet nga ajo se sa kohë lahemi dhe sa ujë rrjedh nga dushi. Ekzistojnë lloje të reja të dusheve të cilët e zvogëlojnë sasinë e ujit të përdorur, e njëkohësisht janë të përshtatshëm për përdorim dhe larje. Dushet e këtilla e përdorin vetëm gjysmën e ujit që e përdorin llojet e vjetra të dusheve.

Ushtrime:

1. Shënoni sa herë dhe sa gjatë laheni me dush gjatë javës?2. Pyetni anëtarët tjerë të familjes suaj sa herë dhe sa gjatë mbeten nën dush gjatë javës?3. Sa herë tërësisht bëjnë dush të gjithë anëtarët e familjes suaj?4. Sa minuta në janë zgjat kjo?5. Matni sa ujë rrjedh nga dushi juaj gjatë rrjedhjes maksimale. Mateni sakova me ujë mund të mbushen dhe llogariteni kohën mesatare. Për të përllogaritur se sa ujë është shpenzuar shënoni rezultatet e juaja në njehsimin: (volumi i kovës në litra) e pjesëtuar me sekondat e nevo jshme për mbushjen e kovës = harxhimi në litra për minutë (për sa sekonda mbushet kova)6. Përdoreni këtë informacion bashkë me përgjigjet në pikat 3 dhe 4 për të përcaktuar sa litra ujë shpenzoni ju dhe familja juaj në javë. 7. Llogaritni sa energji përdoret për ta ngrohur këtë ujë. Për ta rritur temperaturën e 1 litër uji për 1ºC, janë të nevojshëm 4,2 kJ (4.200 J). Temperatura e ujit të ftohët që rrjedh është rreth 6 ºC. Ja një shembull për një llogari të tillë: Sa energji është e nevojshme për ngrohjen e 1000 litra ujë deri në 50 ºC? (1.000 x 4.200 x (50 – 6) = 184.8 MJ)

77

27. Centrale nukleare (bërthamore)

Centralet bërthamore sot praktikisht përdoren vetëm për prodhimin e rrymës elektrike. Centrali i parë bërthamor për prod-himin e rrymës elektrike, ka qenë e ndërtuar në vitin 1954 në ish BRSS, në qytetin Ob-nins. Sot, në mbarë botën centralet bërthamore japin rreth 17% të energjisë elektrike që prodhohet në Tokë. Në Rusi 10 centralet bërthamore prodhojnë 16% të prodhimit të tërësishëm të energjisë. Theksojmë se kjo ka të bëjë me energjinë elektrike, por në mbarë botën, sa u për-ket të gjitha llojeve të en-ergjisë energjia bërthamore (atomike) merr pjesë me 6% modeste.Në shtete të ndryshme ka sjellje tjetërfare ndaj cen-traleve bërthamore. Shtet

prijës në shfrytëzimin e energjisë bërtham-ore për “qëllime paqësore” është Franca ku rreth 80% të energjisë elektrike prodho-het në centralet bërthamore. Në Gjermani, përkundrazi, është sjellë vendimi që të mbyl-len të gjitha centralet e saja bërthamore deri në vitin 2020. Në SHBA , pas disa vitesh të rënies, energjia bërthamore sërish është zgjedhur si një nga synimet të strategjisë energjetike.

Në Austri, me referendum është vendosur që të mos fillojë

eksploatimi i centralit të vetëm të ndërtuar bërthamor. Dani-

marka tërësisht hoqi dorë nga aplikimi i energjisë bërthamore.

Si punojnë centralet bërthamore (atomike) Në centralet bërthamore si burim i energjisë shfrytëzohen elementet radioak-tive kimike siç janë: uraniumi dhe plutoniumi. Bërthama e këtyre elementeve nuk janë sta-bile dhe vetë shpërbëhen në bërthama “më të lehta”. Pikërisht gjatë procesit të shpër-bërjes lirohet një sasi e madhe e energjisë. Reagimi i shpërbërjes radioaktive zhvillohet në reaktorët bërthamor. Ngrohtësia e liruar nga zona aktive e reaktive është e absorbuar nga bartësi i lëng-shëm i ngrohtësisë (uji), i cili lëviz përmes aktivit të reaktorit me pompën. Bartësi (uji) e transmeton ngrohtësinë në gjenerator avulli, ku shfrytëzohet që uji të shndërrohet në avull uji. Mandej, avulli shkon në turbinë të rën-domtë avulli e cila e rrotullon elektro gjenera-torin dhe ky sistem më tej punon si termo-central i rëndomtë.

