36

2 35

34 3

¿Imataq mana trago tomanapaq hampiri kanman?

Asociación Interdenominacional para el Desarollo Integral de Apurímac

4

AIDIA Asociación Interdenominacional para el Desarollo Integral de Apurímac Av. Salas Berty Lote 18 Villa Gloria, Abancay Apurímac, Perú Teléfono: 083-321032 Email: autores@aidiaperu.org

Primera Edición - Diciembre 2011 1000 ejemplares

. Autor: Luis Cervantes Villegas Editores: Equipo de Autores y Publicaciones AIDIA Consulta científica externa: Dra. Erin Nicole Connally DDS Testimonios: Varios hermanos de Abancay y Grau, Apurímac Algunas citas bíblicas son de Kinsantin Evangeliokuna, tres evangelios de la Santa Biblia en Quecua de Apurímac, traducido por el equipo de traducción de AIDIA. Las demás citas bíblicas representan porciones de la Biblia aún no impresas, traducidas por el mismo equipo. Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú: Nº Imprenta EpiCentro Jr. Huancavelica 321 Teléfono: 083-782028, Cel. 983764739 RUC: 10418628567 Email: darcy_gc@hotmail.com

33

Capitulo-capitulomanta referenciakuna

Primer kaq yachachikuy: ¿Imataq alcoholismori? 1. Brady, David. Entrevista personal. 11 Set. 2011. Ishkay kaq yachachikuy: Alcoholismori, ¿ima sasachakuykunatataq apamun? 1. Brady, David. Entrevista personal. 11 Set. 2011. 2. Maher, Jacquelyn J. "Exploring Alcohol’s Effects on Liver

Function (Explorando los efectos del alcohol a la función del hígado)." Alcohol Health and Research World 21.1 (1997): pp. 5-12.

3. Epstein, Murray. "Alcohol’s Impact on Kindey Function (EL impacto del alcohol a la función de los riñones)." Alcohol Health and Research World 21.1 (1997): 84-93

4. Dunlap, Michaele P. "Biological Impacts of Alcohol Use: An Overview (Impactos biológicos del abuso de alcohol: Un resumen)." Oregon Counseling. Web. 12 Dec. 2011. <www.oregoncounseling.org/ArticlesPapers/Documents/ETOHBIOFx.htm>.

5. Dunlap, Michaele P. "Biological Impacts of Alcohol Use: An Overview (Impactos biológicos del abuso de alcohol: Un resumen)." Oregon Counseling. Web. 12 Dec. 2011. <www.oregoncounseling.org/ArticlesPapers/Documents/ETOHBIOFx.htm>.

6. Vorvick, Linda J. "Fetal Alcohol Syndrome (Síndrome de alcohol al feto)." A.D.A.M. Medical Encyclopedia. 2011. Web. 12 Dec. 2011. <http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0001909/>.

7. Hassfeld, Jens. Entrevista personal. 20 Oct. 2011. 8. George, Allen. Entrevista personal. 18 Oct. 2011.

32

Tukupaynin ¿Imataq trago manña tomanachispaqri hampi kanman? Bibliapiqa rikuchiwanchismi trago tomayqa hucha kasqanta. Ichaqa JESUCRISTON chay huchapaq hampiqa. Kay hampita runa chashkinanpaqqa reqsikunamanmi huchayoq kasqanta hinaspapas Diosta nishullataña phiñachisqanta. Chayraykun runaqa Diosmanta perdonta mañakuspa Diosta kasukuspa paypa munasqanman hinaña allintaña kawsanan. Hinallatatqmi iglesiamanta creyentekunawan allinpi kaswanayki, saynapin paykuna trago tomay tentacionkunapi kaqtiyki yanapasunkiku.

¡Hakuchi iglesiaman! Chaypi yanapasqaykiku manaña kaqmanta manaña tragota tomanykipaq trago tomanaykipaq.

¡Arí, hakuchiyá!

5

Kay libropi yachachikuykuna

Introducción Primer kaq yachachikuy 4 ¿Imataq alcoholismori? • ¿Imanaqtintaq runakunari trago tomaymanrihaykunku? • ¿Imanaqtintaq tragotari manaña tomayta dejankuchu? Ishkay kaq yachachikuy Alcoholismori, ¿ima sasachakuykunatataq apamun? • Tragoqa aycha cuerpoykitapas mana allinmanmi

tukuchinman • Trago tomayqa Diosmantan kharunchasunki Kinsa kaq yachachikuy Alcoholismantari, ¿Bibliapi ima niwashanchistaq? • Bibliapi ama trago tomaymanta yachachikuykuna • Bibliapi umalliqkunapaq consejokuna Tawa kaq yachachikuy Kunanri, ¿imaynatataq lloqsisun trago tomay vidamantari? Tukupaynin Referenciakuna

