Alex Haley - Malcolm X almalarm anlaylar ve zverileri sayesinde yrttm sevgili eim Betty'ye ve ocuklarmza adyorum bu kitab. ALEX HALEY 1921'de profesr bir baba ile retmen bir annenin ocuu olarak New York'ta dnyaya geldi. 1937-39 yllar arasnda Elizabeth City Teachers College'de okudu. 1959'dan sonra serbest gazeteci ve yazar olarak alt. 1962'lerde Playboy iin seri rportajlar hazrlad; Readers Digest, New York Times Magazine ve Atlantic gibi sreli yaynlara yaz ve aratrmalaryla katld, nceleri baarl bir gazeteci olarak hayatn srdren Haley, nemli bir siyah yazar olarak nn The Autobiography of Malcolm X adl almasyla salad. Amerika'daki siyah mslmanlar hareketinin ekseninde duran Malcolm X ad, Haley'in anlatsna gerekli canll kazandrmaya gerekten yetmiti. 1965'de yaynlanan bu kitap aslnda yazarla kahraman arasndaki ikili grmelerin bir rndr. Malcolm X ile ilgili almasnda yalnzca bir "zgemi"in, kahramannn azndan nakledicisi konumunda olan Haley, daha sonraki yirmi yl srecek kiisel aratrmasyla nn pekitirdi. Amerika ve Afrika'da yllar sren aratrmalar sonunda ulat ey, kendi ailesinin kkleriydi. Bu yzden onun Kkler romanna eletiri evreleri ayn zamanda bir tarihsel metin gzyle de bakmaktadr. Haley bu aratrmasnn servenini de My Search for Roots balkl dier bir anlatsnda dile getirmitir.

indekiler nsz 7 1. Kbus 101 2. Maskot 131 3. "Hemerim" 151 4. Laura 173 5. Harlemli l93 6. Detroit'li Kzlolan 213 7. Dmenci 245 8. Kstrl 271 9. Yakalan 281 10. blis 305 11. Kurtulu 329 12. Kurtarc 355 13. Vekil Malcolm X 379 14. Siyah Mslmanlar 409 15. carus 449 16. hra 479 17 Mekke 519 18. El-Hacc Malik el-ahbaz 547 19. 1965... 575 NSZ 1955 dolaylarnda, New York televizyonunda yayma giren "Nefretin Dourduu Nefret" programnn ardndan kamuoyunun yava yava Mslmanlarn farkna varmaya balad sralarda ben San Francis-co'daydm ve Birleik Devletler Sahil Muhafaza Tekilat'ndaki yirmi yllk hizmetimden sonra emekli olmaya hazrlanyordum. Memleketi Detroit'e yapt ziyaretten dnen bir bayan arkadam bana rktc bir 'siyah adamlar' dininden, bir slm Cemaati'nden sz at. Onu asl artan eyse, kendi ailesinin de topluca bu dine girmi olmasyd. Asl itibariyle siyah olan insanlar 'lgn bilgin Yakup'un genetik yoldan 'alamak' suretiyle nasl beyazlatrm olduunu, inanmaya inanmaya dinledim. Bu rgtn lideri 'Muhterem Elijah Muhammed' olarak anlyordu ve 'Vekil Malcolm X' diye birisinin de kurmay takmnn ba olduu anlalyordu. New York City'de serbest bir yazar olarak ie koyulduktan sonra, Harlem dolaylarndan bir hayli arpc malzeme topladm ve bunun ardndan Reader's Digest'a bu mezheple ilgili bir yaz yazma nerisi gtrdm. Harlem'deki Mslmanlar lokantasn ziyaretim srasnda, Vekil Malcolm X'i nasl bulabileceimi sormam zerine, bana hemen arkamdaki telefon kabininde konuan adam gsterdiler. Az sonra adam ka- 8 MALCOLM X

binden kt. Dalyan boylu, csseli, kzl-kahverengi tenli bir adamd; o zamanlar otuzbe yandayd; ne amala geldiimi anlatnca tepesi birden att, kaim kemik ereveli gzlklerinin ardndan bana yiyecekmi gibi bakyordu. "Sen de beyaz adamn ajanlk iin yollad maalardan birisin!" diye iddetle kt bana. Yaz yazmak iin hukuk ruhsatmn bulunduunu syledim kendisine ve derginin benden Mslmanlarn kendileri hakkndaki dncelerine de, Mslmanlarn muarzlarnn dncelerine de yer veren dengeleyici, tarafsz bir yaz yazmam isteyen mektubunu

gsterdim. Malcolm X, hibir beyazn szlerinin, zerine yazld kat paras kadar bile deer tamadn syledi bana burnundan soluya soluya; bununla birlikte bana yardmc olup olamayacana karar verebilmesi iin biraz zamana ihtiyac olduunu da ekledi. Bu arada bana, Harlem'de, Yedi Numaral Mabet'te yaplan toplantlarn bazlarna katlmam salk verdi, nk bu mabet Mslman olmayan Zencilere de akt (bu 'mabetler daha sonralar 'cami' olarak anlmaya balanmtr). Mslmanlar lokantas evresinde, hepsi de tertemiz giyinip kuanm, hepsi de insan mahcup edecek derecede nazik, sonradan hidayete ermi daha baka kimselerle de karlatm. Hepsinin tavr ve davranlarnda rgtlerinin kendilerinden istedii Sparta askeri disiplininin izlerini bulmak mmknd ve hi birisinin azndan slm Cenaati'nin klielemi cmlelerinden baka birey kmyordu. Havann gzel oluunu bile, Allah'n 'Muhterem Elijah Muhammed'in yz suyu hrmetine bahettii bir ltf olarak gryorlard. Sonunda, Vekil Malcolm X, kendisinin kiisel bir sorumluluk akma girmek istemediini bildirdi bana. Byle bir yaz iin dorudan doruya Saym Muhammed'le grmemin daha yerinde olacan syledi. Bunu memnuniyetle kabulettiimi belirttim, bir randevu ayarland ve derhal Chicago'ya gittim uakla. Narin yapl, mahcubiyeti yznden okunan ve yumuak sesli bir adam olan Saym Muhammed, oturduu o mkellef evde ailesiyle birlikte bir akam yemei iin davet etti beni. Aslnda yemekte FBI'n ve Gelirler daresi'nin, rgtn ok yakndan izlemekte olduunu, hatt ilerde bir meclis soruturmasnn alaca sylentilerinin ortalkta dolatn anlatrken, bir yandan da ok dikkatli bir ekilde beni incelemekteydi; bunun farkmdaydm. "Ama benim bunlarn hibirisinden de korktuum yok; ben, bana gerekli olan her-eye sahibim: geree yani," dedi Saym Muhammed. Benim yazmak is- 11 NSZ9

tediim yazdan her nedense hi sz almad, ama dnmde Malcolm X bana yardm etmeye ok daha istekli grnyordu. Benimle Mslmanlar lokantasnda beyaz rtl bir masaya oturdu ve New York basnndan kendisine gelen telefonlara bakmak iin kabine gidi gelileriyle sk sk blnen konumamzda sormaya frsat bulabildiim sorularmn hemen hepsine de olduka evklendirici cevaplar verdi. Kendisine teki kentlerdeki Islmi faaliyetleri de grp gremeyeceimi sorduumda, teki vekillerle de grerek, Detroit, Washington ve Philadelphia'daki mabetlerin toplantlarna gidip gelmemi de ayarlad hemen. "Sayn Muhammed Diyor ki" baln tayan yazm 1960'n ilk aylarnda yaynland ve bu Siyah Mslmanlar olayna bir derginin ilk dikkat ekiiydi. Hemen ardndan, Saym Muhammed'in yazmda tarafsz davranacama dair verdiim sz tuttuumdan dolay beni tebrik eden bir mektubu geldi, ve ayrca bana telefon eden Malcolm X'ten de aa yukar ayn vgleri aldm. Yine o sralarda, Dr. C. Eric Lincoln'un Amerika'daki Siyah Mslmanlar adndaki kitab yaymlanm ve Siyah Mslmanlar her geen gn artp giden bir ilginin konusu olmaya balamt. 1961 ve 1962 boyunca Saturday Evening Post beni, Al Balk adndaki bir beyaz yazarla birlikte, hacimli bir makale hazrlamakta grevlendirdi: daha sonra da ben, soracam sorulara verilecek cevaplar harfi harfine yaynlayacana dair sz veren Playboy dergisi iin tek bama Malcolm X'le bir sylei yaptm. Birka gn sren bu sylei srasnda Malcolm X, Hristiyanlk aleyhinde ya da beyazlar aleyhinde sarf ettii zehir zemberek szlerinden sonra: "Sen de biliyorsun ki o iblisler bunlar basmayacaktr!" diye tekrar ve tekrar kkremiti. Ne var ki, Playboy'un verdii sz tuttuunu grnce kendisi de hayli ard. Btn bunlardan sonra Malcolm X bana bir para snmaya balamt. lkedeki sreli yaynlarn sahip olduklar gcn farkndayd, ve bana da srf bunun iin, amaca yaklatran bir ara olarak grldm iin, hl biraz kukuyla bakmakla birlikte saygl davranyordu. Artk bana zaman zaman telefon

ap radyoya, televizyona verecei demeleri, yapaca daha baka konumalar dinlememi salk veriyor ya da Siyah Mslmanlar'n dzenledii panayrlara, teki toplu almalara katlmam iin davet ediyordu. te, 1963 balarnda i danmanm, Piayboy'da yaymlanan syleimin kendisinde Malcolm X'in hayat hikyesi dncesini douran, bir 10 MALCOLM X yayncyla birlikte bana geldiinde, kendisini genellikle "Amerika'nn en kzgn siyah adam" olarak takdim eden Malcolm X'le ilikilerim bu minval zereydi. imdi memleketin her bir yannda tannan o atepre adam, en ince ayrntlaryla btn hayatn anlatmas iin ikna edebileceimi aklmn kesip kesmedii soruluyordu bana. Buna hemen bir cevap veremeyeceimi, ama konuyu kendisine ileteceimi syledim yayncya. Yaync, byle bir kitabn en canalc noktalarn yle ksaca anlatmamn mmkn olup olmadn sordu bana. Ve ben daha konumaya balar balamaz, yaptm onca syleiye ramen Malcolm X'in kiilii hakknda ne kadar az ey bildiimi kavradm. Bu soru sayesinde unun farkna vardm: Malcolm X kendisini her zaman geri planda tutmaya ve lideri Elijah Muhammed'i daima n plana karmaya ne kadar da dikkat sarf etmekteydi. Bunu aynen syledim yayncya. Gerekten de, Malcolm X hakknda bildiim tek ey, Siyah Mslmanlar arasna katlmadan nceki hayatnn crmler ve hapisler iinde getiini bir cmleyle geitirdiini duymu olmamd. Bunu syledim. Bana birok defalar: "Gemiimi anlatsam kulaklarnza inanamazsnz," demiti; bakalarndan da onun bir zamanlar esrar ve kadn sattn, silahl soygunlara kartm duymutum. Malcolm X'in zaman konusunda fanatiklie varan bir yanlgs olduunu biliyordum. Bir defasnda bana, "Benim hi tahamml edemediim kimseler, saat kullanmayan kimselerdir, nk bu tip insanlar zamann farknda olmazlar," demiti. "Her iimizde, zamana verdiimiz deer ve duyduumuz saygdr baary ya da baarszl belirleyen." Malcolm X nerede bir konuma yapacak olsa oradaki Siyah Mslmanlarm saysnn arttn sylediklerini

duymutum ve Malcolm X'in kendi mahkmiyet devresinde olduu gibi birok hapishanedeki Zenci mahkmlarn slm dinini kefetmelerinden gurur duyduunu biliyordum. Onun sadece bir Siyah Mslman'n (tercihen kars Betty'nin) piirdii yemekleri yediini, hergn kremayla hafifletirdii saysz kahve itiini, ierken de ineli bir ekilde, "Kahve, uzlamaktan holandm tek eydir," dediini biliyordum. Btn bunlar konutuumuz yemek masamzdan kalkarken, yayncya ve danmanma gayr-i Mslimlerin huzurunu Malcolm X'in nasl kolayca karabileceini anlattm; rnein bir keresinde beni arabasyla metroya kadar gtrmeyi teklif etmiti de, ben de arabada sigara yakmaya yeltenince souk bir glmsemeyle beni szerek: "Yakarsan arabamda sigara ien ilk ve son insan sen olacaksn," demiti. NSZ 11 Malcolm X'e, yaynlanmak zere hayat hikyesini bana anlatp anlatmayacan sorduum zaman, tereddtl baklarla beni bir sre szd. Bu an, kendisini tandmdan bu yana kararsz olarak grdm nadir anlardan biriydi. Sonunda, "Bir kitap iin hayli dnmem gerek," diyebildi. ki gn sonra, bana telefon ederek benimle Mslmanlar lokantasnda bulumak istediini bildirdi. "Raz olacam" dedi. "Sanyorum ki hayat hikyem, Sayn Muhammed'in siyahlan nasl kurtardn insanlarn daha iyi anlamalarna yardmc olacaktr. Ama benim bu giriimimin hi kimse tarafndan yanl yorumlanmasn istemem; kitabn geliri son kuruuna kadar slm Cemaatinin eline gemelidir." Elbette byle bir i iin Sayn Muhammed'in de onayn almak gerekiyordu ve Sayn Muhammed'le de ben bizzat grp ricada bulunmak durumundaydm. Bunun zerine uaa atlayp bir kez daha grmeye gittim Sayn Muhammed'i, ama bu kez Phoenix'teydi (Arizona). Mzmin bronitine iyi gelir dncesiyle slm Cemaati kendisini bu scak, kuru iklime getirip bir eve yerletirmiti. Onunla bu sefer yalnz grtk, yelerinin ounluu tahsil yapmam Mslmanlar olduu halde rgtnn ne kadar gelitiinden, siyah rk iindeki yetenekli kimselerin desteinin salanabilmesi halinde bu rgtle siyahlar lehine