Bartësi i ngrohtësisë në pjesën sekondare, nuk vjen në kontakt me zo-nën aktive të reaktorit. Fitimi i energjisë së bërthamës është proces shumë i ndërlikuar, i cili në vete nuk kyç vetëm centrale bërtham-ore. Mineralet të cilat përmbajnë uranium mihen në miniera. Nga xehja ndahet oksidi i uraniumit, ndërkaq mbeturinat radioaktive hidhen si hedhurina. Mandej, oksidi i fitu-ar vazhdon të përpunohet në fabrikën për prodhimin e tabela të ashtuquajtura ngro-hëse. Disa tabela të këtilla vendosen në një mbulesë të bërë nga fero legura e cirkonit dhe në këtë mënyrë fitohet element i cili liron ngrohtësi. Disa elemente të këtilla bashkohen dhe në formë të këtillë dërgohen në centralet bërthamore. Mandej vendosen në zonën ak-

78

tive të reaktorit bërthamor. Lënda djegëse bërthamore e shpen-zuar që nxirret nga reaktori, ftohet dhe trans-portohet në bunkerë të posaçëm, për shkak se kanë një shkallë të lartë të radioaktivitetit. Sot nuk ekzistojnë teknologji për përpunim

të pa rrezikshëm, transport dhe ruajtje të hedhurinave radioaktive dhe mu për këtë ato paraqesin rrezik për njeriun dhe për natyrën gjatë disa miliona vite.

Energjia bërthamore ka një shkallë tejet të lartë të koncentrimit. Vlerësuar sipas sasisë së energjisë së prodhuar 1 kilogram uranium është i barabartë me 2,5 mijë tonë qymyr më cilësor. Gjatë punës së centraleve bërthamore me regjim normal, nuk ka gazra që lëshohen në atmosferë dhe që janë shkak për efektin e kopshtit të qelqtë, posaçërisht nuk ka CO2. Centralet bërthamore shkaktojnë ndotje të konsiderueshme me ngrohjes së sistemeve natyrore ujore, të cilat përdoren për kufizimin dhe hedhjen e ujit për ftohjen e reaktorëve. Në mot të ftohët dallimi i tem-peraturës i ujit të derdhur dhe temperaturës normale të ujit mund të arrijë deri + 10 ºC. Ndotja ngrohëse i përshpejton proceset e atrofimit të ekosistemeve të ujit, e sjell ndry-shimin e kushteve natyrore për jetë të orga-nizmave. Ndërtimi i centraleve bërthamore është afërsisht 5 herë më e kushtueshme se sa ndërtimi i termocentralit të rëndomtë që punon me qymyr.

Çmimi i lartë i reaktorëve bërthamor tërësisht shpjegohet me nevojën e sigurimit të masave të ashpra të sigurisë me qëllim të shmangies së avarive. Përveç kësaj, duhet pasur ndër mend se çmimi i transportit, ru-ajtja dhe përpunimi i mbeturinave radioaktive është shumë i lartë. Prandaj, edhe përkundër mitit për en-ergjinë e lirë bërthamore, ajo është energjia që kushton më shumë poqese merren para-sysh të gjitha shpenzimet duke i përfshirë nxjerrjen dhe transportit e lëndës së parë ra-dioaktive, ndërtimin e centralit bërthamor dhe deponimin e mbeturinave radioaktive. Tejet i ndërlikuar dhe i rrezikshëm është procesi i demontimit të një centrali bërtham-or pas përfundimit të punës së saj normale, përkatësisht pas shterjes së xehes. Rreziku serioz nga shfrytëzimi i energjisë bërthamore fshihet në përhapjen e materialeve radioak-tive në botë, të cilat përdoren për krijimin e armëve bërthamore dhe të cilat mund të për-doren në një luftë bërthamore ose në terror-izëm bërthamor.