6

31

trago tomay vidaykimanta lloqsiytaqa yanapasunki. ¿Pikunataq allin amigoykikunari? _______________________________________________________ _____________________________________________________ Sétimo: Mach’aq kashaspayki ofendesqayki runakunawanmi, hinallataq familiaykikunawanpas vidaykita allichanayki Mach’asqa runakunaqa nishullatañan rimayninkuwan, hinallataq ruwayninkuwanpas runamasinkunata k’irinku. Mach’aq runakunaqa manan respetankuchu familiankunata, vecinonkunata, nitaq llank’aq masinkutapas. Hinaspapas paykunaqa tukuy mana allinkunata rimaspankun, runamasinpa sonqonta nanachispa k’irinku. Sichus qan mach’aq kashaspayki mana allinkunata ruwaranki chayqa, allichanaykin vidaykita llapallan ofendesqayki runamasiykikunawan, familiankikunawan, hinallataq wasimasiykikunawanpas. Chaytari ¿Imaynatataq ruwawaq? Chaytaqa sapankama runamasiykikunamanta, familiaykikunamantawanmi mana allin ruwasqaykikunamanta perdonta mañakunayki. ¿Pikunamantataq perdonta mañakunayki? ¿Imaynatataq ruwanki? _______________________________________________________ _____________________________________________________

30

¿Diostachu vidaykipi puntata churashanki? _____________________________________________________ _____________________________________________________

Quinto: Cheqaqtan yachanayki Diosqa ña llapallan huchaykikuna willakusqaykita ña perdonasusqaykita Sichus huchanchista tukuy sonqomanta Diosman willaranchisña chayqa, cheqaqtan yachananchis payqa ña perdonawasqanchistaña. Bibliapiqa nishanmi “ishkayayqa huchan”nispa. Chaymantan leesunchis kay pasajepi.

Ichaqa ama ishkayaspayá, tukuy iñiywan mañakuychis. Pipas ishkayaspa mañakuqqa lamar qochapi kay lawman, waq lawman wayrapa apakachasqan qalchikamuq unumanmi rikch'akun. Santiago 1.6

¿Tukuy sonqomontachu yachanki Dios perdonasusqaykita? ¿Imanaqtin? _______________________________________________________ _____________________________________________________ Sexto: Mana allin amigokunamantan karunchakunayki manaña mach’aykunaman kaqmanta apasunaykipaq. Mana allin amigoykikunamantaqa t’aqakuspan karunchakunayki. Sayna clase amigokunaqa qolqeykiraykullan qanwan kushka purinku. Ichaqa onsqa tarikuqtiykitaq qanmantaqa manan ni yuyarinkupashchu. Hinaspan aswan allin consejokuna qokuq, trago tomaymanta lloqsiyta yanapasuqniykikuna amigokunawanñan purinayki. Sayna amigokunaqa iglesiakunapin mastaqa tarikun. Paykunan

7

Primer kaq yachachikuy:

¿Imataq alcoholismori?

“Manaraq Diosta reqsishaspaymi, nishu llataña achikhaymanta tutayaykama mach'arani. Huk kutinkunapiqa trago tomayllapiña kaspaymi, manaña wasiymanpas ripuranichu. Maymantapas qolqetaqa rikhurichimurani tragoyta rantikunaypaqqa hinaspapas esposaywan kushkan mach'arayku. Huk kutinkunapiqqa mach'asqa kaspaykuqa anchallataña maqanakurayku k'irita ruwanakunaykukama. Wawaykuna kasqantapas qonqaspaymi, paykunapaq allin kaq ruwaykunatapas qonqarani. Chaykunawanmi mastaqa sullk'a kaq waway ñak'ariran. Vidaymi mana allin karan manan hayk'aqpas cuenta qokuyta munaranichu. Ichaqa huk p'unchawmi primoy niwaran risqan iglesiaman rinaypaq. Hinaqtinmi iglesiamanqa burlakunaypaq mach'asqa rirani. Kinsa killa hina pasaruqtinmi, cuenta qokurani viday allinman t'ikrasqanta. Chaymi iglesiamanqa manaña mach'asqachu rirani. Hinaqtinmi Señor Jesucristolla salvador kasqanta yachaspay, sonqoypi chashkirani. Diosmanmi graciasta qoni trago tomay vidaymanta orqoykuwasqanwan. Kunanqa wawaykunapas anchatan munakuwaspanku allintaña qawariwanku. Chaymi Diospa palabranta Quechuapi leespay kunanaqa kusisqaña kani. Diospa palabranmi allin runaman tukuchiwan hinallataq llapallan familiayta kunankamapas kallpanchawanku. Kunanaqa munanin llaqtaypi runamasikunapas trago tomay vidankumanta lloqsinankuta.” Wawqe Pedro

8

¿Imanaqtintaq runakunari trago tomaymanri haykunku? Runakunaqa trago tomaymanqa haykunku vidankupi, familiankupi, llaqtankupi hinallataq Diospipas mana iñispanku tukuy sasachakuykunapi tarikusqankuraykun. Runakunapa sasachakuyninkuqa kay sach’apa saphin hinan. Chayraykun runakunaqa chay sasachakuyninkuta venceyta mana atispanku trago tomayta qallarinku.

