Alexis de tocqueville eski rejim ve devrim

Alexis de Tocqueville

Eski Rejim ve Devrim

KEST YAYINCILIK

Eski Rejjm ve Devrim

ALEXIS DE TOCQUEVI\;LE 1805'te Paris'te dodu, 1859''da Cann~s'da veremden ld. Hukuk eitimi grmekle birlikte, rencilik yllarndan balayarak siyasete byk bir ilgi duydu. Sosyolojinin henz bir bilim olarak ortaya kmad bir dnemde, gerek bir sosyolog yaklamyla toplumsal sorunlara, zel-likle de toplumun demokratik ynetimi sorununa kafa yordu. Balca iki byk yaptta, Amerika' daki Demokrasiye Dair ile bayapt saylan Eski Rejim ve Devrim'de gelitirdii dnceler, Tocqueville'i -Karl Marx'la birlikte- modern toplumun ve modern siyaset biliminin nc dnr yapmaya yetmitir. Aktif siyasal yaam, onu, ksa bir sre iin bile olsa,

Dileri bakanlna kadar ykseltmi, ancak Fransa'nn ok kargaal bir dnemindeki bu kariyer, hibir ekilde kitaplarnda ortaya ko:yduu gr ve ilkelerin dna dmemitir.

Alexis de Tocqueville

Eski Rejim ve Devrim

TRKESi Turhan Ilgaz

KESiT YAYINCILIK

Eski Rejim ve Devrim (L' ancien regime et la Revolution)

Alexis de T~cqueville Trkesi: Turhan Ilgaz

Trke Kesit Yaynclk, 1995 Bu evirinin tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda, yayncsnn yazl izni olmakszn oaltlamaz.

Kesit Yavnclk ve Matbaaclk Ltd. ti. T'evikiye Caddesi 71 K.6 80200 Tevikiye stanbul

Tel: (0-212) 260 33 67 Fax: (0-212) 260 37 81

Ofset hazrl Kesit Yaynclk'ta yaplm, Umut Matbaaclk'ta baslmtr.

Bu kitabn hazrlanmasndaki katklan dolaysyla stanbul Fransz Kltr Merkezi'ne teekkr ederiz.

ISBN 975-8008-07-2

NDEKLER

M.A. Klbay'n sunuu: "En Gereki Senaryo" ... 9 evirmenin Birka Notu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Kronoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

f:SK REJiM VE DEVRM

NS

K N C KTA P

BRNC BLM: Fransa' daki feodal haklar neden btn baka yerlerdekilere kyasla halk iin dayanlmaz hale gelmilerdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

II. BLM: Merkezf ynetimin, sylendii gibi Devrim'in ya da mparatorluun edimi deil eski rejimin bir kurmu

olduuna dair . .......................... 74 III. BLM: Bugn idarf vesayet diye adlandrlan ey neden

bir eski rejim kurumuydu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 IV. BLM: da rf yarg ve memur gvencesinin eski rejimin

kurumlan olduuna dair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 V. BLM: Merkezileme bylece eskinin erkleri arasna

nasl szabilmi ve onlar tahrip etmeksizin onlarm yerini alabilmiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

VI. BLM: Eski rejim altndaki idari rflere dair . . . 104 VII. BLM: Fransa neden Avrupa'nn btn lkeleri

arasmda bakentin esasen taraya kar en fazla stnlk salam ve btn imparatorluu en iyi ekilde kendisine

balam olduu iilkeydi . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 115 VIII. BLM: Fransa'nm, insanlarn kendi aralarmda en

fazla benzeir hale geldikleri lke olduuna dair . . . 121 IX. BLM: Onca benzeir durumdaki bu insanlar neden,

birbirlerine yabanc ve ilgisiz kk gruplar halinde yaadklar zamankinden bile daha ok ayrlm durum-

daydlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

X. BLM: Siyasal zgrln tahribi ve snflarn ayrmas nasl eski rejimin lmne yol aan btn hastalk-larm da nedeni oldu ..................... 142

XI. BLM: Eski rejimde varolan zgrlk alan ve bunun Devrim zerindeki etkisine dair . . . . . . . . . . . . . 154

XII. BLM: Fransz kylsiinn XVIII. yzyldaki duru-mu, uygarln gsterdii gelimelere ramen neden kimi zaman XIII. yzyldakinden de daha ktyd .... 167

NC KTAP

BRNC BLM: Edebiyat/arn XVIII. yzyln ortalarna doru lkenin balca siyaset adamlar haline nasl geldikleri ve bunun etkilerine dair . . . . . . . . . . . . 187

II. BLM: XVIII. yzyln Franszlarnda dinsizlik genel ve egemen bir tutku haline nasl gelebilmiti ve bunun Dev-rim'in kimlii zerinde ne trden etkileri olmutu .. 198

III. BLM: Franszlar zgrlkleri talep etmezden nce ne-den reformlar istediler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

IV. BLM: XVI. Louis'nin saltanat yllarnm eski monarinin en varsl dnemi olduuna ve bizatihi bu varslln Devrim' i nasl abuklatrda dair .......... 220

V. BLM: Halk rahat/atlmak istenirken nasl ayak-landrld ............... , . . . . . . . . . . . . 231

VI. BLM: Ynetimin halkn devrimci eitimini tamamla-masna yardm eden baz uygulamalarna dair . . . . 240

VII. BLM: Biiyk bir idarf devrim siyasal devrimi nasl ncelemiti ve bunun ne gibi sonular oldu . . . . . 245

VIII. BLM: Devrim, kendisine ncel olan eyin iinden kendiliinden nasl kt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

EK BLM: Snf medisli topraklara ve zellikle de Languedoc' a dair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

NOTLAR: 279

EN GEREKi SENARYO

nsanlk tarihinin byk dnemelerinin, hem yaanrlarken, hem de anlrlarken kaln bir efsane perdesinin

arkasnda gzlerden gizlenmeleri, kanlmas ou zaman mmkn olmayan bir durum, adeta bir kaderdir. nk bu cins dnm noktalar neredeyse insanln tm iin ilgi

odaklar oluturmakta ve bu nedenden tr de umutlarn ve temennilerin, sanki birer olguymucasna iine doldurul-

duklar bir krk-ambar haline dnmektedirler. Bu gibi olaylar, insanlarn dlerle gerekleri, umutlarla hakikatleri, temennilerle yaananlan ayn dzleme getirdikleri kolektif efsaneler haline gelmektedirler. Tabii, yaktn iddia ettiinden farkllama tela iindeki dnm mimarisi de bu ef-sanenin olumasna nemli .katklarda bulunmaktadr.

lkemizde sk sk sz edilen ve herkesin, hakknda az buuk bireyler bildiini sand Fransz Devrimi de bu kaderden kurtulamam ve kitlelere daha ok efsaneye dnk kimlii ve zyle malolmutur. Bu durum tek bana ne vahimdir, ne de artc; nk kitleler demagoji ve masala, efsane ve de gereklerden daha yakndrlar, daha

yatknlatrlmlardr. Asl vahim durum, Fransz Devri-mi'ni inceleyen bilim ve sanat adamlarnn ounun da Devrim' i bu byl, masais versiyonu iinde ele almay ter-cih etmeleridir, ya da baka bir versiyonunun olabileceini

akllarna getirmemeleridir. Her konuda olduu gibi, Fransz Devrimi konusunda da

dnya leinde geerlik kazanm bir "resmi gr" vardr. Bu "resmi gr", ana hatlar itibariyle, Fransz Devrimi'nin esas olarak Eski Rejim' den radikal ve tam bir kopu olduu noktasndan hareket etmekte ve eski rejimi de feodal ve despot olarak nitelemektedir. Bu temel gvdenin etrafnda bir dizi yan nerme yer almaktadr. rnek olarak sylersem, eski rejim anti-kapitalist soylularn kraln ahsnda cisim-lendirdikleri aristokratik bir despotizmdir; kyller feodal

10 Eski Rejim ve Devrim

sistemin ar basklar altnda ezilmektedirler; burjuvazi hibir hakka sahip deildir ve bu yzden devrimci, zgr-lk ve liberaldir. Ve tabii btn bu nermelerin bilekesi olarak, burjuvazinin 1789' da eski rejimi devirirken, feodalite ve despotizmi de ortadan kaldrarak kapitalizmi ve zgr-lk demokrasiyi kurduu iddias ile "resmi" model

tamamlanm olmaktadr. Fransz Devrimi konusundaki basmakalp "resmi" syle-

mi oluturan tarihiler, devrimin kendisini incelemek yerine, 1789'u gerekletirenlerin onu nasl grmek istediklerine saplanp kalmlardr. Oysa her devrim, ap ve kapsam ne olursa olsun, her eyden nce kendi yeganeliini ve yktm iddia ettii eyle kkten farklln ideolojik dzlemde ret-mek zorundadr. Zaten devrimleri birer kopu olarak alglamamza yol aan temel etken, onlarn bizatihi bir kopma ol-

malar deil de, inat bir ekilde byle sunulmalardr. Yoksa bir toplumun tarihsel olarak hazr olmad eyi ona dayatmak olanakszdr. Hazr olmak ise, olacak olann un-surlarnn ounun zaten retilmi olduu anlamna gelmektedir. 1789 Devrimi'nin kurumsallatrd her ey devrim ncesinde olumutur ve yerli yerindedir; yoksa ihtilal olmazd. 1789'un erdemi, sivil toplumdaki gelimeyi siyasal topluma aktarmasdr.

te yandan, Temmuz ihtilali ile feodalitenin yok edilme-si dncesi geersizdir; nk olgusal tarihin kantlad zere, feodal retim ve toplum ilikileri devrim ncesi

Fransz hayatndan oktan silinmilerdir; bunlarn yalnzca kt ve silik birer yansmalar olan feodal haklar kalmtr ki, zaten bunlar da kiilerin deil topraklarn stne bindirilen

haklardr. O halde 1789 feodaliteye deil, kylnn onun kalntlarndan duyduu rahatszla son vermitir. nk Fransz tarihine yakndan baklmas halinde, birok soylu toprak sahibinin oktan kapitalist retim ilikilerinin oyu-nunu oynamaya baladklar grlecektir.

Buna karlk, "feodalite" ad altnda soyluluun toprak mlkiyetini denetim altnda tutmasna kar kan kyllk, temel refleks olarak anti-kapitalisttir. Yani, 1789 Fransz

kyll, rettii mallarn fiyatlarnn piyasada olumas

Eski Rejim ve Devrim 11

dncesinden nefret etmekte, bugnk terminolojiyle, dev-letin "destekleme fiyatlar" uygulamasn istemektedir. O halde Fransz Devrimi'nin kyl cephesinin anti-feodal ol-

mas bir efsaneden ibarettir. nk ortada ne feodalite vardr, ne de kyllerin kapitalizme giden yolunu tkayan soylular; stelik kapitalistleen soylularn karsnda, kyller Ortaa dzeninin srmesinden yanadrlar.

Fransz Devrimi'ni "burjuva devrimi" olarak nitelernek gtr; nk 'burjuvazi" den deil 'burjuvaziler" den sz etmek gerekir. rnek olmak zere ksaca belirtirsem, byk sanayi burjuvazisinin tamamen kapitalizmden yana olmasna karlk, kentlerdeki orta tccar ve esnaf, tpk kyller gibi, fiyatlarn devlet tarafndan belidendii anti-kapitalist bir dzenden yanadrlar. te yandan, "burjuvazi" genel nitelemesi iinde yer alan entelekteller de tamamen soyut ve felsefi taleplerde bulunmaktadrlar. bunlarn yan sra, burjuvazinin devrim srasnda getirdiini syledii her ey XVI. Louis'nin ynetiminde mevcuttur. stelik devrim son-rasnda ortaya kan Devlet, XVI. Louis'ninkinden daha despottur. Zavall kral Louis'nin "Royaute"si, muhteem

Bonaparte'n "Empire"inin yannda nedir ki? Fransz Devrimi soyluluu deil, toplumdaki soyluluk dncesini ve idealini ykmtr; ama bunun da zaman gelmiti. nk soyluluk, Ortaa kavray iinde, gcn Devlet'ten almayan, kayna bizzat kendinde olan bir statdr ve bu niteliinden tr zgrlk kresinin tmn oluturur. Franszlar Ortaa'dan 1789'a kadarki tarihleri boyunca, baka snf ve tabakalarn da bu zgrlk kresine soylu olmaya gerek kalmadan katlacaklar bir stat

genilemesi yaamlardr. Demek ki, d~vrim gelip attnda, soyluluk anakronik bir snftr, nk zgrln atf

noktas, modeli olmaktan oktan kmtr. Feodalite oktan yok olduu iin toplumsal ve ekonomik kayna yoktur,

zgrln belirleyicisi ve tanmlaycs olmaktan oktan kmtr ve nihayet Devlet, onun patronu olmaktan oktan uzaklamtr; nk Fransa devletini oluturmak zorunda olan ve varlk nedenleri buna dayal olan krallar, aris-tokrasiyi, lkenin (devletin deil!) sahibi olmaktan memuru


olma noktasna indirmilerdir, ama 1789 yaklatnda, bur-juvazi onun bu son ayrcaln da elinden alm durum-

dadr. Yani, 1789 Fransas'nn kimliini belirleme noktasnda soyluluk gibi bir kuruma ihtiyac yoktur.

Fransa'nn ruhbana da ihtiyac kalmamtr. Ortaa'da devletin, ekonominin ve siyasetin atomize olmas karsnda, ortada yegane rgtl g olarak Kilise kalmt. Fakat XIII.

yzyldan balayp XVI. yzylda tamamlanan Fransa kral-lnn oluma ve pekime sreci iinde, Kilise gereksiz bir yap haline dnmtr. Devrim bu olguyu sadece teyit et-mitir.

Btn bunlar renmek iin ciltler devirmek gerekmi-yor. lkemizde hemen hi tannmayan byk Fransz tarihi ve dnr Alexis de Tocqueville'in Eski Rejim ve Devrim (1856) adl kitabnn okunnas ve stne baz yeni bilgilerin eklenmesi yeterlidir.