PËRPARËSI DHE MANGËSI TË CENTRALEVE BËRTHAMORE

79

Havari në centralet bërthamore

Rreziku themelor nga centralet bërthamore është mundësia për havari me pasoja të rënda. Havaria e centralit bërtham-or në Çernobil në vitin 1986 është havaria më e madhe e këtij lloji. Përmasat e kësaj avarie janë me karakter global. Pasojat e saj e ka ndierë popullata e shumë shteteve në botë. Dëmet ekonomike kanë qenë 3 herë më të mëdha se sa efekti ekonomik i shfrytëzimit të energjisë bërthamore gjatë tërë kohës të punës deri në katastrofën. Problemi i shfrytëzimit pa rrezik të en-ergjisë bërthamore tani për tani mbetet i pa zgjidhur. Shkencëtarët shpresa të mëdha in-vestojnë në burimin perspektiv të energjisë, i cili menaxhohet me fuzion termo bërtham-or. Gjatë reakcionit bërthamor të fuzionit nga bërthamat e lehta të hidrogjenit fitohet bërthama më e rëndë e heliumit dhe lirohet sasi e madhe e energjisë. Poqese arrihet që ky proces të shfrytëzohet për prodhimin e energjisë, atëherë ai do të kishte qenë 6 herë më efikas nga reakcioni i ndarjes së bërthamës së uraniumit. Burimi i lëndës së parë është i pakufizuar – hidrogjeni mund të fitohet nga uji i oqeaneve. Në 1 m³ ka aq bërthama të hidrogjenit të cilat mund të japin sasi të energjisë të njëjtë me atë që fitohet me djegjen e 200 tonë naftë. Gjatë menaxhimit me fuzionit termo bërthamor nuk ka kurrfarë mbeturina (duke mos e llogaritur për mbeturinë heliumin), nuk ka rrezik nga rrezatimi. Fuzioni termo bërthamor që zhvillo-

het në brendësinë e Diellit e paraqet burimin më të madh të energjisë të cilin e njohim. Vështirësi kryesore në këtë proces është si të ruhet temperatura prej shumë milion gradë, që është e nevojshme për zhvillimin e reakcionit. Deri tani, përkundër punës së mundimshme të shkencëtarëve nga shtete të ndryshme, nuk arrihet të realizohet reakcion të kontrolluar të fuzionit termo bërthamor.

Shpërthimi i reaktorit bërthamornë Çernobill

Mendoni dhe përgjigjuni

1. Cilin burim të pa përtëritshëm të energjisë njeriu e ka filluar ta shfrytëzojë më herët?2. A mund të dëshmohet se energjia e prodhuar në centralet bërthamore është më e lirë nga energjia që mund të fitohet nga burimet tjera të energjisë?3. Në çka përbëhet rreziku për njerëzit dhe mjedisin jetësor në centralet bërtham ore?

80

KONKLUZË

Energjia është lëmi e veprimtarisë së njeriut, e cila ka ndikesë më të dëm-shme mbi natyrën. Kjo pjesërisht është e kushtëzuar nga ligjet e natyrës, për shembull gjatë transformimit të energjisë me cilësi më të ulët në energji me energji më të madhe. Në raste të shumta ndotja e mjedisit jetësor është e pa-shmangshme dhe është e ndërlidhur me shpenzimin jo efikas të energjisë, me shfrytëzimin e burimeve të pa përtëritëshme, me mungesën e dëshirës që të përpunohen mbeturinat e prodhimtarisë. Këto pasoja negative të shpenzimit të energjisë mund të tejkalohen, ed-hepse ndonjëherë janë të nevojshme mjete të konsiderueshme dhe zakonisht realizohen me shumë mund. Por, njerëzimi nuk ka zgjidhje. Ishin të nevojshme miliarda vite që njeriu të mund ta arrijë nivelin e sotëm civilizues. Poqese dëshirojmë që njerëzimi dhe bota e tërë e gjallë në Tokë të vazhdojë të jetojë dhe edhe shumë gjenerata ti gëzohen jetës, atëherë e vet-mja mënyrë që kjo të arrihet është përdorimi i energjisë së pa rrezikshme të përtëritëshme. Kemi përgjegjësi të madhe ta ruajmë botën për jetë dinjitoze të njerëzve, kafshëve, bimëve dhe të gjitha gjallesave.