dev admlar atlabileceinden szet bana. Ve sonra, "En ok ihtiya duyduumuz eylerden birisi de yazarlardr," dedi; ama beni bu sze bir karlk vermeye de zorlamad. Sonra aniden ksrmeye balad. Bu ksrmesi o kadar uzad ki oturduum sandalyeden korku iinde kalkarak kendisine doru yrdm ama o eliyle iaret ederek benden oturmam istiyor ve merak edilecek bireyi olmadn anlatmaya alyordu. Bu arada soluk solua, bana yazmak istediim kitaba "Allah'n rza gsterdiini" hissettiini syledi. "Malcolm benim en bata gelen vekillerimdendir" dedi. ofrne beni Phoenix Havaalan'na gtrmesini tembihledikten sonra Sayn Muhammed, aceleyle bana veda etti ve ksrkler arasnda hzla odadan kt. New York'a dndmde Malcolm X yayn szlemesini dikkatle okudu ve imzalad, sonra czdanndan zerine kendi yayvan elyazsy-la bireyler yazlm bir kat paras karp bana uzatt. "Bu kitabn ithaf bu olacak" dedi. Okudum: "Bu kitab, beni Amerika'da, yeryznn en irkef uygarlk ve toplumunun bataklk ve pislikleri iinde bulan, beni oradan ekip karan, beni arndran, ayaklarm zerinde durduran ve beni bugnk halime getiren Muhterem Elijah Muhammed'e ithaf ediyorum." 12 MALCOLM X NSZ 13 Kitabn Malcolm X'e getirecei btn gelirlerin "ki Numaral Mu-hammed Camii" emrine denecei yazlyd szlemede, ama Malcolm X bunu yeterli bulmad. Daktilo ettikten sonra imzalamas iin getireyim diye bana unlar dikte etti: "Szlemede yer alan mal hkmler gereince, hisseme den her trl gelirin tamam, yaynevi tarafndan iki Numaral Muhammed Camii emrine denecektir. Para havaleleri aadaki adrese kartlacaktr: Raymond Sheriff. 4847 Woodlawn Avenue, Chicago 15, Illinois." Buna karlk, ben de Malcolm X'ten bana mahsus olmak zere yle bir taahht imzalamasn rica ettim: Kendisi ne kadar megul olursa olsun, hayatn btn ayrntlaryla anlatacak ekilde dnlm olan tam tamna 100.000 kelimelik 'ifah' kitabn hazrlanmasnda bana ncelikle zaman ayracakt. Aylar sonra, Malcolm X'le benim

yazdklarm birlikte gzden geirirken; kendisi hakkndaki dncelerimi ayr bir blm halinde yazmama izin vermesini, ama hereyiyle bana ait olacak olan bu blme hibir ekilde karmamasn rica etmitim ve o da bu ricam kabul etmiti. Bu anlamalarmzn ardndan, Malcolm X beni hergn ziyaret etmeye ve bana.-lki bazan da saatini ayrmaya; Oldsmobile marka mavi arabas ile benim o zamanlar Greenwich Village'de bulunan stdyomun nnde her gn durmaya balamt. Malcolm X, elinde ona sanki ok sk alan bir avukat grnts veren byk deri antasyla her akam saat dokuz-on sralarnda grnyordu kapda. Gayet tabi, btn gn aralksz sren meguliyetlerinden sonra epey yorgun oluyordu, hatt baz gnler pek bitkin grnyordu. Birlikte almamz ok kt balamt. Onun ok houna giden bir kelime kullanarak anlatmak gerekirse, her ikimiz de pek 'tekin' deildik. te urada, karmda duran bu adam Malcolm X'ti. O atepre Malcolm X, kendisini kzdran Zencilere kar da, tpk ou zaman beyazlara kar olduu gibi adeta bir asit kesilen Malcolm X. Televizyon konumalarnda, basm toplantlarnda ve Mslmanlarn dzenledikleri mitinglerde, teki Zenci yazarlara 'Tom Amcalar', 'yanamalar', 'beyaz klkl siyah adamlar' kabilinden szlerle ok sert saldrlarda bulunduunu biliyordum. te ben byle bir adamn, gerek kirli ilerle geirdii eski hayatnda, gerekse Islm rgtlerdeki hiyerarik dzen ierisinde adeta bir gizlilik fobisi gelitirmi olan byle bir adamn karsna gemi ondan bir yl boyunca en mahrem srlarn demesini istiyordum. stelik benim orduda yirmi sene hizmet vermi olmam ve Hristiyanl-m da bir dezavantajd; nk Malcolm X bu gibi eyleri Zenciler iin kltc buluyordu ve bunlar aktan aa alaya alyordu. Geri beni lke apnda yayn yapan eitli dergilerde Mslmanlar lehine yazlar yazmaya dolayl olarak tevik ediyordu ama gene de zaman zaman, eitli vesilelerle, bana "Siz mesleki yetenekleri bulunan siyahlar, gnn birinde uyanacaksnz ve kurtuluunuz iin Muhterem Elijah Mu-hammed'in liderlii altnda birlemekten

baka arenizin bulunmadn anlayacaksnz," demekten de geri durmuyordu. stelik Malcolm X, FBI'n benim stdyomu 'bceklediine' yani stdyoya dinleme cihaz yerletirdiine inanyordu; hatt byk bir ihtimalle bu konuda benim de onlara yardmc olduumu bile dnyordu. lk birka hafta, alma odamza girerken, "Ses kontrol, ses kontrol; bir, iki, ..." demeksizin adm atmyordu ieri. Zaman zaman aksilikler de kt. Bir akam Malcolm X stdyoma beklediim saatten erken kageldiinde ben stdyoda bir beyaz arkadala birlikteydim; arkadam karken Malcolm X de ieri geliyordu ve koridorda karlamlard. O akamki almamz boyunca Malcolm X'te sanki, en ok kukuland o eyler olduu gibi doru kmasna garip bir hal vard. Baka bir gn de Malcolm X, elinde tuttuu pasaportunu sallaya sallaya bana Islmi rgtn meziyetlerini anlatrken, birden, elindeki pasaportun zerine delinmi numaray okumaya altm farkedince fkeden kpkrmz oldu ve pasaportunu ani bir hareketle burnuma dayayarak kkredi: "Numaray doru al, ama doru alsan da bu beyaz eytann zaten bilmedii birey deil. Pasaportu bana kendisi verdi." Ben belki bir ay kadar, bu gidile ortaya kitap falan karamayacaz diye baya korktum. Malcolm X bana hl olduka resmi bir azla "Efendim!" diye hitabediyordu ve not defterimde de Siyah Mslman felsefesinden, Sayn Muhammed'in gklere karlmasndan ve beyaz 'eytann' yapt 'eytanlklardan baka birey yoktu. stelik onu, yazacam kitabn kendi hayatn anlatan bir kitap olmas gerektiini hatrlatmaya kalksam buna ok kzaca da ortadayd. Nitekim bu konuda ilk mitlerin belirmesinden nce, ben yayncya gidip akas bu iin stesinden gelemeyeceimi bildirmeyi bile dnyordum. Dikkat ettim ki Malcolm X konuurken elinin altnda bulunan herhangi bir kada elindeki krmz tkenmez kalemiyle bireyler karalayp duruyor- 14 MALCOLM X

du. Bu i iin bazan yannda getirdii bir gazetenin kenarlarndaki boluklardan, bazan da krmz kapl randevu defterinin arkasnda saklad fihrist kartlarndan yararlanyordu. Bunun zerine, ben de, kendisine her kahve ikram ediimde yanna iki de kt peete brakyordum; Malcolm X zaman zaman peeteler zerine de bireyler karaladnda benim bu numaram baya ie yaryordu ve ben de o gider gitmez peeteleri kapyordum hemen. te bunlardan birka rnek: "Burada btn KD'leri ldren BD'ler iin savaan bir SD tarafndan ldrlm bir SrD yatmaktadr." (Malcolm X tanndktan sonra, bunu deifre etmek de zor deildir. KD, kzlderili; BD, beyazderili; SD, siyah-derili ve SrD de sarderili anlamna gelmektedir). "Sebepsiz hibirey olmaz. SD'nin bu hale dmesinin sebebini BD bilmek istemez. BD iledii crmleri rtbas etmekten baka birey dnmez." "Almanya'da hristiyanlk yayor olsayd, o alt milyon yahudi de yayor olacakt." "BD ikide birde SD'ye 'Bak senin iin neler neler yapmaktaym!' demeye pek merakldr. Hayr! Bizim iin neler yaptna deil, bize neler yaptna bak sen!" "SD gzlerimizi oymu olan BD'ye toz kondurmuyor; gzlerimizi oymular, imdi de gremiyoruz diye bizi knyorlar!" "Tarihi deitirebilenler, ancak ve ancak insann kendisi hakkndaki dncesini deitirmeyi baarabilmi olanlardr. sa kadar Hitler de, Buda kadar Stalin de deitirmitir tarihi... Muh. Elijah Muhammed de..." Ben ite bu karalamalardan ilham alarak bir kse hazrladm ve Malcolm X de bu kseye tutuldu. Kt peetelerden birinin zerine: "Kadnn alayp durmas, paay ancak alarsa kurtarabileceine inanma-smdandr," diye yazmt. Ben de birgn tuttum laf kadn konusuna getirdim. Malcolm X, bir yandan kahvesini yudumlamalar, bir yandan da nndeki kda bireyler karalamalar arasnda birden kadn konusundaki eletirel tutumunu ve pheciliini azndan karverdi. "Hibir kadna yzde yz gvenemezsiniz," dedi. "Ben yzde yetmibe gve

nilebilecek bir tek kadm tandm onunla da evlendim. Bunu kendisine de sylemiimdir," dedi. "Aynen sana sylediim gibi ona da sylemiimdir ki, ben, hanmlar ya da dostlar tarafndan mahvedilen nice insanlar tandm." NSZ 15 "Hi kimseye tam olarak gvenmem," diye devam etti, "kendime bile. Kendi kendilerini mahveden bir sr insan tammmdr ben. Bakalarna olan gvenim sfrdan balar ykselir gider, tpk Muhterem Elijah Muhammed'e olduu gibi." Malcolm X, bundan sonra bana dik dik bakt: "Size de yzde yirmibe civarnda gveniyorum." Malcolm X'i elimden geldii kadar konuturabilmek iin bu kadn konusunu kurcalamaya devam ettim, nk gerekten de deiyordu. Olduka muzaffer bir eda ile haykrd, "Benedict Arnold neden vatan haini oldu biliyor musunuz? Kadn yznden." Sonra yle dedi: "Kadnn yle ya da byle olmas neyse ne de, kadnn ne olduuna aldrdm yok benim, ama kadnlk kendini beenmekle balar. Bunu size kantlayabilirim, isterseniz kendi kendinize de kolayca kantlayabileceiniz bireydir bu. Baknz ben neden konutuumu biliyorum, bizzat denemiim. Olduka sert grnl, olduka huysuz ve srekli somurtan bir kadn dnnz, ite byle bir kadna, hergn karsna dikilerek gzlerinin ta iine baka baka 'sizi ok gzel buluyorum' deyiniz ve sonra baknz neler * oluyor. Kadn ilk gn sizi iddetle azarlayabilir, ve ikinci gn de azarlayabilir; ama siz ylmaymz, devam ediniz, bir sre sonra bir de bakacaksnz ki birgn daha sizi grr grmez glmsemeye balayacaktr." O gece gene, Malcolm X ayrldktan sonra ben hemen onun karalad peetelere saldrdmda grdm ki Malcolm X belli bir konuda konuurken aklndan bambaka eyler geirebilmekteydi; peeteler bunu aka ortaya koyuyordu: "Zenciler yerden ge kadar hakllar. BD, 'Bu memlekete ben gz koyuyorum, nasl etsem de burada yaayan birka bin SD'yi sepetlesem' diyor." "Beni anlayan, anlamyorsa bile en azndan anlyor grnen bir karm var."

"SD'ler nce kendi birleik cephelerini kurmadklar srece, SD davas dardan hibir destek gremez." "Hadi oturaym, kafalarna gvendiim adamlarla konuaym; hepimizin ihtiya duyduu ey ayn, bir para lgnlk." "MEM'le gizli gizli gren SD liderlerinin isimleri aklanrsa yer yerinden oynar." (Buradaki MEM de, Muhterem Elijah Muhammed'in ba harflerine tekabl ediyordu.) Sonra bir gece, Malcolm X stdyoma geldiinde adeta ayakta duracak hali kalmamt. Byleyken, iki saat boyunca, odada kzgn kzgn 16 MALCOLM X NSZ 17 volta atarak, Elijah Muhammed'e ve kendisine saldran teki Zenci liderler aleyhinde uzun bir nutuk ekmekten de geri durmad. O srada nereden aklma geldi bilemiyorum ama bir ara nefes almak iin konumasn ksa bir an kestiinde soruverdim: "Annenizden birazck szeder misiniz acaba diyecektim?" Bir aa bir yukar dolap duran Malcolm X bu sorum zerine olduu yerde kalakald ve yzme yle bir bakt ki bu bakndan rastge-le sorduum sorunun her nedense onu gerekten sarstm anladm. imdi o n yeniden anmsyorum da, diyorum ki kendi kendime, Malcolm X'i bedenen ok zayf bir halde yakalamtm adeta, yle ki kendisini savunacak durumda bile deildi. Az sonra Malcolm X yava yava konuarak anlatmaya balad. Bu kez de odann iinde bir daire izerek dolanyordu. "Annem hep ocan yannda olur, o gn yemek iin ne bulabildiysek onu piirip kotarmaya alrd. Baz zamanlar o derece a kalrdk ki, alktan bamz dnmeye, gzlerimiz kararmaya balard. Annemin giydii elbiselerin rengini de anmsyorum: soluk gri entariler giyerdi hep..." Ve bylece afak okene kadar anlatt, anlatt; sonunda ylesine yorgun dmt ki, o koca ayaklar birbirine dolayordu yrd yerde. Birdenbire boanan bu hatra selinden ben de bu kitabn balang blmleri olan 'Kbus' ile 'Maskot'un iskeletini kardm. O geceden sonra Malcolm X tam iki yl boyunca bana zel hayatnn en zel