Belki kaba bir anlatm olacak ama, gemie ancak senaryo biiminde yaklamak mmkndr; yani, elimizde ncelikle bir soru ya da sorular dizgesi bulunmaldr ve bun-lar olaylara bindirerek cevaplamamz gerekir. Bu da ortaya bir kurgu projesi kartmaktadr. Kurgunun senkronunun iyi yaplmas halinde, senaryo da iyi olacaktr. Bu adan, Tocqueville'in eseri bana gre en iyi Fransz Devrimi senaryosudur, nk irili ufakl tm aktrler, figranlar, evre, zaman ak ve konu, her ey birbirine tam balanm ve uyarlanmtr.

Normandiyal soylu bir aileden gelen ve tam ad Alexis-Charles-Henri Clerel de Tocqueville olan yazarmz, ksaca Alexis de Tocqueville olarak tannmaktadr. 1805'te Paris'te

doup 1859'da Cannes'da len bu nl yazarn byk dedesi, fazlasyla tannm iktisat ve devlet adam Chretien de Malesherbes'tir. Tocqueville, Fransz ynetim aygt iinde nemli mevkiler igal etmi ve siyasetle yakndan il-

gilenmi olmakla birlikte, nn esas itibariyle iki kitap sayesinde salamtr. Bunlardan ilki olan De la Democratie en Amerique (Amerika'daki Demokrasiye Dair), Avrupa'nn o za-mana kadar Amerikan toplumuna ilikin olarak olutur-


duu yarglan tersine evirerek, ne yaman bir siyaset bilim-eisiyle kar karya olduumuzu ortaya koymutur. Eski k

tann klasik ve iyice yerleik anlayna gre, Amerika Avrupa' nn ocukluudur, yani geliince (ileride) Avrupa gibi olacaktr. Bu gr, yal ktann kendisini hibir :zaman kurtaramad, tm dnya tarihinin onun modeline gre gelitii kabulne dayal izgisel bir anlytr. Oysa Tocqueville, o zaman iin inanlmaz gibi grnen bir uzgrllkle, bunun tamamen tersini, Amerika'nn

Avrupa'nn gelecei olduunu, yani Avrupa'nn ileride Amerika gibi olacan ileri srmtr. Fast food dkkfm-lannn o mutfak zarafetleriyle nl kentlerinde de aldn gren Parisliler, atalarndan biri olan Tocqueville'i herhalde

anyorlardr. Tocqueville'in asl nemli kitab olan Eski Rejim ve

Devrim, yazld tarih aklda tutulacak olursa, zm-lemelerinin berrakl ve allmamlyla insan gerek an-lamda arpmaktadr. Tocqueville' e gre devrim, her eyden nce bir kopu deil bir sreklilii temsil etmektedir; nk devrimin yerletirdii dzeni Fransz toplumu devrim ncesinde zaten oluturmutur, aksi takdirde ylesine bir

oluumu kabul etmesi ve zrnlemesi olanaksz olurdu. Ekleyelim: insanlar alk olduklarn severler! Yazannza gre, XVIII. yzyl Fransz toplumunu belirleyen en temel zellik, insanlarn fiili dzlemde kazandklar haklar ile, bunlarn kurumsal ve hukuki dzlemdeki yansmalar

arasndaki uyumsuzluktur. Yani Fransa," Avrupa'nn gerek anlamda en demokratik lkesi" haline gelmi olmakla birlik-te, Eski Rejim'in hayaleti hukuk dzeninde varln srdrmektedir. Daha ak olmak ve Tocqueville'i yorumla-mak zere, feodal retim ilikileri oktan ortadan silindii, soylu toprak sahiplerinin ou kapitalist retim ilikilerinin iine girdii halde, feodal hukuk hala srmektedir. Kraln ik-

tidarn snrlayan birok yap ve kurum olutuu halde, kraln iktidarnn mutlaklna ilikin hkmler, ilerlikleri

kalmad halde korunmaktadrlar. Demek ki, devrim yeni bir Fransa yaratmam, o zamana kadar zaten ortaya km olan kurumlar dzenlemi ve bunlara uygun bir hukuk


dzeni getirmitir. Tocqueville'e gre, Franszlar asndan feodal haklarn

bu kadar ekilmez olmalarnn nedeni bunlarn arl deildir, nk bu konuda, yani feodalitenin tasfiyesi konusunda Avrupa' da en ileri gitmi lke Fransa' dr; teki lkelerdeki durum ok daha ardr. Asl neden, Fransz kylsnn senyrnden oktan bamszlam, yani serf-likten kurtulmu olmasdr. Bylece fiili tabanndan yoksun kalan feodal haklar, bir kurum olmaktan karak tam an-

lamyla bir hakszlk haline dnmlerdir. Yani Fransz Devrimi, ou zaman ve bilgisizce iddia edildii gibi feo-daliteye son vermemi, varolmayan bir eyin hakszlk kre-sine intikal etmi olan kalntlarn ortadan kaldrmtr. Zaten feodalite kurumsal ve toplumsal dzlemde varolsay-

d, devrimin kadrolar da ortaya kamazlard. Ve bu noktada hemen u soru ne kmaktadr: neden

teki Avrupa lkelerinde anti-feodal devrimler gerek-lememitir? zellikle de, ikinci serfletirmeden sonra ar bir smrnn kskac altna girmi olan Dou Avrupa lkelerinde? Ve neden bu lkelerin siyasal devrimleri, on~

larn feodalitelerinin de kadk hale gelmi olduu XX. yzyl beklemitir? Cevap: devrimin olabilmesi iin, feo-dalitenin dayanaklarn kaybetmi olmas, yani tarih sah-nesinden ekilmi olmas gerekir. Tocqueville, Fransa' da artk izi bile kalmayan feodaliteye karlk, soylularn snf alameti olarak korumaya altklar feodal haklar arasndaki arpk ilikiyi ok gzel ifade etmektedir: "Franszlar, bu haklarn onlarda uyandrd klelik duygusuna tahamml ederneyecek kadar zgrdrler"!

Tocqueville'in ikinci vurgusu, devrimin bizzat kur-duunu iddia ettii merkezi ynetim aygtnn ve kurum-larn da Eski Rejim zamannda esasen olutuklar sapta-masdr. Ve yazarmz dikkatli bir ekilde okunduunda, devrimin esas nedenlerinden birinin bu olguya baland grlecektir. nk Fransz devletinin ortaya kmas, yerel zgrlkleri ykabilme ve yok edebilme gcnn ilevinde gereklemitir. Bu ise, toplumun siyasal yetkiye sahip

tabakas olan soyluluun tasfiye edilmesi ve iktidarn


merkezilemesi demektir. Yani Fransa, ancak merkezi ikti-darn glendirilmesi program iinde ortaya kabilirdi ve yle olmutur. Bu merkezileme siyasal eliti yok ederken, XVIII. yzylda adna "les philosophes" denilen Fransz en-telektellerini yegane siyaset oluturucu unsur haline getir-mitir. iktidarn kullanmna ortak olmayc,n bu kimselerin halka ulaan yegane kanaat odaklar olarak kalmalar,

Fransz Devrimi'nin neden bu kadar geni apl bir fikirler manzumesi haline geldiini aklamaktadr. Tocqueville, devrimin mayalanmasnn yalnzca entelektel dzeyde ol-

masndan tr, onun tm siyasal devrimlerden fark-blaarak dinsel devrimiere yaklatnn altn izmektedir; yani, bir inan devrimi!

Bylece Byk Devrim Fransa'yla snrl kalmam, btn dnyaya bir idealler ve topyalar btn olarak yaylmtr; nk entelektel karakteri, onun tek bir lkeyle snrl kalmasn olanakszlatrmaktadr. Bu noktada, yazara yle bir soru sorulabilir: pekala, devrim hakkndaki yanl imgeler nereden kaynaklanyor? Tocqueville buna herhalde, "bizzat devrimden" diye cevap verirdi; nk Fransz Devrimi ayakta kalabilmek iin, kendi farklln kantlamak ve bir devri sabk yaratmak durumundayd. Kendinden ncesine ilikin anlatlan, kendi ncesinin yle olduunu

deil, tersine, yle gsterilmek istendiini ortaya kartr. Bu snrl mekanda, bu keskin ve ann (hatta amzn) nndeki dnrn Devrim hakkndaki arpc irdelemelerinin tmn sergilemek, ne yazk ki, olanaksz

dr. Ama birka iareti gndeme getirmekten, kendimi gene de alakoyamyorum. Tocqueville, Fransz Devrimi'nin en nemli vehelerinden birini, onun Kilise'ye kar olan radikal tutumunda yakalamaktadr, ama Franszlarn byk blmnn, devrim ncesinde de dine kar hasmane bir

tavr iinde olduklarn da belirtmektedir. Fransz Devri-mi'nin iyi vurgulanmayan yanlarnn banda, onun laisite cephesindeki eseri gelmektedir. Bugn dnyann gerek an-lamda tek laik lkesi Fransa'dr ve bu, Byk Devrim'in en byk armaandr; nk dnyadaki btn lkeler, kendi laisitelerini ancak bu kstasa atfen oluturabilmektedirler.


Tocqueville'in bu vurgusu, Fransz Devrimi zerine laf edenlerce, nedense geitirilmektedir.

Yazarmz, XVI. Louis dneminin Eski Rejim'in en m-reffeh dnemini oluturduunu ve bizatihi bu refahn devri-mi abuklatrdn sylemektedir. nk insanlar, ancak nlerindeki ufuk ak olduunda huzursuzlanmakta ve maddi refah ile hukuk sistemi arasndaki uyumsuzluklardan

rahatszlk duymaktadrlar. Tocqueville nemlidir; nk zellikle l~emizde olmak

zere, Fransz Devrimi'ne ilikin irdelemeler genellikle ok basit, sradan ve belki de artc gelecek ama, kkten yanl nermelerin tesine pek geememektedir. Bir toplumun kaderinin bir Bastille basknyla deiebileceine, feodalite gibi oluumu bile yzlerce yl srm ve ok uzun sre in-sanlarn her eyini derinlemesine etkilemi sosyo-ekonomik bir formasyonun, Tarih iin bir an saylmas gereken on yl gibi ksack bir sre iinde yok edilmi olduuna, devrimin, ncesinden bir kopu olduuna inanmak iin, "saf" terimi-nin bile yetersiz kald bir sfatla ifade edilmesi gereken bir zihinsel konumda olmak gerekmektedir.

Bundan yz krk yl ncesine ait bu kitabn gncellii, yenilii okuyucu yu artacaktr; ancak, ayn yenilii ve dev-rimcilii dil konusunda da beklememek gerekir. Bu kitabn dili, bundan yz krk yl ncesinin Franszcasdr ve

Franszca bu sre iinde byk deiikliklere uramtr. te yandan Tocqueville, zellikle Eski Rejim1e ilikin blm-lerde, hem modern Franszcacia artk kullanlmayan, hem de Trke karlklar asla olmayan ve asla olmayacak olan birok terim ve kavram kullanmaktadr. Sonu olarak, bu

kitab evirmeye kalkmak cesaret iidir. Her yabanc keli-menin mutlaka bir Trke karl olacana safeasma inan-maktan vazgeilecek olursa, sevgili kardeim Turhan

Ilgaz'n abasn anlamak belki biraz mmkn olacaktr.

Mehmet Ali Klbay

EViRMENN BRKA NOTU

Tahsin Ycet "evirmenliin yalnzca bir beceri ya da yetenek sorunu deil, bir tutku, bir i ar, bir zveri,

dnsz ve karlksz bir zadanm sorunu da olabileceini"1 sylerken gerein altn iziyor. Sanrm, evirinin telif yapttan, edirnciler (evirmen ve telif yaptn yazar) balarnndaki temelli bir farkllna da gnderme yapyor bu szler. Bilimlerde ya da sanatlarda, telif bir yapt gerek-letirmeye girien kiinin -bana yle gelir ki- "deer mi buna?" diye sormaya hakk yoktur. Bir yaptn, diyelim ki, Eski Rejim ve Devrim gibi bir yaptn evirisine kalkan kiininse -yine bana yle gelir ki-, btn bir didime sreci boyunca, sklkla aklna taklan bir sorudur bu. nk kii, telif yaptn ncelikle kendisi iin gerekletirmeye kouludur; evirmehse, bakalar iin debelenir.

Tocqueville'in bayaptn evirirken, "deer mi?" sorusunun sk sk zihnimden frlayp karmda duran kita-bn sayfalarna dtn itiraf ederim. Siyaset-medya btnlemesinin marifeti olan 1990'larn Trkiye toplumu ile bu toplumun herhalde hakettii "siyaset-medya btn-

lemesi", karmza ylesine umutsuz bir tablo kartyor ki, Eski Rejim ve Devrim'in olaanst derslerinin, tam da bizim-ki gibi bir lkede bellenmesi gereken benzersiz derslerinin, zerre kadar ilgi ekmeyeceinden kuku duymamak mm-kn deil.

Beri yanda, insanlarn tarihinde yaanm ve izleri asla kaybolmam o tek ve en byk hercmercin, Fransz Devri-mi' nin, en yetkin ve en doru zmleniinden "bakalar

n" da haberli klmann, bir tr grev olduundan phe et-mek de -bence-- mmkn deil.

Eski Rejim ve Devrim, bu ikirdkli ruh hali iinde Trke-letirHdL

1. "evirmen", Almtlar, Cumhuriyet, 22 Austos 1995.