Familianpi mana com-prension kaqtin

Llank’ananpi mana allin riqtin

Sonqonpi tukuy huchakuna kaqtin

Kay sasachakuykunan mach’ayman apawanchis. ¡Qawariychis!

Onqoykuna

Wañuchinakuyman apan

Mana imayoqman tukuchin

Llakikuy

Wañuykama chayachin

Trago tomaytaqmi kay mana allin kawsaykunaman apawanchis...

Kay ejemplopi qawarisqanchisman hinan, kay sasachakuykunaqa trago tomayman apawanchis.

29

Tercero: Diosmanmi llapallan huchaykikunata hinallataq mach’akuy vidaykitawan willanayki Sichus Señor Jesusman kikin simiykiwan lliw huchaykikunamanta willanki chayqa, Diosmi lliw huchaykikunataqa perdonasunki, hinaspan qaqanqa Diospa cheqaq wawanña kanki. Bibliapin khaynata nishan:

…Sichus runakunapa ñawpaqninpi simiykiwan willakunki, “Jesucristoqa Señorniymi” nispa, hinallataq tukuy sonqoykiwan creenki, Jesucristotaqa wañusqakunapa kasqanmanta Dios kawsarichimusqanpi chayqa, (wiñay ñak'ariymantan) salvasqa kanki. Romanos 10.9

¿Imamantataq arrepentikunayki? _______________________________________________________ _____________________________________________________ Cuarto: Decidinaykin Diosta vidaykipi primer lugarman churayta, saynapi payña kawsayniykipi pusasunaykipaq. Puntataqa Diosmi vidaykipiqa kanan, manan kay pachapi tukuy kaqkunachu. Chaymi reqsikunayki Señor Jesuslla vidaykipa salvadornin kasqanta. Jesucristopi iñispallan runakunaqa salvasqa kayta atinkuman. Pipas Jesucristota rechazaqqa wiñaypaqmi infiernopi ñak’arinqa. Chaymi Jesusqa khaynata niran:

Noqan kani ñanqa, cheqaq kaqpas, saynallataq kawsay qoqpas. Chaymi Dios Taytaymanqa noqallantapuni pipas chayanqa. 7 Sichus noqata allinta reqsiwankichis chayqa, Dios Taytaytapas reqsillankichistaqmi. Ichaqa Dios Taytaytaqa kunanmantapachan reqsishankichis, noqata rikuwasqaykichisrayku, nispa. Juan 14.6-7

28

Kaykunatan ruwanayki trago tomay viciomanta lloqsinaykipaqqa: Primero: Reqsikunaykin trago tomay viciomantaqa manan kikiykipa kallpallaykiwanqa lloqsiyta atiwaqchu Trago tomayqa huk onqoymi hinaspapas Diospa ñawpaqninpiqa huchan. Chaymi chay huchaymanta wanakuspa Diosman kutirikunayki. Diosmantan mañkunayki pay kikin chay viciomanta lloqsiyta yanapasunaykipaq. ¿Qanri, imanaqtintaq sapallayki trago tomayta mana dejayta atiwaqchu? _______________________________________________________ _____________________________________________________ Segundo: Yachanaykin tragomanta anchapas mas atiyniyoqqa Diospuni kasqanta. Hinaspapas Payqa mosoq runamanña tukuchisusqaykimanta. Diosmi Bibliantakama allin ñanta rikuchiwanchis, Señor Jesucristopi iñispa paypa munasqanman hina kawsakunanchispaq. Sichus cheqaqta Dios kasqanta reqsikuspaqa paypa makinmantan allinta hap’ipakunanchis. Chaymantan Bibliapiqa khaynata nishan:

Kay pachapiqa manan pipas runakunata salvananpaqqa kanchu. Jesusllan ancha atiyniyoqqa. Payllatan Diosqa kay pachaman mandamuran, runakunata atiyninwan salvananpaq. Hechos 4.12

¿Pitaq anchapas atiyniyoq, tragochu icha Dioschu? ¿Imanaqtin? ______________________________________________________