ayrntlarn bile anlatmakta asla tereddt gstermedi. Annesinden sz etmesi, bir anlamda hereyin balangc oluyordu. ocukluk dnemini anlatrken de Malcolm X kh skntl kh acmasz bir hale giriyordu. Gzlerinin almasna yolaan ilk hayat dersini nasl aldn stne bastra basura anlatn hi unutmam: "Gcrdamayan menteeyi yalamazlar." Anlarn anlatrken sz dnp dolap vey ablas Ella'nn yannda kalmak zere Boston'a gittii gnlere gelince, Malcolm X Zenci mahallesinin sokaklarnda 'hesap temizleyerek' gnn gn edilerine kahkahalarla glmeye balad. "Ya ite. o zamandr bu zamandr aklmn ucundan bile geirmediim eyler bu size anlattklarm," diyordu bir yandan da. Daha sonra Malcolm X'i asl kendinden geiren ey, Harlem gnlerini anlatmaya balamas olmutu. Bir gece, birdenbire ve lgnca bir hareketle oturduu koltuktan frlad ve inanr msnz, o dehet saan siyah hatip, zplayarak, parmaklarm krdatarak "re-bop-de-bop-blapblam" diyerek anlamsz arklar mrldanmaya balad ve sonra salondaki stunlardan birisine (damnn belini kavrar gibi) bir eliyle sarlarak, ceketinin eteklerini savura savura, uzun bacaklaryla ve kocaman ayaklaryla adeta uarcasna, o Harlem gnlerini yeniden yaar gibi lindy-hop dans yapmaya balad. Sonra yine ani bir ekilde ciddileiveren Malcolm X yerine oturdu ve o geceki almamzn geriye kalan blmnde kastl olarak ok hrn davrand. Daha sonraki gnlerde yine Harlem hayatn anlatmaya koyulmuken Malcolm X yine skntl bir havaya girmiti. "O zamanlar hatal bulduum tek ey, bir hata yaparken yakalanmakt. Bende bir vah orman kafas vard, vah bir ormanda yayordum, yaptm hereyi de hayatta kalabilmek iin ve igdsel olarak yapyordum." Ama bu arada iledii sularn hibirisi iin pimanlk duymadn da vurgulad, 'nk btn bunlar, beyaz adamn Hristiyan dnyasnda yaamakta olan binlerce ve binlerce siyah insana reva grlen eylerin sonucu olarak yaplmt'. Konu mahpusluk gnlerine gelince Malcolm, X'in neesi yeniden almaya balad. "Bakn size o beyaz eytan

mahkmlara, hatta gardiyanlara bile her istediimi nasl yaptrtyordum onu anlataym. 'Dediimi yapmazsan ben de senin aslnda ak tenli Zenci soyundan geldiine ama sanki beyazm gibi geinip gittiine dair bir dedikodu salarm ortala,' diye fsldardm kulaklarna. te bu olgu, beyaz eytann siyah insanlar hakkndaki dncelerini ortaya koymaya yeter. Beyaz eytan, Zenci olmaktansa lmeyi ye tutar!" Hapishanede frsat bulup da okuduu kitaplar hakknda konuurken de unlar sylemiti bana: "Okurken ne yaptmn tam olarak farknda deildim ama iten ie kitaplar bir tr zihin vitamini olarak gryordum ve ondan seviyordum." Ve baka bir zaman da unlar demiti: "Bugnn hzl dnyasnda tefekkre ya da derin dnceye yer yok. Bir mahkmun iyiye kullanabilecei bol vakti oluyor. Bir insann dnmeye ihtiyac varsa, gidebilecei en iyi yer, bana sorulursa, niversiteden sonra hapishanedir. nsan tevik edilirse hapishanede hayatn deitirebilir." Bir defasnda da u dncelerini amt bana Malcolm X: "Bir insan bir kere hapse dt m, artk ne kendisini ayn gzle grebiliyor, ne de teki insanlar, ileri tkrnda giden dardaki o 'namusu-btn-er ieri girip km birisine burun kvrp geerler. Ama o 'namusu-tnler' bir batakla saplansalar, ieri girip km birisi onlara daha onurlu davranr." 18 MALCOLM X O gece peetenin zerine unlar karalamt (hem kendi tuttuum notlarma hem de kt peetelere tarih attm iin bunu syleyebiliyorum): "Bu BD atom bombas yapt ve beyaz olmayanlarn banda patlatt; BD imdi de kalkm btn dikkatleri 'Kzllar'a ekmeye alyor ve huyunu suyunu bildii teki BD'nin ayn bombay bizim bamzda patlatabilecei korkusuyla yayor." Yine ayn gece yazdklarndan: "Erdemi, hereyi gren ama kendisine gelince kr kesilen gz ehlinden ren. Fars iiri."' Malcolm X zaman zaman bana u noktay zerine basa basa hatrlatrd: "Baknz, ben bu kitapta okuyucuya

kendimi ok nemli birisi sandm izlenimi verecek tek satrn bulunmasn istemiyorum ha." Ben de kesinlikle byle bir izlenim vermemek iin elimden geleni yapacam belirterek ona teminat verirdim ama istedii her an, yazdm nottan sayfa sayfa inceleyebileceini, hatta gerekli grrse ilk provalar bile gzden geirebileceini de eklerdim. Daha baka bir zaman da, beyaz adam iin veryansn ettii konumalarn not alma bakarak, yzme bara bara szlerini yle tamamlamt: "O eytan bunlar basmaz! nanmyorum verdii sze!" Ben de, yayncnn olduka balayc bir anlamaya imza attn, hatta yklce bir avans da dediini hatrlatmtm kendisine. Bunun zerine Malcolm X de demiti ki bana: "Siz beyazlara gveniyorsunuz, ama ben gvenmiyorum. Siz onlarn okullarnda okudunuz; onlar sizden neler renmenizi istediyse onlar rendiniz. Ben sokaklarda okudum, hapishanelerde okudum; zaten gerekler oralarda renilir." Gndzleri karlat olaylar Malcolm X'in o akamki syleide girecei havay ok yakndan etkilerdi. Gndz kendisini duygulandran herhangi birey olmusa, o akam olduka ili ve hassas bir konuma yapard. Bir keresinde, rnein, Harlem'de Siyah Mslman dahi olmayan bir Zenci iftin yeni doan ocuklarna kendi adndan esinlenerek Malcolm adn verdiklerim syledi. "Peki siz ne diyorsunuz buna?" diye de sordu bana heyecanla. Artk o aamalar geip daha baka konulara gelmi olduumuz halde, ayn gece gene ocukluuna dnerek, Hector's Hill'de nasl srtst yatp dncelere daldn uzun uzun anlatt. Yine ayn gece sylemiti unlar da: "Snf mmessili seildiim gn hayatta unutamam. Audrey Slaugh diye bir kz vard, babas bir otomobil tamirhanesinin sahibiydi, ite beni o kz aday gstermiti. kinci aday olarak da James Cotton diye bir olan gsterilmiti. Snfta NSZ 19 seim olurken retmen beni darya karmt. Snfa tekrar girdiimde artk snf mmessiliydim. nanasm gelmiyordu bir trl." Malcolm X, okuduu herhangi bir ilgin kitap vesilesiyle iindeki kitap sevgisini aa vuruverirdi hemen. "nsanlar tek

kitabn bile bir insann hayatn deitirmeye yetebileceini bir trl anlamyorlar." Sk sk hapishanedeyken okumu olduu kitaplara getirirdi sz. Birgn bana, "Dilin Dokusu'nu okudunuz mu?" diye sordu ve ben de okumadm syledim. "Mutlaka okumalsnz. Filoloji, gerekten esasl bir ilim; nerede karnza karsa ksn bir szcn nasl tannacandan szediyor. Szgelimi 'Caesar' ele alalm. Bu Ltince bir szcktr, Ltince'de 'Kaiser' eklinde telaffuz edilmektedir, yani C'nin serti olan K ile okunuyor. Biz bu szc ngilizceletirerek almz ve yumuak C ile okumuuz. Ruslar da buna 'Czar' diyorlar ve ayn anlama geliyor. Bir baka Rus lehesinde de 'Tzar' eklinde okunuyor. Jacob Grimm en nemli filologlardan biridir; onun 'Grimm Kanunu'nu hapishanedeyken incelemitim; sessiz zerine bir aratrma. Filoloji, szcklerin kkenleriyle ilgilenen etimolojiyle dorudan balants olan bir bilimdir. Ben ikisiyle de biraz uratm zamannda." Not defterimin bu sayfasn eviriyorum ve bir sonraki sayfada Malcolm X'in bana telefon ettiini bildiren bir notla karlayorum; telefonda unlar sylemi: "Birka gnlne bir yere gidiyorum." O zaman ben de onun yine bir yerlerde bir konferans vereceini ya da baka bir slm faaliyete katlacam dnm, dolaysyla almamza bir fasla girmi olduundan dolay da biraz sevinmitim. Bylece ben de o zamana kadar aldm notlar tasnif etmeye ve hangi balklar altnda toplamak gerekiyorsa ona gre blm blm dzenlemeye vakit bulabilecektim. Ama Malcolm X dndnde, zaferden dnen bir komutan edasyla u haberi verdi bana: "Sizi artacak bir haberim var. Annem hakknda konutuumuz o ilk gnden beri aklm fikrim hep ondayd. Sonra unu anladm ki, ben annemi oktan kafamdan silip at-nlm; onun yirmi u kadar yldr bir akl hastanesinde yatmakta olduunu dnmek hi de i ac birey deildi gerekten." Sonra yle konutu: "Ben bundan kendime bir pay kartmak niyetinde deilim as-a. Aslnda annemizi hastaneden karmamzn pek l mmkn olabileceini dnen kzkardeim Yvonne oldu. Yvonne, meseleyi Wilfred'e, Wesley'e ve Philbert'e de am ve ben

de varp katldm aralarna. Sonunda ii halleden de Philbert oldu". 20 MALCOLM X "Bu olay benim kendimle ilgili bir gerekle yz yze gelmeme neden oldu," dedi sonra Malcolm X. "Annemizi ben oktan silip altmm kafamdan. Meselenin zlebileceini hi aklm kesmedii iin, meseleyi rtbas edip unutmaktan baka arem kalmamt. Bu hareketim iin bilinaltmda birtakm savunma mekanizmalar da gelitirmitim. te beyaz adam da aynen byle yapar. Yzyze gelmek istemedii meseleleri zihninden silip atar ve bunlar iin de bilinaltnda birtakm savunma mekanizmalar gelitirir. Ben de, zihnimin baz meselelere nasl da kapanvermi olduunu anladm ve zihnimi o meselelere derhal atm, ite benim beenmediim huylarmdan bir tanesi de budur. zemeyeceimi anladm bir meseleyle kar karya gelirsem, o meseleyi grmezlikten gelip geiyorum. Kendimi yle bir mesele olmadna inandryorum. Ama gene de o mesele ortadan kalkmyor." Bu szlerden sonra duygulanma sras imdi de bana gelmiti. Aradan fazla bir zaman gemeden Malcolm X yeniden birka gnlne bir baka yere gitti. Bu seferki dnnde de, aabeyi Philbert'in evine gittiini aklamt ve demiti ki, "Nihayet yllardan sonra ilk kez annemizle birlikte bir sofraya oturup hep birlikte yemek yedik!" Demiti ki, "Annem altmalt yanda ama hafzas benimkinden bile iyi; ok iyi grnyor ve sal da yerinde. Aznda kendisini tmarhaneye drenlerin azmdakinden ok di var daha." Gndz kendisini kzdran bir olay olmusa Malcolm X o akam bana, krmz yz fkeden daha da kzarm olarak gelirdi ve artk o gece iddetli saldrlarla, sert eletirilerle geip giderdi. Bir seferinde, Los Angeles polisi baz Mslmanlarn zerine ate am, Mslmanlardan birisini de ldrmt ve Malcolm X'in hemen oraya gitmesi gerekmiti. Los Angeles'dan dnnde adeta bir yerine inme inmi gibi kendisini bir hafta toparlayamad. Zaten Malcolm X, hem beyazlarn hem de siyahlarn iddetli

tepkilerine yol aan o cmlesini bu ruh-hali iinde sarfetmi olmalyd. Malcolm X, Paris yaknlarndaki Orly Havaalam'n-da meydana gelen ve ou Atlanta'dan (Georgia) olan otuz ksur Amerikalnn lmyle sonulanan bir uak kazasn kastederek, Los Ange-les'dayken, "Biraz nce sevinli bir haber duydum!" demiti. (Bildiim kadaryla Malcolm X bu szn kamuoyu nnde hibir zaman geri almad, ama ok sonralar bana unu syledi: "Hayatta bana 'keke sylemeseydim' dedirten szlerimden birisi de ite budur.") NSZ 21 Ne zaman bir yerde imdiki Federal Hakim Thurgood Marshall'n ad seecek olsa Malcolm X adeta ldracak gibi olurdu. nk bu Marshall yllar nce NAACP'nin ba avukatyken yle bir sz sarfet-rriti: "Mslmanlar hapishanelerden toplanan ve Araplar tarafndan beslendiklerinden asla kuku duymadmz bir avu ekya idare etmektedir." Malcolm X ise bu szleri ac bir hatra olarak hi unutmamt. Malcolm X'in azndan duyduum kfr saylabilecek tek sz, 'halt' olmutu. Bir seferinde Dr. Martin Luther King, Malcolm X'in konumalarnn 'Zencilere eza edilmesine' yol at yolunda bir deme vermiti de, Malcolm X bunun zerin; bu szlere cevap niteliinde bana, "Ne halt etmeye syleyebilir bunu? Su hep Zencilere yklr zaten. Beyaz adama hi laf yok!" demiti. Kendisine yneltilen 'ar' ve 'demagog' sulamalarna da ok kzard Malcolm X. "Evet, ben ar bir adamm. te u Kuzey Amerika'daki siyah rk ar derecede kt bir durumda. Siz bana ar olmayan bir tek siyah adam gsteriniz ben de size onun psikiyatrik tedavi altna alnmas gerektiini kantlayaym!" Bir defasnda da unlar sylemiti: "Aristo, insanlar oke etti. Charles Darwin, insanlara hakaret etti. Aldous Huxley, milyonlar kepaze etti!" Ama hemen bu szlerin ardndan da unlar ekledi: "Ama bu sylediklerimi sakn basmayn, yoksa okuyanlar kendimi bu saydklarmla bir tarttm zehabna kaplrlar." Herhalde bireylere ok kzm olduu bir baka gn de, "Bu Tom Amcalarn bana ettiklerine bakyorum da, sa Peygamberin de kendi memleketinde ayn ekilde kt muamele grm olduunu dnmekten