B~ kitabn -TBMM' de ou zaman beyhud e yere yinele-n en klieyle sylersem- "ncelik ve ivedilikle" evrilmesine nayak olan sevgili Mehmet Ali'nin "sunu" yazsnda be-

lirttii gibi, dille bouma Tocqueville'in yaptnda art bir aba gerektirdi. nk bizde hibir zaman varolmam ku-rum ve yaplanmalar adlandrdklar iin, "Trkede

karlklar asla olmayan ve asla olmayacak olan" zgl te-rimler sz konusuydu. Bunlar kah dipnotlada amlayarak, kah -adlandrdklar eylerin anlamn arptmadklar du-rumlarda- antrc karlklar bulmaya alarak ve kah her iki yntemi birden kullanarak Trkeletirmeye gayret et-tim. Belli terimierin Franszcalarn da, keli ayra iinde ve yeri geldiinde, Trke karln peisra korudum. Ve bel-ki eklemek bile gereksiz; ok sevgili dostum Mehmet Ali

Klbay'n Avrupa, zellikle de Fransz Ortaa zerindeki bilgisinden bol bol yararlandm. Bu kitap, eer biraz nce be-

lirttiim umutsuzluun tersine, ilgi grr de yeni hasklara doru yelken aarsa, muhtemelen daha iyi, daha uygun karlklar eskilerinin yerini alacaktr. eviri de arap gibi, eskidike mkemmelleebilecek bir rndr.

Kitapta sz edilen kimi kii ve olaylar hakknda da, ok ksa bile olsa, dipnotlar halinde aklayc bilgiler vermenin doru olduunu dndm. Bu, belki bir ksm okura gerek-siz bir gayretkelik gibi grnecektir, ama bence kitab, szn ettii ve pek de iyi bilmediimiz bir tarih ve corafya dilimi iinde konumlandrabilmenin dayatt bir kouldur.

Son olarak, yukarda szn ettiim o ypratc soruya ramen, modern devlet ve modern toplum zerine sosyalo-jinin yntem ve yaklamlaryla ilk kez eilen bu byk

dnr Trk okuruyla buluturmaktan keyif duyduumu eklemeliyim. Eski Rejim ve Devrim'in, bata TBMM mensupla-r olmak zere, Trk siyasetini ynetme ve ynlendirme id-diasndaki kiiler iin bir "baucu kitab" olabilmesini ne kadar ok isterdim ...

T.l.

KRONOLOJ1

1805 Devrim'in diliyle, "III. yln ll Termidor gn", yahi 29 Temmuz 1805'te Alexis-Charles-Henri Paris'te dnyaya gelir.

Babas Nerve-Louis-Franois-Jean-Bonaventure Clerel, soylu bir Norman ailesindendir. XVI. yzylda, bir evlilik sonucu Tocqueville krsal-kilise-evresindeki [paroisse] Auville fief'ini sahiplenmi olan aile, o zamandan beri Clerel de Tocqueville adn tamaktadr. Alexis'in babas ile annesi Louise-Madeleine Le Pelletier, 1793'de tutuklanmlar ve Tocqueville slalesinden bir ok kiinin giyotinde can verdii Terb'r'den, 9 Termidor darbesi sayesinde kurtulmulardr.

1817-1820 Alexis, babas idari grevle tarada dolarken Paris'te kalmay yeleyen annesiyledir. Rahip Lesueur'den ilk eitimini alr; sonra, 1820'de, Metz'de bulunan babasnn yanna gider.

1821 Temmuz aynda Alexis byk bir bunalma girer; dinsel inanlarn yitirmi, hayatta ne yapacan bilemez duruma dmtr. Kasm'da Metz'deki Krallk Koleji'ne girer. Snfnn en parlak rencilerindendir.

1823-1826 Hukuka devam eden Alexis, 1826'da mezun olur.

1827-1829 6 Nisan 1827'de Versailles mahkemesine yardmc yarg olarak atanr. Burada y


Beaumont'a yazd 25 Ekim 1929 tarihli bir mektupta, "Kendimizdeki siyasetiyi yaratmamz,gerekiyor. Bunun iin de insanlarn ve ncelikle de bu dnyada bizden hemen nce yaam olanlarn tarihini incelemek gerekiyor" demektedir. Tiers'in' Devrim Tarihi'ni okur ve Guizot'nun3 Sorbonne'da

verdii Avmpa' da Uygarln Tarihi konulu dersleri izler.

1830 Temmuz'da, X. Charles'a kar Paris halk ayaklanr, kral Bourbon haneciann bir ksm yeleriyle srgne gnderilir, Louis-Philippe'in Temmuz Moarisi balar. Alexis, Alar'nda, "X. Charles iin sonuna kadar bir tr kaltsal sevecenlik besle-dim, ama bu kral benim iin ok daha deerli olan haklar inedii iin dyordu" diye yazacaktr. 16 Austos'ta yarg olarak yemin eder ve Austos'tan itibaren Amerika'ya gitmek zere projeler yapmaya giriir. Gustave de Beaumont'la birlikte stlerine sunduklar neri, Amerika' daki ceza ve infaz sistemini incelemektir. ileri bakanl projeyi kabul eder, iki arkada on sekiz ay sreyle izinli saylrlar.

1831-1832 Alexis de Tocqueville ve Gustave de Beaumont, 11 Mays 1831'de New York'a varrlar. Birleik Devletler'den ayrlacak

lar 20 ubat 1832 tarihine kadar, New York, Boston, Filadelfiya, Baltimor, Washington gibi byk kentlerde bu-lunurlar, biri kuzey-bat ve Kanada'ya, teki Yeni Orleans'a kadar uzanan yolculuklarla Amerika'y dolarlar. Bu arada, Sing-Sing, Albany, Auburn, Detroit, Boston, Hartford, Filadelfiya hapishanelerini ziyaret ederler. Ancak asl amalar, Amerika'daki demokrasiyi incelemektir. Memphis'teyken bir

kzlderili kabilesinin srgne gnderiliine tank olurlar.

2. Adolph THIERS (1797-1877), Fransz devlet adam ve tarihisi. Temmuz monarisinin gerekletirilmesinde rol oynad ve 1832'de bakan, 1836 ve 1840' da da iki kez babakan oldu. nemli yaptlar; Fransz Devrimi Tarihi ile Konsiillk ve mpaatorluk Tarilzi'dir.

3. Franois GUIZOT (1787-1874), Fransz devlet adam ve tarihisi. Louis-Philippe dneminde bakanlk yapt, Thiers'in hasn ve muhafazakar grlerin savunucusuydu. Liberal partinin taleplerine kar kan tutu-muyla ubat 1848 ihtili\linin patlak vermesinde etken oldu. Balca eser-leri: ngiliz ltiliili Tarilzf, Avrupa


Tocqueville bunu y~e anlatr: "Bu manzaracia bir ykm ve tahrip havas, nihai ve geri dnsz bir veda kokan bir eyler vard. ( ... ) Aralarndan biri ngilizce biliyordu ve ona akataslarn neden yurtlarn terkettiklerini sordum. 'zgr olabilmek iin' diye yantlad beni."

1832 Paris' e dnlerinde kark bir ortam ve kolera salgnyla karlarlar. Gustave de Beaumont, Tocqueville'in de yardmyla Amerikan ceza ve infaz sistemine ilikin raporunu hazrlar: Birleik Devletler' deki Ceza ve n faz Sistemi ile Fransa' da

Uygulanmasna Dair. 16 Mays'ta Gustave de Beaumont, Bourbon dknn lmyle ilgili bir davaya bakmay reddettii iin grevden

alnr, Tocqueville de arkadayla dayanmak zere istifa eder ve baroya kaydolur. Ancak, yalnzca bir kez avukatlk ya-pacaktr.

1833 Birleik Devletler' deki Ceza ve n faz Sistemi ile Fransa' da Uygulanmasma Dair, Ocak aynda yaymlanr, dl alr; 1836 ve 1844' de yeni basklar yaplacaktr. 3 Austos ile 9 Eyll arasnda Tocqueville ngiltere' d edir. statiki Guerry ile birlikte siyaset ve ekonomi arlkl bir dergi projesi hazrlar. Ekim' de, Amerika' daki Demokrasi'nin ilk blmn yazmaya giriir.

1835 Amerika'daki Demokrasiye Dair'in birinci blm 23 Ocak'ta yaymlanr. Kitap bir anda yln yapt olur. Kont Covour, "Bu, hi phesiz modern zamanlarn en dikkat ekici yaptdr. Benim dneerne gre, gelecein siyasal sorunlarna her ki-taptan daha fazla k tutmaktadr" diye yazar. 12 bin franklk Montyon dln alan kitap, Haziran'da ikinci basksn ya-par, daha sonra da 1836,1838 ve 1839'da yeni basmlar yaplacaktr. ~ Nisan-Haziran aylar arasnda, Birleik Devletler'deki klelik sorununu irdeledii Marie adl kitabn yaymiayan Gustave de Beaumont'la birlikte ngiltere ve rlanda'y ziyaret ederler. Tocqueville, John Stuart Mill ile tanr ve ondan London and Westminster Review'a dzenli olarak yazma nerisi alr. 26 Ekim 1835'de Alexis de Tocqueville Mary Mottley ile


evlenir. Fakirleme zerine Deneme'yi yaymlar; burada, gele-cekteki ii birliklerinden sz etmekte ve yle demektedir:

"iilerimiz daha fazla bilgiye eritikleri ve drst ve bar amalarla gerekletirilen birlikler bizde de gelitii lde; siyaset hibir ekilde snai ortaklklara karmad ve bunlarn hedeflerine ilikin kukularndan kurtulmu olan hkmet de iyi niyet ve desteini esirgemedii zaman, bu birliklerin oalp gelitikieri grlecektir. Bizimki gibi demokratik yzyllarda, her konudaki ortaklklarn, yava yava, birka gl bireyin belirleyici eylemine ikame olacan dnyorum".

1836 Tocquevile'in annesi Ocak aynda lr. Tocqueville atosu ve topraklar Alexis' e kalr. Tocqueville, John Stuart Mill'in London Review'una Fransa'n 89 ncesi ve Sorasmdaki Top/msal ve Siyasal Drmu adl dene-mesini verir. Burada, daha sonra Eski Rejim ve Devrim' de ileye

cei tezlerinin ilk nvesini serimlemektedir.

1837 23 Haziran ve 22 Austos' ta, Presse de Seine-et-Oise gazetesinde Cezayir zerine Mektup~ar'n ikisi yaymlanr. Tocqueville uzun zamandan beri Cezayir'in smrgeletirilmesiyle ilgilidir; Sahel'de arazi almay da dnm ve Arapa renmeye

niyetlenmi tir.

1838 6 Ocak'ta Tocqueville Ahlak ve Siyaset Bilimleri Akademisi'ne seilir. Bakanln grn sormas zerine, infaz sisteminde hcre cezasna taraftar olduunu bildirir.

1839 2 Mart'ta Tocqueville Valognes milletvekili seilir. Hibir par-tiye katlmak istemez: "Ne devrimci partiden yanaym, ne de muhafazakar partiden yana; ve sonuta da, ikincisine birin-cisinden daha yaknm. Zira ikincisinden, amatan ok aralar ynnden ayrlyorum, oysa ki, birincisinden, hem. amalar hem de aralar bakmndan farklym. zgrlk benim en bata gelen tutkumdur. te gerek olan bu".

' '

siyasette, Kilise ile Devletin ayrlmas, seim yasasnda re-form, vergi yasalarnn alanlar lehine dzeltilmesi, kamusal


eitimin liberalletirilmesi, kleliin ilgas vb. ynndeki grleri savunmaktadr. Temmuz aynda, klelik zerine bir rapor hazrlar. Aslnda hi sempati beslemedii babakan Thiers'e, ngiltere'ye kar izledii sertlik siyasetini destekleyen bir mektup gnderir.

1840 Amerika'daki Demokrasi'nin ikinci blm yaymlanr. Birinci blm kadar ilgi grmeyen kitab, John Stuart Mill, "modern zamanlardaki demokrasi zerine yazlm ilk byk siyasal

yapt" olarak niteleyecektir. Kasm' da, Meclis'te Dou sorunu zerine nemli bir konuma yapar: "Savamasn becererneyen her hkmet nefret edilesi bir hkmettir"!

1841 23 Aralk'ta Fransz Akademisi'ne seilir.

1842 9 Temmuz'da yeniden ve byk bir oy okluuyla Valognes milletvekilliine seilir. Tocqueville ve Beaumont, Cezayir'in smrgeletirilmesi sorununu aratran parlamento komisyo-nunun almalarna etkin biimde katlmaktadrlar.

1843 Ocak aynda, Le Siecle'te yaymlanan Fransa'nm indeki Durm zerine balkl bir dizi makalede Guizot'nun siyasetine muhalefetinin nedenlerini aklar. 1789' dan beri uygarlk iin ilkesel olan eitlik ve zgrlk tutkusunun canlandrlmas

gerektiini savunur, ngiltere'ye kar izlenen ve Guizot'dan kaynaklandn dnd yumuak siyaseti eletirir.

1844 Ocak: Mecliste, eitim zgrl ve Kilise ile Devlet ayrl zerindeki konumasnda, siyasal ve toplumsal alandaki kar-gaann ortasnda, entelektel ve ahlaksal bir yetke olutuml

makszn varolunamayacan, "inanlar yerlebir edilirse askerlere ve hapishanelere gereksinileceini" syler. Temmuz aynda, Tocqueville, "ihtilallerle alkalanan yarm

yzyllk bir sre boyunca ( ... ) siyasal zgrlk ve yasa nnde eitlii kurmak iin abalamaktan geri durmam olan byk ulusal partiye" bir yayn organ kazandrmak zere, al-

t muhalif milletvekiliyle Le Commerce gazetesini alr, ama


sonu hsran olur. Tocqueville, Meclis'in hapishane reformuyla grevli komisyo-nunun szclne getirilir.

1846 Haziran aynda, Meclis'te yapt konumada Cezayir soru-nunun Fransa'nn en nemli sorunu olduunu vurgular ve Cezayir iin zel bir bakanlk kurulmasn nerir. 1 Austos'ta yeniden Valognes milletvekilliine seilir: "n-yarglarn okamakszn ve tutkularn tahrik etmeksizin" emeki snflarn maddi ve manevi refah iin alacak byk bir parti kurma .abasndadr. Kasm'da yeniden Cezayir'e gider.

1847 ubat: Tocqueville, Cezayir ve smrgecilikle ilgili iki yasa tasarsn incelemekle grevli Meclis komisyonunun bakanlna getirilir. Mays aynda, hazrlad raporlar Le Moiteur'de yaymlanr ve byk yank uyandrr. Askeri smrgecilii ve Cezayir topraklarndaki zgrlkszl

eletirmektedir.