9

1. Wakin runakunan mach’anku sasachakuypi kaspanku hinallataq Diospa Santo Espiritun sonqonkupi mana kasqanrayku.

Tragoqa huk ratollapaqmi runakunapa llapallan sasachakuyninkuta qonqachispa allinta sentichin. Chaymi huk ratollapaq allin kayta munaspanku trago tomayman haykunku. Ichaqa mallaqyaruspankutaqmi kaq hina sasachakuyllapi tarikunku otaq aswan mas sasachakuykunamanraq haykunku. ¿Imanaqtintaq saynatari kawsanku? Saynataqa kawsanku Diospa Santo Espiritun sonqonkupi mana kasqanraykun. Chaymi trago tomaq runakunaqa mana ni hayk’aqpas cheqaq kusikuypi nitaq hawkayaypi kawsaytapas yachankuchu. Aswanmi paykunaqa Diospa prometesqan wiñay kawsaymantapas karupi kashanku. Chayraykun Jesusqa khaynata niran: “ Diospa *Santo Espiritunmi runakunamanqa wiña-wiñaypaq kawsayta qon. Runakunaqa manan ni pipas wiñaypaq kawsaytaqa atinmanchu. Ichaqa kay rimasqaykunaqa, Santo Espiritumantan hamun. Paymi noqapi creeqkunamanqa wiñay kawsayta qon”. (Juan 6:63) Hospital Diospi Suyanapi llank’aq Dr. David Brady niwanchis: “Runakunaqa piensankun, tragota tomaspalla tukuy sasachakuyninkuta qonqarunankupaq. Ichaqa manan chayqa cheqaqchu. Aswanmi trago tomayqa aswan mas sasachakuykunaman apasunki. Hinaspaspas manan qan sapallaykitachu sasachakuymanqa apasunki, aswanqa llapan familiakitan,hinallataq runamasiykikunatapas. Hinaspapas trago tomayqa wakchayaymanmi apakun. Chayraykun mana allinchu trago tomayqa. Aswanmi noqanchisqa huk ejemplo kananchis llapallan runamasinchispaq, hinallataq wawanchiskunapaqpas.” nispa.¹

10

2. Wakin runakuna mach’anku runamasinkuwan allinpi qepanankupaq Khayna clase huñunakuykunapin runakunaqa trago tomayta yachanku: llaqta fiestakunapi, llank’anakunapi, familiantinpura huñunakuykunapi, santonku p’unchawkunapi, comunidad faenakunapi, taytacha mamachapaq cargo ruway

fiestakunapi, corrida de toros nisqa fiestakunapi ima. Sayna clase fiestakunapin runakunaqa tomanku: aqata, cañasota, tragota, hinallataq cervezakunatapas. Chaymi ancha sasa huk cristiano runapaqqa, siempre kanpunin familianchiskuna ima fiestamanpas, cumpleañomanpas otaq casarakuymanpas invitawanachispaq. Chaypin paykunaqa tomayta qallarinku. Hinaspapas manan chayllachu, aswanmi cervezata otaq ima tomanatapas huk cristitianomanaqa munachinku. Chaymi wakin débil cristianokunaqa familiankuwan allinpi qepanankurayku, tomayta qallarinku. Wakintaq ninku: “Llapankutaq tomashanku chayqa, noqapas tomaykusaqyá” nispanku. 3. Wakinmi mach’akunku “manan pipas rikuwanchu”

nispanku Ashka creyente runakunan tragota toamnku khaynata piensaspanku: “Manataq pastorniy, nitaq iglesiamanta wawqeykunapas rikuwanchu chayqa, hinatayá tomaykusaq” nispanku. Sayna piensasqaykiqa manan allinchu, Diosmi tukuy ima ruwasqaykikunatapas rikumushasunki. Chaymi imapas pakallapi ruwasqaykiqa Diospaqa alayrilla kashan. Kay tapukuykunata contestay: 27

Tawa kaq yachachikuy:

Kunanri, ¿imaynatataq lloqsisun trago tomay

vidamantari?

Kunan yachasunchis huk wawqepa testimonionmanta. Adrián khaynata willakun:

“Noqan nishutapuni trago tomayman dedicakurani. Hinaspapas aqa wasikunallapiñan yachakuqpas karani. Ichaqa sayna mach'ayllapi purishaqtiymi esposayqa waqayuspa vidaymanta iglesipi hermanokunaman willakuran. Chaymi hermanokunaqa noqapaq ayunokunata ruwaranku. Chaymi Diospa yanapayninwan hinallataq iglesiapi hermanokunapa yanapayninwan trago tomaytaqa saqepurani. Ichaqa sapallayqa manan mach'aymantaqa lloqsaiyta atinmanchu karan. Esposaymi ayunokunata ruwasapan, diosmanta noqapaq anchata waqayusapa mañakuran. Iglesiapipas ayunota ruwaranku, chaymi diospa yanapayninwan hinallataq iglesiapi hermanokunapa yanapayninwan ima trago tomaytaqa saqerani.” Wawqe Adrián

26

runakunachu kananku. Aswanmi iglesiapi kamachiq liderkunaqa khayna kananku: visitakunata ancha kusikuywan wasinpi samachiqkuna, allin kaqkunata ruwaqkuna, allinta piensaspa imatapas ruwaqkuna, pimanpas mana sayapakuspa imatapas ruwaqkuna, Diosta khuyakuqkuna, hinallataq tukuy imatapas controlakuspa ruwaqkuna ima”. Proverbios 31. 4-5 “Manan allinchu kanman sichus huk rey otaq llaqtata gobiernapas tragota tomaqtinqa. Yanqan paykunaqa nishuta tomaruspanku leypa nisqanta qonqaruspa wakchakunatapas mana respetankumanchu”. Kay pasajekunaman hinaqa, manan iglesiapi umalliq liderkunallapaqchu kay consejokunaqa, aswanqa llapallan llaqtakunapi, nacionkunapi kamachiq autoridadkunapaqwanmi. Tapuykuna 1. ¿Imanaqtintaq iglesiapi umalliq liderkunari tragota mana tomanankuchu ? ____________________________________________________ ____________________________________________________