kendimi alamyorum!" diye bir cmle kvermiti azndan. Ama bunu syler sylemez derhal yerinden frlad; son derece sakin bir ekilde benim elimdeki not defterimi ald ve bu szlerini kaydettiim sayfay yrtp katlayarak cebine soktu. Artk o gece bu olaydan sonra olduka sakin bir ekilde srdrd konumasn. Bir keresinde konuurken Malcolm X bana bir gazete kupr gstermiti. yi hatrlyorum, bir Zenci bebein bir fare tarafndan yendiini bildiren bir haberdi bu. Malcolm X dedi ki: "Bir okuyun unu, bir okuyun da dnn bir dakika bunun zerinde. Farzedin ki bu sizin ocuunuzdu! Hem de bu sefalet yuvas nerdeymi? uzakta deil, Ni-ami sahillerinde bir yerde!" Artk o gnk syleimiz boyunca Malcolm X kkredi durdu. almamzn bitiminde, ge saatlerde Harlem'de bir konuma yapmak zere ktnda ben kendisine refakat etmedim. lgin bir olayn getii bu konumay, ertesi gn New York Post'ta Helen Dudar yle anlatyordu: 22 MALCOLM X NSZ 23 "Malcolm X Harlem'de yapt bir konuma srasnda konumaya alnmasna izin verilen birka beyaz muhabirden birisine dik dik bakmaya balad ve unlar syledi: "Bakn urada bir muhabir var ki yarm saattir tek kelimelik bir not bile almad, ama ben Yahudiler hakknda konumaya balaynca derhal kaleme sarld ve harl harl not almaya balad; akl sra benim bir Yahudi aleyhtar olduumu kantlam olacaktr bu yazdklaryla." Bu esnada, muhabirin arkasndan, "Gebertin pii! Gebertin hepsini!" diye haykran bir erkek sesi duyuldu. Bunun zerine ok tedirgin plan gen muhabir bozuntuya vermemek iin sinirli sinirli glmsemeye alt ve bunu gren Malcolm de alayc bir edayla unu syledi: "As-lmda gld falan yok, sadece dilerini gsteriyor!" Ortalkta ok gergin bir hava dolat. Malcolm daha sonra yle devam etti konumaya: "Beyaz adam glmesini beceremez. Sadece dilerini gsterir o. Ama biz biliriz nasl glneceini. Katla katla glmesini biliriz biz, ta iimizden." Bunun zerine btn dinleyiciler hep birden katla katla glmeye baladlar

ve byk bir maharetle birden bire gerginletirdii o havay Malcolm yine ayn ekilde, ayn maharetle yumuatmasn da baard bir nda. Belki yersiz, ama ustaca bir gsteriydi dorusu. Ben sonradan Malcolm X'in bu muhabire telefon ederek kendisinden zr dilediini ya bir yerden okudum, ya da bir yerden duydum, ite bu, Malcolm X olayn ok yakndan takip edenlerin hemen tmnn de durumu btn ciddiyetiyle deerlendirdikten sonra, Malcolm X'in Amerika'da bir Zenci ayaklanmas balatabilecek ya da byle bir ayaklanmay durdurabilecek tek kii olduu grnde birlemelerine yol aan olaylardan birisiydi. Bu yargy, kendisinden yorum bekleyen bir hava iinde ona ilettiimde, beni terslercesine unlar syledi: "Bir ayaklanma balatabilir miyim bilmiyorum. Ama byle bir ayaklanma balarsa durdurmak ister miyim onu da bilmiyorum." Bu cevabi, tam onun bayld trden bir cmle olmutu. Aradan aylar getikten sonra Malcolm X'in hanmyla yava yava bir tr telefon ahbapl kurmaya balamtm ve kendisine, Mslmanlardan duyduum gibi 'Betty Bac' diye hitap ediyordum. Onun, hem o zamanlar saylar olan kk kzlarna bakmak ve hem de Malcolm X'e gelen btn telefonlara cevap yetitirmek durumunda olduu bir evi tek bana ekip evirmesine hayran kalyordum. Aslnda Malcolm X'e gelen telefonlar iin zel bir sekreter tutulsa yeriydi. Bazan Malcolm X benimle birlikteyken evini telefonla arar, bu arada kendisi iin eve braklan notlar defterine kaydetmek iin epey zaman harcard. Betty Bac, telefonda benimle gayet samimi konuurdu, bazan da iten gelen bir serzenile, "Adamn gzne bir dirhem uyku girmiyor!" diye iini dkerdi bana. Gerekten de Malcolm X'in gnde onsekiz saatten az alt pek nadirdi. ou zaman stdyomdan sabaha doru saat drtte ayrlrd ve Long Island, East Elmhurst'teki evine de arabayla en az krk dakikada giderdi ama buna ramen kendisini sabah saat dokuzda telefonla evden aramam sylerdi bana. Bunu da ounlukla bir yere birlikte gitmemize karar verdii zamanlarda isterdi benden ve eve urayp ilerini grr,

telefon ettiimde de nerede ve saat kata buluacamz bildirirdi. (Bu yzden benim de ou zaman feci ekilde uykusuzluk ektiim olmutur.) Malcolm X'in yannda mutlaka ya James 67X (yani Harlem'deki Yedi Numaral Cami'nin cemaati arasna katlm olan 'James' adndaki altmyedinci adam) ya da Charles 37X gibi Mslman arkadalarndan biri bulunurdu, ya da ben bulunurdum. Ama yannda arkadalar olduu zaman Malcolm X benim kendisiyle gelmemi hibir zaman istemezdi. Yksek okullarda ve niversitelerde, birok radyo ve televizyon programnda, eitli yerlerde eitli nedenlerle dzenlenen birok ak hava toplantsnda yapt konumalarda onunla birlikte ben de hazr bulundum. Arabayla bir yere birlikte giderken, yollardaki br arabalardan Malcolm X'e el sallarlard; benim teki 'hret'lerde de tank olduum gibi, Malcolm X'i grdklerinde beyazlarn da Zencilerin de yzlerinden bir heyecan dalgas gelip geerdi. Artk hosteslerin ou onu tanyordu, nk Malcolm X uakla ok seyahat ediyordu; onu grdklerinde hostesler tatl tatl glmserlerdi, tabi buna mukabil Malcolm X de centilmenliinin gereini en gzel ekilde yerine getirirdi. Derken onun uakta olduu ister istemez herkes tarafndan renilirdi ve onun oturduu koltuun yanndan geen aralkta tuvalet trafii acaip bir ekilde artard. Gideceimiz yere vardmz zaman da, uaktan iner inmez, "Aaa, Malcolm X'e bak!", "Hani nerde?", "u uzun boylu olan!" gibi szler duymaya almtm artk iyice. Beyazlar da Zenciler de yanndan geerlerken Malcolm X'e dnp dnp bakarlard. Her iki rktan olanlar da, ama tabi daha ok Zenciler, onu grdklerinde selam verirler ve tebrik ederlerdi. Beyazlarn byk bir ounluu onun varlndan gzle grlr bir ekilde huzursuz olurlard; hele hele bu bew 24 MALCOLM X raberlik asansr falan gibi hayli dar yerlerde olursa, huzursuzluk daha da belli ederdi kendisini. "Kendilerine gerei sylediini bildikleri bir siyah adamla ilk defa birlikte oluyorlar da ondan," diye bir aklama yapmt bana bir defasnda Malcolm X. "Byle kaacak delik aramalar kendi

sularndan dolaydr, benden deil." Bir baka zaman da demiti ki: "Beyaz adam gerekten korkuyor. Gerek, beyaz adamn nefesini tkyor, takatini kesiyor; ona kk bir gerekten sz edecek olsanz bakn nasl kzaracaktr yz." Bu adamn bulunduu bir yerde her ey bir baka olurdu. Orada baka kim olursa olsun havaya Malcolm X egemen olurdu. Sadece kapal yerlerde deil ak havada da byle olurdu: ok iyi anmsyorum, Harlem'de bir zamanlar bir ak hava toplants yaplmt da, Malcolm X krsde Senatr Adam Clayton Powell ile Manhattan'm eski kaymakam Hulan Jack'in arasnda oturuyordu ve toplant sona erdiinde kalabaln hemen tm Malcolm X'in etrafn sarvermiti. Bir keresinde de onunla birlikte Netw York City'den Philadelphia'ya bir tren yolculuu yapmtk; orada Malcolm X Philadelphia Konferans Salonu'nda Ed Harvey'in WCAU radyosu iin hazrlad bir programa katld. Program yapmcs, radyo dinleyicilerine Malcolm X'i takdim ederken, "Sylendiine gre siz, 'Btn Zenciler fkelidir, ama ben hepsinden de fkeliyim' diyormusunuz, doru mu bu?" diye bir soru yneltmiti Malcolm X'e. Malcolm X de gayet cokun bir ekilde, "Bunu syleyen doru sylemi!" diye karlk verince, muhabir de Malcolm X'in etrafna toplanm olan seyirciler de hayretler iinde ona bakarak adeta donup kalmlard. Philadelphia'ya gelirken yerlerimizi yatar koltuklardan ayrtmtk. "Ben bir kompartmana tklp kalamam, kompartmanda bam belaya girer benim," demiti nk Malcolm X. Trende yatar koltuklarn bulunduu vagona giderken bir vagon restorandan gemitik de Malcolm X bayla iaret ederek, "te ben buralarda alrdm," demiti. Yolda giderken daldmz sohbet srasnda da, Elijah Muhammed hakknda bilgi vermesi iin FBI'm kendisine nasl rvet teklifinde bulunduunu anlatmt. Ayn sohbetimizde o sralarda yeni km bir kitab, Charles Silberman'm Siyah- Beyaz Bunalm adndaki eserim mutlaka okumam istemiti benden, "Tandm beyazlar iinde gerekleri syleyebilme cesaretini kendisinde bulabilen birka

yazardan bir tanesi," diye aklayarak. Bu arada, New York Post'un ke yazar Helen Dudar'a bir telefon NSZ 25 derek ona son yaz serisini ok beendiini ltfedip sylemem iin bir not almam istemiti benden; bu vgy kadna kendisi sylemek istemiyordu Malcolm X. Ed Harvey'in hazrlad radyo program bittikten sonra, New York City'ye dnmek zere gene trene bindik. lerini halledip memleketlerine dnmek zere trendeki yerlerini alm ve koltuklarnda rahat rahat gazetelerini okuyan iadamlaryla tklm tklm dolu olan vagonda, Malcolm X'in ieriye girmesiyle birlikte hava birden gerginleti. Beyaz ceketli bir Zenci hamaln bizi tanmaya almak iin yanmzdan birka kez bize baka baka gemesi zerine. Malcolm X benim kulama eilerek. Zenci hamaln bize tekrar yaklamakta olduu srada, "Bu adam benimle alrd, adn unuttum, ite bu trende birlikte almtk. Benim kim olduumu tand. imdi nasl davranmas gerektiine karar verememenin aknl iinde dolanyor," dedi. Hamal yanmzdan gene geip gitti; bu kez tam bir kararszlk iindeydi. Ama adam yeniden bize yaklarken Malcolm X birden koltuundan dorulup hamala glmsedi. "Bak u ie yahu! Ben seni tanyorum!" diye sevinle, avaz avaz bard hamal. "Bu trende bulaklk yapardn ya! Ben de daha demin arkadalara senin benim vagonumda olduunu sylyordum. Hepimiz arkandayz senin!" Vagondaki gergin hava ok gemeden bakla kesilmi gibi snver-di. Sonra, hamal, Malcolm X'in yanma yeniden gelerek etrafa duyura duyura konumaya balad. "Yolcularmzdan birisi sizinle tanmak istiyor." Bunun zerine, temiz giyimli genten bir adam yerinden kalkp geldi, Malcolm X'e elini uzatt ve Malcolm X de tebessmle dorularak kendisine uzatlan eli hararetle skt. Vagondaki yolcularn hepsi de ellerindeki gazeteleri gz hizasndan biraz aa indirerek olup bitenleri izlemeye balamlard. Gen beyaz adam sze dorudan doruya girerek, yksek sesle, kendisinin bir sre ark'ta bulunduunu ve imdi de Columbia niversitesi'nde okuduunu aklad. "Sizin

sylediiniz hereye katlmyorum ama, slbunuza da hayran kalmamak elde deil dorusu" dedi sonra Malcolm X'e. Cevap verirken Malcolm X'in sesi btn itenliini ortaya koyuyordu. "Efendim, Amerika'y bir utan br uca dolasanz bile, her konuda ayn dnceleri tayan iki kii bulabileceinizi hi sanmyorum." Az sonra yanma gelip elini skan yal ve beyaz bir iadamna da dobra bir ekilde unu syledi: "u anda neler hissettiinizi anlyorum Efen- 26 MALCOLM X ONSOZ 27 dim. Pek ok konuda bana bu kadar hak verdikten sonra, tutup bana kar konumanz gerekten ok zor birey dorusu." Bu konumalardan sonra, artk gazetelerin ardma saklanma gerei duymayan baklar altnda New York'a girdik. Washington'da Malcolm X, hkmetin Zenci meselesi konusunda olumlu admlar atmakta gsterdii geveklii ve vurdumduymazl iddetli bir ekilde eletirdi. Kulama geldiine gre, onun bu eletirileri Beyaz Saray'n bile dikkatini ekmi. Ben birka gnlne Malcolm X'le olan syleime ara verip, Beyaz Saray'n o zamanki Basn Sekreteri Pierre Salinger'la Playboy dergisi iin bir sylei yapmak zere Beyaz Saray'a gittiimde, adama bir ara Malcolm X'in hayat hikyesini yazmakta olduumu da amtm; bunu duyunca adamn yz ekimiti. Bir baka zaman da, yine Malcolm X'ten birka gnlne ayrlp Birleik Devletler Nazi Partisi Genel Bakan George Lincoln Rockwell'le bir sylei yapmaya gitmitim de o da Malcolm X'in cesaretine hayran olduunu ak ak sylemiti bana ve ayrca gene ayn samimi edasyla Malcolm X'le ikisi birlikte btn Birleik Devletler'i dolasalar ve konumalar yapsalar bu rk sorunu iin gerek bir zm bulabileceklerine, yani Zencilerin beyazlardan ayrlarak Afrika'ya geri dnmeleri hareketini balatabileceklerine inandn da belirtmiti. Dnmde bunu Malcolm X'e naklettiimde Malcolm X kahkahalarla glerek, "Rockwell galiba aptal sanyor beni! Ne demek benim gidip de bir blis'i karma alarak konumam!" Gene bir baka zaman, Atlanta'ya gitmi ve Playboy iin