1848 27 Ocak'ta Meclis'te yapt konumada, bencil yneticilerin esmeye balayan ihtilal rzgarianna dayanamayacaklann syler. 24 ubat'ta Louis-Philippe'in taht brakmasna tanklk eder. 2 Mart'ta genel oy hakk kabul edilir, Tocqueville 24 Nisan'da Kurucu Meclis' e seilir. 23-26 Haziran, Paris'te ihtilalin kanl bir ekilde bastrld gnlerdir. Tocqueville dzenin korunmasndan yanadr. Skynetim ilanma kar oy verdiine pimandr; gnlk alma sresinin on saatle snrlandrlmas, tuzdan alnan verginin

kaldrlmas, Haziran' da tutuklananlarn aff aleyhinde oy kul-lanr. Yeni Cumhuriyetin Anayasasn yazmakla grevli komisyona seilir. ki medisli sistemi savunur; bunun "halk hareketlerini yavalatacan" dnmektedir, nk "demok-rasinin ilkesi, halka ramen ve halkn dnda hibir eyin

yaplamamasdr, ama halkn her bir arzusunu hemen gerek-letirebilmesi deildir". 10 Aralk'ta Louis-Napoleon Bonaparte cumhurbakanlna seilir.


1849 13 Mays'ta Tocqueville Yasama Meclisi milletvekilliine seilir. Almanya'y ziyaret eder. 2 Haziran' da Barrot hkmetinde Dileri bakanlna getiri-lir. Aslnda Eitim bakanln istemektedir. Bakan olarak aba-s barn korunmasdr, ancak, gndemde Roma sorunu

vardr. 1848'de Roma, Mazzini'nin ynetiminde bir Cumhuri-yet haline gelmi, papa IX. Pius kamak zorunda kalmtr. Tocqueville, nceki hkmetin, Avusturya'nn arln den-gelemek, pa pa nn dnyevi iktidarn geri getirmek, orta talya'da liberal kurumlar yaplandrmak zere kararlatrm oldu-u Fransz askeri mdahalesi gvencesini srdrr. Bir anaya-sal rejimin kurulmas karlnda papann dnyevi iktidarnn

ihyasnn pazarlna girirnek istemektedir. Ne ki, 31 Ekim'de Barrot, Tocqueville ve birka bakan daha, Louis-Napoleon tarafndan grevden affedilirler.

1850 Mart aynda Tocqueville ar bir ekilde hastalanr. Bu, dokuz yl sonraki lmne neden olacak veremin ilk belirtisidir. Temmuz'da An/ar'nn ilk blmnn .yazmn tamamlar.

Kasm' da, hekimlerin tavsiyesi zerine talya'ya gider. Yeni bir kitap yazmay tasarlamaktadr. Napoleon zerine kurmay

dnd alma Eski Rejim ve Devrim' e dnecektir.

1851 Haziran' da Anayasann deitirilmesiyle grevli komisyonun szclne getirilir. Anayasay topluca ele alacak yeni bir Kurucu Meclis seilmesini nerir. Am/ar' nn yazmn srdrr. 2 Aralk'ta III. Napoleon'un hkmet darbesi gelir. Tocqueville darbeyi knayan milletvekilleri arasndadr ve tutuklanr, 4 Aralk'ta serbest braklr. Bu olay Tocqueville'in siyasal yaamnn sonudur.

1852 14 Ocak'ta, Chambord kontuna gnderdii bir mektupta, im-paratorluun dediimdedikiliine kar liberal bir monariden bakaca bir seenek grernediini yazmaktadr. Nisan' da, bakan olduu Ahlak ve Siyaset Bilimleri Akademi-si' nde, siyaset bilimi ve hkmet etme sanat arasndaki ilikileri irdeleyen bir sylev verir.


Yeniden artan hastal Tocqueville'i iki ay yataa mahkum e-der. Son talya seyahatinde tasarlad Devrim'le ilgili kitap zerin-de almaya koyulur.

1853 Kitab iin youn bir ariv taramasna giriir. Btn bir yaz rnevsirnini, Saint-Cyr-les-Tours' da, eski krallk denetilik-lerinin arivlerini incelernekle geirir.

1854 Karsyla birlikte Almanya'ya gider. Bonn' daki kitaplkta almalarn srdrr. Karsnn romatizma ikayetleri ne-deniyle Austos'ta Kara Ormanlar'daki lca kenti Wildbad'a geerler. Eyll'de Fransa'ya dnerler.

1856 Tocqueville'in babas Haziran'da lr, 16 Haziran'daysa Eski Rejim ve Devrim, Michel Levy yaynevi tarafndan yaymlanr. Kitap byk bir beeni kazanr. Tocqueville kitabn devam olacak ve Devrim'in kendisini konu alan yeni bir yapita giriir.

1857 Tocqueville, Haziran ve Temmuz aylarn byk bir ne sahip olduu Londra' da geirir. Devrim konusundaki almalarn srdrr.

1858 Nisan' da ar ekilde hastalanr. K Gney Fransa' da geirmek zorunda kalan Tocqueville, 4 Kasm'da karsyla bi:likte Cannes'a gelir, burada Montfleury viiiasma yerleirler.

1859 Alexis de Tocqueville 16 Nisan gn hayata veda eder.


N SZ

u anda yaymladm kitap, Devrim' in, benim yeni batan aniatmay dnemeyeceim kadar tantanal bir ekilde gerekletirilmi olan tarihi deildir; bu Devrim zerine bir ineelem edir.

Franszlar 1789' da sanki yazglann ikiye blmek ve o gne kadar olmu olduklan eyi bundan sonra olmak iste-dikleri eyden bir uurumla ayrmak zere, hibir halkn asla kalkmam olduu en byk gayreti gsterdiler. Bu ama dorultusunda, yeni durumlarna gemiten hibir ey

tamamak iin her trl nlemi aldlar; kendilerini atalann-dan baka trl biimlendirmek iin kendi kendilerine her trl basky dayattlar; nihayet kendi kendilerini tannmaz klmak iin de hibir eyi unutmadlar.

Bu tuhaf giriimde, darda sanlm olduundan ve balangta kendilerinin de inanm olduklarndan daha az baarl olduklarn her zaman dnmmdr. Eski rejimi yok eden Devrim'i ynetirken tadklar duygularn, al

kanlklarn, hatta fikirlerin pek ounu o rejimden devralp korumu ve yeni toplumu ina ederken istemeden bu kalntllardan yararianm olduklarna inanmmdr; yle ki, hem Devrim' i, hem de gerekletirdiklerini iyice anlayabilmek zere bir an iin grmekte olduumuz Fransa'y unutmak, ve artk olmayan Fransa'y, gidip mezarnda sorgulamak gerekiyordu. Burada, ite bunu yapmaya altm; ama bunun stesinden gelmek benim sanabileceimden de daha g oldu.

Monarinin ilk yzyllar, Ortaa, Rnesans muazzam almalarn nedeni, ve, bize yalnzca o zamanlar cereyan et-mi olan olgular deil, ama yasalar, adetleri, bu farkl dnemlerdeki ynetimin ve ulusun zihniyetini de tantan ok derinletirilmi aratrmalarn konusu oldular. Bugne kadar hi kimse, XVIII. yzyl bu tarzda ve bu lde yakndan ele alma zahmetine henz katlanmamtr. O dnemin

28 E s k i R e j i 111 v e D e v r i n

Fransz toplumunu ok iyi tandmza inanyoruz, nk yzeyinde parldayan eyi ak seik gryoruz, nk iinde yaam olan en nl kiilerin yksn en ufak

ayrntsna kadar biliyoruz ve de nk ustalkl ya da zarif eletiriler, o dnemi sslemi olan byk yazarlarn yaptlarn bize yakn klnay baardlar. Ama, ilerin nasl ekip evrildiine, kurumlarn gerek ileyiine, snflarn birbir-leri karsndaki gerek konumlanna, kendilerini henz ne duyuran ne de gsteren bu snflarn iinde bulunduklar du-ruma ve duygularna, kanaat ve rflerin bizatihi temeline gelince, kark ve ounlukla da hatal fikirlere sahibiz yal-

nzca. Yl hesabyla onca yaknmzda duran ama Devrim'in

bizden saklad bu eski rejimin barna kadar girmeye altm.

Bu iin stesinden gelmek iin, yalnzca, XVIII. yzyln retmi olduu nl kitaplar yeni batan okumakla kalma-dm; daha az tannm ve tannm olmay daha az hakeden, ama pek az bir sanatsal zenle oluturulduklar lde de zamann gerek gdlerini belki daha bile iyi ifa eden pek ok yapt da incelemek istedim. Devrim'in yaklamakta ol-duu bir srada, Franszlarn kanaatlerini ve duygularn gsterebildikleri her trden resmi kararlar iyice yakndan

tanmaya gayret ettim. Snf meclislerine [assemblees d'etat], ve daha sonra ortaya kan tara meclislerine [assemblees provinciales] ait tutanaklar bu noktada bana ok k tut-tular. 1789' da, snfsal tabaka [ord re] tarafndan tutulmu~ defterlerden zellikle byk lde yararlandm. Asllar,

elyazmas ciltlerinden uzun diziler oluturan bu defterler, eski Fransz toplumunun vasiyetnamesi, dileklerinin en st derecede ifadesi, son arzularnn gerek gstergesi olarak

kalacaklardr. Tarihte bir ei daha bulunmayan bir belgedir bunlar. Bu bile bana yetmedi.

Kamu idaresinin1 esasen gl olduu lkelerde, er ya

1. Kitapta, "idare" szc "administration"un, "ynetim" szcyse, so-mut olarak "hkmet"in kastedilmi olduu balamlar dnda, "gou-vernement"n karl olarak kullanlmtr. [.n.].


da ge bu idarenin karsna geip kendilerini rlplak gstermeyecek fikir, arzu ve zdraplar pek ender doarlar, kar ve tutkularla pek ender karlalr. Bu arivlerde dolarken insan yalnzca bu yntemlere ilikin ok kesin bir fikir edinmekle kalmaz, btn bir lke bu belgelerde ken-disini aa karr. ileri bakanl ve valiliklerin dosyala-

rn dolduran btn gizli yazmalar aacamz bir yabanc, ksa zamanda bizim hakkmzda bizden daha ok ey bile-cektir. Okunduu zaman bu kitapta da grlecei gibi, XVIII.

yzylda kamu idaresi esasen ok merkezilemi, ok gl ve mthi faaldi. Durmakszn yardm ettii, engelledii, izin verdii grlyordu. Vaadedecei ok ey, verecei ok ey vard. Esasen bin trl yoldan, yalnzca resmi ilerin genel gidiatn deil, ama ailelerin kaderini ve tek tek in-sanlarn zel yaamlarn da etkiliyordu. stelik halka ak da deildi, bu yzden de en gizli dknlkleri bile bu idarenin gzleri nne serrnekten ekinilrniyordu. Ondan bize neyin kaldn aratrmak zere, gerek Paris' te gerek bir ok tara kentinde, ok uzun bir zaman harcadm2

Tarada, tam da beklediim gibi, eski rejimi fikirleriyle, tutkularyla, nyarglaryla, uygularnalaryla capcanl bul-dum. Her insan orada serbeste kendi dilini konuuyor ve en mahrem dncelerini dile getirebiliyordu. Bylece eski toplum zerinde, adalarnn sahip olamadklar bir ok nosyonu kazanmay baardm; zira adalarn bakiarna hibir zaman sunulmarn olan ey gzlerimin nndeydi.

Bu incelemede ileriediim lde, o zamann Fransa-s' nda, gnmzdekinde arpc gelen pek ok ynleri her an yeniden grmek beni hayrete dryordu. Devrim'den

doduunu sanm oldurn bir dolu duyguyu, bugne kadar yah.zca ondan geldiini dnm olduum bir dolu

2. zellikle birka byk krallk denetiliinin [intendance] arivlerinden, en bata da son derece eksiksiz olan ve Fransa'nn gbeine yerlemi, bir milyon nfuslu ok geni bir idari blgeyi ilgilendiren Tours kenti

arivlerinden yararlandm. Buradaki gen ve becerikli ariv memuru M. Grandmaison'a kranlarm sunmak isterim. Baka idari blgeler, bu arada Ile-de-France'takiler, bana, ilerin kralln byk bir blmnde

ayn ekilde cereyan etmekte olduunu gstermitir.


fikri, bir tek bize verilmi olduunu sandmz bin trl alkanl, o zamann Fransas'nda yeniden buluyordum. O Fransa'nn hemen her yerinde, imdiki toplumun, bu yal topraa derinlemesine gmlm kklerine rastlyordum. 1789'a yaklatm lde, Devrim'i yapan zihniyetin olutuunu, doduunu ve gelitiini de aka farkediyordum. Bu devrimin btn fizyonomisinin gzlerimin nnde be-lirdiini gryordum. Mizacn, dehasn daha imdiden haber veriyordu; bizzat kendisiydi grdm. Orada yalnzca ilk abas iinde yapacak olduu eyin nedenini deil, ama belki ondan da ok, sonuta kurmak zorunda olduu eyin duyurusunu buluyordum; zira Devrim'in birbirinden eni konu ayrk iki evresi olmutur: Franszlarn gemiteki her eyi ykmak ister grndkleri birinci evre; gemite brakm olduklar eyin bir blmn, gidip gemiten geri getirdikleri ikinci evre. Eski rejimin, 1789'da bylece birden-bire kaybolan ve, tpk ilerilerde bir yerde yeniden yze kp yeni kylarda ayn sular gstermek zere topraa gmlen kimi rmaklar gibi, bir. ka yl sonra kendilerini yeniden gsteren ok sayda yasas ve siyasal alkanl vardr.

Okurlar.a sunduum yaptn asl amac, hemen hemen btn Avrupa ktas stnde ayn zamanda hazrlanan bu byk devrimin, neden baka yerde deil de bizde patlak

verdiini, neden yok edecei toplumdan sanki kendiliindenmicesine km olduunu, ve nihayet, eski monarinin nasl bu kadar tam ve bu kadar ani bir ekilde debildiini anlatmaktr.