2. ¿Imanaqtintaq llaqtakunata umalliq autoridadkunari tragota mana tomanankuchu? ____________________________________________________

____________________________________________________

3. Huk lider ¿Imaynatataq kawsanan? ____________________________________________________

____________________________________________________

11

¿Imanaqtintaq trago tomaytari mana dejayta atinkuchu? Trago tomayqa chikachallanmantan wiñaypaq tragollaña tomayman apawanchis:

Chayllaraq tomayta qallarishaqtinku

Runakunaqa tomaymanqa haykunku sasachakuykunapi tarikuspanku: llank’anankumanta wikch’uchikuspanku, familiankunapipas mana comprensiónpi kaqtinku, parejanwanpas t’aqanaykuypi kaspanku hinallataq sonqonkupi hucha kaqtinmi tragota tomayta qallarinku.

Manaña traqo tomayta saqeqtiyki

Chika chikallanmanta tomayta qallariqtinkun, tiempo pasasqanman hiñan manaña trago tomaytaqa saqeyta atinkuñachu. Runakunapa yuyayninku cambian chayqa nishuta tragota tomasqankuwan nishu mach’asqaña kasqan raykun. Huk runa nishu mach’aqllaña tukunanpaqqa huk copaq mediachan otaq kinsa otaq pishqa copachallan warmita qaritapas ancha mach’akuqllamanña tukurachin.

12

Tukuy onqoykuna

Trago tomaymi tukuy onqoykunatapas apamuspan wañuykama apakun. Nishullataña mach’akuq runakunaqa sonqo nanaywan, hígado nanaywan, cebrebro nanaykunawan, hinallataq cuerponkupi huk nanaykunawanmi anchallataña ñak’arinku. Chaymi kay onqoykunaqa asta wañuykunaman apakun. Tapuykuna 1. ¿Reqsinkichu chayllaraq tragota tomaq runakunata? ¿Imanaqtintaq tomanku? ____________________________________________________ 2. ¿Reqsinkichu nishullataña tragota tomaq runakunata? ¿Imaynataq paykunapa vidankuri? ____________________________________________________

____________________________________________________

3. ¿Reqsinkichu trago tomasqanrayku onqoyniyoq runakunata? ¿Imaynataq paykunari kanku? ____________________________________________________

____________________________________________________

25

Iglesiapi umalliq liderkukunapaq consejokuna Liderkuna huk allin ejemplon vidankupi, hinallataq may tiyasqankupi kananku. Chayraykun umalliqkunaqa vidankuta allinta cuidakunanku, paykuna wakin runakunaman yachachisqankurayku hinallataq llaqtakunapipas qawasqalla kasqankurayku. Chaykunamanta bibliapiqa khaynata nishan: Timoteo 3. 2-3 “Ichaqa iglesiapi creyentekunata kamachinanpaq liderqa khaynan kanan: mana pipapas huchachanan, ch'ulla warmillayoq, kikinta allinta controlakuspa kawsaq, allinta piensaspa imatapas ruwaq, allinta comportakuspa kawsaq, wasinman visitamuq runakunatapas samachiq, Diospa palabranmanta allinta yachachiq, mana mach'aq, ch'aqwakuna ama hatarichiq, ama engañaspa qolqe ganay munaq, nitaq qolqe sonqochu. Aswanqa kanan khuyapayakuq, hinallataq llamp'u sonqo iman”. Tito 1.7-8 “Iglesiapi kamachiq liderkunaqa llapallan creyentekunatan allinta cuidananku, Diospa munasqanman hina tukuy imatapas ruwanankupaq. Hinaspapas iglesiapi kamachiq liderkunaqa manan runakunapa acusanan runakunachu kananku, nitaq paytukusqakunachu, nitaq facillata phiñakuqkunachu, nitaq mach'aq runakunachu, nitaq lisukunachu, nitaq negocionpipas qolqeraykulla runamasinta engañaq

24

1 Corintios 6:9,10

Qankunaqa amayá kikiykichistaqa engañakuychishchu. Diospa gobiernasqan sumaq glorianmanqa huchallapi kawsaq malvado runakunaqa manan haykunqakuchu. Chay huchallapi kawsaq runakunaqa kaykunan: manaraq casado kashaspa waqllikuqkuna, tukuy clase idolokunata adoraq runakuna, casado kashaspa waqllikuqkuna, qari kashaspa warmi hina kaqkuna, qarimasinwanpas warmiwan hina puñuqkuna, suwakuna, qolqella munaqkuna, mach'aqkuna, runamasinmanta rimakuqkuna, hinallataq runamasin engañaqkuna ima. Kay millay huchakunapi kawsaq runakunaqa Diospa gobiernasqan sumaq glorianmanqa manan haykunqakuchu.