Martin Luther King'le bir sylei yapmtm. Ona Malcolm X hakknda hemen hemen hi kimsenin bilmedii birka birey syleyince bunlarla zel olarak ilgilendi baya; tedenberi kamuoyu nnde Malcolm X hakknda fazlasyla ketum davranan Dr. King, bu sefer Malcolm X'le bir frsatn bulup da grebilirse bundan ok memnunluk duyacan belirtti. Ben bunu Malcolm X'e anlattmda verdii cevap biraz alaycyd: "Ne yani, kendisine bir telgraf ekip telefon numaram m bildireyim istiyorsun?" (Ama Malcolm X'in eitli zamanlarda bana syledii eylerden kardm kadaryla, aslnda o, Dr. King'e kar elinde olmadan bir hayranlk da duymaktayd.) Sonunda Malcolm X'le olan ilikilerimiz yle bir noktaya ulat ki, her ikimiz* de karlkl olarak, hibir zaman kelimelere dklmemi olsa bile, scack bir dostluu paylar olduk. Hi kuku yok ki benim iin Malcolm X hayatta tandm en ekici kiiliklerden birisiydi. Ya onun I 'cin ben? Anladm kadaryla ben de onun iin btn duygularn samimiyetle ve bakalarnn kulana falan gidebilir kabilinden hibir endie duymakszn syleyebileceine inand bir kimseydim. Srekli bir gerilim iinde yaamak durumunda olan herkes gibi Malcolm X de, kendisine huzur verecek birinin yannda olmaktan zevk duyuyordu. Artk ben ne zaman bir seyahate kacak olsam, Malcolm X, New York'a dneceim zaman kendisine telefonla haber vermemi istiyordu benden. ou zaman da kendi ilerim yoluna koyabilirse, gelip beni havaalanndan karlyordu. O geni admlaryla, o yayvan, prl prl glmsemesiyle karmda beliriveriyordu. Arabasyla beni New York merkezine gtrrken de, ben yokken olup biten ilgin eyleri bir bir anlatrd bana. Bir-gn havaalannda, Malcolm X'in aslnda rksal bak asn asla elden brakmadn ortaya koyan bir olay meydana geldi. Bagajlarmn uaktan indirilmesini bekliyorduk, o srada insan gerekten duygulandran bir aile kavumas sahnesi seyrettik. Hoplayp zplayan, yabanc bir dilde cvl cvl bireyler syleyen sevimli mi sevimli birka ocuk da bu sahnenin grntleriydi. Onlara bakarak, Malcolm X,

"Yarma kalmaz renirler ilk ngilizce kelimelerini; "pis zenci (nigger)," diye mrldand. Malcolm X, San Francisco ya da Los Angeles gibi uzak yerlere gittiinde ben onunla birlikte gidemezdim, ama o gittii yerlerden sk sk ve ou zaman da gecenin ge saatlerinde beni telefonla arayp "Kitap nasl gidiyor?" diye sorar, dndnde ne zaman buluacamz sylerdi. Bu konumalardan kolay kolay unutamayacam bir tanesi, sabaha kar saat drtte beni uyandran bir telefon konumasyd ki, sanrm o saatte kendisi de Los Angeles'da yeni uyanmt. Telefondaki ses, "Alex Haley?" dedi. Ben de uykulu uykulu, "Evet? ah, hey, Malcolm!" dedim. Sonra, "Sana yzde yetmi gveniyorum" dedi ve telefonu kapatt. Ben bir sre Malcolm X'i dndm ve sonra smscak duygular iinde bu konumann sevinciyle tekrar yatama dndm. imdi bile bu konumay anmsadka bana bireyler oluyor. Ama o gnden sonra her ikimiz de bu konuma hakknda birbirimize hibirey sylemedik. Malcolm X, beyazlar hakknda syledii eylere kar bir kii olarak kapal kalm ve bu konularda yeterli bilgisi olmayan ya da kendisiyle bir insan olarak uraan baz beyazlara kar giderek artan bir saygyla lgi gstermekteydi. Dahas, Malcolm X, bir insanla konumak suretiy-e insan hakknda hayli fikir edinilebileceine inanyordu. "Dinlememi bilmek de bir sanattr," demiti bana. "Birisi konuurken onun sei 28 MALCOLM X sinin akn can kulayla dinlerim. Samimiyetini anlyabiliyorum bylece." Hemen hemen tm gazeteciler iinden zaman iinde onun takdirini kazanabilmi tek gazeteci, New York Times'ta M.S. Handler olmutu. (Bu kitabn Amerika basks iin Handler'm bir 'Takdim' yazs hazrladn renince ok sevindim; eminim ki Malcolm X de ok sevinecekti buna.) Malcolm X, onunla yeni tant zamanlarda bana Handler'dan ilk defa szederken konumasna, "Bu eytanla konuurken..." diye balam, ama derhal susarak farkedilebilir bir mahcubiyet iinde,

"Times'tan Handler adndaki bir muhabirle konuurken..." diye dzelterek srdrmt konumasn. Malcolm X'in Handler'a kar duyduu sayg gnden gne artp gitti, ve tabi Handler da kendi apnda Malcolm X'i iten ie etkilemekteydi. Aylar sonra Handler'dan sz ederken Malcolm X bana, "imdiye dein tandm beyazlar iinde nyargl davranmaktan en ok uzak kii. Konumalarna hep kulak veriyorum, dikkatle," demiti. Yksekokullarda ve niversitelerde byk ounluu beyazlardan oluan renci kitlelerine verdii konferanslardan sonraki sohbetlerde Malcolm X'i birok defa ylesine neeli ve etrafna nee saan birisi olarak grdm ki, insan byle birisinin kalbinde zerre kadar beyaz dmanl olmadna inanrd. "Amerika'nn tek umudu bu gen beyazlar ve tabi gen siyahlardr," demiti bir defasnda bana Malcolm X. "Onlardan baka hepimiz bir yalann iinde yzp gidiyoruz ite." Tandm Zencilerden anmsayabildiim kadaryla birka Malcolm X'i hayli etkilemilerdi. (Bu arada, Malcolm X'in hi sevmeyip adeta kendilerinden irendii baka Zenciler de geliyor aklma ama onlarn adn burada anacak deilim.) Malcolm X'in gznde pek yksek bir yeri olduunu bildiim kimselerden biri, ou zaman Hayat dergisi iin alan nl fotoraf Gordon Parks't. Zaten Parks'm, slm'n Semeresi Siyah Mslman tekilatnn ok gizli bir ekilde yrtt o kendini savunma eitim programna katlp Hayat dergisinde yaynlanmak zere resim ekmesine izin verilmesi, Malcolm X'in Elijah Muhammed'i bizzat etkilemesi sonucu gereklemiti. Bylece, tabii ki Siyah Mslmanlara 'intisap etmi' birisi gibi grnerek mslmanlar arasna szmaya alan gizli polisleri ya da baka rgtlere mensup ajanlar hari tutacak olursak, Parks, bildiim kadaryla, mslman olmad halde bu faaliyetlere katlabilen tek kii sfatna sahip oluyordu. Bir keresinde Malcolm X, "Onun beyaz adamlar arasnda kazand baar hibir zaman NSZ 29

vah realitesine kar kaytsz kalmaya gtrmedi onu," demiti Parks'tan sz ederken. Ayn ekilde, Malcolm X'in houna giden bir baka siyah da aktr Ossie Davis'ti. Birgn birlikte yaptmz bu almalardan birisinin tam orta yerinde, bambaka bir konu zerinde dururken Malcolm X bana birdenbire, "Ossie Davis'i tanyor musun?" diye soruvermiti. Tanmadm sylemitim ben de. "Seni birgn mutlaka tantraym onunla," demiti sonra, "siyahlarn en tatllarndan birisidir." Malcolm X'in, Har-lem'de kmakta olan haftalk gazete Amsterdam News alanlaryla da pek ok ii olmutu ve bu ileri dolaysyla tand Yaz leri Mdr James Hicks'i ve bayazar James Booker' ok taktir ederdi. Hicks iin, 'uyank ve beyazlardan hi ekinmeyen bir adam eklinde konuuyordu. Booker'n da ok becerikli bir rportajc olduunu sylyordu. Tantklarnda Bayan Booker da Malcolm X'i bir hayli etkilemiti. Beni bugnk arkadalarmn ikisiyle tantran Malcolm X'tir. Bu iki arkadamdan birisi, o zamanlar Amerika'da Siyah Mslmanlar adn tayan kitab yeni yaynlanm olan Dr. C. Eric Lincoln'du. tekisi de yine o zamanlar mslmanlar hakknda birok makale yaynlamakta olan Louis Lomax'ti. Malcolm X, Dr. Lincoln'un aratrma yaparken gsterdii titizlik ve dikkate son derece sayg duyuyordu. Lomax'i da, kula delik birisi olduu ve olaylar sca scana hemen haber ald iin taktir ediyordu. "u alak Lomax'm bir yere seirttiini grsem ben de derhal apkam kaptm gibi taklrm peine," demiti bir keresinde Malcolm X, "nk bilirim ki mutlaka bir iz zerindedir!" Yazar James Baldwin! de ok takdir ederdi Malcolm X. "ylesine kafas alan birisi ki, kat zerindeki kelimeleri bile beyaz adamn feleini artyor." Ve bir baka zaman da, "Muhterem Elijah Muhammed hari, beyaz adamn rahatn en ok karan birisidir o," demiti, ?y^ Malcolm X'in, Zenci hatipler hakknda olumlu konutuu ok nadirdi ve bunun en byk nedeni de muhtemelen bu Zenci hatiplerin Siyah Mslmanlara kar karak saldrlarda bulunmalaryd. Dr. Martin Luther King'e elinde olmakszn duyduu hayranl bir yana brakacak olursak, bu konuda onun bir tek kii

hakknda olumlu eyler syledii-n anmsyorum ki o da Harlem'deki byk Presbiteryen Kilisesi'nde grev yapan Rahip Eugene L. Callender'd. "O geri bir papaz ama ayn zarnanda siyah adam iin mcadele eden bir sava da," demiti Malcolm X onun iin. Daha sonra salam bir kaynaktan rendiime gre, 1 i 30 MALCOLM X bu Rahip Callender, Malcolm X'le gizli bir grme yapm ve onun Zenci din adamlarnn tmn birden hedef alan saldrlarn ho karlamadn sylemi kendisine. Malcolm X, Rahip Adam Clayton Po-well'i da Kongre'de oynad siyasal rolden dolay ok beenirdi; "Washington'da onun gibi on tane siyah adam olsayd, ben kendi keme ekilir otururdum," derdi onun iin de. imdilerde New York Eyalet Meclisi yesi olan ve o sralarda NAACP'nin avukatln yapan Percy Sutton iin de buna benzer duygular beslerdi ve zaten Sutton sonradan Malcolm X'in zel avukat olmutur. niversitelerde ve yksekokullarda verdii konferanslar dolaysyla tant bir sr Zenci retim grevlisi iin bir ift olsun olumlu bir sz ettiini duymuluum yoktur diyeceim ama bunun da bir mstesnas var: Dr. Kenneth B. Clark. Onun hakkndaki dncesini Malcolm X, eski gnlerinin argolu konuma biimiyle ve ksaca, "Bir tane de olsa, tahtas eksik olmayan bir siyah var," diye aklamt bana. Malcolm X'in, meslek sahibi Zenci aydnlarn tmn de ayn kefeye koymak gibi bir saplants vard aslnda. Siyah Mslmanlar'a saldranlarn ounluu bu aydn kesimde yer almaktayd. Onun iindir ki, Zencilerin devam ettii yksek renim kurumlarnda verdii konferanslar srasnda, 'gya mrekkep yalam Tom Amcalar, Prof. Dr. Tom Amcalar' kabilinden en iddetli saldrlarn bu kesimden insanlara yneltiyordu. Malcolm X, kendi ifadesiyle 'siyahlarn sahte liderleri'nin 'siyah kitlelerin istatistik merkezi' diye andktan Harlem sokaklarnda 'gnlk kk turlarm' dedii gezintilere kard sk sk ve ben de kimileyin bu gezilerinde ona katlma frsat bulurdum. Malcolm X'in kendi trkdala-rmz arasnda

yaad en mutlu ve en rahat haline ite bu gezintiler srasnda tank olmuumdur. Bu gezintilerinde Malcolm, Harlem'in ana-caddesi saylan 125'inci Cadde'de pek dolamak istemezdi; ama daha ok ara sokaklara, zellikle de kendi ifadesiyle 'benim ktm irkefe siyahlarn en ok batt yer' olarak and, her kesinde rastlanan ayyalaryla, uyuturucu madde mptellaryla sefaletin kol gezdii yerlere sapard. Malcolm X buralarda gerek bir kahramand. Kaldrmlarda dolarken rastlad herkesi o ocuksu glmsemesiyle adet ykayp paklyordu ve herkesle olduka sakin, olduka samimi konumalar yapyordu. "Bak kardeim, zaten beyaz eytann istedii senin ite bu hallere dmen deil mi," diyordu bir sarho grecek olsa, "beyaz eytan senin byle sarho gezmeni istiyor ki kafana kafana vurmas iin bir baNSZ 31 hane geirsin eline." Bir defasnda da Malcolm X'in gezintimiz srasnda karlatmz birka yal kadn durdurarak gleryzl selamladn ve onlara, "Hemireler, size birey soracam," dediini, "size bir zarar vermeyen ya da sizden bir yarar salamayan bir tek beyaz tamdnz m hi?" diye sorduunu anmsyorum. Bir anlk bocalamadan sonra bu kadnlardan birisi, "Narasn!" diye haykrmt da bunun zerine teki kadnlar da kahkahalarla onaylamlard kadnn sylediini. Sonra biz de, Malcolm X'le, arkamzdan "Adam hakl!" diye baran kadnlara geriden geriye el sallayp yolumuza devam etmitik. Bir keresinde de, akamn ilk saatlerinde bir keyi dner dnmez, bir yznde Amerikan bayra bulunan bir tahta sand ters evirip zerine km nutuk atan pejmrde klkl bir adamn etrafna halka-lanm kk kalabaln arasna bizim de kartmz anmsyorum. "Zerre kadar sayg duymuyorum, inanmyorum ben bu Allah'n bels bayraa, ama ne yapalm ki ya onu buraya dikeceksin, ya da beyaz adamn seni ieriye tkmasn sineye ekeceksin. Zaten ben de huzurunuza onu sylemeye ktm; u baldr-plak beyazlar sizin ve de benim halkmn kanmz emerek, iliimizi smrerek ykn tutuyorlar!" diyordu adam.