Benim dneerne gre, giritiim yapt burada kalma-mak gerekir. Niyetim, eer zamanm ve gcm olabilirse, es-ki rejim altnda, birlikte onca yakn bir ekilde yaadm ve eski rejimin biimlendirmi olduu ayn Franszlar bu uzun devrimin kararszlklar boyunca izlemek, onlarn, olaylara gre, ama yine de yaradl zellikleri ayn kalmak suretiyle kendilerini deitirmelerini ve dntrmelerini ve kar

mzda, durmadan biraz farkl, ama her zaman tannabilir bir fizyonomiyle yeniden belirmelerini grmektir.

Onlarla beraber, nce 89'un, eitlik ve zgrlk aknn yreklerine dolduu; yalnzca demokratik kurumlar deil,


ama zgr kurumlar da kurmak istedikleri; yalnzca ayrcalklar yok etmedikleri, ama haklar da tanyp kutsadklar o ilk dnemini; genlik, coku, gurur, cmert ve iten tutku-lar zamann, hatalarma ramen insanlarn sonsuza kadar

ansn saklayacaklar ve de, daha ok uzun bir sre, onlar yozlatrmak ve kleletirmek isteyecek olanlarn uykusunu karacak zaman katettim.

Bir yandan ayn devrimin akn hzl bir ekilde izlerken, ayn Franszlarn hangi olaylar, hangi yanllar, hangi d krklklaryla ilk hedeflerini terketme noktasna geldiklerini ve, zgrl unutarak, dnyann efendisinin

eit hizmetkarlar haline gelmekten bakaca bir ey is-temediklerini; Devrim'in devirmi olduundan da daha gl ve ok daha mutlak bir hkmetin, o zaman nasl btn erkleri kapp kendinde topladn, onca yksek bir bedel denmi olan btn o zgrlkleri ortadan kaldrdn ve yerlerine nafile imgeler koyduunu; ne aydnlanabilen, ne toplaahilen ne de seebilen semenierin oy kullanmalarna halk egemenlii; suskun ya da klelemi meclisierin boyun eiine verginin zgrce oylannas adn vererek; ve bir yandan ulusun kendi kendisini ynetme yetisini, hukukun balca gvencelerini, dnce, yazma ve konuma

zgrln, yani 89'un kazanmlar iinde en deerli ve en soylu olan eyi ortadan kaldrrken, bir yandan da kendini hala nasl o byk adla sslediini gstermeye alacam.

Devrim' in, bana iini hemen hemen tamamlam ve yeni toplumu dourmu gibi grnecei noktada duracam. O zaman bizatihi bu toplumu ele alacam; onun nerelerde kendisinden nce gelene benzediini, nerelerde ondan fark-

llatn, her eylerin b devasa kprdan iinde neyi yi-tirdiimizi, bundan ne kazandmz ayrtrmaya gayret edeceim, ve nihayet geleceimizi grmeyi deneyeceim.

Bu ikinci yaptn bir blm yazld, ama henz okura sunulabilir durumda olmaktan uzaktr. Yapt bitirebilmem

ksmet olacak mdr? Bunu kim syleyebilir ki? Bireylerin kaderi halklarnkinden ok daha belirsizdir.

Elinizdeki kitab nyargsz bir ekilde yazdn umu-yorum, ama onu hi tutkusuz yazdn iddia etmiyorum.


lkesinden sz ettii ve an dndnde tutku duy-mamak, bir Fransza neredeyse yasaklanmtr. Dolaysyla eski toplumumuzu paralarnn her birinde incelerken, yenisini asla gzden yitirmediimi itiraf ederim. Yalnzca

hastann hangi iliete yakalandn deil, ama nasl olsayd lmeyeceini de grmek istedim. len her organda, yaamn yasalarn yakalamaya alan hekimler gibi yaptm. Amacm, kesinlikle doru olan ve ayn zamanda da retici olabilen bir tablo oluturmakt. Dolaysyla, bizler iin en zorunlu eyler olmalar gereken ve de artk neredeyse hi kalmayan o erkeksi erdemlerden bazlarna; gerek bir ba-

mszlk zihniyetine, byk eylerden alnan tada, kendi kendimize ve bir davaya olan inanca atalarmzcia rast-

ladm her kez, bunlar zenle belirttim ve, ayn ekilde, yasalarda, fikirlerde, o dnemin rflerinde, eski toplumu kararttiktan sonra bizi de hala etkileyen ktlklerden bazlarnn izine rastladm zaman, bunlara k tutmaya zen gsterdim ki, bize yaptklar fenal iyice grmek suretiyle hala yapabilecekleri fenal daha iyi anlayalm.

Bu amaca ulamak iin, itiraf ederim ki, hi kimseyi, ne bireyleri, ne snflar, ne kanaatleri, ne anlan, ne kadar saygdeer olurlarsa olsunlar incitmekten ekinmiyorum. Bu ii sk sk zlerek, ama hibir zaman pimanlk duymadan yaptm. Bu yzden rahatsz etmi olabileceim kiiler, izlediim kar gzetmeyen ve drst amac dnerek beni balasnlar.

Bir oklar, belki de beni bu kitapta, Fransa' da artk hi kimsenin kayg duymad konusunda gvence verilen zgrlk iin olduka yersiz bir heves gstermekle sulaya-

caklardr. Bana bu dokundurmay yneltecek olanlardan tek ricam,

bu zaafn bende ok eskiden kalma olduunu unutma-malardr. Yirmi yldan ok oluyor, baka bir toplumdan sz ederken, hemen hemen szc szcne ilerki sayfalarda okuyacaklarnz yazyord um3

Gelecein karanlklar ortasnda ok ak hakikati

3. Amerika'daki Demokrasiye Dair. [.n.].


imdiden kefetmek mmkndr. Birincisi, gnmz insan-larnn hepsinin de, onlar aristokrasinin tahribine dogru bazen yavaa iten ve bazen de yuvarlayan, altedileceini bekleyemesek de ayarlanaca ve yavalahlacan umabile-

ceimiz bilinmez bir g tarafndan srklendikleridir; ikin-cisi, yeryznn btn toplumlar arasndan, eskiden beri mutlak ynetimden kurtulabilmek iin her zaman en ok glk ekecek olanlarnn, gerekten de aristokrasinin artk bulunmad ve bir daha bulunamayaca toplumlar olacak-

lardr; nihayet ncs de, dediimdedikiliin hibir yerde bu toplumlarda olduu kadar zararl etkiler yapama-yacak olmasdr; zira her trl ynetim biiminden de fazla olarak dediimdedikilik bu toplumlarda, onlarn zellikle maruz kaldklar btn ktlklerin gelimesini kolay-latrr ve bylece, doal bir eimi izleyerek onlar esasen yneldikleri yana doru iter.

nsanlar bu toplumlarda, artk hibir kast, snf, lonca ya da aile bayla birbirlerine balanm olmadklarndan, oralarda, yalnzca kendilerini dnmeye ve her trl ka-musal erdemin bastrlm olduu dar bir bireycilik iine ekilmeye her zaman fazlasyla tene bir ekilde, salt kendi karlarndan baka eyle uranamaya fazlasyla yatkndrlar. Dediimdedikilik, bu eilime kar mcadele etmek yle dursun, onu karkonulmaz klar, zira her trl ortak tutkuyu, her trl karlkl gereksinmeyi, her trl uzlama

zorunluluunu, her trl birlikte eyleme frsatn yurt-talarn elinden alr; bir bakma, onlar zel yaamn iine tkar. Yurttalar esasen bir kenara ekilme eilimindedirler: o da onlar bakalarndan koparr; birbirlerine kar souk

davranmaktadrlar: o da onlar dondurur. Hibir eyin sabit olmad bu tr toplumlarda, herkes iniegeme kaygs ve yukar kma zlemiyle durmakszn

drtklendiini hisseder; ve para da, bu toplumlarda, insan-lar kendi aralarnda snflandrp farkllatran balca iaret haline gelmesinin yan sra, durmakszn elden ele dolaan, bireylerin yaam koullarn dntren, aileleri ykselten ya da dren zel bir aynaklk kazandndan, onu elinde tutmak ya da kazanmak iin umutsuz ve srekli bir aba


gstermeye mecbur olmayan hemen hemen hi kimse yok-tur. Ne pahasna olursa olsun zenginleme agzll, i hayatnn tad, kazan ak, refah ve maddi zevklerin aran, bylece bu toplumlardaki en ortak tutkulardr. Bu tutkular, oralarda kolayca btn snfara yaylr, o gne kadar en ya-banc kalm ve, eer durdurulamayacak olurlarsa, ok gemeden btn bir ulusu ileden karp yozlatracak olanlarna bile bularlar. imdi, bu tutkular kollamak ve yaymak, dediimdedikiliin bizatihi doasnn gereidir. Bu ahmaklatnc tutkular ona yardmc olurlar; insanlarn dncelerini igal edip kamusal ilerden baka yne evirir ve ihtiHHlerin yalnzca fikri karsnda bile onlar tirtir titre-tirler. Yalnzca dediimdedikilik, gzdoy:p.azl keyif-lendiren, onursuzlua meydan okuyarak onursuz karlar elde etmeye imkan veren gizlilii ve karanl insanlara salayabilir. Dediimdedikilik olmasayd, bu tutkular yal-nzca gl olacaklard; onunla birlikteyse, saltanat srmeye koyuldular.

Bunun tersine, bylesi toplumlarda, yalnzca zgrlk doal hale gelmi olan ktlklere kar etkin bir ekilde mcadele edip o toplumlar stnden kaydklar meyilde durdurabilir. Gerekten de, yurttalar birbirleriyle yakniamaya zorlamak zere, koullarnn bizatihi bamszl sayesinde iinde yaadklar yalnzlktan ekip kara bilecek,

onlar canlandracak ve her gn, uzlamann, ortak almalarn pratiinde, karlkl olarak birbirlerini ikna etmenin ve birbirlerinden tat almann zorunluluuyla biraraya toplayacak tek ey, yalnzca zgrlktr. Yalnzca zgrlk,

vatann her an stlerinde ve yanbalarnda olduunu onlara gstermek ve hissettirmek zere, paraya tapmaktan ve zel

ilerinin her gnk kk hayhuyundan kopartmaya muk-tedirdir onlar; yalnzca zgrlk, zaman zaman daha ener-jik ve daha yce tutkularn refaha kar duyulan akn yerini

almasn salar, tutkuya servet ediniminden daha nemli he-defler gsterir ve insanlarn ktlklerini ve erdemlerini gr~p yarglamaya imkan veren yaratr.

Ozgr olmayan demokratik toplumlar, zengin, incelmi, ssl, hatta grkemli, badak kitlelerinin arlyla gl


olabilirler; onlarda zel niteliklere, iyi aile babalarna, na-muslu taeiriere ve takdire ayan toprak sahiplerine rast-Janabilir; hatta onlarda iyi hristiyanlar bile vardr, zira bun-

larn vatan bu dnyada deildir ve dinlerinin utkusu da, bunlar en byk rfsel yozlamalarn ortasnda ve en kt hkmetlerin ynetimi altnda retmekten ibarettir: Roma mparatorluu, knn nihai kertesinde bunlarla doluy-du; ancak, demem yanl kamazsa, bylesi toplumlarda asla grlmeyecek olan ey, byk yurttalar ve zellikle de byk bir halktr, ve uhu da sylemekten ekinmiyorum ki,

eitlik ve dediimdedikilik birlikte olduklar srece, oralar-da, yreklerin ve kafalarn ortak dzeyi de hi durmadan

aalara decektir. te bundan yirmi yl nce bunlar dnyor ve syl-

yordum. O zamandan beri, dnyada, beni baka trl dnmeye ve sylemeye yneltecek hibir eyin cereyan etmediini itiraf etmeliyim. zgrln gzde olduu bir devirde zgrlk hakknda beslediim iyi kanaat gstermi

olduumdan, onun bir yana brakld bir zamanda benim hala onda diretmemde bir fenalk olmasa gerektir.

Easen bu konuda, muarzlarmn oundan, belki de kendilerinin bile dnmedikleri lde tutarl olduurnun gz nne alnmasn dilerdim. Ulusunun, zgrl yerli yerince kullanabilmek iin gerekli erdemiere sahip olduunu grrken hemcinslerinden birinin kaprislerine baml

olmay, yerletirilmesine bizzat katlm olduu yasalara uy-maya yeleyecek kadar aalk ruha sahip bir insan olabilir mi? Sanrm asla olamaz. Dediimdedikilerin kendileri de zgrln mkemmel olduunu yadsmyorlar; yalnzca onu bir tek kendileri iin istiyor ve btn teki insanlarn hibir ekilde ona layk olmadn savunuyorlar. Bylece, zgrlk konusunda sahip olmamz gereken gr zerinde

deil, ama insanlar hakknda u ya da bu lde beslediimiz deer zerinde ayrlyoruz; ve bylelikle de kesin bir ekilde sylenebilir ki, mutlakiyeti ynetime ynelik eilim, kendi lkesi iin beslenen nefretle kesin bir balant iindedir. Benim bu duyguya aina olmazdan nce bir parack daha beklememe izin verilmesini isterim.


Kendimi azla pohpohlamakszn, u anda yaymladm kitabn ok byk bir abann rn olduunu syleyebili-rim sanyorum. indeki ksack bir blm bile, bana bir yl

akn aratrmalara malolmutur. Sayfalarnn eteklerini notlarla doldurabilirdim; ancak bu notlar azaltnay ve, metin iinde ait olduklar sayfann numarasn vererek,

kitabn sonuna koymay yeledim. Okur bu notlarda rnek-ler ve kantlar bulacaktr. Eer bu kitab bunlardan da fazla-

sn istemeye deer bulacak bir kimse ksayd, daha bir ok rnek ve kant verebilirdim.

BRNC KTAP

BRNC BLM

Devrim' e ve douuna ilikin eliik yarglar

D nrleri ve Devlet adamlarn alakgnll olmaya armak zere bizim devrimimizin tarihinden daha uygun bir ey yoktur; zira ondan daha byk, ondan daha uzaktan ynetilmi, ondan daha iyi hazrlanm ve ondan daha az ngrlebilir bakaca olaylar asla olmamtr.