Tapuykuna 1. ¿Pikunataq mana hanaq pachaman haykunqachu? ____________________________________________________ ____________________________________________________

2. Kay versiculopiri, ¿imakunataq huchari? ____________________________________________________

____________________________________________________

3. ¿Imanaqtintaq Pablo kayta escribiran? ____________________________________________________

____________________________________________________

4. Diosri kay pasajentakamari, ¿imatataq yachachishasunki? ____________________________________________________

13

Ishkay kaq yachachikuy:

Alcoholismori, ¿ima sasa-chakuykunatataq

apamun?

“Hospital Diospi Suyanamanqa ashkan runakunan trago toasqankurayku traumasqa hinaña hamunku. Kunanpunin ishkay jovenkuna hospitalpi kashanku mach'asqankupi accidentakamusqankurayku. Huk waynan carreteraq patanta mach'asqa purishaqtin huk mach'asqallataq camionwan atropellarparisqa. Huk jovenpas nishullataña aqata tomasqanpin mach'arpaspa venenarpakusqa. Ichaqa aswanmi Diospa munayninpi kay waynakunaqa kawsashankuraq ichaqa manan yachakunchu, ñawpaqman ima sasachakuykunachus kawsayninkupi kananmantaqa” nispa.¹ Hospital Diospi Suyanapi llank’aq Doctor David Brady

14

Tragoqa aycha cuerponchistapas mana allinmanmi tukuchinman

Tragoqa higadotan dañan²

Nishullataña runakuna tragota tomaqtinkuqa yawarnintakaman higadonkuman chayaspan nanaykunata hatarichin. Chaymi nishu mach’aqllaña runakunapa higadonkuqa wayk’usqa hina kapun. Hinaspan nishullataña higadonku nanaqtin yanqa q’ellollaña purinku. Chay onqoykunaqa kinsa clasen kan:

1. Hígado graso: Kay onqoyqa rikurin nishuta tragota tomaqtinkun. Higadonkupin wira huñunakun, chaymi higadoqa mana allintañachu llank’an. Kay onqoyqa sanoyanmanraqmi sichus tragota manaña tomaqtinkuqa.

2. Hepatitis alcohólica: Kay onqoypiqa higadon inflamasqan tarikun. Chaymi wiksa nananay hinallataq fiebrepas nishullataña hoqarikun. Chaymi higadoqa mana igualtañachu llank’an.

3. Cirrosis: Kay onqoyman chayaruspaqa higadoqa wañusqa hinañan tarikun. Chaymi wakin cuerpotapas tukuy nanaykunaman apan hinallataq asta wañuymanpas runakunata chayachin.

Tapuy ¿Imaynamantaq tragori higadoykita tukuchin? ____________________________________________________ ____________________________________________________

23

Efesios 5:15-18

Saynaqa cuidakuychisyá imaynata comportakuspas kawsashankichis chayta. Hinaspapas qankunaqa amayá mana yachayniyoq sonso runakuna hinachu kawsaychis. Aswanqa allin yachayniyoq runakuna hinayá kawsaychis. Qankunaqa kay llakikuy p'unchawkunapa hamusqanta qawarispayá, amaña yanqa mana valeqkunata ruwaspachu tiempoykichistaqa pierdeychis. Aswanqa tiempoykichista allinta aprovechaspa kawsaychis. Qankunaqa amayá mana yuyayniyoq runakuna hinachu kaychis. Aswanyá allin yuyaywan Diospa munasqanta allinta entiendespaykichis imatapas ruwaychis.

Tapuykuna 1. ¿Imanaqtintaq mana mach’anaykichu? ____________________________________________________ ____________________________________________________

2. ¿Reqsinkichu runakunata mach’asqanpi vidankuta mana allinman tukuchiqkunata? ____________________________________________________

____________________________________________________

3. Trago tomashanaykitaqa, ¿imatataq aswan ruwanayki? ____________________________________________________

____________________________________________________

4. Diosri kay pasajentakamari ¿imatataq yachachishasunki? ____________________________________________________

____________________________________________________

22

Puñusqaykimanta rikch’ariruspaykitaqmi piensapakunki khaynata: “Huk copachatawanraqmi tomaykuyta munashani”, nispa.

Tapuykuna 1. ¿Imaynataq huk mach’asqa runapa kawsayninri kay versiculoman hinari? ____________________________________________________ ____________________________________________________

2. Kaypiqa niwanchismi tragoqa munayllaña kaspan huchaman urmachiyta atiwasqanchismanta. ¿Hayk’aqllapas tragota munapayarankichu munayllaña kasqanpi? ¿Imanaqtin? ____________________________________________________

____________________________________________________

3. ¿Imanaqtintaq maqashantinkupas astawanraq trago tomaytari

munanku?