Bunun zerine Malcolm X, "Bunda i var!" demiti glmseyerek bana dnp. O parlak, 'halledilmi' sal Zencilerle kar karya geldiinde Malcolm X'in nce bu sa konusunda karsndakine bir ta vurmadan konumaya gemesi ok nadir birey di. Bu gibilerine olduka sevecen bir ifadeyle: "Aaaah kardeim, beyaz eytan seni kendinden ylesine nefret eder hale getirmi ki, bak sen de tutmu srf san onunkine birazck benzesin diye kafana o yakc sodal suyu dkmsn," derdi. Gene birgn Malcolm X'le birlikteydik ve o konuurken ben bir ara ondan ayrlarak birey almak iin kar kaldrma gemitim. Dkkann n kadnlarla doluydu. Ben dkkandan karken kadnlardan biri brlerine, Malcolm X'in Harlem'deki Yedi Numaral Mabet'te verdii konferans anlatyordu. "le bir bozdu u beyazlar, le bir giydirdi ki onlar, eh artk... eh artk! Onun dediine gre bizler hepimiz syah krallarn, kralielerin soyundan geliyormuuz. Aman Rabbim, hi duymadydm ben bunu!" diyordu kadn. Bir baka kadn da, "Pekiy de Hrai sen buna inanyorsun demek?" diye soruyordu ve ilk kadn hid-eUe cevap veriyordu buna: "Evet, tabi inanyo'm!" 32 MALCOLM X Ve gene hatrlyorum ki, bir seferinde de pejmrde kyafetli bir gitarist tek basma bir kaldrma melmi kendi kendine bireyler alp syleyerek vakit geiriyordu. Bam yle bir kaldrp baktnda kendisine sokulan admlarn sahibini nnda tand, "Vaay-yaa!" diye haykrd gitarist, sonra hemen yerinden srayp dorularak maskaraca haz-rola geerek bir selam akt: "Vaay, Adamm!" Malcolm X btn bu insanlar seviyordu. Ve onlar da Malcolm X'i seviyorlard. Hi kuku yoktu ki, ister bir sokak lambasnn yannda o dalyan boyuyla dikilip ayyalarla sohbet ederken olsun, ister radyo ve televizyon konumalarnda grmedii milyonlarca insana ate pskrrken olsun, ister kk gruplar iinde bulunduu sralarda beyazlan, "Benim en holandm ey Zencileri tahrik etmektir ki siz bunlara Zenciler demek yerine 'zincirliler' gibi birey gevelersiniz aznzda.." kabilinden szlerle

inelerken olsun, Malcolm X bir karizma, bir kudret sahibiydi. Bununla birlikte, nasl olur da bir insan hem bu derece rktc ve bu yanyla uluslararas bir ne kavuur, hem de bu baarlarn kendisine maletmez, gerek kamuoyu nndeki konumalarnda gerekse zel konumalarnda, kendi baarsnn tamamm 'Muhterem Elijah Muhammed'e maleder diye ap kalan yalnz ben deildim. Ben kendisiyle birlikteyken bu konudaki grlerinin tmn de ou zaman not etme frsat bulabiliyordum. Hatt deiik iki defter tutuyordum. Bir defasnda Malcolm X benim not alrken bir defterden tekine getiimi grm ve bana sormutu, "Niye byle yapyorsun?" diye. O anda ona aklma geliveren bireyler syleyerek ii geitirmeye altmsa da, aslnda defterlerden birisine onun sylediklerini not etmekteydim, tekisine de benim kendisi hakkndaki kiisel dncelerimi not etmekteydim; bunu sylemedim, syleseydim herhalde pek alnacakt buna. "Herhalde imdiye kadar yazdklarn bir milyon kelimeyi bulmutur," dedi Malcolm X bir ara. Ben de bunun zerine, "Herhalde," diye cevap verdim. "Bu beyaz adam akln oynatm anlalan," diye sylendi kendi kendisine sonra. "Bunu kamtlyacam sana. Tpk benim kendisine yaptm gibi beni yerden yere alan birisini poplerletireceimi mi sanyorsun?" "Bana bak, doru syle imdi," demiti bana bir aksam Malcolm X, "sen ok seyahat ediyorsun. Gittiin yerlerde bireyler almyor mu kulana?" NSZ 33 Bunun zerine ben de, gerekten, sz nereye getirmek istediini mrl anlayamadm belirttim kendisine. Bu cevabmdan sonra da Malcolm X hi stelemedi ve baka bir konuya geti. Bundan nce de Malcolm X'in bizzat kendisinden duyduum ya da kendisinde mahade ettiim birka tuhaf ey dorusu hayli merakm kmi ve baya dndrmt, ne var ki bu tuhaflklarn ard gelmeyince ben de zerinde durmam, unutup gitmitim. Birgn onun arabasyla bir yere giderken bir kavakta krmz kta beklediimiz srada

geriden gelip yanmza yanaan bir baka arabann direksiyonundaki beyaz adam Malcolm X'i farkeder etmez hemen atld ve "Seni tercih etmelerinden dolay yandalarn knamyorum. Ben de bir Zenci olsaydm emin ol ki ben de senin arkandan giderdim. Mcadeleye devam!" diye seslendi Malcolm X'e. Malcolm X de adama byk bir samimiyetle, "Keke tandm beyazlarn bir ksm olsun sizin gibi olabilseydi," diye cevap vermiti. Sonra yeil k yanp da arabalarmz hareket ederken bana olduka sert bir ekilde ve telala unlar syledi: "Bunu yazmak yle dursun, baka bir yerde azna bile almayacaksn. Elijah Muhammed'in nbeti tutar sonra." Bu kk olayn asl nemli olan yann ben ok sonralar anlayabilmitim: Malcolm X, Elijah Muham-med'den szederken ilk defa olarak hrmette kusur ediyordu. Hemen hemen ayn gnlerde Malcolm X'in bir kt peete zerine iziktirdii eyler de ok muammalyd; tpk bir ifre ozer gibi skt-rnceye kadar akla karay setiim cmle yleydi: "Benim hayatm zaten hep bir bozuk parayd." Baka bir zaman da, 1963 Eyll'nn bir gecesinde bulumaya morali son derece bozuk bir ekilde gelmiti ve o gece btn almamz boyunca da hep yle kalmt. Sonradan Amsterdam Nevvsun o haftaki saysn grp okuduumda, Malcolm X'in, Jimmy Booker'm stunundaki bir makaleye fena ierlemi olduunu tahmin ettim. Jimmy Booker, Malcolm X'le Elijah Muhammed'in aralarnn eker rengi olduunu duymu. (Booker'm sonradan akladna gre, yazsnn yaynlanmasndan hemen sonra kendisi bir yere tatile gitmi; Malcolm X'in, yannda arkadayla birlikte byk bir hiddet iinde Amsterdam Nevvs'n ynetim evinden ieri frtna gibi daln, "Nerede o Jimmy Booker denilen adam! Yazd eyler hi houma gitmedi. Elijah Muham-ned'le benim aramda hibir ekime yok. Ben Sayn Muhammed'e ina-myorum ve kendimi onun yolunda feda etmeye de her an hazrm!" deyiini de ancak tatil dnnden sonra renebilmi.) 34 MALCOLM X NSZ 35

Ayn ekilde, zaman zaman, Siyah Mslumanlar'm otek baz onern-l smalaryla karlatmda, zellikle de Malcolm X'le birlikteyken ama tabi Malcolm X o anda bir an m aramzda bulunmuyorsa, onlarn, bu unlu arkadalar hakknda pek de ona hayran olduklar anlamna alnamyacak szler ettiklerim duyuyor, ters yorumlanabilecek hareketlerde bulunduklarn gryordum, ama sonradan sonraya da kendi kendime lup tartyordum, bana yle geliyor, ben yanl anlyorum galiba diye dnyordum O gnlerde, Dr C Eric Lincoln ile telefonla sk sk gryorduk Bu konumalarmzda Malcolm X'le Elijah Mu-hammed'n ilikilerim gndeme getirmeden duramyorduk, Malcolm X, Elijah Muhammed' on planda tutmaya ne kadar dikkat sarfedyor olursa olsun, btn yayn organlar ve dolaysyla kamuoyu dikkatlerinin ve ilgilerinin byk bir ksmm Malcolm X zerinde toplamlard sonu olarak Ortadaki bu gerein ilerde birtakm sorunlar karaca da kanlmaz gibiydi, ama ben gene de Malcolm X'm bana gelebilecekleri hayal bile edememitim dorusu Elijah Muhammed'le aralarndaki anlamazlk rtbas edilemez bir ekilde ortaya kncaya kadar Malcolm X bu konuda, hi deilse bana, bir ift laf bile etmemitir Malcolm X, szunu ettiim o gece benim yanmdan sabaha doru saat k dolaylarnda ayrld ve benden kendisim sabah saat dokuzda telefonla aramam istedi East Elmhurst'tek evinde alan telefon, her zamankinden hayli ge ald ve Betty Bac telefona ktnda ok snrlyd, sesi boazna tkanp kalacakm gibi geliyordu Sonradan telefona gelen Malcolm X'm sesi de her zamanki gibi deildi "Radyo dinledin m ya da gazetelere bir goz atabildin m7" diye sordu bana Ben, "Yoo1" diye cevap verince de, "yleyse oku1" dedi ve beni daha sonra arayacam syledi Ben hemen gidip gazetelere sarldm Malcolm X'm Siyah Mslmanlar tekilatndan Elijah Muhammed tarafndan geici olarak ihra edildiini hayretler iinde okudum, buna gereke olarak da 'ferik olmadan horozluk taslamak' gibi breyler gsteriliyordu Ne gariptir ki Malcolm X de bir sre nce Bakan Kennedy'nm ldrlmesiyle ilgili olarak buna benzer bir yorum yapmt

Bir saat kadar sonra Malcolm X dedii gibi telefonla arad beni, bunun uzerme, camilerinden ve lokantalarndan Lenox Caddesine doru birka blok tedeki Siyah Mslmanlarn gazete ynetmevmde bulutum Malcolm X'le Malcolm X, buradaki ak kahverengi metal masada oturuyordu, apkas da nndeki yeil sumenin zerinde duru-Sordu Yelekl ve koyu renk bir takm elbiseyle beyaz bir gmlek giymi, ce kravatn da o her zamanki srayan yunus eklindeki nesyle utturmutu Prl prl parlatlm ayakkablar iindeki kocaman ayaklaryla oturmakta olduu dner koltuu tpk bir sarka gibi bir ilen bir geri sallaya sallaya, gelen telefonlara cevap yetitirmeye alyordu "Kendi payma Sayn Muhammed'e yaplan en kuuk bir saygszlk beni her zaman yaralar Evet Efendim Muhterem Elijah Muhammed breye karar verecek de ben buna itiraz edeceim, benim ne haddime Onun erdemine ve dirayetine olan inancm tamdr " O daha ahizeyi yerme koyar koymaz telefon tekrar alyordu "Sayn Peter Goldman1 oktan ben sesinize hasret gittik' ey, efendim, u sralar o ilek enemi biraz tutmam gerekiyor da " Sonra da New York Tmes'a cevap yetitiriyordu "Efendim7 Ha, evet kendileri beni bir sre iin kalabalk huzuruna kmaktan menettler Bu karara ben de yrekten katlyorum elbette Size de tekilerine sylediim eyi syleyeceim "Sayn Mu-hammed'm kararma sonuna kadar uyacam, nk ok y biliyorum ki onun turn kararlar salam bir dncenin eserdrr" Sonra da CBS'e unlar sylyordu "yle sanyorum ki, bakalarna eki dzen vermeye alan bir kimse, herkesten once kendisine bir eki dzen vermesini renmelidir " Malcolm X, ite bu 'piman olan adam' imajn, buyuk gayretler sar-federek birka hafta daha surdurebld Ama onu her grmde hiddetinin her geen gun daha da artp gitmekte olduunu farkedyordum Kamuoyu nnde apak aalanmasna kar duyduu fkeyi o sralarda daha dile getirmi deildi Hem artk, syleilerimizi ok seyrek olarak yapabiliyorduk, o sralarda haddinden fazla meguld, telefonlardan ban bir trl alamyordu ama gene de bu durum benim amdan nemli bir sorun tekil etmiyordu