Bizzat byk Friedrich bile, btn dehasna ramen, onu hissetmez. Grerneden dokunur ona. Dahas, devrimin zih-niyetini izlemek suretiyle ondan nce davranr; sanki dev-rimin ncs ve daha imdiden aracs gibidir; yaklatnda onu asla tanmaz; ve devrim en sonunda kendini gster-

diinde, ihtilallerin saysz okluu arasndan onun fizyo-nomisini belirleyecek olan yeni ve olaanst hatlar, balangta gzden kaarlar.

Darda, devrim herkesin merakn eker; her yerde, halklarn kafasnda yeni' zamanlarn hazrlanmakta olduu yolunda belirsiz bir tr nosyon, mulak deiim ve reform

umutlar uyandrr; ancak henz hi kimse onun alaca biimden kukulanmamaktadr. Hatta hkmdarlar ve bakanlar, grnmesiyle birlikte halk heyecanandran o be-lirsiz nseziden bile mahrumdurlar. nceleri, onu btn

halklarn maruz kaldklar ve komularnn siyasetinde yeni alanlar amaktan bakaca bir etkisi bulunmayan, o dnemsel rahatszlklardan biri olarak dnrler yalnzca. Eer kazara ona ilikin doruyu sylemilerse, bu, onlara ramen

sylenmitir. 1791' de Pillnitz' de toplanan Almanya' daki bel-li bal prenslerin, Fransz kralln tehdit eden tehlikenin

Avrupa'nn btn eski iktidarlar iin ortak tehlike olduunu ve hepsinin de ayn ekilde tehdit altnda bulunduklarn ilan ettikleri dorudur; ama aslnda buna hibir ekilde inan-


mamaktadrlar. Zamann gizli belgeleri, onlarn gznde btn bu aklamalarn, amalarn gizlemek ya da halk

ynlarnn gznden karmak zere retilmi becerikli gerekelerden bakaca bir ey olmadklarn gstermektedir.

Prensiere gelince, onlar, Fransz ihtiHilinin yalnzca yararlanlmas gereken yerel ve geici bir kaza olduunu iyi bilmektedirler. Bu dnce iinde, bir takm amalar tasarla-makta, hazrlklar yapmakta, gizli ittifaklar kurmaktadrlar; bu kolay av karsnda kendi aralarnda kavga etmekte, blnmekte, yaknlamaktadrlar; olacak olanlar dnda,

hazrlkl olmadklar hemen hemen hibir ey yoktur. Kendi tarihlerinin ve siyasal zgrlk konusundaki

uzun pratiklerinin ansyla daha bir aydnlanm ve dene-yimli olan ngilizler, ilerleyen byk bir devrimin imgesini sanki kaln bir rtnn arkasndan farkedereesine az buuk grebilmektedirler; ne ki, biiminin aynnma varamamakta ve ksa bir sre sonra dnyann yazgs ve onlarn kendi

yazglar zerinde yapaca etkiyi bilememektedirler. Devrim'in patlak verecei srada Fransa'y batan sona dolaan ve bu ihtilillin eli kulanda olduunu dnen Arthur Young1, olayn kapsamndan ylesine habersizdir ki, sonucun ayrcalklar daha da artrmaktan ibaret olup ol-

mayacan sormaktadr kendi kendisine. "Soylulua gelince," der, "eer bu ihtiHU ona daha da fazla stnlk salasayd, iyilikten daha fazla ktlk yapard diye dnyorum."

Daha balang anndan itibaren Devrim'in esinlendir-dii nefretin nda dnen Burke2 bile, olay karsnda bir sr~ikircikli kalr. lk kehaneti, Fransa'nn bu yzden ra-

hatsz olaca ve sanki gsz kalaca yolundadr. "una inanabiliriz ki," der, "uzunca bir sre iin Fransa'nn sava yetenekleri yok olmutur; hatta sonsuza kadar yok olmu

1. ngiliz tarmbilimci (1741-1820). A. de Tocqueville, Young'un Fransa Yolcl (1792) adl yaptndaki gzlemlere gnderme yapyor. [.n.].

2. ngiliz yazar Edmond BURKE (1729-1797), Fransz ihtilalinin en ateli dmanlarndan biriydi. Tocqueville'in alntlar, Burke'n Fransa'daki Devrim iizerie Diiiince/er'indendir. [.n.].


bile olabilir ve bir sonraki kuan insanlar tpk o atalar gibi yle diyebilirler: Callos quoque in bellis floruisse audi-vinus: Bizzat Galyallarn, bir zamanlar silahlar sayesinde parladklarndan sz edildiini duymutuk."

Olay, yakndakiler de uzakta olanlardan daha iyi deerlendirmezler. Fransa' da, Devrim'in patlak verecei gnn a-rifesinde, neler getirebilecei konusunda henz hibir belir-gin fikir yoktur. Onca belgelerin arasnda, halktan belli bir

ekilde kayg duyulduunu gsteren yalnzca iki defter bu-labildim. Kuku duyulan ey, kraliyet erkinin, o zamanlar

sylendii gibi saray-evresinin [la cour] korumak zorunda olduu stnlktr. Etats generaux'nun zaafiyeti ve ksa sreli oluu kayglandrmaktadr. iddete maruz brakl

masndan korkulmaktadr. Soylular zellikle bu kayg megul etmektedir. Defterlerden bir ounda, "svireli muhafz birlikleri, yurttaiara kar, ayaklanma ve bakaldr durumunda bile asla silah kullanmamak zere yemin ede-ceklerdir" denilmektedir. Yeter ki, Etats generaux zgr kalsndr, o zaman her trl arlk kolayca ortadan kaldrlabilecektir; yaplmas gereken reform devasadr, ama kolaydr.

Bununla beraber Devrim kendi yolunu izler: canavarn kafas belirdii, tuhaf ve korkun fizyonamisi kefedildii lde; siyasal kurumlar yok ettikten sonra sivil kurumlar da ortadan kaldrd, yasalardan sonra rfleri, adetleri ve dile varncaya kadar her eyi deitirdiinde; hkmetin

iliini batrdktan sonra toplumun temellerini de sarst ve nihayet Tanr'nn kendisine de kafa tutmaya kalkar grn-

d zaman; bu ayn Devrim, ok gemeden ona gelene kadar bilinmeyen yntemlerle yeni bir taktii, lmcl slo-

ganlar, Pitt'in3 dedii gibi, silahlanm kanaatleri, imparator-luklarn duvarlarn alaa eden, talar paralayan, halklar ezen, ve de ne garip! onlar ayn zamanda da kendi davasna

3. ngiliz devlet adam William PTI (1759-1806) Fransz ihtilalinin amansz dmanlarndan biriydi. Fransa'ya kar Avrupa monarileri arasnda kez koalisyon oluturduysa da, Napoleon'un zaferlerini engelleyemedi. [.n.].


kazanan inanlmaz bir gc darya tardnda; btn bu eyler patlak verdii lde bak as da deiir.

Balangta, Avrupa'nn hkmdarlarna ve Devlet adamla-rna halklarn yaamnda rastlanan sradan bir kaza gibi

gelmi olan ey, ylesine yeni, hatta daha nce yeryznde cereyan etmi olan her eye ylesine aykir ve buna karn ylesine genel, ylesine korkun, ylesine anlalmaz bir ol-gu olarak grnr ki, insan akl onun karsnda sanki lgna dner. Bazlar bu bilinmeyen gcn, hibir eyin onu ne besler ne de yok eder grnd, durdurulabilinemeyen ve

kendiliinden de duramayan gcn, insan toplumlarn tam ve nihai yok olularna kadar gtreceini dnrler.

Biroklar, onu, eytann yeryzndeki grnr eylemi olarak kabul ederler. Daha 1797'de, Bay de Maistre~, "Fransz ihtilalinin eytans bir nitelii var" der. Daha bakalarysa, tersine, yalnzca Fransa'nn deil ama dnyann da ehresini yenilernek isteyen ve bir bakma yeni bir insanlk yaratacak olan Tanr'nn iyicil bir ereini kefederler onda. O dnemin

yazarlarndan bir ounda, barbarlar karsnda Salvi-anus'un5 duyurnsad o dinsel dehetten bir eyler bulun-

maktadr. Dncesini srdren Burke yle haykrnaktadr: "Eski hkmetinden, ya da daha dorusu her trl hkmetten yoksun kalan Fransa, insan trnn belas ve

deheti olmak gerekirken, daha ok bir hakaret ve acma nes-nesi olmu gibi grnyordu. Ama katiedilmi bu monarinin mezarndan, biimsiz, devasa, insanlarn hayal glerini tketip bylemi olanlarn hepsinden de daha korkun bir yaratk kt. Bu iren ve garip yaratk, ykmdan dehete

dmeksizin ya da pimanlklar tarafndan durdurulmak-szn, dosdoru hedefine yryor; bilinen btn dsturlar ve de her trl gndelik aralan aalayarak, nasl varoldu-

unu bile anlayamayanlann iflahn kesiyor." Olay, gerekten de bir zamanlar adalarna grnd-

4. Fransz yazar ve filozof Joseph, de MAISTRE (1753-1821) yaptlarnda Fransz intHalini sulam ve krallktan yana tutum almtr. [.n.).

5. Mirsilya'da rahiplik yapan Salvianus (390-484); Cimrilie Kar ve Tanr' tm Hkmetine Dair gibi, dinsel konular ileyen kitaplaryla tannmaktadr: [.n.).


kadar olaanst mdr? Onlarn varsaydklar kadar inanlmaz, onlarn varsaydklar kadar derinlemesine boz-guncu ve yeniletinci midir? Bu tuhaf ve korkun ihtilalin gerek anlam nedir, gerek nitelii ne olmutur, srekli et-

kile~~ nelerdir? Tam olarak neyi yok etti? Ne yaratt? Oyle grnyor ki, bunu aratrmann ve de sylemenin zaman geldi, ve bugn bu byk nesneyi daha iyi grebile-

ceimiz ve yarglayabileceimiz o belli noktada yerlemi d urumdayz. Devrim' den, onu gerekletirmi olanlarn bakn bulandran tutkular pek hafife duyumsayacak lde uzaktayken, getirdii zihniyete nfuz edebilmek ve bu zihniyeti anlamak iin de yeterince yaknz ona. Bir sre sonra bunu yapmak gleecektir, zira baanya ulaan ihtilaller, onlar retmi olan nedenleri ortadan kaldrmak suretiyle, bizatihi baarlaryla anlalmaz hale gelmekte-dirler bylece.

Il. BLM

Devrim'in temel ve nihai hedefinin sanld gibi dinsel erki yok etmek ve siyasal erki ileden karmak

olmadna dair

Fransz ihtiHUinin ilk giriimlerinden biri Kilise'ye saldrmak, ve bu ihtilalden domu olan tutkular arasndan ilk ateleneni ve en son sneni de dinsizlik tutkusu olmutur. Dinginliin esaret bedeliyle satn alnmasna rza gsteril-mesinin ardndan zgrlk cokusu bile snp gitmiken, dinsel yetkeye kar bakaldr halinde kalnmtr. Fransz ihtilalinin liberal ruhunu yenneyi baarm olan Napoleon, kendi Hristiyan-kart ruhunu gemiemek iin nafile yere

abalad ve zamanmzcia bile, siyasal erkin en kmen memuru karsndaki kleliklerini Tanr'ya kar kstahlklaryla affettireceklerini sanan ve Devrim'in retileri iinde en zgr, en soylu ve en gurur verici olan ne varsa bir yana brakrlarken, inanmazlklaryla onun ruhuna sadk kalm olmakla hala vnen insanlar grdk.

Halbuki, diniere ynelik savan bu byk ihtilal iinde-ki kk bir olaydan bakaca bir ey olmadna, fizyonami-sinin gze arpc ve bununla birlikte uucu bir izgisi, ken-di z ruhunun deil de ondan nceki ve onu hazrlam olan tikel olgularn, tutkularn, fikirlerin geici bfr rn olduuna ikna olmak, bugn kolaydr.

XVIII. yzyl felsefesi hakl olarak Devrim'in balca ne-denlerinden biri gibi dnlr ve bu felsefenin derinleme-sine bir ekilde dinsiz olduu da son derece dorudur. Ancak bu felsefede, ayn zamanda hem ayrk hem de

ayrlabilir olan iki blm zenle dikkate almak gerekmek-tedir.

Bunlardan birinde, toplumlarn durumuna, sivil ve


siyasal yasalarn ilkelerine ilikin btn yeni ya da yenilen-mi grler yer alr; tpk rnein, insanlarn doutan eitlii, bunun bir sonucu olarak her trl kast, snf, meslek ayrcalklannn ortadan kaldrlmas, halkn egemenlii, toplumsal erkin mutlak gc, kurallarn tekdzelii... gibi. Btn bu retiler Fransz ihtilaJinin yalnzca nedenleri ol-makla kalmazlar, bir bakma, onun tzn olutururlar; bun-lar, zaman asndan o yaptlarn iindeki en temel, en kalc, en doru olan eylerdir.

retilerinin teki blmnde, XVIII. yzyl filozoflar Kilise'ye kar bir tr iddete kaplm durumdadrlar; rahip-lerine, aamah-dzenine [hit~rarchie], kurumlarna, dog-

malarna saldrmlar, ve bunlar daha bir iyi ykabilmek iin de Hristiyanln bizatihi temellerini skmek istemilerdir. Ama XVIII. yzyl felsefesinin bu ksm, bizatihi bu ihtilaJin yok ettii olgular iinde doduktan sonra, o olgulada birlik-te yava yava kaybolmak ve sanki kendi utkusu iinde gmlm olmak zorundayd. Demek istediimi daha an-lalr klmak zere yalnzca bir ey ekleyeceim, zira bu nemli konuya ileride yeniden dnmek istiyorum: Hristiyanlk bu iddetli kinleri dinsel reti olarak deil, daha ok siyasal kurum olarak alevlendirmiti; papazlar teki dnya-

nn ilerini dzenleme iddiasnda olduklar iin deil, ama bu dnyada toprak sahibi, senyr, ondalk1 ve ynetici

olduklar iin; Kilise kurulacak yeni toplum iinde yer ala-mayacak olduu iin deil, ama un ufak edilmesi sz konusu olan o eski toplumun iinde, o srada en ayrcalkl ve en gl yeri igal ettii iin.