____________________________________________________

____________________________________________________

4. Diosri kay pasajentakamari, ¿imatataq yachachishasunki? ____________________________________________________

____________________________________________________

15

Tragoqa riñonninchistan malogran³ Saynallataqmi nishuta tragota tomaq runakunapa riñonninqa wayk’usqa hinaña kapun. Chaymi riñonqa mana allintañachu yawarta limpian. Hinaspan huk onqoykunata cuerponchispi rikhurichin. Tragoqa cerebrotan afectan Runakuna nishuta tragota tomaqtinkuqa, chay tragoqa runakunapa cerebronmanmi

yawarnintakama chayan. Chayraykun chay alcohol cerebronkuta afectamuqtin, yanqa sonidokunata uyarinku, hukniraq k’anchaykunata rikunku. Hinaspapas yuyayninkun chinkarin aire mana allintachu cerebronkuman chayasqanrayku. Tragoqa afectanmi sonqotapas Saynallataqmi nishuta tragota tomaq runakunapa sonqonqa manaña allintañachu funcionan. Tragota tomasqankuraykun, sonqonkuqa yawarta manña allintañachu bombeamun. Chayraykun trago tomaq runakunaqa ratolla pisipanku, manan bolapi pukllaspapas aguantankuchu. Hinaspapas paykunaqa wañuy patallapiñan kashanku, paro cardíaco, infarto otaq derrame cerebralwan wañunakupaq.

4

5

16

Tragoqa afectallantaqmi onqoq warmikunapa wawantapas Sichus warmikuna onqosqa kashaspa tragota tomanku chayqa , mana allinmanmi wawankuta churanku. Sichus onqosqa kashaspa tragota tomaqtinkuqa wawaqa mana allin formasqan nacemun. Hospital Diospi Suyanapi llank’aq Doctor Jens Hassfeld yachachiwanchis: “Sichus huk warmi onqosqa kashaspa tragota tomanqa chayqa, manan wawachanqa normaltachu wiñanqa, manan pesochanpipas nitaq sayaychanpipas normalchu kanqa. Hinaspapas chay warmaqa manan allin inteligentechu kanqa. Aswanmi chay warmapaqa hank'uchankunapas watasqa hina kanqa” nispa. Tapuykuna 1. ¿Ima onqoykunatataq trago tomayri apamun ? ____________________________________________________ 2. ¿Imaynataq tragota tomaq runakuna sentikunku? ____________________________________________________

____________________________________________________

3. ¿Ima niwaqtaq onqokuq kashaspa tragota tomaq warmitari? ____________________________________________________

____________________________________________________

6

7

21

Proverbios 23:30-35

¿Pitaq: “Ay, ay” nispa purin? ¿Pitaq: “Nanawanmi kashani” nispa nin? ¿Pitaq chaqwanakullapi purin? ¿Pitaq quejanakuyllapi purin? ¿Pitaq mana imamanta maqachikun? ¿Pitaq puka ñawillaña purin? Tukuy kaykunapiqa vinota otaq tragota tomaq runakunan purinku. Sayna clase runakunaqa preparasqa vino mashkayllapin purinku. Qanqa amayá vinotaqa pukayariqtinchu munapayay, nitaq copapi sumaqta k’anchariqtinpashchu. Vinoqa tomaqtiykiqa sumaq llamp’ullawanñan kunkaykita haykun. Ichaqa millp’uyuruqtiykitaqmi huk mach’aqway hinaraq kanikun. Hinallataq mach’aqwaypa venenon hinaraq dañota ruwakun. Tragota tomaruqtiykiqa Nawikikunan hukmanyaruspa ishka-ishkaytaraq imatapas rikurunman. Sonqoykimantatapas mana allin rimaykunan lloqsirunman. Tragota tomaruspaqa lamar qochapipas purishawaq hinan sentirukunki. Tragota tomaruspaqa k’irisuqtiykikupas manan sentinkichu; nitaqmi maqsuqtiykikupas nanaytaqa sentinkichu.

Bibliapi ama trago tomaymanta yachachikuykuna Kunan tiempokunapiqa wakin runakunaqa piensankun, chikallan otaq aveseslla trago tomayqa allin kananpaq. Ichaqa chayqa manan saynachu, bibliapiqa yachachiwanchismi, mach’akuyqa hucha kasqanmanta.

20

Kinsa kaq yachachikuy:

Alcoholismantari, ¿Bibliapi ima niwashanchistaq?