nk zaten yazacam hayat hikyesi m o gne kadar bir hayli malzeme toplam bulunuyordum Beni ksa bir sre iin ziyaret frsat bulabildii bir baka gunse zhm baka eylerle ylesine meguld ki, fkenin ve hareketsizliin, onun imde bir rm gibi biriktiim ta iimde duyuyordum adeta, ama Malcolm X butun bunlar gizleyebilmek iin azam gayreti sarfedyordu Malcolm X, bir gece kt peete zerinde unlar yazmt "Diyelim ki bir insan susturdunuz, ama onu dncelerinden asla dndre-mezsmz John Viscount Morley" Gene ayn gece, neredeyse okunamaL. 36 MALCOLM X yacak kadar berbat bir yazyla u satrlar karalamt: "O beni elimden tutup kaldrncaya kadar yoku aa yuvarlanyordum, ama dndke anlyorum ki biz birbirimizi ayaa kaldrdk." Birka gn var ki onu grmemitim, sonra bir mektup aldm: "Birka hafta iin btn toplantlarm ve grmelerimi iptal etmi bulunuyorum. Dolaysyla, bu zaman zarfnda kitab bitirmemiz mmkn olabilir. Son zamanlarda olaylarn hzla gelimesine baklrsa, bugnden tezi yok yaplacak yaplmal, sylenecek sylenmeli, yoksa yarn ok ge olabilir, hatt bu akam bile ok ge olabilir. Malcolm X." Bunun zerine ben de kendimi zorlayp ilk blm olarak dndm 'Kbusu onun gzden geirebilecei bir hale getirdim. Bu blmn okunabilecek bir karalamasn hazr edince de Malcolm X'e telefon ettim. Malcolm X de, mmkn olan en ksa zamanda arabasna atlad gibi soluu benim yanmda ald. Bu geliine bakarak, hibirey yapmadan eve kapanp kaimemin Malcolm X iin ne etin bir snav olduunu anlamakta glk ekmiyordum. Kendisi neyse ne ya, mizacn az ok bildiim iin ben asl Betty Bac'ya acyordum. Malcolm X, hazrladm taslak blm ilk okuyuunda sayfalar arasnda kaybolup gitti adeta, sonra cebinden kard krmz tkenmez kalemiyle nndeki metnin orasn burasn adeta sngleyerek btn blm batan

sona bir kez daha okuyup bitirdi. Bir yerde gzne taklan 'takdis' szcn 'hamd'e evirirken, "Allah takdis edilmez!" diye de bir aklama yaparak belirtti itiraznn nedenini. Bir baka yerde de, kendisiyle erkek ve kz kardeleri hakknda kullanlm "biz krpeler" tabirini grnce zerine ekti krmzy. "Krpe diye olaklara derler!" diye bir de kt serte. Bir sre sonra, Malcolm X ailesiyle birlikte bir uaa atlayp Mi-ami'ye gitti. Cassius Clay, Malcolm X'e ve Betty Bac'ya evliliklerinin altnc yldnm hediyesi olarak bir davette bulunmutu; onlar da byle bir daveti haliyle byk bir memnuniyetle kabul etmilerdi. Bir Siyah Mslman'n hanm olarak alt yldr youn bir megale iinde geen evlilik hayatnda Betty Bac'nm ilk tatili olacakt bu; bu mnasebetle, Malcolm X iin de ortalkta grnmemek ve bu arada bireylerle uramak iin iyi bir frsat domu oluyordu. Miami'ye gittikten ksa bir sre sonra Malcolm X bana bir telgraf ekerek kalmakta olduu motelin telefon numarasn bildirdi. Kendisini telefonla aradmda bana dedi ki, "Bak sana birey syleyeyim. Ben arNSZ 37 tk hibir ekilde bahse tutuup kumar oynamyorum. Ama sen oynu-vorsan Cassius'a oyna, Liston'u dvecek ve greceksin, kazanacaksn." Bu sz zerine gldm ve nyargl konutuunu syledim Malcolm X'e. Dedi ki, "yleyse bu dediklerimi matan sonra hatrlarsn." Daha sonraki gnlerde Malcolm X'ten bir kart aldm. Kartta Miami'deki Maymunlar Ormam'ndan bir empanze resmi vard ama resim ok canlyd. Kartn arkasndaysa Malcolm X'in bana yazdklar yer alyordu: " Sa-va'tan bu yana yz yl geti aradan, ama gene de bu empanzeler Amerika'da bizim halkmzdan daha makbul, daha saygdeer ve daha zgr. Kard. Malcolm X." Bir seferinde de bir zarf gelmiti ve ierisinde de Chicago'da yaymlanmakta olan Sun-Times yazarlarndan Irv Kupci-net'in stunundan kesilmi kupr vard. Malcolm X'in krmz tkenmez kalemi u satrlarn bulunduu blm daire iine almt: "lgili evreler Siyah Mslmanlar iinde byk bir atlan meydana geleceini tahmin etmektedirler. Tekilatn ikinci adam olarak n salm

bulunan Malcolm X'in tekilattan kopanlarla birlikte Elijah Muhammed'e kar yeni bir grup kurmas beklenmektedir." Bu satrlarn yanmaysa Malcolm X, "Dnebiliyor musun bunu!" diye bir not, dmt. Gerekten de Clay, Liston'u resmen dvd ve yer yerinden oynad. Malcolm X hemen o gece telefonla arad beni, telefonda kendi sesinden baka heyecanl konumalar, lklar, birbirine karan kahkahalar da duyuluyordu geriden. Malcolm X'in dediine gre, kalmakta olduu motelde Clay'in zaferini kutluyorlarm. Malcolm X telefonda bana olup bitenleri tek tek anlatyordu, orada bulunanlarn bazlarndan s-zetti ksaca ve arsikletin yeni kralnn o anda biraz kestirmekte olduunu, 'yandaki odada, benim yatak odamda' diye haber verdi. Bana ma hakkndaki tahminini hatrlattktan sonra, Clay'i bundan sonra yakndan izlemem gerektiini syleyerek onun 'ok ksa zamanda dnya apmda nemli bir sima' haline geleceine dikkatimi ekti ve dedi ki, "Bilmem ilk defa bir Mslman ampiyon kmasnn dnya apndaki neminin ne olduunu tam anlyabiliyr musun?" Bu konumann ertesi sabah Cassius Clay bir basn toplants dzenleyerek kendisinin artk bundan sonra bir 'Siyah Mslman' olduu-nu aklyordu, ve bu haber btn gazetelere manet olarak geiyor, lkenin drt bir yannda yanklanyordu. Bunu takip eden gnlerdeyse, Yeni arsklet ampiyonunu Birlemi Milletler'in New York'taki genel k lobilerinde Afrikal diplomatlarla tantran Malcolm X'in boy r 38 MALCOLM X boy resimleri yer alyordu gazetelerde. Malcolm X daha sona Clay'e trr Harlem'i ve daha baka yerleri dolatrd; dediine gre, bunu Clay'in 'dostu ve din danman sfatyla bir grev olarak yapyordu. Frsattan istifade bu arada ben de kitab bitirmeye alyordum. Malcolm X'le drt gnde bir mutlaka bir telefon grmesi yapyorduk. Malcolm X son zamanlara doru, artk Siyah Mslmanlar tekilatndaki grevine bir daha hi dnmeyebileceinden sz etmeye balamt ya,

imdi de Elijah Muhammed'i ak ak eletiren szler sarfetmekten ekinmiyordu. Playboy benden yeni ampiyon Cassius Clay'le bir sylei yapmam istemiti; bunun zerine ben de Malcolm X'e durumu atm ve beni Clay'le tantrmasn rica ettim. Malcolm X bu isteimi renince bir sre tereddt geirdi ve, "Bu ii bir bakas yapsa herhalde daha uygun olur," diye cevap verdi. Byle bir cevap vermesi karsnda ok ardmsa da hibirey sormadm, nk Malcolm X'e yklenerek onun azndan birey kaplamyacam ok iyi biliyordum. Derken bir sre sonra bir mektup aldm. "Azizim Alex Haley: ok acil bir konu. Kitabn btn gelirlerinin Mslim Cami Biri., ya da benim lmm halinde dorudan doruya eim Bayan Betty X Little emrine verilebilecek ekilde kontrat deitirmemize imkn verecek bir tezkere hazrlayabilir misiniz? Tezkere ya da kontrat zerinde bu deiiklik ne kadar abuk yaplrsa benim iim de o kadar rahat olacak." Malcolm X'in imzasnn altndaysa yle bir not yer alyordu: "Zaten bu kadar abuk deien bir dnyada bir insann hayat hikyesini yazmak nasl mmkn olabilir ki?" ok gemeden, eitli gazetelerde Malcolm X'in lmle tehdit edildiine dair dedikodularn dolamaya baladm okudum. Sonra o ara Amsterdam News'te bir makale yer ald: Manet byklndeki bal, "Malcolm X lmle Tehdit Edildiini Sylyor" eklindeydi, ve Malcolm X'in konuyla ilgili olarak, daha nceden New York camiinden tantklar baz yakn arkadalarnn kendisini 'kllar kprdamadan ldrecek bir frsat kollamak' zere, zerine 'zel bir mfreze' gnderdik-, lerini syledii anlatlyordu makalede. "Allah'a krler olsun ki, onlarn bu tezgahlarn beni ldrmeleri iin zerime gnderilen kardelerden renmi bulunuyorum. Bu kardeler, benim Sayn Muhammed'i temsil ve tasdik eden birisi olduumu, hakkmda dzlen yalanlara hemen kamvermeyecek ve kendilerini aydnlatmam iin bana baz sorular soracak kadar bilen kimselermi." NSZ 39

Malcolm X'e hemen telefon edip gemi olsun dedim. Sesi ok bez-. eliyordu. Bana artk kendisini en ok ilgilendiren eyin, daha nce azp gnderdii mektubunda da belirttii zere, bu kitaptan dolay eline geecek herhangi bir meblan yeni kurduu tekilatna ya da hanmna kalmas olduunu syledi. Sonra unlar syledi bana: "Artk bir de vasiyetname hazrlamam gerekmektedir, imdiye kadar byle bire-ye gerek duymadmsa bakalarna vasiyet edecek hibireyim bulunma-ymdand. Ama u durumda .bama herhangi birey gelirse ve bir vasiyetname de hazrlatmadan gidersem, iler epeyce karabilir." Kendisi adna kayg duymaya baladm aklamam zerine, "Sen hi merak etme, kendimi korumasn bilirim ben", dedi. Evinde dolu olarak hazrda beklettii bir tfei olduunu syledi. Malcolm X'in konumasnda geen Mslim Camii Biri., kendisinin yeni kurduuna iaret ettii bir tekilatt ve bu tekilatn, Elijah Mu-hammed'in liderliini tanmayp ondan ayrlan krk elli kadar msl-man yesi bulunuyordu. Malcolm X nihayet Cassius Clay'in yakn bir dostunu tavsiye etti bana, ben de tavsiye edilen bu kimse vastasyla arsiklet ampiyonundan bir randevu kopararak Playboy'un benden istedii syleiyi yapmak zere uakla New York City'ye hareket ettim. Telefonuma kan Betty Bac'nn dediine gre, Malcolm X "ksa bir sre iin seyahate km bulunuyordu ve Betty Bac sert bir ifadeyle konumutu telefonda. Bu arada, benim nceden tandm ve Malcolm X'e hayran bir bayan ms-lman vard, onunla konutum. Bana kendisinin asl izgisini korumay tercih ettiini syledi, sonra unlar ekledi: "Ama size cami evresinde pek ok kimsenin dilinde dolasan bireyi de syleyeyim kardeim. Hani biliyorsunuz ki bir insan einden boansa bile gene de onunla ara-sra grmeyi gnl arzular ya, ite bu durum da onun gibi birey." Harlem'deki Therasa Oteli'nin odal dairesinde Cassius Clay'le yaptm sylei srasnda sz ister istemez Clay'in mslman oluuna gelip dayand. Frsattan istifade, Malcolm X'le aralarndaki o eski samimiyetin srp srmediini sordum Clay'e. Clay ihtiyatl bir ekilde unlar

syledi: "Sayn Muhammed'i yle bir kenara itemezsiniz ve ona kar gelemezsiniz. Artk onun hakknda bundan sonra herhangi birey sylemek istemiyorum." Clay'in evresindeki mslmanlardan birisinin bana sylediine gre, Chicago'daki karargahnda Elijah Muhammed'in huzurunda ne w 40 MALCOLM X zaman Malcolm X'in zikri geecek olsa, bunun Elijah Muhammed zerinde 'duygusal bir etkisi' oluyormu. Sylentilere gre, Elijah Muhammed yle diyesiymi: "Malcolm Karde sonunda byk bir adam oldu. Onu byk yapan elbette ki benim. Hatt onu muazzam bir adam yapmak zereydim." Elijah Muhammed'e olan balln srdren msl-manlar, Yedi Numaral Camii'den ayrlarak Malcolm X'e katlan msl-manlarm ksa bir zaman sonra ondan yz evirerek tekrar geri dneceklerini sylyorlard. Bu durumda olanlar iin ayrca, "Doru yoldan saptklarn nasl olsa anlayacaklar," diyorlard. tekilerse, "Riyakrlk yapanlar Allah tarafndan byk bir cezaya urayacaklardr" diyorlard. Sylentilere gre, bir baka zaman da Saym Muhammed una benze szler sarfetmiti: "Malcolm kendi kendisini mahvediyor." Ayn zamanda, Elijah Muhammed'in, Malcolm X'in lmesi gibi bireyi asla grmek istemediini, "yaayp da ihanetinden dolay zdrap ekmesini grmeyi arzu etmekte" olduunu syledii de ortalkta dolaan sylentiler arasndayd. Harlemli gayr-i mslim zencilerden kendileriyle konuma frsat bulabildiim kimseler arasnda yle bir kan yaygnd: Malcolm X her geen gn ok etkili ve nfuz sahibi bir hatip haline gelmekteydi, onun iin de, cemaati iki dman kampa ayrmas pek beklenmedik birey deildi. Yani en azndan, nasl olsa Elijah Muhammed'in New York City'deki kaytsz artsz hakimiyeti birgn u ya da bu ekilde sona erecekti. Malcolm X bir sre sonra dnd. Dediine gre, Boston'a ve Phile-adelphia'ya gitmiti. Hotel Americana'nm 1936 numaral odasnda bol bol alma imknmz oluyordu artk Malcolm X'le, ama bu sefer gndzleri alyorduk tabii.