Le të jetë ky qëllimi ynë i përbashkët dhe qëllimi i çdokujt prej nesh!Ju dëshirojmë sukses!

81

Fjalori terminologjik*:

Atmosfera Mbështjellëse gazi rreth Tokës. Atmosfera e thatë përbëhet pothuajse tërësisht nga azoti (78,1 % pjesë volumi) dhe oksigjen (20,9 % pjesë volumi), bashkë me gazrat e pranishme si gjurmë, siç janë argoni (0,93 % pjesë volumi) dhe heliumi, si dhe nga gazra sere që janë aktiv në raport me rrezatimin, siç janë karbon dyoksidi (0,035 % pjesë volumi) dhe ozoni. Më tej, atmosfera përmban avull uji, sasia e të cilit ndryshon, por zakonisht është 1% në pjesë volumi. Atmosfera përmban edhe re dhe aerosolë.

Energjia alternative Energjia e fituar nga lëndë djegëse që nuk janë me prejardhje fosile.

Antropogjene Diçka që rezulton ose është e prodhuar nga njerëzit.

Emetime antropogjene Emetime të gazra nga efekti serë, paraardhës të gazrave serë dhe aerosolë. Aty hyjnë djegja e lëndëve djegëse fosile për fitimin e energjisë, asgjësimi i pyjeve dhe ndryshimet në shfrytëzimin e tokës që rezultojnë në rritje neto të emetimeve.

Lëndë djegëse biologjike Lëndë djegëse e prodhuar nga materia e thatë organike ose vajra që digjen të prodhuara nga bimët. Në shembujt e lëndëve biologjike hyjnë alkooli (nga sheqeri i fermentuar), lëngu i zi nga procesi i prodhimit të letrës, drurit dhe vaji nga soja

Biomasa Masa e tërësishme e organizmave të egra në rajon ose volum të caktuar; materiali bimor i zhdukur para do kohësh shpesh herë futet në biomasë.

Biosfera (tokësore dhe detare) Pjesë i sistemit Tokësor i cili i përfshin të gjitha ekosistemet dhe organizmat e egër në atmosferën, në truallin (biosfera tokësore0, ose në oqeanet (biosfera detare), duke e përfshirë materien e prodhuar të vdekur organike siç janë plehrat, materia organike e truallit dhe materia e vdekur organike e oqeaneve.

Ekosistem Sistem i organizmave të egra që veprojnë midis tyre dhe me rrethimin e tyre fizik. Kufijtë e asaj që mund të emërtohet sistem ekologjik ndonjë herë janë subjektive, varësisht nga fokusi i interesimit ose hulumtimit. Në këtë mënyrë, madhësia e një ekosistemi mund të lëviz nga hapësirat shumë të vogla deri, më në fund, në mbarë Tokën.

Emetime Në kontekstin e ndryshimeve klimaterike, emetimet kanë të bëjnë me lëshimin e gazrave serë dhe/ose të paraprijësve të tyre dhe të aerosolëve në atmosferën mbi një rajon të caktuar dhe në periudha të caktuara kohore. Emetime të CO2 (karbon dyoksidit) fosil Emetime të karbon dyoksidit si rezultat i djegjes së lëndëve djegëse nga shtresat e kar-bonit fosilik, siç janë nafta, gazi natyror dhe qymyri.