Kunan yachasunchis huk wawqepa testimonionmanta. Paymi khaynata willakun:

Noqan ñawpataqa manaraq Diosta reqsishaspay nishuta trago tomayman dedicakaurani. Chayraykun vidayqa mana valeranchu, manan responsable runachu karani. Warmiywanpas nishutan peleaspalla kawsarayku. Hinaspapas manañan wasiyman avecesqa ripuraniñachu. Aswanmi runapa wasinpi puñupakuspa mach’aq karani. Chay mach’ay vicioqa nishutañan vidayta waqllirachiran; hinaspapas manañan ni huk semanapas sanoqa karanichu. Sayna mach’ay vidapi kawsashaqtiymi huk compañeroy bibliata saqetamuwaran, hinaspan chay bibliata leespay chayraq entenderani Diospa khuyakuyninmanta. Hinaspan decidirani iglesiaman riyta. Chaymi chayraq kikin Diospuni chay millay vidayta cambiaykun. Kunanqa manañan esposaytapas nitaq wawaykunatapas maqaniñachu. Aswanmi kunanqa Diospa atiyninwan hawkaña kawsakuyku. Wawqe Teófilo

17

Trago tomayqa Diosmantan kharunchawanchis Diospa palabranpiqa tarinchismi mach’ayqa huchapuni kasqanta. Pikunachus saynata kawsaqkunaqa Diospa ñawpaqninpin huchankumanta wanakunanku. Saynallataqmi allinta yachananku Señor Jesucristoqa paywan allinpananpaq cruzpi wañusqanta. Hinaspapas payqa munan allin kawsaypiña purinanchistan. Bibliapi niwanchis:

Saynaqa allintayá kawsasunchis, p'unchawpi hina purispa. Amayá purisunchis mach'akuykunapichu, nitaq ch'aqwa ruwasqanku fiesta mikhuykunapichu, nitaq mana allin viciokunapichu, nitaq cuerponchistapas utilizasunchis waqllikuy huchakunapichu, nitaq envidianakuspa puriykunapichu, nitaq peleaykunapichu, nitaq runamasinchiskunapa contranpi imatapas ruwaykunapichu. Aswanqa Señorninchis Jesucristopi confiaspayá sapa p'unchaw kawsasunchis, saynapi aycha cuerponchispa munasqankunata amaña ruwananchispaq. Romanos 13.13-14

Trago tomayqa llaqtakunapin tukuy sasachakuykunata apamun

Mach’akuyqa qaqapaykukunata apamun Ashkallañan carreterakunapi, chakrakunapi, accidentekunaqa pasan, mach’asqa kaspanku ima ruwasqankutapas mana cuentata qokusqankurayku. Mach’asqa kaspaqa purisqankupin qaqa uraykunaman, otaq sankha ukhukunaman qaqapaykunku. Wakintaqmi llank’ana

18

herramientakunawan mana cuentata qokuspanku mach’asqa pura p’ananakuspa asta wañuchinakunku imaraq. Trago tomayqa qenllichakuykunata khuchi hina kawsaykunatan apamun Wakin qarikunaqa warmikunawan waqllikunankuraykun, primertaqa aqa wasikunaman apaspan mach’achinku. Kunanyá tapukusunchis: ¿Imanaqtintaq chaytari ruwanku? Saynataqa ruwanku mach’asqa kaqtinku mana ima ruwasqankutapas cuentata qokunankupaqmi. Hinaspapas mach’asqa kaspaqa qenllichakuy huchataqa manan resistiyta atinkuchu. Trago tomayqa wakchayaytan apamun Trago tomaqqa nishullatañan qolqenta gastan trago rantisqanpi. Bibliapin yachachiwashanchis, trago tomayqa waychayayman apakusqanta. Chaymanta Bibliapiqa khaynata nishan:

Pikunachus mach’aqllaña, hinallataq rakrapullaña kaqkunaqa wakchayanpunqakun, hinaspapas puñuy siki kasqankuraykun, llik’isqa p’achakunawan p’achakunqaku. Proverbios 23.21

Tragoqa phiñasqallatañan kawsachisunki M’achaqllaña runakunaqa rabiasqa alqo hinan kanku. Chaymi familiankupipas yanqa k’araq siminkuwan warminkuta, wawankuta yanqamanta q’aqchanku otaq maqankupas. Diospa ñawpaqninpiqa sayna clase runakunaqa mana allin runakuna kanku. Diosqa kamachiwanchismi, pikunachus cristianon kani nishaspa mach’aqkunamanta kharunchakunanchispaqmi. Ashka wata Apurímac llaqtapi tiyaq Doctor Allen George nin:

19

“Familiakunapi sasachakuykunaqa nishullataña runakuna tragota tomasqankuraykun rikhurin. Chaymi mach'aqllaña runakunaqa wawankuta, esposankuta, runamasinkutapas k'amispa maqaspas dañota ruwanku” nispa. Tapuykuna 1. ¿Ima sasachakuykunatawantaq llaqtaykipi rikunki? ____________________________________________________ ____________________________________________________

2. ¿Reqsinkichu trago tomasqankurayku wakchayaq ? ____________________________________________________

____________________________________________________

¡Manan munaniñachu papanchis mach’ananta!

¡Arí, nishu mancharisqañan karikuni papanchis mach’asqanwan!

8