Malcolm X artk eskisi gibi rahat deildi. Arada bir kapya gidiyor, anszn ayor kapy ve koridorda kimsenin olup olmadna bakyor, sonra da kapy ihtiyatla kapyor, konumasna kald yerden devam ediyordu. in garibi, btn bunlar da son derece normal eylermi gibi yapyordu. Bir ara, "Bu kitap ktnda ben hl hayatta olursam, bu bir mucize olur," demiti, aklama kabilinden. "Bunu ac eken birisi olarak sylemiyorum..." Sonra eildi ve yatan zerindeki devety rty yakalayarak dedi ki: "Nasl bunun bir yatak rts olduunu sylyorsam, onu da ylece sylyorum." Sonra ilk defa olarak, son zamanlarda olup biten eyleri btn ayrntlarna varncaya kadar anlatt bana. Siyah Mslmanlardan ihra edilmesinin nedeninin, Bakan Kennedy'nin lm zerine yapt NSZ 41 klama olmadm belirtti. "Neden bu deildi kesinlikle. Daha nceleri daha edit aklamalarda bulunmutum ve kimse de birey deme-miti bana." Sonra, gerek nedenin, Chicago'nun kskanl olduunu syledi, "ve ben ahlknn herkesten yksek olduunu iddia eden birisinin ahlkszlna kar ktm nk" diye de ekledi. Malcolm X, kendisi mslman olduu sralarda yaklak olarak 400 civarnda yesi bulunan slm Cemaati'nin ye saysn 40.000'e kadar ykselttiini syledi. "Ben bu tekilata girdiim zaman tekilatn btn lke apndaki saysnn 400'den fazla olduunu hi sanmyorum, hi ama hi. Onlarn da ou ihtiyar kimselerdi ve hibirisi de Sayn Muhammed'in adn bile doru drst syleyecek durumda deillerdi, zaten kendisi de ou zaman geri planda kalyordu." Malcolm X belli etmemek iin ok gayret sarfediyordu ama gerekten morali ok bozuktu. Birgn kt peetenin zerine unlar karala-mt: "Eylem halindeki cehaletten daha korkun birey olamaz, Goet-he" Birka sefer de Cassius Clay'e imal bir ekilde dokunmutu, ve ben Clay'le yaptm syleiden sz anca da dayanamad ve Clay'in kendisi iin neler sylemi olduunu sordu sonunda. Bunun zerine, daha nceden daktilo edilerek hazrlanm kendisiyle ilgili

sorunun alt ksmna Clay'in kendi elyazsyla yazd cevabn bulunduu kart kartp uzattm. Malcolm X bana yle bir gz attktan sonra baklarn pencereden dar evirdi ve daha ayaa kalkarak odann iinde dolamaya balad. "Onu ben hep bir kankardei gibi grmtm," derken znts sesinden belli oluyordu. zntsnn sesine bu derece yansmasna ok az ahit olmutum. Bir sre sustu. "Gene de ona kar deilim. Ho bir delikanl. Zeki. Ancak bakalarnn kendisini kullanmasna, yanl yola srklemesine ses karmyor." Bir keresinde de Malcolm X, gene ayn otel odasnda, neredeyse alamamak iin kendisini zor tutmutu. Onu ilk defa bu halde gryordum ve ayn ekilde, kendi rk iin o malum kelimeyi kullandn da ilk defa o zaman iitmitim. New York City'ye gidiinin ilk gnlerinde Mslman tekilatn kurabilmek iin nasl canla bala alp rpndn anlatyordu ki birden bouk bir sesle haykrmt: "Siyahlarn o gne kadar kurabildikleri en iyi tekilat kurmutuk, ama u Zenciler mahvettiler bu tekilat!" Birka gn sonra Malcolm X, not defterlerinden birisine unu yazacak ve her naslsa benim de okumama izin verecekti: "Byklerin o- 42 MALCOLM X NSZ 43 cuklardan alaca bir ders vardr; baarszla uramaktan utanmamak, toparlanp bir daha denemek. Ama bykler olarak bizim oumuz ylesine korkak, ylesine ekingen, ylesine 'tedbirli' ve bu yzden de ylesine iine kapank ve ylesine yreksiziz ki, birok insann baarszla uramasnn nedeni de bundan baka birey deildir. Ortayahlarn pekou kendilerini baarszlktan emekliye ayrmlardr oktan." Benim kaldm otel odasnda Malcolm X'le altmz sralarda zaman zaman kendisini telefonla arayanlar olurdu, ya da bazen kendisi eitli yerlere telefon ederdi. Ama btn bu telefon grmelerinde Malcolm X gayet st kapal bir ekilde konumaya dikkat ederdi. Akas benim bu konumalar hakknda malmat sahibi olmam istemiyordu. Ben de bylesi zamanlarda daha rahat

konusun diye banyoya girerdim ve mrltlarnn kesildiinden emin olmadka da kmazdm oradan. Daha sonra, Malcolm X, bu konutuu kimselerin, hal Elijah Muham-med'e balymlar gibi tekilatta kalan kendi adamlar olduunu syleyecekti bana. Birgn byle bir konuma yaptktan sonra, "Ben mimlenmi bir adamm," dedi. "Hemen her yerde, yapacam herhangi bir hareketten nce beni ikaz edebilecek adamlarm var." Bu cmlenin ardndan biraz dnd. "Aileme herhangi bir ekilde zarar gelmedii srece, ben kendi payma zerre kadar korkmuyorum." Bana yle geldi ki, Malcolm X, tekilatn kendisini mahkemeye vererek, ailesiyle birlikte oturmakta olduu evden kartlacan ta o zamandan biliyordu. Tabi ben bu arada Malcolm X'in Siyah Mslmanlar'da geirmi olduu yllar anlatt blmleri tekrar gzden geirmek isteyip istemeyeceini, bu blmlerde baz deiiklikler yapmak yoluna gidip gitmeyeceini baya merak etmeye balamtm. Memlekete gitmek iin New York City'den ayrlmamdan bir gn nce, bu konudaki endiemi Malcolm X'e atm. "Bunu ben de dnp duruyorum bir sredir," dedi. "O zamandan beri kafamdan geirdiim, sylemeyi tasarladm ok ey oldu, ok ey grdm, ok ey duydum o zamandan bu yana. Ama btn bunlar aklmdan silip atmak istiyorum. Sana anlattklarma kesinlikle dokunmayacam, herey olduu gibi kalsn. Kitabn ilk tasarladmz gibi olmasn istiyorum." Sonra -26 Mart 1964 tarihinde- Malcolm X'ten bir not geldi: "nemli Afrika lkelerinden birkan grme, bu arada slm'n Kutsal Kentleri Mekke ve Medine'ye hacc ziyaretinde bulunma imkn salayabilecek bir seyahate kma ihtimalim var. 13 Nisan'dan sonra kabilirim. Kimseye birey tlatmayn." Malcolm X yurtdndayken, ok yakndan tand hemen herkese kartlar atyor, mektuplar yazyordu. Yazd mektuplar artk "El-Hacc Malik El-ahbaz" olarak imzalyordu. Sonra, Mays ortalarnda Betty Bac beni telefonla arad, bir mjde verecei zaten sesinden belli oluyordu; Malcolm X

dnyordu. Uakla hemen New York City'ye gittim. Mays'n 21'inde, kalmakta olduum otelin telefonu ald ve Betty Bac, "Bir dakika ltfen..." diyerek telefonu bir bakasna verdi, arkasndan hafif bouk bir ses, sordu: "Naslsn?" "Vaay! El-Hacc Malik El-ahbaz! Ya sen naslsn?" "Birazck yorgunum, o kadar," dedi. Pan-American Havayollar'na bal bir uakla saat drt buukta gelmitim. Saat yedide de Hotel The-resa'da bir basn toplants yapacakt. "Seni saat alt buukta 135'inci Sokak'ta Lenox Caddesi'nin kesitii yukar keden alacam, tamam m?" dedi. Mavi Oldsmobile kararlatrlan yerde kararlatrlan zamanda durdu ve hemen atladm ieri. El-Hacc Malcolm'n yznde tatl bir tebessm vard, bukleli kumatan yaplma bir elbise geirmiti srtna. Kzl salarn bir para uzatm ve bir de sakal brakmt. Hanm Betty Bac da arabadayd. Haftada birka kez telefonla konutuum Betty Bac'-y bir yl askn bir zamandr ilk defa gryordum. Birbirimize glm-sedik. Koyu renkli bir gzlk takm, bol bir elbise giymiti; hamileydi, bu onun drdnc ocuu olacakt. Skyline Bale Salonu'nda n taraflarda kendilerine iyi bir yer kapmaya alan elli civarnda kameraman ve muhabir bulunuyordu. Salon, Malcolm X'in taraftarlaryla, sempatizanlaryla ve merakllarla tklm tklm dolmutu. Malcolm X salona admn atar atmaz flalar ard ardna yanp snmeye, projektrler kendisini adm adm izlemeye balamt. Malcolm X, Betty Bac'nm koluna nzik bir ekilde tutunmutu. Betty Bac'mn yzndeyse bylesine bir erkee sahip olmann gururunu yanstan yaygn bir tebessm vard. Times dergisinde alan M.S. Handler' hemen tandm ve kendimi tanttm ona. Dosta el sktk ve iki san-dalyal bir masaya birlikte oturduk. Muhabirler ok skk bir halde ve bir yarm daire oluturacak bir biimde podyuma, Malcolm X'in hemen nne oturdular ve onu soru yamuruna tuttular. Dorusu Malcolm X'in tam oniki yllk hatiplii, onu bundan sonraki hayatnda brakaca bu yeni imaj iin gerekten ok mkemmel bir ekilde hazrlamt. Malcolm X bunu kantlad o gn.

44 MALCOLM X NSZ 45 "Artk btn beyazlarn eytan olduunu dnmediinizi ak kalplilikle renebilir miyiz?" "Dorudur efendim! Mekke'ye yaptm seyahat, gzlerimi at. Artk rkla iltifat etmiyorum. Bu konulardaki dncelerimi dzeltmi bulunuyorum ve artk beyazlarn da insan olduklarna inanyorum" -bu can alc noktada bir an duraksad- "Zencilerle olan beer mnasebetlerinde bu inanc ykc davranlarda bulunmadklar srece tabi." Daha nceden brakt 'rk' imajna deindiler. "Irk falan deilim ben. Beyazlar, beyaz olduklar iin sulamyorum, ama yaptklarndan dolay suluyorum. Beyazlarn hibir istisna gzetmeksizin topye-kn bizim halkmza reva grdkleri davranlar hedef alyorum." Malcolm X o gn btn salona srekli olarak o sevgi dolu ocuksu glmsemesinden bol bol datt. Bir ara yeni brakt krmz sakaln svazlad. Bunun zerine sz sakala getirerek sakaln kesip kesmeyeceini sordular. Bu konuda henz bir karar olmadn, sakaln kesmesinin ya da brakmasnn sakalna alp alamyacama bal olduunu syledi. imdi acaba, daha nceleri iddetli saldrlarla kar kt temel hak ve zgrlkler savunucusu liderlere katlacak myd? Bu soruya biraz dolayl bir ekilde cevap verdi Malcolm X: "Ben konuyu ylece aklayacam efendim. Farzediniz ki baz insanlar bir arabaya binmiler ve akllarna koyduklar bir hedefe doru basp gidiyorlar, ve siz bu insanlarn yanl yolda olduklarn biliyorsunuz. Fakat onlar kendilerinin doru yolda olduklarndan asla kuku duymamaktadrlar, bu durumda siz de onlarla birlikte ayn arabaya binersiniz ve konua konua gidersiniz. Sonunda bu insanlar gittikleri yolun yanl olduunu, varmak istedikleri hedefe bu yoldan gidilemiyeceini grp anlarlar ve sonra siz de onlara hedefe varmak iin hangi yolu izlemek gerektiini anlatrsnz, sizi ancak o zaman dinlerler." Malcolm X, kendisine yneltilen sorulara ll cevap vermekte, nazik sorular ustaca savuturmakta hibir zaman bylesine baarl olmamt hemen hemen.

Yanmda oturmakta olan Times yazar Handler, bir taraftan not alyor, bir taraftan da, "inanlr gibi deil, inanlr gibi deil!" diye mrldanyordu kendi kendisine. Ben de aa yukar ayn eyleri dnyordum o srada. Zaman zaman da, u anda Malcolm X'in arkasnda bulunan pencereden aaya bir ta atlsa, bu tas, bu konumalar yapan u adamn yllar nce sekiz kat aada uyuturucu madde satabilmek iin volta att kaldrmlara decek, diye geirdiim oluyordu aklmdan. Ben geri dnp de tekrar kitab yazmaya koyulduumda, Malcolm X'ten periyodik mektuplar gelmeye balamt. "nallah kitap hzla iler-liyordur, nk benim hayatm ilgilendiren olaylar ylesine hzla geliiyor ki, imdiye kadar yazlm olan blmler aydan aya deerini yitirebilir rahatlkla. Hayatta hibir ey ebed deildir; hatt hayatn kendisi bile (glmse). O bakmdan, zerine var gcnle eilerek kitab mmkn olduu kadar erken bitirmeni tavsiye ediyorum sana." zel ulak olarak yollad bir baka mektuptaysa bana kan bir ton seziliyordu: yaynevinden, mukavelenin imzalanndan dolay kendisine denen 2.500 dolarlk ekle ilgili olarak bir mektup alm. "imdi benim bundan dolay ahs gelir vergisi demem gerekiyormu. Sen de biliyorsun ki, ben iin ta bandan beri btn ilemlerin Cami'yi muhatap alarak ve taraf kabul ederek yrtlmesi gerektiini tekrar tekrar belirtmitim. in dorusu da u ki bugne kadar ben szkonusu bu eki de grm deilim." Bu mesele Malcolm X'in istedii ekilde halledildi ve ben bu arada kendisine baz blmlerin msveddelerini gnderdim, okumas iin. Msveddeler bana geri geldiinde hayal krklna uramtm, nk Malcolm X, Elijah Muhammed'le adeta bir baba-oul ilikisi ierisinde bulunduunu anlatt birok yeri krmz tkenmeziyle karalayp atmt. Malcolm X'e hemen telefon ederek, bu konuda daha nceden vermi olduu karar hatrlattm, ve bu blmlerde okuyucu iin sonraki blmlerle ilgili olarak ihbar saylabilecek kimi eylerin bulunmas halinde tasarlanm olan kurgunun bolukta kalacan ve kitabn gerilimini dorudan doruya yitireceini zerine bastra bastra anlatmaya altm.