Zaman aknn bu hakikati nasl aydnlattn ve her gn nasl bu aydnlanmay tamamladn bir dnn: Devrim'in siyasal yapt salamlat lde, dinsiz yapt yok olup gitti; saldrd btn eski siyasal kurumlar daha bir iyi yok edildikleri, zellikle iren bulduu erkler, nfuz-lar, snflar geri dnsz bir biimde yenilgiye uratldk-

1. "Ondalk" olarak evirdiimiz szck "decimateur" szcdr. Ortaa' da Kilise gelirlerinden olan, onda bir karlk hakkn toplayan grevliye bu ad veriliyordu. [.n.].


lar ve de, yenilgilerinin nihai iareti olarak, esinlendirdikleri nefretler bile yattklar lde; nihayet ruhhan snf, ken-disiyle birlikte dm olan her eyin daha bir dna yer-

letii lde, Kilise'nin gcnn de, aama aama, insan-larn zihninde dorulup yeniden glendii grld.

Ve bu grntnn de Fransa'ya zg olduunu san-mayn; Avrupa' da Fransz ihtilalinden beri yeniden canlan-mam tek bir Hristiyan kilisesi yoktur.

Demokratik toplumlarn doallkla dine dman olduk-larn sanmak, byk bir hata yapmaktr: Hristiyanlkta, ne de hatta Katoliklikte, bu toplumlarn zihniyetine kesinlikle ters den hibir ey olmad gibi, bir ok ey de bu zih-niyete ok uygundur. Esasen gemi btn yzyllarn deneyimi, dinsel igdnn en canl kknn her zaman iin halkn yreine daldrlm olduunu gstermitir. Yitip gitmi olan btn dinler, son snaklarn orada bul-mulardr, ve halkn fikir ve tutkularn stn tutmaya yne-len kurumlarn bunun zorunlu ve srekli olmas iin insan zihnini inanszla doru itmeleri bir hayli garip olmak-

tadr. Dinsel erke ilikin olarak sylediim eyi, toplumsal erk

iin haydi haydi syleyeceim. Devrim'in o gne kadar toplumda bir aamal-dzeni korumu ve insanlar kurallar iinde tutmu olan btn ku-rumlar ve btn adetleri beraberce ykt grldnde/ sonucunun da yalnzca zel bir toplum dzenini deil ama her trl dzeni; falan hkmeti deil ama bizatihi toplum-sal gc yok etmek olaca sanlabilirdi; ve doasnn da baatlkla anarik olduuna hkmetmek gerekirdi. Halbuki, bunun da bir grntden ibaret olduunu syleyeceim.

Devrimin balamasndan sonra bir yldan az bir zaman gemiti ki, Mirabeau krala gizlice unlar yazyordu: "Devlet ilerinin yeni halini eski rejimle kyaslaynz; teselli ve umutlar ite buradan domaktadr. Ulusal meclisin karar-larndan bir blm, ve en nemli blm, elbette monarik hkmete uygundur. yleyse bu, parlamentosuz olmaktan/ lkenin snfara blnmemi olmasndan, ruhhan snfsz,

ayrcalkllarsz, soylularsz olmaktan m ibarettir? Yalnzca


bir tek yurttalar snf oluturma fikri Richelieu'nin houna giderdi herhalde: bu eit yzey, iktidar kullanmay da ko-

laylatrr. Mutlakiyeti bir hkmetin nice saltanat yllar, krallk yetkesi iin Devrim'in bu bir tek ylnn yaptn ya-pamazd." Bu szler, Devrirn'i ynetmeye rnuktedir bir in-sann onu anlarnasdr.

Fransz ihtilalinin hedefi yalnzca eski bir hkmet bii-mini deitirmek deil ama eski toplum dzenini de ykmak olduundan, ihtilal ayn anda btn yerleik erklere saldrrnak, bilinen btn nfuzlar ortadan kaldrmak, gelenekleri silmek, rf ve adetleri yenilernek ve bir bakma o gne kadar saygnn ve itaatin temelleri olan btn fikirleri zihinlerden kazrnak zorunda kalmtr. Tuhaf bir ekilde anarik olan

kimlii buradan kaynaklanmaktadr. Ama bu dkntleri bir kenara atrnayagrn: daha nce

bir dolu ikincil erklere, dzenlemelere, snflara, mesleklere, aile ve bireylere datlm ve sanki btn toplumsal bnye-ye yaylm olan btn yetke ve etkime parsellerini kendi

teklii iine ekip yutan devasa bir merkezi iktidar grrsnz. Roma mparatorluu'nun yklndan beri yeryznde bylesi bir iktidar grlmemitir. Bu yeni gc Devrim yaratt, ya da daha dorusu bu g sanki kendili-indenrnicesine Devrim'in yapt ykmdan kt. Kurduu hkmetlerin daha kolay bozulur olduklar dorudur, ama devirdiklerinin hepsinden de yz kez daha gldrler; son-radan sylenecei gibi, ayn nedenler yznden kolayca bozulurlar ve ayn nedenler yznden gldrler.

Mirabeau'nun yar yarya yklm eski kurumlarn tozu topra arasndan daha o zamanlar grd de ite bu yaln, dzenli ve kocaman biimdir. O sralarda, byklne ramen, nesne henz kalabalklarn gznden kamaktayd; ama zaman, yava yava onu btn bakiara sergiledi. Bugn zellikle hkmdarlarn gzn doldurmaktadr.

Yalnzca Devrim'in daurduklar deil, ama ona en yabanc ve dman olanlar bile, onu hayranlk ve hasetle dnrnekteler; hepsi de kendi alanlarnda dokunulmazlklar yok et-meye, ayrcalklar ortadan kaldrmaya abalamaktalar.

Saflar birbirine kartrmakta, koullar eitlemekte, aris-

48 Eski'Rejim ve Devrim

tokrasiye memurlar, yerel serbestilere kurallarn tek-dzeliini, erklerin eitliliine ynetimin birliini ikame et-mekteler. Bu devrimci abaya hi durmayan bir beceriyle kendilerini vermekteler; ve bu yolda baz engellerle karlatklarnda, zaman zaman Devrim'in yntemlerini ve zdeyilerini dn aldklar bile olmaktadr. Gerektiinde fakiri zengine kar, avan soyluya kar, kyly efendisine kar ayaklandrdklarn grdk. Fransz ihtiliHi onlar iin hem bir bela hem de bir eitmen oldu.

III. BLM

Fransz ihtilali dinsel ihtilaller gibi ileyen bir siyasal ihtilale nasl ve neden dnt

B tn sivil ve siyasal ihtilallerin, iinde kapal kaldklar bir vatan olmutur. Fransz ihtilalininse kendine zg bir topra yoktur; bunun da tesinde, etkisi bir bakma btn eski snrlarn haritadan silinmesi eklinde ortaya k

mhr. Yasalara, geleneklere, kimliklere ve dile ramen, in-sanlar yaknlatrd ya da bld, bazen ayn vatann in-sanlarn dman ve yabanclar karde kld grlmtr; ya da daha dorusu, btn tikel ulusallklarn stnde, btn uluslardan insanlarn yurtta haline gelebilecekleri ortak bir entelektel vatan oluturmutur.

Tarihin btn Yllk'larn kartrn, onunla ayn vasf tam olan tek bir siyasal ihtilal bulamazsnz: bu vasf yal-nzca baz dinsel ihtilallerde bulursunuz. Dolaysyla, insan eer syleyeceklerini rnekseme yardmyla anlalr klmak isterse, Fransz ihtilalini dinsel ihtilallerle kyaslamak zorun-

dadr. Schiller, Otuz Yl Savalar zerine yazd tarihinde hakl olarak, XVII. yzyln byk reformunun, birbirlerini yle byle tanyan halklar birdenbire yaknlatrmak ve yeni duygudalklar yoluyla sk skya birletirmek gibi bir etkide bulunduuna iaret eder. Gerekten de o sralarda, bir yandan ngilizler yardmarna koarken, Franszlarn Franszlara kar savalklar grlmtr; Baltk kylarnn en cra kelerinde domu insanlar o gne kadar adlarn bile bilmedikleri Almanlar korumak zere Almaya'nn barna kadar ilerlemilerdir. Yabanc uluslar arasndaki

savalarn hepsi de i savalar andran bir kimlie brn-

so Eski Rejim ve Devrim

mtr; btn i savalarda yabanclar boy gstermilerdir. Her bir ulusun eski karlar yeni karlar uruna unutul-

mulardr; toprak sorunlarnn yerini ilkesel sorunlar almtr. Diplomasinin btn kurallar, zamann siyasetilerini aknlk ve ac iinde brakarak birbirine karm ve iinden klmaz bir hale gelmitir. 1789' dan sonra Avrupa'nn bana gelen de tastamam budur.

Demek oluyor ki, Fransz ihtilali, bir dinsel ihtilal tarznda ileyen ve bir bakma bir dinsel ihtilal grnmn alan bir siyasal ihtilaldir. Hangi tikel ve belirleyici izgilerle din-sel ihtilaliere benzediini gryorsunuz: yalnzca onlar gibi uzaklara yaylmakla kalmamakta, ama, tpk onlar gibi vaaz ve propaganda yoluyla oralara nfuz etmektedir. inancn yayma abasn esiniendiren bir siyasal ihtilal; kendi lkesinde tutkuyla gerekletirildii lde de, hararetle ya-banclar arasnda yaylmaya allan bir siyasal ihtilal; bir dnn ne trl yeni bir grntdr bu! Fransz ihtilalinin dnyaya tantt bilinmedik onca eyin iinde bu, hi phesiz en yeni alandr. Ama burada durup kalmayalm; biraz daha ileriye nfuz etmeye ve etkilerde kendisini gsteren bu benzerliin, nedenlerin iinde de gizlenmi olan kimi ben-zerliklerden kaynaklanp kaynaklanmadn kefetmeye

uraalm. Dinlerin allm vasf, insan kendi kendisinde ele al-

mak, bir lkenin yasa, adet ve geleneklerinin bu ortak temele tikelde ekieyebilecek olduklar eye taklmakszn ele almak-

tr. Dinlerin balca amac, toplumlarn biiminden bamsz olarak, insann Tanr ile olan genel ilikilerini, insanlarn kendi aralarndaki genel hak ve devlerini dzenlemektir. Getirdikleri davran kurallar da, bir lkenin ya da bir za-

mann insanndan ok, oula, babaya, hizmetkara, efendiye, hemcinse atfta bulunurlar. Bylece temellerini bizatihi insan

doasnda bulduklarndan, btn insanlar tarafndan ayn ekilde kabul edilebilirler ve her yerde uygulanabilirdirler. Dinsel ihtilallerin, ou zaman onca geni bir sahneye sahip

olmalar ve siyasal ihtilaller gibi tek bir halkn, hatta tek bir rkn topraklar iine pek ender olarak tklp kalmalar bu yzdendir. Ve eer bu konu daha yakndan ele alnmak is-


tenirse, dinlerin, biraz nce iaret ettiim o soyut ve genel vasfa ne kadar fazla sahipseler, yasalarn, iklimierin ve in-sanlarn farkllklar tesinde, o kadar da yaygn olduklar gereiyle karlalacaktr.

Antik an, her zaman u ya da bu lde bir ulusun siyasal yapsna ya da toplumsal durumuna balanm olan ve dogmalarna varncaya kadar belli bir ulusal ve ounlukla da beldesel fizyonomiyi koruyan oktanrl dinleri, genellikle, dna ktklar asla grlmeyen bir toprak

parasnn snrlar iine kapanmlardr. Bazen hogrszlk ve baskya neden olmulardr; ama inan-yaymaclk [proselytisme] onlarn hemen hemen hi bilmedikleri bir eydir. Bu yzden Hristiyanln geliinden nce, bizim Bat alemimizde byk dinsel ihtilaller olmamtr. Hristiyanlk, oktanrl dinlerin dikmi olduklar btn engelleri kolayca

aarak, ksa zamanda insan trnn byk bir blmn fethetti. Utkusunu, bir lde, btn teki dinlerden de faz-la olarak bir halka, bir ynetim biimine, bir toplumsal du-ruma, bir dneme ve bir rka zg olabilen her eyden kur-

tulmuluuna borlu. olduunu sylemek, sanrm bu kutsal dine kar saygda kusur etmek deildir.

Fransz ihtilali bu dnya karsnda, tastamam teki dnyay hedefleyen dinsel ihtilallerin eyledii tarzda davranmtr; yurtta, btn tikel toplumlarn dnda, soyut bir biimde, tpk dinlerin de insan lke ve zamandan bamsz olarak, genelde dnd gibi dnmtr.

Yalnzca Fransz yurttann tikel hakknn ne olduunu aratrmam, ama insanlarn siyasal alandaki genel dev-lerinin ve haklarnn neler olduklarn da aratrmtr.

Bu ekilde, her zaman en az tikel olana ve sanki toplum-sal durum ve ynetim olgusunda en doal olana ykselrnek suretiyledir ki, kendisini herkes tarafndan anlalr ve ayn anda yz yerde birden taklit edilir klabilmitir.

Fransa'nn yeni batan y:1plandrlmasndan ok daha fazla olarak insan trnn yeniden canlandrlmasna eilimli grndnden, o gne kadar en iddetli siyasal ihtilallerin asla yaratabilememi olduklar bir tut.kuyu

alevlendirmitir. nan-yaymacl esinlendirmi ve propa-


ganday dourmutur. Nihayet bu yoldan, adalarn onca dehete salan o dinsel ihtilal havasna brnebilmitir; ya da daha iyisi, kendisi bir tr yeni din, dorusunu sylemek gerekirse eksikleri olan, tanrs, tapnma kurallar ve vaadet-

tii bakaca bir hayat olmayan, ama yine de, tpk slam gibi, btn yeryzn askerleriyle, havarileriyle ve ehitleriyle istila eden bir din haline gelmitir.