82 *Burimi

Bilanci energjetik Buxheti i energjisë në sistemin klimaterik, marrë mesatarisht në planetin tonë dhe nëpër periudha të gjata kohore, patjetër duhet të jetë në barazhesh. Me që sistemi klimaterik tërë energjinë e vet e merr nga energjia e Diellit, ky bilanc implikon se, në nivel global, sasia e rrezatimit diellor që hyn në sistemin patjetër duhet të jetë, mesatarisht, i njëjtë me shumën e sasisë së rrezatimit të reflektuar diellor që e braktis sistemin, dhe sasinë e rrezatimit infra të kuq që e braktis sistemin e që është e emetuar nga sistemi klimaterik. Prishjet e kësaj baraspeshe globale, e shkaktuar nga njeriu ose nga natyra, quhet ndryshi i bilancit të rrezatimit. Efikasitet energjetik Raporti midis energjisë dalëse nga procesi i konversionit ose sistemit dhe energjia e investuar.

Rrezatimi infra i kuq Rrezatim i emetuar nga sipërfaqja e Tokës, nga atmosfera dhe nga retë. Ai është i njohur si rrezatim tokësor ose rrezatim me valë të gjata. Rrezatimi infra i kuq ka vëllim karakteristik të gjatësive të valëve (“spektër”) më të gjatë nga gjatësitë evalëve të ngjyrës së kuqe në pjesën e dukshme të spektrit. Spektri i rrezatimit infra të kuq praktikisht dallon nga ai i rrezatimit diellor ose i valëve të shkurtra për shkak të dallimit të temperaturave midis Diellit dhe sistemit Tokë – atmosferë.

Karbon dyoksid (CO2) Gaz i cili ekziston në natyrë, por poashtu është prodhim i djegjes së lëndëve fosile djegëse dhe të biomasës, si dhe prodhim i ndryshimit të shfrytëzimit truallit dhe të proceseve tjera industriale. Ai është gazi kryesor antropogjen dhe ndikon mbi bilancin Tokësor të rrezati-mit. Ai është gaz referent me të cilin maten gazrat tjera të serës dhe mu për këtë ka potencial për ngrohje globale.

Ndryshime klimaterike Ndryshimet klimaterike kanë të bëjnë me variacion të rëndësishëm statistikor ose me gjendje mesatare të klimës ose të variabilitetit të saj që qëndrojnë në një periudhë më të gjatë kohore (zakonisht decenie ose më gjatë). Ndryshimet klimaterike mund të jenë rezultat i pro-ceseve natyrore të brendshme ose të luhatjeve të jashtme, ose të ndryshimeve më të gjata antropogjene të përbërjes së atmosferës ose të ndryshimeve të përdorimit të tokës. Duhet vërejtur se konventa Kornizë e Kombeve të bashkuara për ndryshimet klimaterike (UNFCCC), në nenin 1, i definon “ndryshimet klimaterike” si: “ndryshim i klimës që drejtpërdrejtë ose tër-thorazi u përshkruhet aktiviteteve të njeriut të cilat i ndryshojnë përbërjen e atmosferës globale, që është ndryshim plotësues i variabiliteti natyror klimaterik që është vërejtur në periudha të krahasueshme kohore”. Në këtë mënyrë, UNFCCC bën dallim midis “ndryshimeve klimaterike” që mund tu përshkruhen aktiviteteve të njeriut dhe “ndryshimeve klimaterike” q’ mund tu përsh-kruhen shkaqeve natyrore. Shihni, poashtu, edhe varijabiliet klimaterik.

Burime të përtëritëshme të energjisë Burime energjetike të cilat, matur në korniza të shkurtra kohore janë në raport me ciklet natyrore në Tokë, janë të qëndrueshme dhe të cilat i kyçin teknologjitë jo karbonale, siç janë en-ergjia diellore, hidroenergjia dhe era, e poashtu edhe teknologjitë karbon – neutrale, siç është biomasa.

Zhvillim i qëndrueshëm Zhvillim që i kënaq nevojat e kohës së tanishme, duke mos e rrezikuar aftësinë e gjen-eratave të ardhshme që ti kënaqin nevojat e veta.