Bunun dnda, kulland yntemlerin kesinlikle daha nce grlmemi eyler, ve de gn na kard btn fikirlerin batan sona yeni olduklarn sanmamak gerekir. Btn yzyllarda ve Ortaa'a varncaya kadar, tikel adet-leri deitirmek iin insan toplumlarnn genel yasalarna arda bulunmu ve lkelerindeki siyasal yaplanmann karsna insanln doal haklarn karmaya girimi kkrtclar olmutur. Ancak, btn bu giriimler baarsz kalmlardr: XVIII. yzylda Avrupa'y atee vermi olan ayn meale XV. yzylda kolayca sndrld. Bu trden gerekelerin ihtilaller yaratabilmesi iin, gerekten de yaama koullarnda, adetlerde ve rflerde daha nce ortaya km kimi deiikliklerin insan zihnini o gerekeleri kabule hazrlam olmas gerekmektedir.

nsanlarn birbirlerinden alabildiine farkl olduklar ve hepsine birden uygulanabilecek ayn bir yasa fikrinin onlara sanki anlalmazm gibi geldii zamanlar vardr. Buna

karlk, byle bir yasann imgesinin kendilerine uzaktan ve belli belirsiz gsterilmesinin bile, hemen tanyp ona doru komalar iin yettii daha baka zamanlar da vardr.

En olaanst olan, ilerlik kazandrd grlen yn-temleri ve rettii fikirleri Fransz ihtilalinin tasarlam ve kullanm olmas deildir: byk yenilik, onca halklarn, bylesine yntemlerin etkinlikle kullanlabilecekleri ve bylesine zdeyilerin kolayca kabullenilebilecekleri o nok-taya gelmi olmalardr.

IV. BLM

Hemen hemen tm Avrupa tastamam ayn kurumlara nasl sahip olmutu

ve bu kurumlar nasl her yerde kyordu

Roma mparatorluu'nu deviren ve sonuta modern uluslar oluturan halklar, rklar, lkeleri, dilleriyle farklydlar; yalnzca barbarlklaryla benzeiyorlard. mparatorluun topra stnde yerletikten sonra, uzun sre devasa bir karmaann gbeinde kendi aralarnda attlar ve en sonunda durulduklarnda, kendilerini, bizzat yaratm

olduklar ykntlarla birbirlerinden ayrlm bir halde bul-dular. Uygarlk hemen hemen snm ve kamusal dzen

yklm olduundan, insanlarn kendi aralarndaki ilikiler zorlu ve tehlikeli bir hale geldi ve byk Avrupa toplumu, her biri bir kQede yaayan, ayrk ve dman, bin kk toplum halinde blnd. Ve yine de bu tutarsz kitlenin iin-den birden bire tekdzeyasalarn kt grld.

Bu kurumlar hibir ekilde Roma yasalarndan taklit edilmemilerdir; onlara ylesine terstirler ki, deitirilmeleri ve ortadan kaldrlmalar iin Roma hukukundan yarar-

lanlmtr. Fizyonamileri zgndr ve onlar, insanlarn kendi kendilerine koymu olduklar btn yasalardan fark-llatrmaktadr. Kendi aralarnda bakml olarak uyumakta ve, hepsi birlikte, ylesine skk blmlerden olumu bir btn kurmaktadrlar ki, modern yasalarmzn mad-deleri bile daha kaynam durumda deillerdir; yar kaba bir toplumun kullanm iin dnlm bilgece yasalardr bunlar.

Bylesi bir yasallk Avrupa' da nasl oluabildi, yaygnlaabildi, nihayet genelleebildi? Amacm bunu aratrmak

deil. Kesin olan ey, bu yasalln Ortaa' da hemen hemen


Avrupa'nn her kesinde grld ve bir ok lkede btn teki yasallklar diayarak hkm srddr.

Ortaa'n siyasal kurumlarn Fransa' da, ngiltere' de ve Almanya' da inceleme frsatn buldum; almamda ileriedi-im lde, btn bu yasalar arasndaki inanlmaz ben-zemeler karsnda hayretlere dyor ve birbirlerinden bunca farkl ve birbirlerine bunca az karm halklarn bylesine benzeen yasalar nasl yapabilmi olduklarn

hayranlkla izliyordum. Geri yrelere gre, ayrntlarnda hi durmadan ve hemen hemen sonsuzcasna farkllamyor

deillerdi, ama temelleri her yerde aynyd. Eski Germen mevzuat iinde bir siyasal kurum, bir kural, bir erk kefet

tiim zaman, iyi aratrdm takdirde tze ilikin olarak tmyle benzer bir eyi Fransa' da ve ngiltere' de de bula-can nceden biliyordum, ve gerekten de bulmakta gecikmiyordum. Bu ulusun her biri, teki ikisini daha iyi anlamama yardm ediyordu.

Her nde de hkmet ayn zdeyilemi kurallara gre ynetilmitir, siyasal meclisler ayn gelerden olumu ve ayn erklerle donatlmlardr. Toplum ayn biimde blnmtr ve fakl snflar arasnda ayn aamal-dzen grlr; soylular birbirinin ei bir konumdadrlar; ayn ayrcalklara, ayn fizyonomiye, ayn yapya sahiptirler: bunlar farkl insanlar deil, her yerde dpedz ayn insanlardr.

Kentlerin kurulular birbirine benzemektedir; krsal kesim ayn ekilde ynetilmektedir. Kyllerin yaam koullar pek az farkllk gstermektedir; toprak ayn ekilde sahiplenilmi, igal edilmi, ekilmitir, ekici ayn ykm-llklere boyun emektedir. Polonya'nn en cra kelerinden rlanda sahillerine kadar, senyrlk, senyrn maiyeti, fief, censive1, ykmllk tayan hizmetler, feodal haklar, loncalar, her ey birbirine benzemektedir. Kimi za-

1. Feodalile szcnn de kayna olan Latince feodum szcnden gelen fief, soylu bir vasal'in bir takm ykmllkler karlnda szeren'den

salad topran addr. Bu toprak blnmez, szeren'in izni olmak-szn devredilemez ve geneldevasalin byk erkek ocuuna miras kalr. Fief'i elinde tutan soylu, bu ftef snrlar iinde, savamak, para basmak,


man adlar bile ayndr ve, daha da dikkat ekici olan, btn bu benzer kurumlar tek bir ruh canlandrmaktadr. Sanrm, XIV. yzylda Avrupa'nn toplumsal, siyasal, ynetsel,

yargsal, ekonomik ve yaznsal kurumlarnn, belki de uy-garln btn yollar amaya ve btn engelleri devirmeye zen gstermi gibi grnd gnmzde olduundan bile daha fazla benzerlik tam olduklarn ne srmek mmkndr.

Avrupa'nn bu eski yaplannn nasl yava yava za-yflayp dkldn anlatmak benim konuma girmiyor; XVIII. yzylda bu yapnn her yerde yar yarya km

olduuna iaret etmekle yetiniyorum. knt genelde ktann dousunda daha az, batsnda daha ok belirgindi; ama yalanmlk ve ou zaman da bitkinlik, her kede kendisini gsteriyordu.

Ortaa' a zg kurumlardaki bu derece derece k, arivlerinde de izlenmektedir. Her senyrln, adna terri-ers denilen ve ilerinde, bir yzyldan tekine, fieflerin ve censive'lerin snrlarnn, denecek vergilerin, verilecek hizmetlerin, yerel uygulamalarn gsterildii kaytlara sahip olduklar bilinmektedir. XIV. yzyla ait, yntem, aklk, berraklk ve zeka bayaptlar olan terrier'ler grdm. Bunlar, aydnlanmann getirdii genel gelimeye karn, da-ha yakn tarihlere yaklatklar lde karanlk, dzensiz, eksik ve kark hale gelmektedirler. Sanki sivil toplumun aydnlanmasn tamamlamasyla e zamanl olarak, siyasal toplum barbarla yuvarlanm gibidir.

Avrupa'nn eski yaplannn, ilk izgilerini Fransa' da olduundan daha iyi korumu grnd Almanya'da bile, yaratm olduu kurumlarn bir blm her yerde oktan yklm bulunuyordu. Ama zamann alp gtrdkleri, ek-sik olan grmekten daha ok kalann ne halde olduu d-

vergi toplamak ve adalet datmak gibi bir takm siyasal haklara sahip-tir. Xl. yzyldan itibaren grece zgrleen serflerin, cens ad verilen bir vergi karlnda senyrlerden kiraladklar topraklara ise censive de-nilmektedir. [ .n. j.


nlnce deerlendirilir. XIII. ve XIV. yzyllarda belli bal Alman kentlerini zen-

gin ve aydnlk kk cumhuriyetler yapan beldesel kurum-lar, XVIII. yzylda varlklarn hala korumaktadrlar; ama beyhude grntlerden bakaca bir ey sunmamaktadrlar. Ynergeleri yrrlkte gibi grnmektedir; yerletirmi

olduklar yksek orunlu grevliler ayn adlar tamakta ve ayn eyleri yapar grnmektedirler; ancak, bu kurumlarn esinlendirdikleri faaliyet, enerji, ortak vatanseverlik, erkeksi ve verimli erdemler kaybolmutur. Bu eski kurumlar, biim-leri bozulmakszn, sanki kendi ilerinde gm gibidirler.

Ortaa'n hala devam eden btn erkleri ayn hastala yakalanmlardr; hepsi de ayn dknl ve ayn bitkin-lii gzler nne sermektedirler. Dahas, znde o zamann yaplanna ait olmakszn ona karm bulunan ve ondan bir nebze canl bir iz tayan her ey, annda canlln yi-tirmektedir. Bu temasn iindeki aristokras de yalla zg bir g kaybna yakalanmaktadr; btn Ortaa' yapt

laryla dolduran siyasal zgrln kendisi bile, Ortaa'n ona vermi olduu zel vasflar koruduu her yerde ksr

lam gibidir. Tara meclisleri, hibir eyini deitirmeksizin antik kurulularn koruduklar yerlerde, uygarln

gelimesine yardm edecekken onu durdurmaktadrlar; san-. ki zamann yeni zihniyetin e yabancdrlar, nfuz edemez gibi grnrler. Bylece halkn gnl onlardan kamakta ve hkmdarlara ynelmektedir. Bu kurumlarn eskilii, onlar

saygn klmamtr; tersine, ihtiyarladka her gn daha da ok itibar kaybetmektedirler; ve tuhaftr, daha bir k halindeyken daha zararsz grndkleri lde de daha faz-la nefret uyandrmaktadrlar. "Varolan durum" diyor, bu es-ki rejimin ada ve yanda olan bir Alman yazar, "herkes iin genelde yaralayc ve bazen de acnacak hale gelmi grnmektedir. Yal olan her eyin imdilerde ne kadar

dmanlkla yargland grmek gariptir. Yeni duygular ai-lelerimizin iine kadar girdiler ve onlarn dzenini bozmak-talar. , sonunda eski mobilyalarna tahamml edemeyen

karlarmza kadar gelip dayand." Bununla birlikte, ayn dnemde Almanya' da, tpk Fransa' da olduu gibi, toplum


byk bir faaliyet ve durmadan byyen bir refah iindey-di. Ancak una ok dikkat edin; bu izgi, tabioyu tamamla-

maktadr: yaayan, eyleyen, reten her ey kkende yenidir, yalnzca yeni de deil ama zt alandr.

Ortaa'n krall ile ortak bir yan kalmayan, baka imtiyazara sahip olan, baka bir yer tutan, baka bir zihniyet tayan, baka duygular esinlendiren, krallktr; drt bir yan-dan yerel erklerin kalntlar stnde yaylan, Devletin idari mekanizmasdr; soylularn ynetiminin giderek yerini alan, memurlarn aamal-dzenidir. Btn bu yeni erkler, Ortaa insanlarnn tanmadklar ya da benimsemedikleri ve gerekten de, dncesine bile sahip olmadklar bir toplum dzenine atfta bulunan yntemlere gre eylemekte, onlara uyan kurallar izlemektedirler.

lk bakta Avrupa'nn en eski anayasasnn hala yrr-lkte bulunduu sylenebilecek olan ngiltere' de durum hep ayndr. Eer eski adlar unutulmak ve eski biimler uzaklatnlmak isteniyorsa, daha XVII. yzyldan itibaren bu lkede feodal sistemin btnl iinde ortadan kaldrlm

olduu, snflarn birbirine kart, soyluluun silindii, aristokrasinin ald, zenginliin g haline geldii, yasa nnde eitliin, vergi adaletinin, basn zgrlnn, par-lamento tartmalarnda aleniyetin saland grlecektir; btn bunlar Ortaa toplumunun tanmad yeni ilkeler-dir. mdi, bu yeni eyler, o yal gvdeye zellikle azar azar ve ustalkla buyur edildikleri iindir ki, yok etme tehlikesi

yaratmakszn onu canlandrmlar ve eski biimlerini ona brakmak suretiyle onu taze bir gle doldurmulardr. XVII.

yzyl ngiltere'si daha o zamandan, yalnzca birka Ortaa kalntsn barnda ve sanki tahnit edilmieesine saklam olan, batan aa modern bir ulustur.

Bundan sonra gelecek olanlarn anlalnasn kolay-latrmak iin Fransa'nn dna doru bu hzl gzatma zorunluydu; zira yalnzca Fransa'y incelemi ve Fransa'ya bakm olan kii, Fransz ihtilalinden asla hibir ey anla-

mayacaktr, bunu ekinmeden sylyorum.

V.BLM

Fransz ihtilalinin zgn ii neydi

B undan nce sylenenlerin konuyu aydnlatmak ve balangta sorduum o sorunun yantn kolaylatrmaktan bakaca bir erei yoktur: Devrim'in gerek hedefi neydi? Sonuta onun zgn vasf nedir? zellikle de, neden yaplmtr? Ne yapmtr?

D

Documents

Alexis de tocqueville eski rejim ve devrim