83

Mbulesë e ozonit Stratosfera përmban mbulesë në të cilën koncentrimi i ozonit është më i madh, kjo është e ashtuquajtura mbulesë e ozonit. Mbulesa shtrihet prej 12 deri 40 kilometra. Koncentrimi i ozonit e arrin maksimumin midis kilometrit të 20-të dhe atij të 25-të. Kjo mbulesë varfërohet nga emetimet e njeriut të bashkimeve të klorit dhe të bromit. Çdo vit, gjatë pranverës në gjysmë rruzullin jugor të Tokës, ndodh varfërimi shumë i fuqishëm i mbulesës së ozonit mbi regjionin e Antarktikut, e shkaktuar, poashtu, nga bashkimet e klorit dhe bromit që janë të prodhuara nga njeriu, të kombinuara me kushtet specifike meteorologjike të këtij regjioni. Ky fenomen është i njohur si vrimë ozoni. Potencial i ngrohjes globale (GWP) Indeks, i cili i përshkruan karakteristikat rrezatuese të gazrave serë të përziera mirë që e përfaqësojnë efektin e kombinuar të kohërave të ndryshme të qëndrimit të këtyre gazrave në atmosferën dhe nga efektiviteti i tyre relativ në absorbimin e rrezatimit infra të kuq që e braktis atmosferën. Ky indeks e përafron efektin e ngrohjes së integruar kohore në njësi masë të gazit të dhënë serë në atmosferën e sotme në raport me atë të karbon dyoksidit.

Rrezatim diellor Rrezatim i emetuar nga dielli. E njohur, poashtu, si rrezatim i valëve të shkurtra. Rreza-timi diellor ka shtrirje të veçantë të gjatësive të valëve (spektër) i përcaktuar me temperaturën e Diellit. Efekti serë Gazrat serë në mënyrë efektive e absorbojnë rrezatimin infra të kuq, të emetuar nga sipërfaqja e Tokës, nga vetë atmosfera duke u falënderuar gazrave të njejtë, dhe nga retë. Rrezatimi atmosferik emetohet në të gjitha anët, duke përfshirë edhe poshtë drejtë sipërfaqes së Tokës. Në këtë mënyrë, gazrat serë e zënë në kurth ngrohtësinë në kuadër të sistemit sipër-faqe - troposferë. Kjo quhet “efekti natyror i serës”. Rrezatimi atmosferik është në bashkëveprim të fuqishëm me temperaturën në nivelin në të cilin ai emetohet. Në troposferë, temperatura me lartësinë kryesisht bie. Praktikisht, rrezatimi infra i kuq që është i emetuar në gjithësi rrjedh nga lartësia mbidetare me temperaturën mesatare prej -19ºC, në baraspeshë me neto rrezatimin diellor që vjen, ndërsa sipërfaqja e Tokës është në temperaturë shumë më të lartë, mesatarisht prej +14ºC. Rritja e koncentrimin të gazrave serë sjell mosdepërtimin e shtuar të rrezatimit infra të kuq nga atmosfera dhe për këtë shkak sjell realizimin e rrezatimit në gjithësinë nga lartësia më e madhe detare e cila është me temperaturë më të ulët. Kjo shkakton prishje të balancit të rrezatimit, mungesë të baraspeshës që mund të kompensohet vetëm përmes rritjes së temper-aturës të sistemit sipërfaqe-troposferë. Kjo është “efekti i sforcuar i kopshtit serë”.

FotosintezëProces përmes të cilit bimët e marin dyoksid karbonin (Co2 nga ajri ose bikarbonatet nga uji) për të ndërtuar karbon hidrate, duke lëshuar oksigjen (O2) gjatë këtij procesi. Ekzistojnë disa rrugë të fotosintezës me reakcione të ndryshme të koncentrikeve të dyoksid karbonit atmosferik.

Klorfluorkarbonate (CFC)Gazrat serë të cilat janë të mbuluara me protokollin e Montrealit të vitit 1987, dhe të cilët për-doren për ftohje, kondicionimin e ajrit, paketim, izolim, si tretës dhe largues të aerosolëve janë klorfluorkarbonate. Për shkak se nuk shpërbëhen në atmosferën e ulët, ato rijnë pezull mbi atmosferën e sipërme ku poqese ka kushte të përshtatshme, e shpërbëjnë ozonin. Këto gazra janë të zëvendësuara me bashkime tjera, duke i përfshirë edhe fluorkarbonatet dhe klorfluork-arnonatet, që janë gazra serë të mbuluara me Protokolin e Kjotos.

84